Page 72 of 264
PDF/HTML Page 101 of 293
single page version
cetayaṁte. anye tu prakr̥ṣṭataramohamalīmasenāpi prakr̥ṣṭajñānāvaraṇamudritānubhāven cetak–svabhāven
manāgvīryāṁtarāyakṣayopaśamāsāditakāryakāraṇasāmarthyāḥ sukhaduḥkharūpakarmaphalānubhavan–saṁvalitamapi
kāryamev prādhānyen cetayaṁte. anyatare
vīryā api nirjīrṇakarmaphalatvādatyaṁt–
hī pradhānataḥ cetate haiṁ, kyoṁki unakā ati prakr̥ṣṭa vīryāntarāyase kārya karanekā [–karmacetanārūp
pariṇamit honekā] sāmarthya naṣṭa gayā hai.
miśritarūpasee bhī – ‘kārya’ ko hī pradhānataḥ cetate haiṁ, kyoṁki unhoṁne alpa vīryāṁtarāyake kṣayopaśamase
1. cetayitr̥tva = cetayitāpanā; cetanevālāpanā ; cetakapanā.
2. karmacetanāvāle jīvako jñānāvaraṇ ‘prakr̥ṣṭa’ hotā hai aur karmaphalacetanāvāleko ‘ati prakr̥ṣṭa’ hotā hai.
3. kārya = [jīv dvārā] kiyā jātā ho vah; icchāpūrvak iṣṭāniṣṭa vikalparūp karma. [jin jīvoṁko vīryakā
karmacetanārūpase pariṇamit hote haiṁ. vah karmacetanā karmaphalacetanāse miśrit hotī hai.]
Page 73 of 264
PDF/HTML Page 102 of 293
single page version
pāṇittamadikkaṁtā
prāṇitvamatikrāṁtāḥ jñānaṁ viṁdanti te jīvāḥ.. 39..
dvārā ‘jñān’ ko hī – ki jo jñān apanese
sukhaduḥkharūp] karmaphal nirjarit ho gayā hai aur atyanta
aur [prāṇitvam atikrāṁtāḥ] jo prāṇitvakā [–prāṇoṁkā] atikram kar gaye haiṁ [te jīvāḥ] ve jīv
[jñānaṁ] jñānako [viṁdanti] vedate haiṁ.
2. kr̥takr̥tya = kr̥takārya. [paripūrṇa jñānavāle ātmā atyanta kr̥takārya haiṁ isaliye, yadyapi unheṁ anaṁt vīrya pragaṭ
huā hai tathāpi, unakā vīrya kāryacetanāko [karmacetanāko] nahīṁ racatā, [aur vikārī sukhaduḥkh vinaṣṭa ho gaye
haiṁ isaliye unakā vīrya karmaphal cetaneāko bhī nahīṁ racatā,] jñānacetanāko hī racatā hai.]
prāṇitvathī atikrānta je te jīv vede jñānane. 39.
Page 74 of 264
PDF/HTML Page 103 of 293
single page version
cetayaṁte anubhavanti upalabhaṁte viṁdaṁtītyekārthāścetanānubhūtyupalabdhivedanānāmekārthatvāt. tatra sthāvarāḥ
karmaphalaṁ cetayaṁte, trasāḥ kāryaṁ cetayaṁte, kevalajñāninojñānaṁ cetayaṁt iti.. 39..
jīvassa savvakālaṁ aṇaṇṇabhūdaṁ viyāṇīhi.. 40..
jīvasya sarvakālamananyabhūtaṁ vijānīhi.. 40..
karmaphalako cetate haiṁ, tras kāryako cetate haiṁ, kevalajñānī jñānako cetate haiṁ.
sakatī haie; unakā yahān̐ niṣedh nahīṁ samajhanā, mātra vivakṣābhed hai aisā samajhanā cāhiye.
jīvadravyane te sarva kāḷ ananyarūpe jāṇavo. 40
Page 75 of 264
PDF/HTML Page 104 of 293
single page version
viśeṣagrāhi jñānaṁ, sāmānyagrāhi darśanam. upayogaśca sarvadā jīvādapr̥thagbhūt ev,
ekāstitvanirvr̥ttatvāditi.. 40..
ābhiṇisudodhimaṇakevalāṇi ṇāṇāṇi paṁcabheyāṇi.
kumatiśrutavibhaṅgāni ca trīṇyapi jñānaiḥ saṁyuktāni.. 41..
ananyarūpase [vijānīhi] jāno.
jñān hai aur sāmānyako grahaṇ karanevālā darśan hai [arthāt viśeṣ jisameṁ pratibhāsit ho vah jñān
hai aur sāmānya jisameṁ pratibhāsit ho vah darśan hai]. aur upayog sarvadā jīvase
aur kumati, kuśrut aur vibhaṁg–[trīṇi api] yah tīn [ajñān] bhī [jñānaiḥ] [pān̐c] jñānake sāth
[saṁyuktāni] saṁyukta kiye gaye haiṁ. [is prakār jñānopayogake āṭh bhed haiṁ.]
Page 76 of 264
PDF/HTML Page 105 of 293
single page version
khalvanādijñānāvaraṇakarmāvacchannapradeśaḥ san, yattadāvaraṇakṣayopaśamādindri–yānindriyāvalambācca
mūrtāmūrtadravyaṁ vikalaṁ viśeṣeṇāvabudhyate tadābhinibodhikajñānam, yattadā–
varaṇakṣayopaśamādanindriyāvalaṁbācca mūrtāmūrtadravyaṁ vikalaṁ viśeṣeṇāvabudhyate tat śrutajñānam,
yattadāvaraṇakṣayopaśamādev mūrtadravyaṁ vikalaṁ viśeṣeṇāvabudhyate tadavadhijñānam, yattadā–varaṇakṣayopaśamādev
bhedoṁke] nāmakā kathan hai.
pradeśavālā vartatā huā, [1] us prakārake [arthāt matijñānake] āvaraṇake kṣayopaśamase aur
indriy–manake avalambanase mūrta–amūrta dravyakā
avalambanase mūrta–amūrta dravyakā vikalarūpase viśeṣataḥ avabodhan karatā hai vah śrutajñān hai, [3] us
prakārake āvaraṇake kṣayopaśamase hī mūrta dravyakā vikalarūpase viśeṣataḥ avabodhan karatā hai vah
avadhijñān hai, [4] us prakārake āvaraṇake kṣayopaśamase hī paramanogat [–dūsaroṁke manake sāth
sambandhavāle] mūrta dravyakā vikalarūpase viśeṣataḥ avabodhan karatā hai vah manaḥparyayajñān hai, [5]
samasta āvaraṇake atyanta kṣayase, keval hī [–ātmā akelā hī], mūrta–amūrta dravyakā sakalarūpase
2. viśeṣataḥ avabodhan karanā = jānanā. [viśeṣ avabodh arthāt viśeṣ pratibhās so jñān hai.]
Page 77 of 264
PDF/HTML Page 106 of 293
single page version
śrutajñānamev kuśrutajñānam, mithyādarśanodayasahacaritamavadhijñānamev vibhaṅgajñānamiti svarūpābhidhānam.
itthaṁ matijñānādijñānopayogāṣṭakaṁ vyākhyātam.. 41..
ābhinibodhikajñān hī kumatijñān hai, [7] mithyādarśanake udayake sāthakā śrutajñān hī kuśrutajñān hai,
[8] mithyādarśanake udayake sāthakā avadhijñān hī vibhaṁgajñān hai. – is prakār [jñānopayogake
bhedoṁke] svarūpakā kathan hai.
niścayanayase akhaṇḍa–ek–viśuddhajñānamay aisā yah ātmā vyavahāranayase saṁsārāvasthāmeṁ karmāvr̥tta
vikalparūpase jo jānatā hai vah matijñān hai. vah tīn prakārakā haiḥ upalabdhirūp, bhāvanārūp aur
upayogarūpa. matijñānāvaraṇake kṣayopaśamase janit arthagrahaṇaśakti [–padārthako jānanekī śakti] vah
upalabdhi hai, jāne hue padārthakā punaḥ punaḥ ciṁtan vah bhāvanā hai aur ‘yah kālā hai,’ ‘yah pīlā hai
’ ityādirūpase arthagrahaṇavyāpār [–padārthako jānanekā vyāpār] vah upayog hai. usī prakār vah
[matijñān] avagrah, īhā, avāy aur dhāraṇārūp bhedoṁ dvārā athavā koṣṭhabuddhi, bījabuddhi,
padānusārībuddhi tathā saṁbhinnaśrotr̥tābuddhi aise bhedoṁ dvārā cār prakārakā hai. [yahān̐, aisā tātparya grahaṇ
karanā cāhiye ki nirvikār śuddha anubhūtike prati abhimukh jo matijñān vahī upādeyabhūt ananta
sukhakā sādhak honese niścayase upādey hai, usake sādhanabhūt bahiraṁg matijñān to vyavahārase upādey
hai.]
Page 78 of 264
PDF/HTML Page 107 of 293
single page version
nayarūp hai. ‘upayog’ śabdase yahān̐ vastuko grahaṇ karanevālā pramāṇ samajhanā cāhiye arthāt sampūrṇa
vastuko jānanevālā jñān samajhanā cāhiye aur ‘nay’ śabdase vastuke [guṇaparyāyarūp] ek deśako
grahaṇ karanevālā aisā jñātākā abhiprāy samajhanā cāhiye. [yahān̐ aisā tātparya grahaṇ karanā cāhiye
ki viśuddhajñānadarśan jisakā svabhāv hai aise śuddha ātmatattvake samyak śraddhān–jñān–anucaraṇarūp
abhedaratnatrayātmak jo bhāvaśrut vahī upādeyabhūt paramātmatattvakā sādhak honese niścayase upādey hai
kintu usake sādhanabhūt bahiraṁg śrutajñān to vyavahārase upādey hai.]
avadhijñān deśāvadhi, paramāvadhi aur sarvāvadhi aise bhedoṁ dvārā tīn prakārase hai. usameṁ, paramāvadhi aur
sarvāvadhi caitanyake uchalanese bharapūr ānandarūp paramasukhāmr̥take rasāsvādarūp samarasībhāvase pariṇat
caramadehī tapodhanoṁko hotā hai. tīnoṁ prakārake avadhijñān niścayase viśiṣṭa samyaktvādi guṇase hote
haiṁ. devoṁ aur nārakoṁke honevāle bhavapratyayī jo avadhijñān vah niyamase deśāvadhi hī hotā hai.
yah ātmā, manaḥparyayajñānāvaraṇakā kṣayopaśam hone par, paramanogat mūrta vastuko jo
do prakārakā hai. vahān̐, vipulamati manaḥparyayajñān parake manavacanakāy sambandhī padārthoṁko, vakra tathā
avakra donoṁko, jānatā hai aur r̥jumati manaḥparyayajñān to r̥juko [avakrako] hī jānatā hai.
nirvikār ātmākī upalabdhi aur bhāvanā sahit caramadehī muniyoṁko vipulamati manaḥparyayajñān hotā
hai. yah donoṁ manaḥparyayajñān vītarāg ātmatattvake samyak śraddhān–jñān–anuṣṭhānakī bhāvanā sahit,
pandrah pramād rahit apramatta muniko upayogameṁ–viśuddha pariṇāmameṁ–utpanna hote haiṁ. yahān̐ manaḥparyayajñānake
utpādakālameṁ hī apramattapanekā niyam hai, phir pramattapanemeṁ bhī vah saṁbhavit hotā hai.
Page 79 of 264
PDF/HTML Page 108 of 293
single page version
aṇidhaṇamaṇaṁtavisayaṁ kevaliyaṁ cāvi paṇṇattaṁ.. 42..
pariṇamit hotā hai tathāpi vah śrutajñān gaṇadharadev ādiko hī hotā hai, kevalībhagavantoṁko to
kevalajñān hī hotā hai. punaśca, kevalībhagavantoṁko śrutajñān nahīṁ hai itanā hī nahīṁ, kintu unheṁ
jñān–ajñān bhī nahīṁ hai arthāt unheṁ kisī viṣayakā jñān tathā kisī viṣayakā ajñān ho aisā bhī
nahīṁ hai – sarva viṣayoṁkā jñān hī hotā hai; athavā, unheṁ mati–jñānādi anek bhedavālā jñān nahīṁ
hai – ek kevalajñān hī hai.
karanese] us–us kāl duḥnay aur duḥpramāṇ hote haiṁ. [mithyādarśanake sadbhāvameṁ vartatā huā
matijñān vah kumatijñān hai, śrutajñān vah kuśrutajñān hai, avadhijñān vah vibhaṁgajñān hai; usake
sadbhāvameṁ vartate hue nay ve duḥnay haiṁ aur pramāṇ vah duḥpramāṇ hai.] isaliye aisā bhāvārtha samajhanā
cāhiye ki nirvikār śuddha ātmākī anubhūtisvarūp niścay samyaktva upādeyahai.
niḥsīmaviṣay anidhan kevaḷarūp bhed kahel che. 42.
Page 80 of 264
PDF/HTML Page 109 of 293
single page version
anidhanamanaṁtaviṣayaṁ kaivalyaṁ cāpi prajñaptam.. 42..
yattadāvaraṇakṣayopaśamāccakṣurindriyāvalambācca mūrtadravyaṁ vikalaṁ sāmānye
hai aisā [anidhanam] avināśī [kaivalyaṁ] kevaladarśan [prajñaptam] – aise cār bhedavālā kahā hai.
pradeśoṁvālā vartatā huā, [1] us prakārake [arthāt cakṣudarśanake] āvaraṇake kṣayopaśamase aur cakṣu–
indriyake avalambanase mūrta dravyako vikalarūpase
Page 81 of 264
PDF/HTML Page 110 of 293
single page version
mūrtadravyaṁ vikalaṁ sāmānyenāvabudhyate tadacakṣurdarśanam, yattadāvaraṇakṣayopaśamādev mūrtadravyaṁ vikalaṁ
sāmānyenāvabudhyate tadavadhidarśanam, yatsakalāvaraṇātyaṁtakṣaye keval ev mūrtāmūrtadravyaṁ sakalaṁ
sāmānyenāvabudhyate tatsvābhāvikaṁ kevaladarśanamiti svarūpābhidhānam.. 42..
tamhā du vissarūvaṁ bhaṇiyaṁ daviyatti ṇāṇīhiṁ.. 43..
tasmāttu viśvarūpaṁ bhaṇitaṁ dravyamiti jñānibhiḥ.. 43..
vah cakṣudarśan hai, [2] us prakārake āvaraṇake kṣayopaśamase tathā cakṣuke atirikta śeṣ cār indrayoṁṁṁ
aur manake avalambanase mūrta–amūrta dravyako vikarūpase sāmānyataḥ avabodhan karatā hai vah acakṣudarśan
haie, [3] us prakārake āvaraṇake kṣayopaśamase hī mūrta dravyako vikarūpase sāmānyataḥ avabodhan karatā
hai vah avadhidarśan hai, [4] samasta āvaraṇake atyanta kṣayase, keval hī [–ātmā akelā hī],
mūrta–amūrta dravyako sakalarūpasee sāmānyataḥ avabodhan karatā hai vah svābhāvik kevaladarśan hai. –is
prakār [darśanopayogake bhedoṁke] svarūpakā kathan hai.. 42..
jñāniyoṁne [dravyaṁ] dravyako [viśvarūpam iti bhaṇitam] viśvarūp [–anekarūp] kahā hai.
te kāraṇe to viśvarūp kahyuṁ daravane jñānīe. 43.
Page 82 of 264
PDF/HTML Page 111 of 293
single page version
tvenaikabhāvatvāt. na caivamucyamānepyekasminnātmanyābhinibodhikādīnyanekāni jñānāni virudhyaṁte,
dravyasya viśvarūpatvāt. dravyaṁ hi sahakramapravr̥ttānaṁtaguṇaparyāyādhāratayānaṁtarūpatvādekamapi viśva–
rūpamabhidhīyat iti.. 43..
davvāṇaṁtiyamadhavā
dravyānaṁtyamathavā dravyābhāvaṁ prakr̥rvanti.. 44..
donoṁko ekadravyapanā hai, donoṁke abhinna pradeś honese donoṁko ekakṣetrapanā hai, donoṁ ek samayameeṁ race
jāte honese donoṁko ekakālapanā hai, donoṁkā ek svabhāv honese donoṁko ekabhāvapanā hai. kintu
aisā kahā jāne par bhī, ek ātmāmeṁ ābhinibodhik [–mati] ādi anek jñān virodh nahīṁ pāte,
kyoṁki dravya viśvarūp hai. dravya vāstavameṁ sahavartī aur kramavartī aise ananta guṇoṁ tathā paryāyoṁkā
ādhār honeke kāraṇ anantarūpavālā honese, ek hone par bhī,
[athavā] athavā [dravyābhāvaṁ] dravyakā abhāv [prakurvanti] ho.
anek jñānātmak honemeṁ virodh nahīṁ hai.]
to thāy dravya–anantatā vā thāy nāsti dravyanī. 44.
Page 83 of 264
PDF/HTML Page 112 of 293
single page version
yatrāśritāstadrravyam. tadapi anyaccedguṇebhyaḥ. punarapi guṇāḥ kvacidāśritāḥ. yatrāśritāḥ tadrravyam.
tadapyanyadev guṇebhyaḥ. evaṁ dravyasya guṇebhyo bhede bhavati dravyā naṁtyam. dravyaṁ hi guṇānāṁ samudāyaḥ.
guṇāścedanye samudāyāt, ko nām samudāyaḥ. ev guṇānāṁ dravyādbhede bhavati dravyābhāv iti.. 44..
necchanti niścayajñāstadviparītaṁ hi vā teṣām.. 45..
āśrit hoṁ vah dravya hotā hai. vah yadi guṇoṁse anya ho to– phir bhī guṇ kisīke āśrit hoṁge;
[ve] jisake āśrit hoṁ vah dravya hotā hai. vah bhī guṇose anya hī ho.–– is prakār, yadi
dravyakā guṇoṁse bhinnatva ho to, dravyakī anantatā ho.
kahān̐se ghaṭit hogā?] is prakār, yadi guṇoṁkā dravyase bhinnatva ho to, dravyakā abhāv ho.. 44..
anyapanā [vā] yā [tadviparītaṁ] [vibhaktapanerūp] ananyapanā [na icchanti] nahīṁ mānate.
paṇ tyāṁ vibhakta ananyatā vā anyatā nahi mānya che. 45.
Page 84 of 264
PDF/HTML Page 113 of 293
single page version
tathaikasya paramāṇostadvartināṁ sparśarasagaṁdhavarṇādiguṇānāṁ cāvibhaktapradeśatvādananyatvam. yathā
tvatyaṁtaviprakr̥ṣṭayoḥ sahyaviṁdhyayoratyaṁtasannikr̥ṣṭayośca miśritayostoyapayasorvibhaktapradeśatvalakṣaṇ–
manyatvamananyatvaṁ ca, na tathā dravyaguṇānāṁ vibhaktapradeśatvābhāvādanyatvamananyatvaṁ ceti.. 45..
vah spaṣṭa samajhāyā jātā haiḥ– jis prakār ek paramāṇuko ek svapradeśake sāth avibhaktapanā honese
ananyapanā hai, usī prakār ek paramāṇuko tathā usameṁ rahanevāle sparśa–ras–gaṁdh–varṇa ādi guṇoṁko
avibhakta pradeś honese [avibhakta–pradeśatvasvarūp] ananyapanā hai; parantu jis prakār atyanta dūr aise
[vibhaktapradeśatvasvarūp] anyapanā tathā [vibhaktapradeśatvasvarūp] ananyapanā nahīṁ hai.. 45..
2. atyanta dūr sthit sahya aur viṁdhya nāmake parvatoṁko bhinnapradeśatvasvarūp anyapanā hai.
Page 85 of 264
PDF/HTML Page 114 of 293
single page version
te tesimaṇaṇṇatte aṇṇatte cāvi
te teṣāmananyatve anyatve cāpi vidyaṁte.. 46..
yathā devadattasya gaurityanyatve ṣaṣṭhīvyapadeśaḥ, tathā vr̥kṣasya śākhā dravyasya guṇā ityananyatve‘pi.
ghaṭabhāvaṁ svayaṁ sven svasmai svasmāt svasmin karotītyātmātmānamātmanātmane ātman ātmani
guṇoṁke [anyatve] anyapanemeṁ [ananyatve ca api] tathā ananyapanemeṁ bhī [vidyaṁte] ho sakate haiṁ.
ṭīkāḥ–
jis prakār‘devadatta phalako aṁkuś dvārā dhanadattake liyee vr̥kṣa parase bagīcemeṁ toṛatā hai’ aise anyapanemeṁ
kārakavyapadeś hotā haie, usī prakār
ātmāmeṁ jānatā hai’ aise ananyapanemeṁ bhī [kārakavyapadeś] hotā haie. jis prakār ‘ūn̐ce devadattakī
ūn̐cī gāy’ aisā anyapanemeṁ saṁsthān hotā haie, usī prakār ‘viśāl vr̥kṣakā viśāl śākhāsamudāy’,
mūrta dravyake mūrta guṇ’ aise ananyapanemeṁ bhī [saṁsthān] hotā haie. jis prakār ‘ek devadattakī das
aisā kuch nahīṁ hai; jahān̐ abhed ho vahān̐ bhī ve ghaṭit hote haiṁ. isaliye dravya–guṇoṁmeṁ jo vyapadeś ādi hote haiṁ ve
kahīṁ ekāntase dravya–guṇoṁke bhedako siddha nahīṁ karate.]
vyapadeś ne saṁsthān, saṁkhyā, viṣay bahu ye hoy che;
te temanā anyatva tem ananyatāmāṁ paṇ ghaṭe. 46.
Page 86 of 264
PDF/HTML Page 115 of 293
single page version
jānātītyananyatve‘pi. yathā prāṁśordevadattasya prāṁśurgaurityanyatve saṁsthānaṁ, tathā prāṁśorvr̥kṣasya prāṁśuḥ
śākhābharo mūrtadravyasya mūrtā guṇā ityananyatve‘pi. yathaikasya devadattasya daś gāv ityanyatve saṁkhyā,
tathaikasya vr̥kṣasya daś śākhāḥ ekasya dravyasyānaṁtā guṇā ityananyatve‘pi. yathā goṣṭhe gāv ityanyatve
viṣayaḥ, tathā vr̥kṣe śākhāḥ dravye guṇā ityananyatve‘pi. tato na vyapadeśādayo dravyaguṇānāṁ vastutven bhedaṁ
sādhayaṁtīti.. 46..
bhaṇṇaṁti tah pudhattaṁ eyattaṁ cāvi taccaṇhū.. 47..
bhaṇaṁti tathā pr̥thaktvamekatvaṁ cāpi tattvajñāḥ.. 47..
guṇ’ aise ananyapanemeṁ bhī [saṁkhyā] hotī hai. jis prakār ‘bāṛee meṁ gāyeṁ’ aise anyapanemeṁ viṣay [–
ādhār] hotā hai, usī prakār ‘vr̥kṣameṁ śākhāyeṁ’, ‘dravyameṁ guṇ’ aise ananyapanemeṁ bhī [viṣay] hotā
hai. isaliye [aisā samajhanā cāhiye ki] vyapadeś ādi, dravya–guṇoṁmeṁ vasturūpase bhed siddha nahīṁ
karate.. 46..
kahā jātā hai, [tathā] usī prakār [tattvajñāḥ] tattvajña [pr̥thaktvam] pr̥thaktva [ca api] tathā
[ekatvam] ekatvako kahate haiṁ.
te rīt tattvajño kahe ekatva tem pr̥thaktvane. 47.
Page 87 of 264
PDF/HTML Page 116 of 293
single page version
vyapadeśaṁ pr̥thaktvaprakāreṇ kurute, yathā ca jñānamabhinnāstitvanirvr̥ttamabhinnāstitvanirvr̥ttasyābhinna–
saṁsthānamabhinnasaṁsthānasyābhinnasaṁkhyamabhinnasaṁkhyasyābhinnaviṣayalabdhavr̥ttikamabhinnaviṣayalabdhavr̥ttikasya
puruṣasya jñānīti vyapadeśamekatvaprakāreṇ kurute; tathānyatrāpi. yatra dravyasya bheden vyapadeśādiḥ tatra
pr̥thaktvaṁ, yatrābheden tatraikatvamiti.. 47..
doṇhaṁ acedaṇattaṁ pasajadi sammaṁ jiṇāvamadaṁ.. 48..
dvayoracetanatvaṁ prasajati samyag jināvamatam.. 48..
saṁkhyāvāle aur [4] bhinna viṣayameṁ sthit aise puruṣako ‘dhanī’ aisā vyapadeś pr̥thaktvaprakārase karatā
haiṁ, tathā jis prakār [1] abhinna astitvase racit, [2] abhinna saṁsthānavālā, [3] abhinna
saṁkhyāvālā aur [4] abhinna viṣayameṁ sthit aisā jñān [1] abhinna astitvase racit, [2] abhinna
saṁsthānavāle, [3] abhinna saṁkhyāvāle aur [4] abhinna viṣayameṁ sthit aise puruṣako ‘jñānī’ aisā
vyapadeś ekatvaprakārase karatā hai, usī prakār anyatra bhī samajhanā cāhiye. jahān̐ dravyake bhedase
vyapadeś ādi hoṁ vahān̐ pr̥thaktva hai, jahān̐ [dravyake] abhedase [vyapadeś ādi] hoṁ vahān̐ ekatva hai..
47..
[acetanatvaṁ prasajati] acetanapanekā prasaṁg āye– [samyag jināvamatam] jo ki jinoṁko samyak
prakārase asaṁmat hai.
banne acetanatā lahe–jinadevane nahi mānya je. 48.
Page 88 of 264
PDF/HTML Page 117 of 293
single page version
devadattarahitaparaśuvattatkartr̥tvavyāpārāsamarthatvādacetayamānamacetanamev syāt. na ca jñānajñānino–
ryutasiddhayossaṁyogen cetanatvaṁ dravyasya nirviśeṣasya guṇānāṁ nirāśrayāṇāṁ śūnyatvāditi.. 48..
binā, devadatta rahit kulhāṛīkī bhān̐ti, apane
hote haiṁ.. 48..
acetanatva ā jāyegā.]
acetanapanā ā jāvegā.]
jñānake sāth yukta hokar ātmā ‘jñānavālā [–jñānī]’ hotā hai aisā bhī nahīṁ hai. lakaṛī aur manuṣyakī
bhān̐ti jñān aur ātmā kabhī pr̥thak hoṁge hī kaise? viśeṣarahit dravya ho hī nahīṁ sakatā, isaliye jñān rahit
ātmā kaisā? aur āśray binā guṇ ho hī nahīṁ sakatā, isaliye ātmāke binā jñān kaisā? isaliye
‘lakaṛī’ aur ‘lakaṛīvāle’kī bhān̐ti ‘jñān’ aur ‘jñānī’kā yutasiddhapanā ghaṭit nahīṁ hotā.]
Page 89 of 264
PDF/HTML Page 118 of 293
single page version
aṇṇāṇīti ca vayaṇaṁ egattappasādhagaṁ hodi.. 49..
ajñānīti ca vacanamekatvaprasādhakaṁ bhavati.. 49..
kimajñānasamavāyāt, kimajñānen sahaikatvāt? na tāvadajñānasamavāyāt; ajñānino hyajñānasamavāyo
niṣphalaḥ, jñānitvaṁ tu jñānasamavāyābhāvānnāstyeva. tato‘jñānīti vacanamajñānen sahaikatvamavaśyaṁ
‘ajñānī’ [iti ca vacanam] aisā vacan [ekatvaprasādhakaṁ bhavati] [guṇ–guṇīke] ekatvako siddha
karatā hai.
jñānase arthāntarabhūt ātmā jñānake samavāyase jñānī hotā hai aisā mānanā vāstavameṁ yogya nahīṁ hai.
[ātmāko jñānake samavāyase jñānī honā mānā jāye to ham pūchate haiṁ ki] vah [–ātmā] jñānakā
samavāy honese pahale vāstavameṁ jñānī hai ki ajñānī? yadi jñānī hai [aisā kahā jāye] to jñānakā
samavāy niṣphal hai. ab yadi ajñānī hai [aisā kahā jāye] to [pūchate haiṁ ki] ajñānake samavāyase
ajñānī hai ki ajñānake sāth ekatvase ajñānī hai? pratham, ajñānake samavāyase ajñānī ho nahīṁ
sakatā; kyoṁki ajñānīko ajñānakā samavāy niṣphal hai aur jñānīpanā to jñānake samavāyakā abhāv
honese hai hī nahīṁṁ. isaliye ‘ajñānī’ aisā vacan ajñānake sāth ekatvako avaśya siddha karatā hī
hai. aur is prakār ajñānake sāth ekatva siddha honese jñānake sāth bhī ekatva avaśya siddha hotā
hai.
‘ajñānī’ evuṁ vacan te ekatvanī siddhi kare. 49.
Page 90 of 264
PDF/HTML Page 119 of 293
single page version
tamhā davvaguṇāṇaṁ ajudā siddhi tti ṇiddiṭhṭhā.. 50..
tasmādrravyaguṇānāṁ ayutā siddhiriti nirdiṣṭā.. 50..
huā na?
jñānaguṇameṁ śaktirūpase sthit kevalajñān vyakta hotā hai; kevalajñān kahīṁ bāharase ākar
kevalībhagavānake ātmāke sāth samavāyako prāpta hotā ho aisā nahīṁ hai. chadmasthadaśāmeṁ aur
kevalīdaśāmeṁ jo jñānakā antar dikhāī detā hai vah mātra śakti–vyaktirūp antar samajhanā cāhiye..
49..
dravya aur guṇoṁkī [ayutā siddhiḥ iti] ayutasiddhi [nirdiṣṭā] [jinoṁne] kahī hai.
te kāraṇe bhākhī ayutasiddhi guṇo ne dravyane. 50.
Page 91 of 264
PDF/HTML Page 120 of 293
single page version
nibaṁdhanasyāstitvāntarasyābhāvādayutasiddhatvam. tato dravyaguṇānāṁ samavartitvalakṣaṇasamavāyabhājām–
yutasiddhirev, na pr̥thagbhūtatvamiti.. 50..
davvādo ya aṇaṇṇā aṇṇattapagāsagā
vavadesado pudhattaṁ kuvvaṁti hi ṇo
dravya aur guṇ ek astitvase racit haiṁ unakī jo anādi–ananta sahavr̥tti [–ek sāth
[–dravya aur guṇoṁko saṁjñā– lakṣaṇ–prayojan ādikī apekṣāse bhed hone par bhī] vasturūpase abhed
honese apr̥thakpanā hai; vahī, yutasiddhike kāraṇabhūt
2. samavāyakā svarūp samavartīpanā arthāt anādi–ananta sahavr̥tti hai. dravya aur guṇoeṁko aisā samavāy [anādi–
paramāṇumāṁ prarūpit varaṇ, ras, gaṁdh tem ja sparśa je,
aṇuthī abhinna rahī viśeṣ vaḍe prakāśe bhedane; 51.
tyam jñānadarśan jīvaniyat ananya rahīne jīvathī,
anyatvanā kartā bane vyapadeśathī–na svabhāvathī. 52.