Panchastikay Sangrah-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 53-67.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 7 of 15

 

Page 92 of 264
PDF/HTML Page 121 of 293
single page version

92
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
varṇarasagaṁdhasparśāḥ paramāṇuprarūpitā viśeṣaiḥ.
dravyācca ananyāḥ anyatvaprakāśakā bhavanti.. 51..
darśanajñāne tathā jīvanibaddhe ananyabhūte.
vyapadeśataḥ pr̥thaktvaṁ kurute hi no svabhāvāt.. 52..
draṣṭāṁtadārṣṭāntikārthapurassaro dravyaguṇānāmanarthāṁntaratvavyākhyopasaṁhāro‘yam.
varṇarasagaṁdhasparśā hi paramāṇoḥ prarūpyaṁte; te ca paramāṇoravibhaktapradeśatvenānanye‘pi
saṁjñādivyapadeśanibaṁdhanairviśeṣairanyatvaṁ prakāśayanti. evaṁ jñānadarśane apyātmani saṁbaddhe ātma–
dravyādavibhaktapradeśatvenānanye‘pi saṁjñādivyapadeśanibaṁdhanairviśeṣaiḥ pr̥thaktvamāsādayataḥ, svabhāvatastu
nityamapr̥thaktvamev bibhrataḥ.. 51–52..
–itiupayogaguṇavyākhyānaṁ samāptam.
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 51–52
anvayārthaḥ– [paramāṇuprarūpitāḥ] paramāṇumeṁ prarūpit kiye jāne vāle aise [varṇarasagaṁdhasparśāḥ]
varṇa–ras–gaṁdh–sparśa [dravyāt ananyāḥ ca] dravyase ananya vartate hue [viśeṣaiḥ] [vyapadeśake
kāraṇabhūt] viśeṣoṁ dvārā [anyatvaprakāśakāḥ bhavanti] anyatvako prakāśit karanevāle hote haiṁ [–
svabhāvase anyarūp nahīṁ hai]; [tathā] is prakār [jīvanibaddhe] jīvameṁ sambaddha aise [darśanajñāne]
darśan–jñān [ananyabhūte] [jīvadravyase] ananya vartate hue [vyapadeśataḥ] vyapadeś dvārā [pr̥thaktvaṁ
kurute hi] pr̥thaktva karate haiṁ. [no svabhāvāt] svabhāvase nahīṁ.
ṭīkāḥ– draṣṭāntarūp aur drārṣṭāntarūp padārthapūrvak, dravya tathā guṇoṁke abhinna–padārthapaneke
vyākhyānakā yah upasaṁhār hai.
varṇa–ras–gaṁdh–sparśa vāstavameṁ paramāṇumeṁ prarūpit kiye jāte haiṁ; ve paramāṇuse abhinna pradeśavāle
honeke kāraṇ ananya hone par bhī, saṁjñādi vyapadeśake kāraṇabhūt viśeṣoṁ dvārā anyatvako prakāśit
karate haiṁ. is prakār ātmāmeṁ sambaddha jñān–darśan bhī ātmadravyase abhinna pradeśavāle honeke kāraṇ
ananya hone par bhī, saṁjñādi vyapadeśake kāraṇabhūt viśeṣoṁ dvārā pr̥thakpaneko prāpta hote haiṁ, parantu
svabhāvase sadaiv apr̥thakpane ko hī dhāraṇ karate haiṁ.. 51–52..
is prakār upayogaguṇakā vyākhyān samāpta huā.
--------------------------------------------------------------------------
drārṣṭānta = draṣṭānta dvārā samajhāān ho vah bāt; upameya. [yahān̐ paramāṇu aur varṇādik draṣṭāntarūp padārtha haiṁ tathā
jīv aur jñānādik drārṣṭāṁntarūp padārtha haiṁ.]

Page 93 of 264
PDF/HTML Page 122 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
93
ath kartr̥tvaguṇavyākhyānam. tatrādigāthātrayeṇ tadupoddhātaḥ–
jīvā aṇāiṇihaṇā saṁtā ṇaṁtā ya jīvabhāvādo.
sabbhāvado aṇaṁtā paṁcaggaguṇappadhāṇā ya.. 53..
jīvā anādinidhanāḥ sāṁtā anaṁtāśca jīvabhāvāt.
sadbhāvato‘naṁtāḥ pañcāgraguṇapradhānāḥ ca.. 53..
jīvā hi niścayen parabhāvānāmakaraṇātsvabhāvānāṁ kartāro bhaviṣyanti. tāṁśca kurvāṇāḥ
kimanādinidhanāḥ, kiṁ sādisanidhanāḥ, kiṁ sādyanidhamāḥ, kiṁ tadākāreṇ pariṇatāḥ, kimapariṇatāḥ
bhaviṣyaṁtītyāśaṅkayedamuktam.
-----------------------------------------------------------------------------
ab kartr̥tvaguṇakā vyākhyān hai. usameṁ, prārambhakī tīn gāthāoṁse usakā upodghāt kiyā
jātā hai.
gāthā 53
anvayārthaḥ– [jīvāḥ] jīv [anādinidhanāḥ] [pāriṇāmikabhāvase] anādi–ananta hai,
[sāṁtāḥ] [tīn bhāvoṁṁse] sāṁt [arthāt sādi–sāṁt] hai [ca] aur [jīvabhāvāt anaṁtāḥ]
jīvabhāvase ananta hai [arthāt jīvake sadbhāvarūp kṣāyikabhāvase sādi–ananta hai] [sadbhāvataḥ
anaṁtāḥ] kyoṁki sadbhāvase jīv ananta hī hote haiṁ. [pañcāgraguṇapradhānāḥ ca] ve pān̐c mukhya guṇoṁse
pradhānatāvāle haiṁ.
ṭīkāḥ– niścayase par–bhāvoṁkā katr̥tva na honese jīv sva–bhāvoṁke kartā hote haiṁ ; aur unheṁ
[–apane bhāvoṁko] karate hue, kyā ve anādi–ananta haiṁ? kyā sādi–sāṁt haiṁ? kyā sādi–ananta
haiṁ? kyā tadākārarūp [us–rūp] pariṇat hai? kyā [tadākārarūp] apariṇat haiṁ?– aisī āśaṁkā
karake yah kahā gayā hai [arthāt un āśaṁkāoṁke samādhānarūpase yah gāthā kahī gaī hai].
--------------------------------------------------------------------------
jīvo anādi–anaṁt, sāṁt, anaṁt che jīvabhāvathī,
sadbhāvathī nahi aṁt hoy; pradhānatā guṇ pāṁcathī. 53.

Page 94 of 264
PDF/HTML Page 123 of 293
single page version

94
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
jīvā hi sahajacaitanyalakṣaṇapāriṇāmikabhāvenānādinidhanāḥ. ta evaudayik–
kṣāyopaśamikaupaśamikabhāvaiḥ sādisanidhanāḥ. ta ev kṣāyikabhāven sādyanidhanāḥ. na ca sādi–
tvātsanidhanatvaṁ kṣāyikabhāvasyāśaṅkayam. sa khalūpādhinivr̥ttau pravartamānaḥ siddhabhāv iv sadbhāv ev
jīvasya; sadbhāven cānaṁtā ev jīvāḥ pratijñāyaṁte. na ca teṣāmanādinidhanasahajacaitanya–lakṣaṇaikabhāvānāṁ
sādisanidhanāni sādyanidhanāni bhāvāṁtarāṇi nopapadyaṁt iti vaktavyam; te khalvanādikarmamalīmasāḥ
paṁkasaṁpr̥ktatoyavattadākāreṇ pariṇatatvātpañcapradhānaguṇapradhānatvenaivānubhūyaṁt iti.. 53..
-----------------------------------------------------------------------------
jīv vāstavameṁ sahajacaitanyalakṣaṇ pāriṇāmik bhāvase anādi–ananta hai. ve hī audayik,
kṣāyopaśamik aur aupaśamik bhāvoṁse sādi–sānta haiṁ. ve hī kṣāyik bhāvase sādi–ananta haiṁ.
‘kṣāyik bhāv sādi honese vah sāṁt hogā’ aisī āśaṁkā karanā yogya nahīṁ hai. [kāraṇ is
prakār haiḥ–] vah vāstavameṁ upādhikī nivr̥tti hone par pravartatā huā, siddhabhāvakī bhān̐ti, jīvakā
sadbhāv hī hai [arthāt karmopādhike kṣayameṁ pravartatā hai isaliye kṣāyik bhāv jīvakā sadbhāv hī hai];
aur sadbhāvase to jīv ananta hī svīkār kiye jāte haiṁ. [isaliye kṣāyik bhāvase jīv ananta hī
arthāt vināśarahit hī hai.]
punaśca, ‘anādi–ananta sahajacaitanyalakṣaṇ ek bhāvavāle unheṁ sādi–sāṁt aur sādi–ananta
bhāvāntar ghaṭit nahīṁ hote [arthāt jīvoṁko ek pāriṇāmik bhāvake atirikta anya bhāv ghaṭit nahīṁ
hote]’ aisā kahanā yogya nahīṁ hai; [kyoṁki] ve vāstavameṁ anādi karmase malin vartate hue kādavase
1saṁpr̥kta jalakī bhān̐ti tadākārarūp pariṇat honeke kāraṇ, pān̐c pradhān 2guṇoṁse pradhānatāvāle hī
anubhavameṁ āte haiṁ.. 53..
--------------------------------------------------------------------------
jīvake pāriṇāmik bhāvakā lakṣaṇ arthāt svarūp sahaj–caitanya hai. yah pāriṇāmik bhāv anādi ananta
honese is bhāvakī apekṣāse jīv anādi ananta hai.

1. kādavase saṁpr̥kta = kādavakā samparka prāpta; kādavake saṁsargavālā. [yadyapi jīv dravyasvabhāvase śuddha hai tathāpi
vyavahārase anādi karmabaṁdhanake vaś, kādavavāle jalakī bhān̐ti, audayik ādi bhāvarūp pariṇat haiṁ.]

2. audayik, aupaśamik, kṣāyopaśamik, kṣāyik aur pāriṇāmik in pān̐c bhāvoṁko jīvake pān̐c pradhān guṇ
kahā gayā hai.

Page 95 of 264
PDF/HTML Page 124 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
95
evaṁ sado viṇāso asado jīvassa hoi uppādo.
idi jiṇavarehiṁ bhaṇidaṁ
aṇṇoṇṇaviruddhamaviruddhaṁ.. 54..

evaṁ sato vināśo‘sato jīvasya bhavatyutpādaḥ.
iti jinavarairbhaṇitamanyo‘nyaviruddhamaviruddham.. 54..
jīvasya bhāvavaśātsādisanidhanatve sādyanidhanatve ca virodhaparihāro‘yam.
evaṁ hi pañcabhirbhāvaiḥ svayaṁ pariṇamamānasyāsya jīvasya kadācidaudayikenaiken manuṣyatvādilakṣaṇen
bhāven sato vināśastathāpareṇaudayikenaiv devatvādilakṣaṇen bhāven asat utpādo bhavatyeva. etacca ‘na
sato vināśo nāsat utpād’ iti pūrvoktasūtreṇ sah viruddhamapi na viruddham; yato jīvasya
dravyārthikanayādeśen na satpraṇāśo nāsadutpādaḥ, tasyaiv paryāyārthikanayādeśen satpraṇāśo‘sadutpādaśca.
na caitadanupapannam, nitye jale kallolānām–nityatvadarśanāditi.. 54..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 54
anvayārthaḥ– [evaṁ] is prakār [jīvasya] jīvako [sataḥ vināśaḥ] satkā vināś aur
[asataḥ utpādaḥ] asatkā utpād [bhavati] hotā hai– [iti] aisā [jinavaraiḥ bhaṇitam] jinavaroṁne
kahā hai, [anyonyaviruddham] jo ki anyonya viruddha [19 vīṁ gāthāke kathanake sāth virodhavālā]
tathāpi [aviruddham] aviruddha hai.
ṭīkāḥ– yah, jīvako bhāvavaśāt [audayik ādi bhāvoṁke kāraṇ] sādi–sāṁtapanā aur
anādi–anantapanā honemeṁ virodhakā parihār hai.
is prakār vāstavameṁ pān̐c bhāvarūpase svayaṁ pariṇamit honevāle is jīvako kadācit audayik
aise ek manuṣyatvādisvarūp bhāvakī apekṣāse satkā vināś aur audayik hī aise dūsare
devatvādisvarūp bhāvakī apekṣāse asatkā utpād hotā hī hai. aur yah [kathan] ‘satkā vināś
nahīṁ hai tathā asatkā utpād nahīṁ hai’ aise pūrvokta sūtrake [–19vīṁ gāthāke] sāth virodhavālā hone
par bhī [vāstavameṁ] virodhavālā nahīṁ hai; kyoṁki jīvako dravyārthikanayake kathanase satkā nāś nahīṁ
hai aur asatkā utpād nahīṁ hai tathā usīko paryāyārthikanayake kathanase satkā nāś hai aur
asatkā utpād hai. aur yah
1anupapanna nahīṁ hai, kyoṁki nitya aise jalameṁ kalloloṁkā anityapanā
dikhāī detā hai.
--------------------------------------------------------------------------
yahān̐ ‘sādi’ke badale ‘anādi’ honā cāhiye aisā lagatā hai; isaliye gujarātīmeṁ ‘anādi’ aisā anuvād
kiyā hai.
1.anupapanna = ayukta; asaṁgat; aghaṭit; na ho sake aisā.
e rīt sat–vyay ne asat–utpād jīvane hoy che
–bhākhyuṁ jine, je pūrva–apar viruddha paṇ aviruddha che. 54.

Page 96 of 264
PDF/HTML Page 125 of 293
single page version

96
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
ṇeraiyatiriyamaṇuā devā idi ṇāmasaṁjudā payaḍī.
kuvvaṁti sado ṇāsaṁ asado bhāvassa
uppādaṁ.. 55..
nārakatiryaṅmanuṣyā devā iti nāmasaṁyutāḥ prakr̥tayaḥ.
kurvanti sato nāśamasato bhāvasyotpādam.. 55..
jīvasya sadasadbhāvocchittyutpattinimittopādhipratipādanametat.
-----------------------------------------------------------------------------
bhāvārthaḥ– 53 vīṁ gāthāmeṁ jīvako sādi–sāntapanā tathā anādi–anantapanā kahā gayā hai. vahān̐
praśna sambhav hai ki–sādi–sāṁtapanā aur anādi–anaṁtapanā paraspar viruddha hai; paraspar viruddha bhāv
ekasāth jīvako kaise ghaṭit hote haiṁ? usakā samādhān is prakār haiḥ jīv dravya–paryāyātmak vastu
hai. use sādi–sāntapanā aur anādi–anantapanā donoṁ ek hī apekṣāse nahīṁ kahe gaye haiṁ, bhinna–
bhinna apekṣāse kahe gaye haiṁ; sādi–sāntapanā kahā gayā hai vah paryāy–apekṣāse hai aur anādi–
anantapanā dravya–apekṣāse hai. isaliye is prakār jīvako sādi–sāntapanā tathā anādi–anantapanā
ekasāth barābar ghaṭit hotā hai.
[yahān̐ yadyapi jīvako anādi–ananta tathā sādi–sānta kahā gayā hai, tathāpi aisā tātparya
grahaṇ karanā cāhiye ki paryāyārthikanayake viṣayabhūt sādi–sānta jīvakā āśray karaneyogya nahīṁ hai
kintu dravyārthikanayake viṣayabhūt aisā jo anādi–ananta, ṭaṁkotkīrṇajñāyakasvabhāvī, nirvikār,
nityānandasvarūp jīvadravya usīkā āśray karane yogya hai].. 54..
gāthā 55
anvayārthaḥ– [nārakatiryaṁṅmanuṣyāḥ devāḥ] nārak, tiryaṁc, manuṣya aur dev [iti nāmasaṁyutāḥ]
aise nāmoṁvālī [prakr̥tayaḥ] [nāmakarmakī] prakr̥tiyān̐ [sataḥ nāśam] sat bhāvakā nāś aur [asataḥ
bhāvasya utpādam] asat bhāvakā utpād [kurvanti] karatī haiṁ.
--------------------------------------------------------------------------
tiryaṁc–nārak–dev–mānav nāmanī che prakr̥ti je,
te vyay kare sat bhāvano, utpād asat taṇo kare. 55.

Page 97 of 264
PDF/HTML Page 126 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
97
yathā hi jalarāśerjalarāśitvenāsadutpādaṁ saducchedaṁ cānanubhavataścaturbhyaḥ kakubvibhāgebhyaḥ krameṇ
vahamānāḥ pavamānāḥ kallolānāmasadutpādaṁ saducchedaṁ ca kurvanti, tathā jīvasyāpi jīvatven
saducchedamasadutpattiṁ cānanubhavataḥ krameṇodīyamānāḥ nārakatiryaṅmanuṣyadevanāmaprakr̥tayaḥ
saducchedamasadutpādaṁ ca kurvaṁtīti.. 55..
udayeṇ uvasameṇ ya khayeṇ duhiṁ missidehiṁ pariṇāme.
juttā te jīvaguṇā bahusu ya atthesu vicchiṇṇā.. 56..
udayenopaśamen ca kṣayeṇ dvābhyāṁ miśritābhyāṁ pariṇāmena.
yuktāste jīvaguṇā bahuṣu cārtheṣu vistīrṇāḥ.. 56..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– jīvako sat bhāvake ucched aur asat bhāvake utpādameṁ nimittabhūt upādhikā yah
pratipādan hai.

jis prakār samudrarūpase asatke utpād aur satke ucchedakā anubhav na karanevāle aise
samudrako cāroṁ diśāoṁmeṁse kramaśaḥ bahatī huī havāen̐ kalloloṁsambandhī asatkā utpād aur satkā
ucched karatī haiṁ [arthāt avidyamān taraṁgake utpādameṁ aur vidyamān taraṁgake nāśameṁ nimitta banatī
hai], usī prakār jīvarūpase satke ucched aur asatke utpād anubhav na karanevāle aise jīvako
kramaśaḥ udayako prāpta hone vālī nārak–tiryaṁc–manuṣya–dev nāmakī [nāmakarmakī] prakr̥tiyān̐
[bhāvoṁsambandhī, paryāyoṁsambandhī] satkā ucched tathā asatkā utpād karatī haiṁ [arthāt vidyamān
paryāyake nāśameṁ aur avidyamān paryāyake utpādameṁ nimitta banatī haiṁ].. 55..
gāthā 56
anvayārthaḥ– [udayen] udayase yukta, [upaśamen] upaśamase yukta, [kṣayeṇ] kṣayase yukta,
[dvābhyāṁ miśritābhyāṁ] kṣayopaśamase yukta [ca] aur [pariṇāmen yuktāḥ] pariṇāmase yukta–[te] aise
[jīvaguṇāḥ] [pān̐c] jīvaguṇ [–jīvake bhāv] haiṁ; [ca] aur [bahuṣu artheṣu vistīrṇāḥ] unheṁ
anek prakāroṁmeṁ vistr̥t kiyā jātā hai.
--------------------------------------------------------------------------
pariṇām, uday, kṣayopaśam, upaśam, kṣaye saṁyukta je,
te pāṁc jīvaguṇ jāṇavā; bahu bhedamāṁ vistīrṇa che. 56.

Page 98 of 264
PDF/HTML Page 127 of 293
single page version

98
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
jīvasya bhāvodayavarṇanametat.
karmaṇāṁ phaladānasamarthatayodbhūtirudayaḥ, anudbhūtirupaśamaḥ, udbhūtyanudbhūtī kṣayopaśamaḥ,
atyaṁtaviśleṣaḥ kṣayaḥ, dravyātmalābhahetukaḥ pariṇāmaḥ. tatrodayen yukta audayikaḥ, upaśamen yukta
aupaśamikaḥ, kṣayopaśamen yuktaḥ kṣāyopaśamikaḥ, kṣayeṇ yuktaḥ kṣāyikaḥ, pariṇāmen yuktaḥ pāriṇāmikaḥ.
ta ete pañca jīvaguṇāḥ. tatropādhicaturvidhatvanibaṁdhanāścatvāraḥ, svabhāvanibaṁdhan ekaḥ. ete
copādhibhedātsvarūpabhedācca bhidyamānā bahuṣvartheṣu vistāryaṁt iti.. 56..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– jīvako bhāvoṁke udayakā [–pān̐c bhāvoṁkī pragaṭatākā] yah varṇan hai.

karmokā
1phaladānasamartharūpase udbhav so ‘uday’ hai, anudbhav so ‘upaśam’ hai, udbhav tathā
anudbhav so ‘kṣayopaśam’ hai, 2atyanta viśleṣ so ‘kṣay’ hai, dravyakā 3ātmalābh [astitva] jisakā
hetu hai vah ‘pariṇām’ hai. vahān̐, udayase yukta vah ‘audayik’ hai, upaśamase yukta vah ‘aupaśamik’
hai, kṣayopaśamase yukta vah ‘kṣāyopaśamik’ hai,
4kṣayase yukta vah ‘kṣāyik’ hai, 5pariṇāmase yukta vah
‘pāriṇāmik’ hai.– aise yah pān̐c jīvaguṇ haiṁ. unameṁ [–in pān̐c guṇoṁmeṁ] 6upādhikā caturvidhapanā
jinakā kāraṇ [nimitta] hai aise cār haiṁ, svabhāv jisakā kāraṇ hai aisā ek hai. upādhike bhedase
aur svarūpake bhedase bhed karane par, unheṁ anek prakāroṁmeṁ vistr̥t kiyā jātā hai.. 56..
--------------------------------------------------------------------------
1. phaladānasamartha = phal denemeṁ samartha.

2. atyanta viśleṣ = atyanta viyog; ātyaṁtik nivr̥tti.

3. ātmalābh = svarūpaprāpti; svarūpako dhāraṇ kar rakhanā; apaneko dhāraṇ kar rakhanā; astitva. [dravya apaneko
dhāraṇ kar rakhatā hai arthāt svayaṁ banā rahatā hai isaliye use ‘pariṇām’ hai.]

4. kṣayase yukta = kṣay sahit; kṣayake sāth sambandhavālā. [vyavahārase karmoke kṣayakī apekṣā jīvake jis bhāvameṁ
āye vah ‘kṣāyik’ bhāv hai.]

5. pariṇāmase yukta = pariṇāmamay; pariṇāmātmak; pariṇāmasvarūpa.

6. karmopādhikī cār prakārakī daśā [–uday, upaśam, kṣayopaśam aur kṣay] jinakā nimitta hai aise cār bhāv
haiṁ; jinameṁ karmopādhirūp nimitta bilakul nahīṁ hai, mātra dravyasvabhāv hī jisakā kāraṇ hai aisā ek pāriṇāmik
bhāv haie.

Page 99 of 264
PDF/HTML Page 128 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
99
kammaṁ vedayamāṇo jīvo bhāvaṁ karedi jārisayaṁ.
so tassa teṇ kattā havadi tti ya sāsaṇe paḍhidaṁ.. 57..

karma vedayamāno jīvo bhāvaṁ karoti yādraśakam.
sa tasya ten kartā bhavatīti ca śāsane paṭhitam.. 57..
jīvasyaudayikādibhāvānāṁ kartr̥tvaprakāroktiriyam.
jīven hi dravyakarma vyavahāranayenānubhūyate; taccānubhūyamānaṁ jīvabhāvānāṁ nimittamātramupavarṇyate.
tasminnimittamātrabhūte jīven kartr̥bhūtenātmanaḥ karmabhūto bhāvaḥ kriyate. amunā yo yen prakāreṇ jīven
bhāvaḥ kriyate, sa jīvastasya bhāvasya ten prakāreṇ kartā bhavatīti.. 57..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 57
anvayārthaḥ– [karma vedayamānaḥ] karmako vedatā haā [jīvaḥ] jīv [yādraś–kam bhāvaṁ] jaise
bhāvako [karoti] karatā hai, [tasya] us bhāvakā [ten] us prakārase [saḥ] vah [kartā bhavati]
kartā hai–[iti ca] aisā [śāsane paṭhitam] śāsanameṁ kahā hai.
ṭīkāḥ– yah, jīvake audayikādi bhāvoṁke kartr̥tvaprakārakā kathan hai.
jīv dvārā dravyakarma vyavahāranayase anubhavameṁ ātā hai; aur vah anubhavameṁ ātā huā
jīvabhāvoṁkā nimittamātra kahalātā hai. vah [dravyakarma] nimittamātra honese, jīv dvārā kartārūpase
apanā karmarūp [kāryarūp] bhāv kiyā jātā hai. isaliye jo bhāv jis prakārase jīv dvārā kiyā
jātā hai, us bhāvakā us prakārase vah jīv kartā hai.. 57..
--------------------------------------------------------------------------
pudgalakaramane vedatāṁ ātmā kare je bhāvane,
te bhāvano te jīv che kartā–kahyuṁ jinaśāsane. 57.

Page 100 of 264
PDF/HTML Page 129 of 293
single page version

100
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
kammeṇ viṇā udayaṁ jīvassa ṇa vijjade uvasamaṁ vā.
khaiyaṁ khaovasamiyaṁ tamhā bhāvaṁ tu kammakadaṁ.. 58..
karmaṇā vinodayo jīvasya na vidyat upaśamo vā.
kṣāyikaḥ kṣāyopaśamikastasmādbhāvastu karmakr̥taḥ.. 58..

dravyakarmaṇāṁ nimittamātratvenaudayikādibhāvakartr̥tvamatroktam.
na khalu karmaṇā vinā jīvasyodayopaśamau kṣayakṣāyopaśamāvapi vidyete; tataḥ
kṣāyikakṣāyopaśamikaścaudayikaupaśamikaśca bhāvaḥ karmakr̥to‘numaṁtavyaḥ. pāriṇāmikastvanādinidhano
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 58
anvayārthaḥ– [karmaṇā vinā] karma binā [jīvasya] jīvako [udayaḥ] uday, [upaśamaḥ]
upaśam, [kṣāyikaḥ] kṣāyik [vā] athavā [kṣāyopaśamikaḥ] kṣāyopaśamik [na vidyate] nahīṁ hotā,
[tasmāt tu] isaliye [bhāvaḥ] bhāv [–caturvidh jīvabhāv] [karmakr̥taḥ] karmakr̥t haiṁ.
ṭīkāḥ– yahān̐, [audayikādi bhāvoṁke] nimittamātra rūpase dravyakarmoko audayikādi bhāvoṁkā
kartāpanā kahā hai.
[ek prakārase vyākhyā karane par–] karmake binā jīvako uday–upaśam tathā kṣay–kṣayopaśam
nahīṁ hote [arthāt dravyakarmake binā jīvako audayikādi cār bhāv nahīṁ hote]; isaliye kṣāyik,
kṣāyopaśamik, audayik yā aupaśamik bhāv karmakr̥t saṁmat karanā. pāriṇāmik bhāv to anādi–
ananta,
nirupādhi, svābhāvik hī haiṁ. [audayik aur kṣāyopaśamik bhāv karmake binā nahīṁ hote
isaliye karmakr̥t kahe jā sakate haiṁ– yah bāt to spaṣṭa samajhameṁ ā sakatī hai; kṣāyik aur
aupaśamik bhāvoṁke sambandhameṁ nimnoktānusār spaṣṭatā kī jātī haiḥ] kṣāyik bhāv, yadyapi svabhāvakī
vyaktirūp [–pragaṭatārūp] honese ananta [–anta rahit] hai tathāpi, karmakṣay dvārā utpanna honeke
--------------------------------------------------------------------------
nirupādhi = upādhi rahit; aupādhik na ho aisā. [jīvakā pāriṇāmik bhāv sarva karmopādhise nirapekṣa honeke
kāraṇ nirupādhi hai.]

pudgalakaram viṇ jīvane upaśam, uday, kṣāyik ane
kṣāyopaśamik na hoy, tethī karmakr̥t e bhāv che. 58.

Page 101 of 264
PDF/HTML Page 130 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
101
nirupādhiḥ svābhāvik eva. kṣāyikastu svabhāvavyaktirūpatvādanaṁto‘pi karmaṇaḥ kṣayeṇotpadya–
mānatvātsādiriti karmakr̥t evoktaḥ. aupaśamikastu karmaṇāmupaśame samutpadyamānatvādanupaśame
samucchidyamānatvāt karmakr̥t eveti.
athavā udayopaśamakṣayakṣayopaśamalakṣaṇāścatasro dravyakarmaṇāmevāvasthāḥ, na punaḥ pariṇām–
lakṣaṇaikāvasthasya jīvasya; tat udayādisaṁjātānāmātmano bhāvānāṁ nimitta–
bhāvo jadi kammakado attā kammassa hodi kidh kattā.
ṇa kuṇadi attā kiṁci vi muttā aṇṇaṁ
sagaṁ bhāvaṁ.. 59..
bhāvo yadi karmakr̥t ātmā karmaṇo bhavati kathaṁ kartā.
na karotyātmā kiṁcidapi muktvānyat svakaṁ bhāvam.. 59..
-----------------------------------------------------------------------------

kāraṇ sādi hai isaliye karmakr̥t hī kahā gayā hai. aupaśamik bhāv karmake upaśamase utpanna honeke
kāraṇ tathā anupaśamase naṣṭa honeke kāraṇ karmakr̥t hī hai. [is prakār audayikādi cār bhāvoṁko
karmakr̥t saṁmat karanā.]
athavā [dūsare prakārase vyākhyā karane par]– uday, upaśam, kṣay aur kṣayopaśamasvarūp cār
[avasthāen̐] dravyakarmakī hī avasthāen̐ haiṁ, pariṇāmasvarūp ek avasthāvāle jīvakī nahīṁ hai [arthāt
uday ādi avasthāen̐ dravyakarmakī hī haiṁ, ‘pariṇām’ jisakā svarūp hai aisī ek avasthārūpase
avasthit jīvakī–pāriṇāmik bhāvarūp sthit jīvakī –ve cār avasthāen̐ nahīṁ haiṁ]; isaliye
udayādik dvārā utpanna honevāle ātmāke bhāvoṁko nimittamātrabhūt aisī us prakārakī avasthāoṁṁrūp
[dravyakarma] svayaṁ pariṇamit honeke kāraṇ dravyakarma bhī vyavahāranayase ātmāke bhāvoṁke katr̥tvako prāpta
hotā hai.. 58..
gāthā 59
anvayārthaḥ– [yadi bhāvaḥ karmakr̥taḥ] yadi bhāv [–jīvabhāv] karmakr̥t hoṁ to [ātmā karmaṇāḥ
kartā bhavati] ātmā karmakā [–dravyakarmakā] kartā honā cāhiye. [kathaṁ] vah to kaise ho sakatā
hai? [ātmā] kyoṁki ātmā to [svakaṁ bhāvaṁ muktvā] apane bhāvako choṛakar [anyat kiṁcit api]
anya kuch bhī [na karoti] nahīṁ karatā.
--------------------------------------------------------------------------
jo bhāvakartā karma, to śuṁ karmakartā jīv che?
jīv to kadī karato nathī nij bhāv viṇ kaṁī anyane. 59.

Page 102 of 264
PDF/HTML Page 131 of 293
single page version

102
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
jīvabhāvasya karmakartr̥tve pūrvapakṣo‘yam. yadi khalvaudayikādirūpo jīvasya bhāvaḥ karmaṇā kriyate, tadā
jīvastasya kartā na bhavati. na ca jīvasyākartr̥tvāmiṣyate. tataḥ pāriśeṣyeṇ dravyakarmaṇaḥ kartāpadyate.
tattu katham? yato niścayanayenātmā svaṁ bhāvamujjhitvā nānyatkimapi karotīti.. 59..
bhāvo kammaṇimitto kammaṁ puṇ bhāvakāraṇaṁ havadi.
ṇa du tesiṁ khalu kattā ṇa viṇā bhūdā du
kattāraṁ.. 60..
bhāvaḥ karmanimittaḥ karma punarbhāvakāraṇaṁ bhavati.
na tu teṣāṁ khalu kartā na vinā bhūtāstu kartāram.. 60..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– karmakī jīvabhāvakā katr̥tva honeke sambandhameṁ yah pūrvapakṣa hai.
yadi audayikādirūp jīvakā bhāv karma dvārā kiyā jātā ho, to jīv usakā [–
audayikādirūp jīvabhāvakā] kartā nahīṁ hai aisā siddha hotā hai. aur jīvakā akatr̥tva to iṣṭa [–
mānya] nahīṁ hai. isaliye, śeṣ yah rahā ki jīv dravyakarmakā kartā honā cāhiye. lekin vah to
kaise ho sakatā hai? kyoṁki niścayanayase ātmā apane bhāvako choṛakar anya kuch bhī nahīṁ karatā.

[is prakār pūrvapakṣa upasthit kiyā gayā] .. 59..
gāthā 60
anvayārthaḥ– [bhāvaḥ karmanimittaḥ] jīvabhāvakā karma nimitta hai [punaḥ] aur [karma bhāvakāraṇaṁ
bhavati] karmakā jīvabhāv nimitta hai, [na tu teṣāṁ khalu kartā] parantu vāstavameṁ ek dūsareke kartā nahīṁ
hai; [na tu kartāram vinā bhūtāḥ] kartāke binā hote haiṁ aisā bhī nahīṁ hai.
--------------------------------------------------------------------------
pūrvapakṣa = carcā yā nirṇayake liye kisī śāstrīy viṣayake sambandhameṁ upasthit kiyā huā pakṣa tā praśna.

re! bhāv karmanimitta che ne karma bhāvanimitta che,
anyonya nahi kartā khare; kartā vinā nahi thāy che. 60.

Page 103 of 264
PDF/HTML Page 132 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
103
pūrvasūtroditapūrvapakṣasiddhāṁto‘yam.
vyavahāreṇ nimittamātratvājjīvabhāvasya karma kartr̥, karmaṇo‘pi jīvabhāvaḥ kartā; niścayen tu na
jīvabhāvānāṁ karma kartr̥, na karmaṇo jīvabhāvaḥ. na ca te kartāramaṁtareṇ saṁbhūyete; yato niścayen
jīvapariṇāmānāṁ jīvaḥ kartā, karmapariṇāmānāṁ karma kartr̥ iti.. 60..
kuvvaṁ sagaṁ sahāvaṁ attā kattā sagassa bhāvassa.
ṇa hi poggalakammāṇaṁ iti jiṇavayaṇaṁ muṇeyavvaṁ.. 61..
kurvan svakaṁ svabhāvaṁ ātmā kartā svakasya bhāvasya.
na hi pudgalakarmaṇāmiti jinavacanaṁ jñātavyam.. 61..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, pūrva sūtrameṁ [59 vīṁ gāthāmeṁ] kahe hue pūrvapakṣake samādhānarūp siddhānta hai.
vyavahārase nimittamātrapaneke kāraṇ jīvabhāvakā karma kartā hai [–audayikādi jīvabhāvakā kartā
dravyakarma hai], karmakā bhī jīvabhāv kartā hai; niścayase to jīvabhāvoṁkā na to karma kartā hai aur na
karmakā jīvabhāv kartā hai. ve [jīvabhāv aur dravyakarma] kartāke binā hote haiṁ aisā bhī nahīṁ hai;
kyoṁki niścayase jīvapariṇāmoṁkā jīv kartā hai aur karmapariṇāmoṁkā karma [–pudgal] kartā hai..
60..
gāthā 61
anvayārthaḥ– [svakaṁ svabhāvaṁ] apane svabhāvako [kurvan] karatā huā [ātmā] ātmā [hi]
vāstavameṁ [svakasya bhāvasya] apane bhāvakā [kartā] kartā hai, [na pudgalakarmaṇām] pudgalakarmokā
nahīṁ; [iti] aisā [jinavacanaṁ] jinavacan [jñātavyam] jānanā.
--------------------------------------------------------------------------
yadyapi śuddhaniścayase kevajñānādi śuddhabhāv ‘svabhāv’ kahalāte haiṁ tathāpi aśuddhaniścayase rāgādik bhī ‘svabhāv’
kahalāte haiṁ.
nij bhāv karato ātamā kartā khare nij bhāvano,
kartā na pudgalakarmano; –upadeś jinano jāṇavo. 61.

Page 104 of 264
PDF/HTML Page 133 of 293
single page version

104
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
niścayen jīvasya svabhāvānāṁ kartr̥tvaṁ pudgalakarmaṇāmakartr̥tvaṁ cāgamenopadarśitamatra iti..61..
kammaṁ pi sagaṁ kuvvadi seṇ sahāveṇ sammamappāṇaṁ.
jīvo vi ya tārisao kammasahāveṇ
bhāveṇa.. 62..
karmāpi svakaṁ karoti sven svabhāven samyagātmānam.
jīvo‘pi ca tādraśakaḥ karmasvabhāven bhāvena.. 62..
atra niścayanayenābhinnakārakatvātkarmaṇo jīvasya ca svayaṁ svarūpakartr̥tvamuktam.
karma khalu karmatvapravartamānapudgalaskaṁdharūpeṇ kartr̥tāmanubibhrāṇaṁ, karmatvagamanaśaktirūpeṇ
karaṇatāmātmasātkurvat, prāpyakarmatvapariṇāmarūpeṇ karmatāṁ kalayat, pūrvabhāvavyapāye‘pi dhruvatvā–
laṁbanādupāttāpādānatvam, upajāyamānapariṇāmarūpakarmaṇāśrīyamāṇatvādupoḍhasaṁpradānatvam, ādhīy–
mānapariṇāmādhāratvādgr̥hītādhikaraṇatvaṁ, svayamev ṣaṭkārakīrūpeṇ vyavatiṣṭhamānaṁ na kārakāṁtaram–
pekṣate.
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– niścayase jīvako apane bhāvoṁkā kartr̥tva hai aur pudgalakarmoṁkā akartr̥tva hai aisā yahān̐
āgam dvārā darśāyā gayā hai.. 61..
gāthā 62
anvayārthaḥ– [karma api] karma bhī [sven svabhāven] apane svabhāvase [svakaṁ karoti] apaneko
karate haiṁ [ca] aur [tādraśakaḥ jīvaḥ api] vaisā jīv bhī [karmasvabhāven bhāven] karmasvabhāv bhāvase
[–audayikādi bhāvase] [samyak ātmānam] barābar apaneko karatā hai.
ṭīkāḥ– niścayanayase abhinna kārak honese karma aur jīv svayaṁ svarūpake [–apane–apane
rūpake] kartā hai aisā yahān̐ kahā hai.
karma vāstavameṁ [1] karmarūpase pravartamān pudgalaskaṁdharūpase kartr̥tvako dhāraṇ karatā huā, [2]
karmapanā prāpta karanekī śaktirūp karaṇapaneko aṁgīkr̥t karatā huā, [3] prāpya aise
karmatvapariṇāmarūpase karmapanekā anubhav karatā huā, [4] pūrva bhāvakā nāś ho jāne par bhī dhruvatvako
avalamban karanese jisane apādānapaneko prāpta kiyā hai aisā, [5] utpanna hone vāle pariṇāmarūp
karma dvārā samāśrit honese [arthāt utpanna hone vāle pariṇāmarūp kārya apaneko
diyā jānese]
--------------------------------------------------------------------------
re! karma āpasvabhāvathī nij karmaparyayane kare,
ātmāy karmasvabhāvarūp nij bhāvathī nijane kare. 62.

Page 105 of 264
PDF/HTML Page 134 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
105
evaṁ jīvo‘pi bhāvaparyāyeṇ pravartamānātmadravyarūpeṇ kartr̥tāmanubibhrāṇo, bhāvaparyāyagaman–
śaktirūpeṇ karaṇatāmātmasātkurvan, prāpyabhāvaparyāyarūpeṇ karmatāṁ kalayan, pūrvabhāvaparyāy–vyapāye‘pi
dhruvatvālaṁbanādupāttāpādānatvam, upajāyamānabhāvaparyāyarūpakarmaṇāśrīyamāṇatvādupoḍh–saṁpradānatva;,

ādhīyamānabhāvaparyāyādhāratvādgr̥hītādhikaraṇatvaḥ, svayamev ṣaṭkārakīrūpeṇ vyavatiṣṭhamāno na
kārakāṁtaramapekṣate. ataḥ karmaṇaḥ karturnāsti jīvaḥ kartā, jīvasya karturnāsti karma kartr̥ niścayeneti..
62..
-----------------------------------------------------------------------------
saṁpradānapaneko prāpta aur [6] dhāraṇ kiye hue pariṇāmakā ādhār honese jisane adhikaraṇapaneko
grahaṇ kiyā hai aisā – svayamev ṣaṭkārakarūpase vartatā huā anya kārakakī apekṣā nahīṁ rakhatā.
is prakār jīv bhī [1] bhāvaparyāyarūpase pravartamān ātmadravyarūpase kartr̥tvako dhāraṇ karatā
huā, [2] bhāvaparyāy prāpta karanekī śaktirūpase karaṇapaneko aṁgīkr̥t karatā huā, [3] prāpya aisī
bhāvaparyāyarūpase karmapanekā anubhav karatā huā, [4] pūrva bhāvaparyāyakā nāś hone par dhruvatvakā
avalamban karanese jisane apādānapaneko prāpta kiyā hai aisā, [5] utpanna hone vāle bhāvaparyāyarūp
karma dvārā samāśrit honese [arthāt utpanna hone vālā bhāvaparyāyarūp kārya apaneko diyā jānese]
sampradānapaneko prāpta aur [6] dhāraṇ kī huī bhāvaparyāyakā ādhār honese jisane adhikaraṇapaneko
grahaṇ kiyā hai aisā – svayamev ṣaṭkārakarūpase vartatā huā anya kārakakī apekṣā nahīṁ rakhatā.
isaliye niścayase karmarūp kartāko jīv kartā nahīṁ hai aur jīvarūp kartāko karma kartā nahīṁ
hai. [jahān̐ karma kartā hai vahān̐ jīv kartā nahīṁ hai aur jahān̐ jīv kartā hai vahān̐ karma kartā nahīṁ hai.]
bhāvārthaḥ– [1] pudgal svataṁtrarūpase dravyakarmako karatā honese pudgal svayaṁ hī kartā hai; [2]
svayaṁ dravyakarmarūpase pariṇamit honekī śaktivālā honese pudgal svayaṁ hī karaṇ hai; [3] dravyakarmako
prāpta karatā – pahun̐catā honese dravyakarma karma hai, athavā dravyakarmase svayaṁ abhinna honese pudgal svayaṁ
hī karma [–kārya] hai; [4] apanemese pūrva pariṇāmakā vyay karake dravyakarmarūp pariṇām karatā honese
aur pudgaladravyarūpase dhruv rahatā honese pudgal svayaṁ hī apādān hai; [5] apaneko dravyakarmarūp
pariṇām detā honese pudgal svayaṁ hī sampradān hai; [6] apanemeṁ arthāt apane ādhārase dravyakarma
karatā honese pudgal svayaṁ hī adhikaraṇ hai.

Page 106 of 264
PDF/HTML Page 135 of 293
single page version

106
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
kammaṁ kammaṁ kuvvadi jadi so appā karedi appāṇaṁ.
kidh tassa phalaṁ bhujadi appā kammaṁ ca dedi
phalaṁ.. 63..
karma karma karoti yadi sa ātmā karotyātmānam.
kaṁth tasya phalaṁ bhuḍkte ātmā karma ca dadāti phalam.. 63..
-----------------------------------------------------------------------------
isī prakār [1] jīv svataṁtrarūpase jīvabhāvako karatā honese jīv svayaṁ hī kartā hai; [2]
svayaṁ jīvabhāvarūpase pariṇamit honakī śaktivālā honese jīv svayaṁ hī karaṇ hai; [3] jīvabhāvako
prāpta karatā– pahun̐catā honese jīvabhāv karma hai, athavā jīvabhāvase svayaṁ abhinna honese jīv svayaṁ hī
karma hai; [4] apanemeṁse pūrva bhāvakā vyay karake [navīn] jīvabhāv karatā honese aur jīvadravyarūpase
dhruv rahanese jīv svayaṁ hī apādān hai; [5] apaneko jīvabhāv detā honese jīv svayaṁ hī sampradān
hai; [6] apanemeṁ arthāt apane ādhārase jīvabhāv karatā honese jīv svayaṁ hī adhikaraṇ hai.
is prakār, pudgalakī karmodayādirūpase yā karmabaṁdhādirūpase pariṇamit honekī kriyāmeṁṁ
vāstavameṁ pudgal hī svayamev chah kārakarūpase vartatā hai isaliye use anya kārakokī apekṣā nahīṁ hai
tathā jīvakī audayikādi bhāvarūpase pariṇamit honekī kriyāmeṁ vāstavameṁ jīv svayaṁ hī chah
kārakarūpase vartatā hai isaliye use anya kārakoṁkī apekṣā nahīṁ hai. pudgalakī aur jīvakī uparokta
kriyāen̐ ek hī kālameṁ vartatī hai tathāpi paudgalik kriyāmeṁ vartate hue pudgalake chah kārak
jīvakārakoṁse bilakul bhinna aur nirapekṣa haiṁ tathā jīvabhāvarūp kriyāmeṁ vartate hue jīvake chah kārak
pudgalakārakoṁse bilakul bhinna aur nirapekṣa haiṁ. vāstavameṁ kisī dravyake kārakoṁko kisī anya dravyake
kārakoṁkī apekṣā nahīṁ hotī.. 62..
--------------------------------------------------------------------------
jo karma karma kare ane ātmā kare bas ātmane,
kyam karma phaḷ de jīvane? kyam jīv te phaḷ bhogave? 63.

Page 107 of 264
PDF/HTML Page 136 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
107
karmajīvayoranyonyākartr̥tve‘nyadattaphalānyopabhogalakṣaṇadūṣaṇapuraḥsaraḥ pūrvapakṣo‘yam..63..
ath siddhāṁtasutrāṇi–
ogāḍhagāḍhaṇicido poggalakāyehi savvado logo.
suhamehiṁ bādarehiṁ ya ṇaṁtāṇaṁtehiṁ vividhehiṁ.. 64..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 63
anvayārthaḥ– [yadi] yadi [karma] karma [karma karoti] karmako kare aur [saḥ ātmā] ātmā
[ātmānam karoti] ātmāko kare to [karma] karma [phalam kathaṁ dadāti] ātmāko phal kyoṁ degā
[ca] aur [ātmā] ātmā [tasya phalaṁ bhuḍkte] usakā phal kyoṁ bhogegā?
ṭīkāḥ– yadi karma aur jīvako anyonya akartāpanā ho, to ‘anyakā diyā huā phal anya
bhoge’ aisā prasaṁg āyegā; – aisā doṣ batalākar yahān̐ pūrvapakṣa upasthit kiyā gayā hai.
bhāvārthaḥ– śāstroṁmeṁ kahā hai ki [paudgalik] karma jīvako phal dete haiṁ aur jīv [paudgalik]
karmakā phal bhogatā hai. ab yadi jīv karmako karatā hī na ho to jīvase nahīṁ kiyā gayā karma
jīvako phal kyoṁ degā aur jīv apanese nahīṁ kiye gaye karmake phalakoe kyoṁ bhogegā? jīvase nahīṁ
kiyā karma jīvako phal de aur jīv us phalako bhoge yah kisī prakār nyāyayukta nahīṁ hai.
--------------------------------------------------------------------------
śrī pravacanasārameṁ 168 vīṁ gāthā is gāthāse milatī hai.

avagāḍh gāḍh bharel che sarvatra pudgalakāyathī
ā lok bādar–sukṣmathī, vidhavidh anaṁtānaṁtathī. 64.

Page 108 of 264
PDF/HTML Page 137 of 293
single page version

108
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
avagāḍhagāḍhanicitaḥ pudgalakāyaiḥ sarvato lokaḥ.
sukṣmairbādaraiścānaṁtānaṁtairvividhaiḥ.. 64..
karmayogyapudgalā añjanacūrṇapūrṇasamudgakanyāyen sarvalokavyāpitvādyatrātmā tatrānānītā
evāvatiṣṭhaṁt ityatrauktam.. 64..
attā kuṇadi sabhāvaṁ tattha gadā poggalā sabhāvehiṁ.
gacchaṁti kammabhāvaṁ aṇṇoṇṇāgāhamavagāḍhā.. 65..
ātmā karoti svabhāvaṁ tatra gatāḥ pudgalāḥ svabhāvaiḥ.
gacchanti karmabhāvamanyonyāvagāhāvagāḍhā.. 65..
-----------------------------------------------------------------------------

is prakār, ‘karma’ karmako hī karatā hai aur ātmā ātmāko hī karatā hai’ is bātameṁ pūrvokta doṣ
ānese yah bāt ghaṭit nahīṁ hotī – is prakār yahān̐ pūrvapakṣa upasthit kiyā gayā hai.. 63..
ab siddhāntasūtra hai [arthāt ab 63vīṁ gāthāmeṁ kahe gaye pūrvapakṣake nirākaraṇapūrvak siddhāntakā
pratipādan karane vālī gāthāen̐ kahī jātī hai].
gāthā 64
anvayārthaḥ– [lokaḥ] lok [sarvataḥ] sarvataḥ [vividhaiḥ] vividh prakārake, [anaṁtānaṁtaiḥ]
anantānanta [sūkṣmaiḥ bādaraiḥ ca] sūkṣma tathā bādar [pudgalakāyaiḥ] pudgalakāyoṁ [pudgalaskaṁdhoṁ] dvārā
[avagāḍhagāḍhanicitaḥ] [viśiṣṭa rītise] avagāhit hokar gārḥ bharā huā hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ aisā kahā hai ki – karmayogya pudgal [kārmāṇavargaṇārūp pudgalaskaṁdh]
aṁjanacūrṇase [aṁjanake bārīk cūrṇase] bharī huī ḍibbīke nyāyase samasta lokameṁ vyāpta hai; isaliye
jahān̐ ātmā hai vahān̐, binā lāye hī [kahīṁse lāye binā hī], ve sthit haiṁ.. 64..
--------------------------------------------------------------------------
ātmā kare nij bhāv jyāṁ, tyāṁ pudgalo nij bhāvathī
karmatvarūpe pariṇame anyonya–avagāhit thaī. 65.

Page 109 of 264
PDF/HTML Page 138 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
109
anyākr̥takarmasaṁbhūtiprakāroktiriyam.
ātmā hi saṁsārāvasthāyāṁ pāriṇāmikacaitanyasvabhāvamaparityajannevānādibaṁdhanabaddhatvād–
nādimoharāgadveṣasnigdhairaviśuddhairev bhāvairvivartate. sa khalu yatra yadā moharūpaṁ rāgarūpaṁ dveṣarūpaṁ vā svasya
bhāvamārabhate, tatra tadā tamev nimittīkr̥tya jīvapradeśeṣu parasparāvagāhenānupraviṣṭā svabhāvairev pudgalāḥ
karmabhāvamāpadyaṁt iti.. 65..
jah puggaladavvāṇaṁ bahuppayārehiṁ khaṁdhaṇivvattī.
akadā parehiṁ diṭṭhā tah kammāṇaṁ
viyāṇāhi.. 66..
yathā pudgaladavyāṇāṁ bahuprakāraiḥ skaṁdhanivr̥ttiḥ.
akr̥tā parairdraṣṭā tathā karmaṇāṁ vijānīhi.. 66..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 65
anvayārthaḥ– [ātmā] ātmā [svabhāvaṁ] [moharāgadveṣarūp] apane bhāvako [karoti] karatā hai;
[tatra gatāḥ pudgalāḥ] [tab] vahān̐ rahanevāle pudgal [svabhāvaiḥ] apane bhāvoṁse
[anyonyāvagāhāvagāḍhāḥ] jīvameṁ [viśiṣṭa prakārase] anyonya–avagāharūpase praviṣṭa hue [karmabhāvam
gacchanti] karmabhāvako prāpta hote haiṁ.
ṭīkāḥ– anya dvārā kiye gaye binā karmakī utpatti kis prakār hotī hai usakā yah kathan hai.
ātmā vāstavameṁ saṁsār–avasthāmeṁ pāriṇāmik caitanyasvabhāvako choṛe binā hī anādi bandhan
dvārā baddha honese anādi moharāgadveṣ dvārā snigdha aise aviśuddha bhāvoṁṁrūpase hī vivartanako prāpta
hotā hai [– pariṇamit hotā hai]. vah [saṁsārastha ātmā] vāstavameṁ jahān̐ aur jab moharūp,
rāgarūp yā dveṣarūp aise apane bhāvako karatā hai. vahān̐ aur us samay usī bhāvako nimitta banākar
pudgal apane bhāvoṁse hī jīvake pradeśoṁmeṁ [viśiṣṭatāpūrvak] paraspar avagāharūpase praviṣṭa hue
karmabhāvako prāpta hote haiṁ.
bhāvārthaḥ– ātmā jis kṣetrameṁ aur jis kālameṁ aśuddha bhāvarūp pariṇamit hotā hai, usī kṣetrameṁ
sthit kārmāṇavargaṇārūp pudgalaskaṁdh usī kālameṁ svayaṁ apane bhāvoṁse hī jīvake pradeśoṁmeṁ viśeṣ
prakārase paraspar– avagāharūpase praviṣṭa hue karmapaneko prāpta hote haiṁ.
--------------------------------------------------------------------------
snigdha=cīkane; cīkanāīvāle. [moharāgadveṣ karmabaṁdhameṁ nimitabhūt honeke kāraṇ unheṁ snigdhatākī upamā dī
jātī hai. isaliye yahān̐ aviśuddha bhāvoṁko ‘moharāgadveṣ dvārā snigdha’ kahā hai.]
jyam skaṁdharacanā bahuvidhā dekhāy che pudgal taṇī
parathī akr̥t, te rīt jāṇo vividhatā karmo taṇī. 66.

Page 110 of 264
PDF/HTML Page 139 of 293
single page version

110
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
ananyakr̥tatvaṁ karmaṇāṁ vaicikryasyātroktam.
yathā hi svayogyacaṁdrārkaprabhopalaṁbhe. saṁdhyābhreṁdracāpapariveṣaprabhr̥tibhirbahubhiḥ prakāraiḥ pudgal–
skaṁdhavikalpāḥ kaṁrtrataranirapekṣā evotpadyaṁte, tathā svayogyajīvapariṇāmopalaṁbhe jñānāvaraṇaprabhr̥ti–
bhirbahubhiḥ prakāraiḥ karmāṇyapi kaṁrtrataranirapekṣāṇyevotpadyaṁte iti.. 66..
jīvā puggalakāyā aṇṇoṇṇāgāḍhagahaṇapaḍibaddhā.
kāle vijujjamāṇā sahadukkhaṁ diṁti bhuṁjaṁti.. 67..
jīvāḥ pudgalakāyāḥ anyonyāvagāḍhagrahaṇapratibaddhāḥ.
kāle viyujyamānāḥ sukhaduḥkhaṁ dadati bhuñjanti.. 67..
-----------------------------------------------------------------------------
is prakār, jīvase kiye gaye binā hī pudgal svayaṁ karmarūpase pariṇamit hote haiṁ.. 65..
gāthā 66
anvayārthaḥ– [yathāḥ] jis prakār [pudgaladravyāṇāṁ] pudgaladravyoṁṁkī [bahuprakāraiḥ] anek prakārakī
[skaṁdhanirvr̥ttiḥ] skandharacanā [paraiḥ akr̥tā] parase kiye gaye binā [draṣṭā] hotī dikhāī detī hai,
[tathā] usī prakār [karmaṇāṁ] karmoṁkī bahuprakāratā [vijānīhi] parase akr̥t jāno.
ṭīkāḥ– karmoṁkī vicitratā [bahuprakāratā] anya dvārā nahīṁ kī jātī aisā yahān̐ kahā hai.
jis prakār apaneko yogya caṁdra–sūryake prakāśakī upalabdhi hone par, saṁdhyā–bādal
indradhanuṣ–prabhāmaṇḍaḷ ityādi anek prakārase pudgalaskaṁdhabhed anya kartākī apekṣāke binā hī utpanna
hote haiṁ, usī prakār apaneko yogya jīv–pariṇāmakī upalabdhi hone par, jñānāvaraṇādi anek
prakārake karma bhī anya kartākī apekṣāke binā hī utpanna hote haiṁ.
bhāvārthaḥ– karmokī vividh prakr̥ti–pradeś–sthiti–anubhāgarūp vicitratā bhī jīvakr̥t nahīṁ hai,
pudgalakr̥t hī hai.. 66..
--------------------------------------------------------------------------
jīv–pudgalo anyonyamāṁ avagāh grahīne baddha che;
kāḷe viyog lahe tadā sukhaduḥkh āpe–bhogave. 67.

Page 111 of 264
PDF/HTML Page 140 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
111
niścayen jīvakarmaṇoścaikakartr̥tve‘pi vyavahāreṇ karmadattaphalopalaṁbho jīvasya na virudhyat
ityatroktam.
jīvā hi moharāgadveṣasnigdhatvātpudgalaskaṁdhāśca svabhāvasnigdhatvādbaṁdhāvasthāyāṁ paramāṇu–
dvaṁdvānīvānyonyāvagāhagrahaṇapratibaddhatvenāvatiṣṭhaṁte. yadā tu te parasparaṁ viyujyaṁte, tadodit–pracyavamānā
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 67
anvayārthaḥ– [jīvāḥ pudgalakāyāḥ] jīv aur pudgalakāy [anyonyāvagāḍh–grahaṇapratibaddhāḥ]
[viśiṣṭa prakārase] anyonya–avagāhake grahaṇ dvārā [paraspar] baddha haiṁ; [kāle viyujyamānāḥ] kālameṁ
pr̥thak hone par [sukhaduḥkhaṁ dadati bhuñjanti] sukhaduḥkh dete haiṁ aur bhogate haiṁ [arthāt pudgalakāy
sukhaduḥkh dete haiṁ aur jīv bhogate haiṁ].
ṭīkāḥ– niścayase jīv aur karmako ekakā [nij–nij rūpakā hī] kartr̥tva hone par bhī,
vyavahārase jīvako karme dvārā diye gaye phalakā upabhog virodhako prāpta nahīṁ hotā [arthāt ‘karma
jīvakoe phal detā hai aur jīv use bhogatā hai’ yah bāt bhī vyavahārase ghaṭit hotī hai] aisā yahān̐
kahā hai.
jīv moharāgadveṣ dvārā snigdha honeke kāraṇ tathā pudgalaskaṁdh svabhāvase snigdha honeke kāraṇ,
[ve] bandha–avasthāmeṁ– paramāṇudvaṁdvoṁkī bhān̐ti–[viśiṣṭa prakārase] anyonya–avagāhake grahaṇ dvārā
baddharūpase rahate haiṁ. jab ve paraspar pr̥thak hote haiṁ tab [pudgalaskandha nimnānusār phal dete haiṁ aur
jīv use bhogate haiṁ]– uday pākar khir jānevāle pudgalakāy sukhaduḥkharūp ātmapariṇāmoṁke
--------------------------------------------------------------------------
paramāṇudvaṁdva= do paramāṇuoṁkā joṛā; do paramāṇuoṁse nirmit skaṁdh; dvi–aṇuk skaṁdha.