Page 92 of 264
PDF/HTML Page 121 of 293
single page version

92

draṣṭāṁtadārṣṭāntikārthapurassaro dravyaguṇānāmanarthāṁntaratvavyākhyopasaṁhāro‘yam.

varṇarasagaṁdhasparśā hi paramāṇoḥ prarūpyaṁte; te ca paramāṇoravibhaktapradeśatvenānanye‘pi saṁjñādivyapadeśanibaṁdhanairviśeṣairanyatvaṁ prakāśayanti. evaṁ jñānadarśane apyātmani saṁbaddhe ātma– dravyādavibhaktapradeśatvenānanye‘pi saṁjñādivyapadeśanibaṁdhanairviśeṣaiḥ pr̥thaktvamāsādayataḥ, svabhāvatastu nityamapr̥thaktvamev bibhrataḥ.. 51–52..

-----------------------------------------------------------------------------

anvayārthaḥ– [paramāṇuprarūpitāḥ] paramāṇumeṁ prarūpit kiye jāne vāle aise [varṇarasagaṁdhasparśāḥ] varṇa–ras–gaṁdh–sparśa [dravyāt ananyāḥ ca] dravyase ananya vartate hue [viśeṣaiḥ] [vyapadeśake kāraṇabhūt] viśeṣoṁ dvārā [anyatvaprakāśakāḥ bhavanti] anyatvako prakāśit karanevāle hote haiṁ [– svabhāvase anyarūp nahīṁ hai]; [tathā] is prakār [jīvanibaddhe] jīvameṁ sambaddha aise [darśanajñāne] darśan–jñān [ananyabhūte] [jīvadravyase] ananya vartate hue [vyapadeśataḥ] vyapadeś dvārā [pr̥thaktvaṁ kurute hi] pr̥thaktva karate haiṁ. [no svabhāvāt] svabhāvase nahīṁ.

ṭīkāḥ– draṣṭāntarūp aur drārṣṭāntarūp padārthapūrvak, dravya tathā guṇoṁke abhinna–padārthapaneke vyākhyānakā yah upasaṁhār hai.

varṇa–ras–gaṁdh–sparśa vāstavameṁ paramāṇumeṁ prarūpit kiye jāte haiṁ; ve paramāṇuse abhinna pradeśavāle honeke kāraṇ ananya hone par bhī, saṁjñādi vyapadeśake kāraṇabhūt viśeṣoṁ dvārā anyatvako prakāśit karate haiṁ. is prakār ātmāmeṁ sambaddha jñān–darśan bhī ātmadravyase abhinna pradeśavāle honeke kāraṇ ananya hone par bhī, saṁjñādi vyapadeśake kāraṇabhūt viśeṣoṁ dvārā pr̥thakpaneko prāpta hote haiṁ, parantu svabhāvase sadaiv apr̥thakpane ko hī dhāraṇ karate haiṁ.. 51–52..

is prakār upayogaguṇakā vyākhyān samāpta huā. -------------------------------------------------------------------------- drārṣṭānta = draṣṭānta dvārā samajhāān ho vah bāt; upameya. [yahān̐ paramāṇu aur varṇādik draṣṭāntarūp padārtha haiṁ tathā

Page 93 of 264
PDF/HTML Page 122 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan

ath kartr̥tvaguṇavyākhyānam. tatrādigāthātrayeṇ tadupoddhātaḥ–

jīvā hi niścayen parabhāvānāmakaraṇātsvabhāvānāṁ kartāro bhaviṣyanti. tāṁśca kurvāṇāḥ kimanādinidhanāḥ, kiṁ sādisanidhanāḥ, kiṁ sādyanidhamāḥ, kiṁ tadākāreṇ pariṇatāḥ, kimapariṇatāḥ bhaviṣyaṁtītyāśaṅkayedamuktam. -----------------------------------------------------------------------------

ab kartr̥tvaguṇakā vyākhyān hai. usameṁ, prārambhakī tīn gāthāoṁse usakā upodghāt kiyā jātā hai.

anvayārthaḥ– [jīvāḥ] jīv [anādinidhanāḥ] [pāriṇāmikabhāvase] anādi–ananta hai, [sāṁtāḥ] [tīn bhāvoṁṁse] sāṁt [arthāt sādi–sāṁt] hai [ca] aur [jīvabhāvāt anaṁtāḥ] jīvabhāvase ananta hai [arthāt jīvake sadbhāvarūp kṣāyikabhāvase sādi–ananta hai] [sadbhāvataḥ anaṁtāḥ] kyoṁki sadbhāvase jīv ananta hī hote haiṁ. [pañcāgraguṇapradhānāḥ ca] ve pān̐c mukhya guṇoṁse pradhānatāvāle haiṁ.

[–apane bhāvoṁko] karate hue, kyā ve anādi–ananta haiṁ? kyā sādi–sāṁt haiṁ? kyā sādi–ananta haiṁ? kyā tadākārarūp [us–rūp] pariṇat hai? kyā [tadākārarūp] apariṇat haiṁ?– aisī āśaṁkā karake yah kahā gayā hai [arthāt un āśaṁkāoṁke samādhānarūpase yah gāthā kahī gaī hai]. --------------------------------------------------------------------------

Page 94 of 264
PDF/HTML Page 123 of 293
single page version

94

jīvā hi sahajacaitanyalakṣaṇapāriṇāmikabhāvenānādinidhanāḥ. ta evaudayik– kṣāyopaśamikaupaśamikabhāvaiḥ sādisanidhanāḥ. ta ev kṣāyikabhāven sādyanidhanāḥ. na ca sādi– tvātsanidhanatvaṁ kṣāyikabhāvasyāśaṅkayam. sa khalūpādhinivr̥ttau pravartamānaḥ siddhabhāv iv sadbhāv ev jīvasya; sadbhāven cānaṁtā ev jīvāḥ pratijñāyaṁte. na ca teṣāmanādinidhanasahajacaitanya–lakṣaṇaikabhāvānāṁ sādisanidhanāni sādyanidhanāni bhāvāṁtarāṇi nopapadyaṁt iti vaktavyam; te khalvanādikarmamalīmasāḥ paṁkasaṁpr̥ktatoyavattadākāreṇ pariṇatatvātpañcapradhānaguṇapradhānatvenaivānubhūyaṁt iti.. 53.. -----------------------------------------------------------------------------

jīv vāstavameṁ sahajacaitanyalakṣaṇ pāriṇāmik bhāvase anādi–ananta hai. ve hī audayik, kṣāyopaśamik aur aupaśamik bhāvoṁse sādi–sānta haiṁ. ve hī kṣāyik bhāvase sādi–ananta haiṁ.

‘kṣāyik bhāv sādi honese vah sāṁt hogā’ aisī āśaṁkā karanā yogya nahīṁ hai. [kāraṇ is prakār haiḥ–] vah vāstavameṁ upādhikī nivr̥tti hone par pravartatā huā, siddhabhāvakī bhān̐ti, jīvakā sadbhāv hī hai [arthāt karmopādhike kṣayameṁ pravartatā hai isaliye kṣāyik bhāv jīvakā sadbhāv hī hai]; aur sadbhāvase to jīv ananta hī svīkār kiye jāte haiṁ. [isaliye kṣāyik bhāvase jīv ananta hī arthāt vināśarahit hī hai.]

punaśca, ‘anādi–ananta sahajacaitanyalakṣaṇ ek bhāvavāle unheṁ sādi–sāṁt aur sādi–ananta bhāvāntar ghaṭit nahīṁ hote [arthāt jīvoṁko ek pāriṇāmik bhāvake atirikta anya bhāv ghaṭit nahīṁ hote]’ aisā kahanā yogya nahīṁ hai; [kyoṁki] ve vāstavameṁ anādi karmase malin vartate hue kādavase 1saṁpr̥kta jalakī bhān̐ti tadākārarūp pariṇat honeke kāraṇ, pān̐c pradhān 2guṇoṁse pradhānatāvāle hī anubhavameṁ āte haiṁ.. 53.. -------------------------------------------------------------------------- jīvake pāriṇāmik bhāvakā lakṣaṇ arthāt svarūp sahaj–caitanya hai. yah pāriṇāmik bhāv anādi ananta

1. kādavase saṁpr̥kta = kādavakā samparka prāpta; kādavake saṁsargavālā. [yadyapi jīv dravyasvabhāvase śuddha hai tathāpi

2. audayik, aupaśamik, kṣāyopaśamik, kṣāyik aur pāriṇāmik in pān̐c bhāvoṁko jīvake pān̐c pradhān guṇ

Page 95 of 264
PDF/HTML Page 124 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan

evaṁ hi pañcabhirbhāvaiḥ svayaṁ pariṇamamānasyāsya jīvasya kadācidaudayikenaiken manuṣyatvādilakṣaṇen bhāven sato vināśastathāpareṇaudayikenaiv devatvādilakṣaṇen bhāven asat utpādo bhavatyeva. etacca ‘na sato vināśo nāsat utpād’ iti pūrvoktasūtreṇ sah viruddhamapi na viruddham; yato jīvasya dravyārthikanayādeśen na satpraṇāśo nāsadutpādaḥ, tasyaiv paryāyārthikanayādeśen satpraṇāśo‘sadutpādaśca. na caitadanupapannam, nitye jale kallolānām–nityatvadarśanāditi.. 54.. -----------------------------------------------------------------------------

anvayārthaḥ– [evaṁ] is prakār [jīvasya] jīvako [sataḥ vināśaḥ] satkā vināś aur [asataḥ utpādaḥ] asatkā utpād [bhavati] hotā hai– [iti] aisā [jinavaraiḥ bhaṇitam] jinavaroṁne kahā hai, [anyonyaviruddham] jo ki anyonya viruddha [19 vīṁ gāthāke kathanake sāth virodhavālā] tathāpi [aviruddham] aviruddha hai.

anādi–anantapanā honemeṁ virodhakā parihār hai.

is prakār vāstavameṁ pān̐c bhāvarūpase svayaṁ pariṇamit honevāle is jīvako kadācit audayik aise ek manuṣyatvādisvarūp bhāvakī apekṣāse satkā vināś aur audayik hī aise dūsare devatvādisvarūp bhāvakī apekṣāse asatkā utpād hotā hī hai. aur yah [kathan] ‘satkā vināś nahīṁ hai tathā asatkā utpād nahīṁ hai’ aise pūrvokta sūtrake [–19vīṁ gāthāke] sāth virodhavālā hone par bhī [vāstavameṁ] virodhavālā nahīṁ hai; kyoṁki jīvako dravyārthikanayake kathanase satkā nāś nahīṁ hai aur asatkā utpād nahīṁ hai tathā usīko paryāyārthikanayake kathanase satkā nāś hai aur asatkā utpād hai. aur yah 1anupapanna nahīṁ hai, kyoṁki nitya aise jalameṁ kalloloṁkā anityapanā dikhāī detā hai. -------------------------------------------------------------------------- yahān̐ ‘sādi’ke badale ‘anādi’ honā cāhiye aisā lagatā hai; isaliye gujarātīmeṁ ‘anādi’ aisā anuvād

1.anupapanna = ayukta; asaṁgat; aghaṭit; na ho sake aisā.

Page 96 of 264
PDF/HTML Page 125 of 293
single page version

96

jīvasya sadasadbhāvocchittyutpattinimittopādhipratipādanametat. -----------------------------------------------------------------------------

bhāvārthaḥ– 53 vīṁ gāthāmeṁ jīvako sādi–sāntapanā tathā anādi–anantapanā kahā gayā hai. vahān̐ praśna sambhav hai ki–sādi–sāṁtapanā aur anādi–anaṁtapanā paraspar viruddha hai; paraspar viruddha bhāv ekasāth jīvako kaise ghaṭit hote haiṁ? usakā samādhān is prakār haiḥ jīv dravya–paryāyātmak vastu hai. use sādi–sāntapanā aur anādi–anantapanā donoṁ ek hī apekṣāse nahīṁ kahe gaye haiṁ, bhinna– bhinna apekṣāse kahe gaye haiṁ; sādi–sāntapanā kahā gayā hai vah paryāy–apekṣāse hai aur anādi– anantapanā dravya–apekṣāse hai. isaliye is prakār jīvako sādi–sāntapanā tathā anādi–anantapanā ekasāth barābar ghaṭit hotā hai.

[yahān̐ yadyapi jīvako anādi–ananta tathā sādi–sānta kahā gayā hai, tathāpi aisā tātparya grahaṇ karanā cāhiye ki paryāyārthikanayake viṣayabhūt sādi–sānta jīvakā āśray karaneyogya nahīṁ hai kintu dravyārthikanayake viṣayabhūt aisā jo anādi–ananta, ṭaṁkotkīrṇajñāyakasvabhāvī, nirvikār, nityānandasvarūp jīvadravya usīkā āśray karane yogya hai].. 54..

anvayārthaḥ– [nārakatiryaṁṅmanuṣyāḥ devāḥ] nārak, tiryaṁc, manuṣya aur dev [iti nāmasaṁyutāḥ] aise nāmoṁvālī [prakr̥tayaḥ] [nāmakarmakī] prakr̥tiyān̐ [sataḥ nāśam] sat bhāvakā nāś aur [asataḥ bhāvasya utpādam] asat bhāvakā utpād [kurvanti] karatī haiṁ. --------------------------------------------------------------------------

Page 97 of 264
PDF/HTML Page 126 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan

yathā hi jalarāśerjalarāśitvenāsadutpādaṁ saducchedaṁ cānanubhavataścaturbhyaḥ kakubvibhāgebhyaḥ krameṇ vahamānāḥ pavamānāḥ kallolānāmasadutpādaṁ saducchedaṁ ca kurvanti, tathā jīvasyāpi jīvatven saducchedamasadutpattiṁ cānanubhavataḥ krameṇodīyamānāḥ nārakatiryaṅmanuṣyadevanāmaprakr̥tayaḥ saducchedamasadutpādaṁ ca kurvaṁtīti.. 55..

-----------------------------------------------------------------------------

ṭīkāḥ– jīvako sat bhāvake ucched aur asat bhāvake utpādameṁ nimittabhūt upādhikā yah pratipādan hai.

jis prakār samudrarūpase asatke utpād aur satke ucchedakā anubhav na karanevāle aise samudrako cāroṁ diśāoṁmeṁse kramaśaḥ bahatī huī havāen̐ kalloloṁsambandhī asatkā utpād aur satkā ucched karatī haiṁ [arthāt avidyamān taraṁgake utpādameṁ aur vidyamān taraṁgake nāśameṁ nimitta banatī hai], usī prakār jīvarūpase satke ucched aur asatke utpād anubhav na karanevāle aise jīvako kramaśaḥ udayako prāpta hone vālī nārak–tiryaṁc–manuṣya–dev nāmakī [nāmakarmakī] prakr̥tiyān̐ [bhāvoṁsambandhī, paryāyoṁsambandhī] satkā ucched tathā asatkā utpād karatī haiṁ [arthāt vidyamān paryāyake nāśameṁ aur avidyamān paryāyake utpādameṁ nimitta banatī haiṁ].. 55..

[dvābhyāṁ miśritābhyāṁ] kṣayopaśamase yukta [ca] aur [pariṇāmen yuktāḥ] pariṇāmase yukta–[te] aise [jīvaguṇāḥ] [pān̐c] jīvaguṇ [–jīvake bhāv] haiṁ; [ca] aur [bahuṣu artheṣu vistīrṇāḥ] unheṁ anek prakāroṁmeṁ vistr̥t kiyā jātā hai. --------------------------------------------------------------------------

Page 98 of 264
PDF/HTML Page 127 of 293
single page version

98

jīvasya bhāvodayavarṇanametat. karmaṇāṁ phaladānasamarthatayodbhūtirudayaḥ, anudbhūtirupaśamaḥ, udbhūtyanudbhūtī kṣayopaśamaḥ, atyaṁtaviśleṣaḥ kṣayaḥ, dravyātmalābhahetukaḥ pariṇāmaḥ. tatrodayen yukta audayikaḥ, upaśamen yukta aupaśamikaḥ, kṣayopaśamen yuktaḥ kṣāyopaśamikaḥ, kṣayeṇ yuktaḥ kṣāyikaḥ, pariṇāmen yuktaḥ pāriṇāmikaḥ. ta ete pañca jīvaguṇāḥ. tatropādhicaturvidhatvanibaṁdhanāścatvāraḥ, svabhāvanibaṁdhan ekaḥ. ete copādhibhedātsvarūpabhedācca bhidyamānā bahuṣvartheṣu vistāryaṁt iti.. 56.. -----------------------------------------------------------------------------

ṭīkāḥ– jīvako bhāvoṁke udayakā [–pān̐c bhāvoṁkī pragaṭatākā] yah varṇan hai. karmokā 1phaladānasamartharūpase udbhav so ‘uday’ hai, anudbhav so ‘upaśam’ hai, udbhav tathā anudbhav so ‘kṣayopaśam’ hai, 2atyanta viśleṣ so ‘kṣay’ hai, dravyakā 3ātmalābh [astitva] jisakā hetu hai vah ‘pariṇām’ hai. vahān̐, udayase yukta vah ‘audayik’ hai, upaśamase yukta vah ‘aupaśamik’ hai, kṣayopaśamase yukta vah ‘kṣāyopaśamik’ hai, 4kṣayase yukta vah ‘kṣāyik’ hai, 5pariṇāmase yukta vah ‘pāriṇāmik’ hai.– aise yah pān̐c jīvaguṇ haiṁ. unameṁ [–in pān̐c guṇoṁmeṁ] 6upādhikā caturvidhapanā jinakā kāraṇ [nimitta] hai aise cār haiṁ, svabhāv jisakā kāraṇ hai aisā ek hai. upādhike bhedase aur svarūpake bhedase bhed karane par, unheṁ anek prakāroṁmeṁ vistr̥t kiyā jātā hai.. 56..

-------------------------------------------------------------------------- 1. phaladānasamartha = phal denemeṁ samartha. 2. atyanta viśleṣ = atyanta viyog; ātyaṁtik nivr̥tti. 3. ātmalābh = svarūpaprāpti; svarūpako dhāraṇ kar rakhanā; apaneko dhāraṇ kar rakhanā; astitva. [dravya apaneko

4. kṣayase yukta = kṣay sahit; kṣayake sāth sambandhavālā. [vyavahārase karmoke kṣayakī apekṣā jīvake jis bhāvameṁ

5. pariṇāmase yukta = pariṇāmamay; pariṇāmātmak; pariṇāmasvarūpa. 6. karmopādhikī cār prakārakī daśā [–uday, upaśam, kṣayopaśam aur kṣay] jinakā nimitta hai aise cār bhāv

Page 99 of 264
PDF/HTML Page 128 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan

jīvasyaudayikādibhāvānāṁ kartr̥tvaprakāroktiriyam.

jīven hi dravyakarma vyavahāranayenānubhūyate; taccānubhūyamānaṁ jīvabhāvānāṁ nimittamātramupavarṇyate. tasminnimittamātrabhūte jīven kartr̥bhūtenātmanaḥ karmabhūto bhāvaḥ kriyate. amunā yo yen prakāreṇ jīven bhāvaḥ kriyate, sa jīvastasya bhāvasya ten prakāreṇ kartā bhavatīti.. 57..

-----------------------------------------------------------------------------

anvayārthaḥ– [karma vedayamānaḥ] karmako vedatā haā [jīvaḥ] jīv [yādraś–kam bhāvaṁ] jaise bhāvako [karoti] karatā hai, [tasya] us bhāvakā [ten] us prakārase [saḥ] vah [kartā bhavati] kartā hai–[iti ca] aisā [śāsane paṭhitam] śāsanameṁ kahā hai.

jīv dvārā dravyakarma vyavahāranayase anubhavameṁ ātā hai; aur vah anubhavameṁ ātā huā jīvabhāvoṁkā nimittamātra kahalātā hai. vah [dravyakarma] nimittamātra honese, jīv dvārā kartārūpase apanā karmarūp [kāryarūp] bhāv kiyā jātā hai. isaliye jo bhāv jis prakārase jīv dvārā kiyā jātā hai, us bhāvakā us prakārase vah jīv kartā hai.. 57..

--------------------------------------------------------------------------

Page 100 of 264
PDF/HTML Page 129 of 293
single page version

100

dravyakarmaṇāṁ nimittamātratvenaudayikādibhāvakartr̥tvamatroktam. na khalu karmaṇā vinā jīvasyodayopaśamau kṣayakṣāyopaśamāvapi vidyete; tataḥ kṣāyikakṣāyopaśamikaścaudayikaupaśamikaśca bhāvaḥ karmakr̥to‘numaṁtavyaḥ. pāriṇāmikastvanādinidhano -----------------------------------------------------------------------------

anvayārthaḥ– [karmaṇā vinā] karma binā [jīvasya] jīvako [udayaḥ] uday, [upaśamaḥ] upaśam, [kṣāyikaḥ] kṣāyik [vā] athavā [kṣāyopaśamikaḥ] kṣāyopaśamik [na vidyate] nahīṁ hotā, [tasmāt tu] isaliye [bhāvaḥ] bhāv [–caturvidh jīvabhāv] [karmakr̥taḥ] karmakr̥t haiṁ.

ṭīkāḥ– yahān̐, [audayikādi bhāvoṁke] nimittamātra rūpase dravyakarmoko audayikādi bhāvoṁkā kartāpanā kahā hai.

[ek prakārase vyākhyā karane par–] karmake binā jīvako uday–upaśam tathā kṣay–kṣayopaśam nahīṁ hote [arthāt dravyakarmake binā jīvako audayikādi cār bhāv nahīṁ hote]; isaliye kṣāyik, kṣāyopaśamik, audayik yā aupaśamik bhāv karmakr̥t saṁmat karanā. pāriṇāmik bhāv to anādi– ananta, nirupādhi, svābhāvik hī haiṁ. [audayik aur kṣāyopaśamik bhāv karmake binā nahīṁ hote isaliye karmakr̥t kahe jā sakate haiṁ– yah bāt to spaṣṭa samajhameṁ ā sakatī hai; kṣāyik aur aupaśamik bhāvoṁke sambandhameṁ nimnoktānusār spaṣṭatā kī jātī haiḥ] kṣāyik bhāv, yadyapi svabhāvakī vyaktirūp [–pragaṭatārūp] honese ananta [–anta rahit] hai tathāpi, karmakṣay dvārā utpanna honeke

-------------------------------------------------------------------------- nirupādhi = upādhi rahit; aupādhik na ho aisā. [jīvakā pāriṇāmik bhāv sarva karmopādhise nirapekṣa honeke

Page 101 of 264
PDF/HTML Page 130 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan

nirupādhiḥ svābhāvik eva. kṣāyikastu svabhāvavyaktirūpatvādanaṁto‘pi karmaṇaḥ kṣayeṇotpadya– mānatvātsādiriti karmakr̥t evoktaḥ. aupaśamikastu karmaṇāmupaśame samutpadyamānatvādanupaśame samucchidyamānatvāt karmakr̥t eveti.

athavā udayopaśamakṣayakṣayopaśamalakṣaṇāścatasro dravyakarmaṇāmevāvasthāḥ, na punaḥ pariṇām– lakṣaṇaikāvasthasya jīvasya; tat udayādisaṁjātānāmātmano bhāvānāṁ nimitta–

----------------------------------------------------------------------------- kāraṇ sādi hai isaliye karmakr̥t hī kahā gayā hai. aupaśamik bhāv karmake upaśamase utpanna honeke kāraṇ tathā anupaśamase naṣṭa honeke kāraṇ karmakr̥t hī hai. [is prakār audayikādi cār bhāvoṁko karmakr̥t saṁmat karanā.]

athavā [dūsare prakārase vyākhyā karane par]– uday, upaśam, kṣay aur kṣayopaśamasvarūp cār [avasthāen̐] dravyakarmakī hī avasthāen̐ haiṁ, pariṇāmasvarūp ek avasthāvāle jīvakī nahīṁ hai [arthāt uday ādi avasthāen̐ dravyakarmakī hī haiṁ, ‘pariṇām’ jisakā svarūp hai aisī ek avasthārūpase avasthit jīvakī–pāriṇāmik bhāvarūp sthit jīvakī –ve cār avasthāen̐ nahīṁ haiṁ]; isaliye udayādik dvārā utpanna honevāle ātmāke bhāvoṁko nimittamātrabhūt aisī us prakārakī avasthāoṁṁrūp [dravyakarma] svayaṁ pariṇamit honeke kāraṇ dravyakarma bhī vyavahāranayase ātmāke bhāvoṁke katr̥tvako prāpta hotā hai.. 58..

kartā bhavati] ātmā karmakā [–dravyakarmakā] kartā honā cāhiye. [kathaṁ] vah to kaise ho sakatā hai? [ātmā] kyoṁki ātmā to [svakaṁ bhāvaṁ muktvā] apane bhāvako choṛakar [anyat kiṁcit api] anya kuch bhī [na karoti] nahīṁ karatā. --------------------------------------------------------------------------

Page 102 of 264
PDF/HTML Page 131 of 293
single page version

102

jīvabhāvasya karmakartr̥tve pūrvapakṣo‘yam. yadi khalvaudayikādirūpo jīvasya bhāvaḥ karmaṇā kriyate, tadā jīvastasya kartā na bhavati. na ca jīvasyākartr̥tvāmiṣyate. tataḥ pāriśeṣyeṇ dravyakarmaṇaḥ kartāpadyate. tattu katham? yato niścayanayenātmā svaṁ bhāvamujjhitvā nānyatkimapi karotīti.. 59..

-----------------------------------------------------------------------------

ṭīkāḥ– karmakī jīvabhāvakā katr̥tva honeke sambandhameṁ yah pūrvapakṣa hai.

yadi audayikādirūp jīvakā bhāv karma dvārā kiyā jātā ho, to jīv usakā [– audayikādirūp jīvabhāvakā] kartā nahīṁ hai aisā siddha hotā hai. aur jīvakā akatr̥tva to iṣṭa [– mānya] nahīṁ hai. isaliye, śeṣ yah rahā ki jīv dravyakarmakā kartā honā cāhiye. lekin vah to kaise ho sakatā hai? kyoṁki niścayanayase ātmā apane bhāvako choṛakar anya kuch bhī nahīṁ karatā.

[is prakār pūrvapakṣa upasthit kiyā gayā] .. 59..

anvayārthaḥ– [bhāvaḥ karmanimittaḥ] jīvabhāvakā karma nimitta hai [punaḥ] aur [karma bhāvakāraṇaṁ bhavati] karmakā jīvabhāv nimitta hai, [na tu teṣāṁ khalu kartā] parantu vāstavameṁ ek dūsareke kartā nahīṁ hai; [na tu kartāram vinā bhūtāḥ] kartāke binā hote haiṁ aisā bhī nahīṁ hai.

-------------------------------------------------------------------------- pūrvapakṣa = carcā yā nirṇayake liye kisī śāstrīy viṣayake sambandhameṁ upasthit kiyā huā pakṣa tā praśna.

Page 103 of 264
PDF/HTML Page 132 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan

pūrvasūtroditapūrvapakṣasiddhāṁto‘yam.

vyavahāreṇ nimittamātratvājjīvabhāvasya karma kartr̥, karmaṇo‘pi jīvabhāvaḥ kartā; niścayen tu na jīvabhāvānāṁ karma kartr̥, na karmaṇo jīvabhāvaḥ. na ca te kartāramaṁtareṇ saṁbhūyete; yato niścayen jīvapariṇāmānāṁ jīvaḥ kartā, karmapariṇāmānāṁ karma kartr̥ iti.. 60..

-----------------------------------------------------------------------------

ṭīkāḥ– yah, pūrva sūtrameṁ [59 vīṁ gāthāmeṁ] kahe hue pūrvapakṣake samādhānarūp siddhānta hai.

vyavahārase nimittamātrapaneke kāraṇ jīvabhāvakā karma kartā hai [–audayikādi jīvabhāvakā kartā dravyakarma hai], karmakā bhī jīvabhāv kartā hai; niścayase to jīvabhāvoṁkā na to karma kartā hai aur na karmakā jīvabhāv kartā hai. ve [jīvabhāv aur dravyakarma] kartāke binā hote haiṁ aisā bhī nahīṁ hai; kyoṁki niścayase jīvapariṇāmoṁkā jīv kartā hai aur karmapariṇāmoṁkā karma [–pudgal] kartā hai.. 60..

vāstavameṁ [svakasya bhāvasya] apane bhāvakā [kartā] kartā hai, [na pudgalakarmaṇām] pudgalakarmokā nahīṁ; [iti] aisā [jinavacanaṁ] jinavacan [jñātavyam] jānanā. -------------------------------------------------------------------------- yadyapi śuddhaniścayase kevajñānādi śuddhabhāv ‘svabhāv’ kahalāte haiṁ tathāpi aśuddhaniścayase rāgādik bhī ‘svabhāv’

Page 104 of 264
PDF/HTML Page 133 of 293
single page version

104

niścayen jīvasya svabhāvānāṁ kartr̥tvaṁ pudgalakarmaṇāmakartr̥tvaṁ cāgamenopadarśitamatra iti..61..

atra niścayanayenābhinnakārakatvātkarmaṇo jīvasya ca svayaṁ svarūpakartr̥tvamuktam.

karma khalu karmatvapravartamānapudgalaskaṁdharūpeṇ kartr̥tāmanubibhrāṇaṁ, karmatvagamanaśaktirūpeṇ karaṇatāmātmasātkurvat, prāpyakarmatvapariṇāmarūpeṇ karmatāṁ kalayat, pūrvabhāvavyapāye‘pi dhruvatvā– laṁbanādupāttāpādānatvam, upajāyamānapariṇāmarūpakarmaṇāśrīyamāṇatvādupoḍhasaṁpradānatvam, ādhīy– mānapariṇāmādhāratvādgr̥hītādhikaraṇatvaṁ, svayamev ṣaṭkārakīrūpeṇ vyavatiṣṭhamānaṁ na kārakāṁtaram– pekṣate. -----------------------------------------------------------------------------

ṭīkāḥ– niścayase jīvako apane bhāvoṁkā kartr̥tva hai aur pudgalakarmoṁkā akartr̥tva hai aisā yahān̐ āgam dvārā darśāyā gayā hai.. 61..

anvayārthaḥ– [karma api] karma bhī [sven svabhāven] apane svabhāvase [svakaṁ karoti] apaneko karate haiṁ [ca] aur [tādraśakaḥ jīvaḥ api] vaisā jīv bhī [karmasvabhāven bhāven] karmasvabhāv bhāvase [–audayikādi bhāvase] [samyak ātmānam] barābar apaneko karatā hai.

ṭīkāḥ– niścayanayase abhinna kārak honese karma aur jīv svayaṁ svarūpake [–apane–apane rūpake] kartā hai aisā yahān̐ kahā hai.

karma vāstavameṁ [1] karmarūpase pravartamān pudgalaskaṁdharūpase kartr̥tvako dhāraṇ karatā huā, [2] karmapanā prāpta karanekī śaktirūp karaṇapaneko aṁgīkr̥t karatā huā, [3] prāpya aise karmatvapariṇāmarūpase karmapanekā anubhav karatā huā, [4] pūrva bhāvakā nāś ho jāne par bhī dhruvatvako avalamban karanese jisane apādānapaneko prāpta kiyā hai aisā, [5] utpanna hone vāle pariṇāmarūp karma dvārā samāśrit honese [arthāt utpanna hone vāle pariṇāmarūp kārya apaneko diyā jānese] --------------------------------------------------------------------------

Page 105 of 264
PDF/HTML Page 134 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan

evaṁ jīvo‘pi bhāvaparyāyeṇ pravartamānātmadravyarūpeṇ kartr̥tāmanubibhrāṇo, bhāvaparyāyagaman– śaktirūpeṇ karaṇatāmātmasātkurvan, prāpyabhāvaparyāyarūpeṇ karmatāṁ kalayan, pūrvabhāvaparyāy–vyapāye‘pi dhruvatvālaṁbanādupāttāpādānatvam, upajāyamānabhāvaparyāyarūpakarmaṇāśrīyamāṇatvādupoḍh–saṁpradānatva;, ādhīyamānabhāvaparyāyādhāratvādgr̥hītādhikaraṇatvaḥ, svayamev ṣaṭkārakīrūpeṇ vyavatiṣṭhamāno na kārakāṁtaramapekṣate. ataḥ karmaṇaḥ karturnāsti jīvaḥ kartā, jīvasya karturnāsti karma kartr̥ niścayeneti.. 62.. ----------------------------------------------------------------------------- saṁpradānapaneko prāpta aur [6] dhāraṇ kiye hue pariṇāmakā ādhār honese jisane adhikaraṇapaneko grahaṇ kiyā hai aisā – svayamev ṣaṭkārakarūpase vartatā huā anya kārakakī apekṣā nahīṁ rakhatā.

is prakār jīv bhī [1] bhāvaparyāyarūpase pravartamān ātmadravyarūpase kartr̥tvako dhāraṇ karatā huā, [2] bhāvaparyāy prāpta karanekī śaktirūpase karaṇapaneko aṁgīkr̥t karatā huā, [3] prāpya aisī bhāvaparyāyarūpase karmapanekā anubhav karatā huā, [4] pūrva bhāvaparyāyakā nāś hone par dhruvatvakā avalamban karanese jisane apādānapaneko prāpta kiyā hai aisā, [5] utpanna hone vāle bhāvaparyāyarūp karma dvārā samāśrit honese [arthāt utpanna hone vālā bhāvaparyāyarūp kārya apaneko diyā jānese] sampradānapaneko prāpta aur [6] dhāraṇ kī huī bhāvaparyāyakā ādhār honese jisane adhikaraṇapaneko grahaṇ kiyā hai aisā – svayamev ṣaṭkārakarūpase vartatā huā anya kārakakī apekṣā nahīṁ rakhatā.

isaliye niścayase karmarūp kartāko jīv kartā nahīṁ hai aur jīvarūp kartāko karma kartā nahīṁ hai. [jahān̐ karma kartā hai vahān̐ jīv kartā nahīṁ hai aur jahān̐ jīv kartā hai vahān̐ karma kartā nahīṁ hai.]

bhāvārthaḥ– [1] pudgal svataṁtrarūpase dravyakarmako karatā honese pudgal svayaṁ hī kartā hai; [2] svayaṁ dravyakarmarūpase pariṇamit honekī śaktivālā honese pudgal svayaṁ hī karaṇ hai; [3] dravyakarmako prāpta karatā – pahun̐catā honese dravyakarma karma hai, athavā dravyakarmase svayaṁ abhinna honese pudgal svayaṁ hī karma [–kārya] hai; [4] apanemese pūrva pariṇāmakā vyay karake dravyakarmarūp pariṇām karatā honese aur pudgaladravyarūpase dhruv rahatā honese pudgal svayaṁ hī apādān hai; [5] apaneko dravyakarmarūp pariṇām detā honese pudgal svayaṁ hī sampradān hai; [6] apanemeṁ arthāt apane ādhārase dravyakarma karatā honese pudgal svayaṁ hī adhikaraṇ hai.

Page 106 of 264
PDF/HTML Page 135 of 293
single page version

106

-----------------------------------------------------------------------------

isī prakār [1] jīv svataṁtrarūpase jīvabhāvako karatā honese jīv svayaṁ hī kartā hai; [2] svayaṁ jīvabhāvarūpase pariṇamit honakī śaktivālā honese jīv svayaṁ hī karaṇ hai; [3] jīvabhāvako prāpta karatā– pahun̐catā honese jīvabhāv karma hai, athavā jīvabhāvase svayaṁ abhinna honese jīv svayaṁ hī karma hai; [4] apanemeṁse pūrva bhāvakā vyay karake [navīn] jīvabhāv karatā honese aur jīvadravyarūpase dhruv rahanese jīv svayaṁ hī apādān hai; [5] apaneko jīvabhāv detā honese jīv svayaṁ hī sampradān hai; [6] apanemeṁ arthāt apane ādhārase jīvabhāv karatā honese jīv svayaṁ hī adhikaraṇ hai.

is prakār, pudgalakī karmodayādirūpase yā karmabaṁdhādirūpase pariṇamit honekī kriyāmeṁṁ vāstavameṁ pudgal hī svayamev chah kārakarūpase vartatā hai isaliye use anya kārakokī apekṣā nahīṁ hai tathā jīvakī audayikādi bhāvarūpase pariṇamit honekī kriyāmeṁ vāstavameṁ jīv svayaṁ hī chah kārakarūpase vartatā hai isaliye use anya kārakoṁkī apekṣā nahīṁ hai. pudgalakī aur jīvakī uparokta kriyāen̐ ek hī kālameṁ vartatī hai tathāpi paudgalik kriyāmeṁ vartate hue pudgalake chah kārak jīvakārakoṁse bilakul bhinna aur nirapekṣa haiṁ tathā jīvabhāvarūp kriyāmeṁ vartate hue jīvake chah kārak pudgalakārakoṁse bilakul bhinna aur nirapekṣa haiṁ. vāstavameṁ kisī dravyake kārakoṁko kisī anya dravyake kārakoṁkī apekṣā nahīṁ hotī.. 62.. --------------------------------------------------------------------------

Page 107 of 264
PDF/HTML Page 136 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan

karmajīvayoranyonyākartr̥tve‘nyadattaphalānyopabhogalakṣaṇadūṣaṇapuraḥsaraḥ pūrvapakṣo‘yam..63.. ath siddhāṁtasutrāṇi–

-----------------------------------------------------------------------------

[ātmānam karoti] ātmāko kare to [karma] karma [phalam kathaṁ dadāti] ātmāko phal kyoṁ degā [ca] aur [ātmā] ātmā [tasya phalaṁ bhuḍkte] usakā phal kyoṁ bhogegā?

ṭīkāḥ– yadi karma aur jīvako anyonya akartāpanā ho, to ‘anyakā diyā huā phal anya bhoge’ aisā prasaṁg āyegā; – aisā doṣ batalākar yahān̐ pūrvapakṣa upasthit kiyā gayā hai.

karmakā phal bhogatā hai. ab yadi jīv karmako karatā hī na ho to jīvase nahīṁ kiyā gayā karma jīvako phal kyoṁ degā aur jīv apanese nahīṁ kiye gaye karmake phalakoe kyoṁ bhogegā? jīvase nahīṁ kiyā karma jīvako phal de aur jīv us phalako bhoge yah kisī prakār nyāyayukta nahīṁ hai.

-------------------------------------------------------------------------- śrī pravacanasārameṁ 168 vīṁ gāthā is gāthāse milatī hai.

Page 108 of 264
PDF/HTML Page 137 of 293
single page version

108

karmayogyapudgalā añjanacūrṇapūrṇasamudgakanyāyen sarvalokavyāpitvādyatrātmā tatrānānītā evāvatiṣṭhaṁt ityatrauktam.. 64..

----------------------------------------------------------------------------- is prakār, ‘karma’ karmako hī karatā hai aur ātmā ātmāko hī karatā hai’ is bātameṁ pūrvokta doṣ ānese yah bāt ghaṭit nahīṁ hotī – is prakār yahān̐ pūrvapakṣa upasthit kiyā gayā hai.. 63..

ab siddhāntasūtra hai [arthāt ab 63vīṁ gāthāmeṁ kahe gaye pūrvapakṣake nirākaraṇapūrvak siddhāntakā pratipādan karane vālī gāthāen̐ kahī jātī hai].

anvayārthaḥ– [lokaḥ] lok [sarvataḥ] sarvataḥ [vividhaiḥ] vividh prakārake, [anaṁtānaṁtaiḥ] anantānanta [sūkṣmaiḥ bādaraiḥ ca] sūkṣma tathā bādar [pudgalakāyaiḥ] pudgalakāyoṁ [pudgalaskaṁdhoṁ] dvārā [avagāḍhagāḍhanicitaḥ] [viśiṣṭa rītise] avagāhit hokar gārḥ bharā huā hai.

ṭīkāḥ– yahān̐ aisā kahā hai ki – karmayogya pudgal [kārmāṇavargaṇārūp pudgalaskaṁdh] aṁjanacūrṇase [aṁjanake bārīk cūrṇase] bharī huī ḍibbīke nyāyase samasta lokameṁ vyāpta hai; isaliye jahān̐ ātmā hai vahān̐, binā lāye hī [kahīṁse lāye binā hī], ve sthit haiṁ.. 64.. --------------------------------------------------------------------------

Page 109 of 264
PDF/HTML Page 138 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan

anyākr̥takarmasaṁbhūtiprakāroktiriyam. ātmā hi saṁsārāvasthāyāṁ pāriṇāmikacaitanyasvabhāvamaparityajannevānādibaṁdhanabaddhatvād– nādimoharāgadveṣasnigdhairaviśuddhairev bhāvairvivartate. sa khalu yatra yadā moharūpaṁ rāgarūpaṁ dveṣarūpaṁ vā svasya bhāvamārabhate, tatra tadā tamev nimittīkr̥tya jīvapradeśeṣu parasparāvagāhenānupraviṣṭā svabhāvairev pudgalāḥ karmabhāvamāpadyaṁt iti.. 65..

-----------------------------------------------------------------------------

[tatra gatāḥ pudgalāḥ] [tab] vahān̐ rahanevāle pudgal [svabhāvaiḥ] apane bhāvoṁse [anyonyāvagāhāvagāḍhāḥ] jīvameṁ [viśiṣṭa prakārase] anyonya–avagāharūpase praviṣṭa hue [karmabhāvam gacchanti] karmabhāvako prāpta hote haiṁ.

ātmā vāstavameṁ saṁsār–avasthāmeṁ pāriṇāmik caitanyasvabhāvako choṛe binā hī anādi bandhan dvārā baddha honese anādi moharāgadveṣ dvārā snigdha aise aviśuddha bhāvoṁṁrūpase hī vivartanako prāpta hotā hai [– pariṇamit hotā hai]. vah [saṁsārastha ātmā] vāstavameṁ jahān̐ aur jab moharūp, rāgarūp yā dveṣarūp aise apane bhāvako karatā hai. vahān̐ aur us samay usī bhāvako nimitta banākar pudgal apane bhāvoṁse hī jīvake pradeśoṁmeṁ [viśiṣṭatāpūrvak] paraspar avagāharūpase praviṣṭa hue karmabhāvako prāpta hote haiṁ.

sthit kārmāṇavargaṇārūp pudgalaskaṁdh usī kālameṁ svayaṁ apane bhāvoṁse hī jīvake pradeśoṁmeṁ viśeṣ prakārase paraspar– avagāharūpase praviṣṭa hue karmapaneko prāpta hote haiṁ. -------------------------------------------------------------------------- snigdha=cīkane; cīkanāīvāle. [moharāgadveṣ karmabaṁdhameṁ nimitabhūt honeke kāraṇ unheṁ snigdhatākī upamā dī

Page 110 of 264
PDF/HTML Page 139 of 293
single page version

110

ananyakr̥tatvaṁ karmaṇāṁ vaicikryasyātroktam.

yathā hi svayogyacaṁdrārkaprabhopalaṁbhe. saṁdhyābhreṁdracāpapariveṣaprabhr̥tibhirbahubhiḥ prakāraiḥ pudgal– skaṁdhavikalpāḥ kaṁrtrataranirapekṣā evotpadyaṁte, tathā svayogyajīvapariṇāmopalaṁbhe jñānāvaraṇaprabhr̥ti– bhirbahubhiḥ prakāraiḥ karmāṇyapi kaṁrtrataranirapekṣāṇyevotpadyaṁte iti.. 66..

-----------------------------------------------------------------------------

anvayārthaḥ– [yathāḥ] jis prakār [pudgaladravyāṇāṁ] pudgaladravyoṁṁkī [bahuprakāraiḥ] anek prakārakī [skaṁdhanirvr̥ttiḥ] skandharacanā [paraiḥ akr̥tā] parase kiye gaye binā [draṣṭā] hotī dikhāī detī hai, [tathā] usī prakār [karmaṇāṁ] karmoṁkī bahuprakāratā [vijānīhi] parase akr̥t jāno.

ṭīkāḥ– karmoṁkī vicitratā [bahuprakāratā] anya dvārā nahīṁ kī jātī aisā yahān̐ kahā hai.

jis prakār apaneko yogya caṁdra–sūryake prakāśakī upalabdhi hone par, saṁdhyā–bādal indradhanuṣ–prabhāmaṇḍaḷ ityādi anek prakārase pudgalaskaṁdhabhed anya kartākī apekṣāke binā hī utpanna hote haiṁ, usī prakār apaneko yogya jīv–pariṇāmakī upalabdhi hone par, jñānāvaraṇādi anek prakārake karma bhī anya kartākī apekṣāke binā hī utpanna hote haiṁ.

bhāvārthaḥ– karmokī vividh prakr̥ti–pradeś–sthiti–anubhāgarūp vicitratā bhī jīvakr̥t nahīṁ hai, pudgalakr̥t hī hai.. 66..

--------------------------------------------------------------------------

Page 111 of 264
PDF/HTML Page 140 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan

niścayen jīvakarmaṇoścaikakartr̥tve‘pi vyavahāreṇ karmadattaphalopalaṁbho jīvasya na virudhyat ityatroktam.

jīvā hi moharāgadveṣasnigdhatvātpudgalaskaṁdhāśca svabhāvasnigdhatvādbaṁdhāvasthāyāṁ paramāṇu– dvaṁdvānīvānyonyāvagāhagrahaṇapratibaddhatvenāvatiṣṭhaṁte. yadā tu te parasparaṁ viyujyaṁte, tadodit–pracyavamānā -----------------------------------------------------------------------------

[viśiṣṭa prakārase] anyonya–avagāhake grahaṇ dvārā [paraspar] baddha haiṁ; [kāle viyujyamānāḥ] kālameṁ pr̥thak hone par [sukhaduḥkhaṁ dadati bhuñjanti] sukhaduḥkh dete haiṁ aur bhogate haiṁ [arthāt pudgalakāy sukhaduḥkh dete haiṁ aur jīv bhogate haiṁ].

ṭīkāḥ– niścayase jīv aur karmako ekakā [nij–nij rūpakā hī] kartr̥tva hone par bhī, vyavahārase jīvako karme dvārā diye gaye phalakā upabhog virodhako prāpta nahīṁ hotā [arthāt ‘karma jīvakoe phal detā hai aur jīv use bhogatā hai’ yah bāt bhī vyavahārase ghaṭit hotī hai] aisā yahān̐ kahā hai.

jīv moharāgadveṣ dvārā snigdha honeke kāraṇ tathā pudgalaskaṁdh svabhāvase snigdha honeke kāraṇ, [ve] bandha–avasthāmeṁ– paramāṇudvaṁdvoṁkī bhān̐ti–[viśiṣṭa prakārase] anyonya–avagāhake grahaṇ dvārā baddharūpase rahate haiṁ. jab ve paraspar pr̥thak hote haiṁ tab [pudgalaskandha nimnānusār phal dete haiṁ aur jīv use bhogate haiṁ]– uday pākar khir jānevāle pudgalakāy sukhaduḥkharūp ātmapariṇāmoṁke -------------------------------------------------------------------------- paramāṇudvaṁdva= do paramāṇuoṁkā joṛā; do paramāṇuoṁse nirmit skaṁdh; dvi–aṇuk skaṁdha.