Panchastikay Sangrah-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 68-82 ; Pudgaldravya-astikay ka vyakhyan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 15

 

Page 112 of 264
PDF/HTML Page 141 of 293
single page version

112
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
niścayen sukhaduḥkharūpātmapariṇāmānāṁ vyavahāreṇeṣṭā–niṣṭaviṣayāṇāṁ nimittamātratvātpudgalakāyāḥ
sukhaduḥkharūpaṁ phalaṁ prayacchanti. jīvāśca niścayen
nimittamātrabhutadravyakarmanirvartitasukhaduḥkharūpātmapariṇāmānāṁ vyavahāreṇ
-----------------------------------------------------------------------------

nimittamātra honekī apekṣāse niścayase, aur īṣṭāniṣṭa viṣayoṁke nimittamātra honekī apekṣāse
vyavahārase sukhaduḥkharūp phal dete haiṁ; tathā jīv nimittamātrabhūt dravyakarmase niṣpanna honevāle
sukhaduḥkharūp ātmapariṇāmoṁko bhoktā honekī apekṣāse niścayase, aur [nimittamātrabhūt] dravyakarmake
udayase sampādit īṣṭāniṣṭa viṣayoṁke bhoktā honekī apekṣāse vyavahārase, usaprakārakā [sukhaduḥkharūp]
phal bhogate haiṁ [arthāt niścayase sukhaduḥkhapariṇāmarūp aur vyavahārase īṣṭāniṣṭā viṣayarūp phal bhogate
haiṁ].
--------------------------------------------------------------------------
[1] sukhaduḥkhapariṇāmoṁmeṁ tathā [2] īṣṭāniṣṭa viṣayoṁke saṁyogameṁ śubhāśubh karma nimittabhūt hote haiṁ, isaliye un
karmoṁko unake nimittamātrapanekī apekṣāse hī ‘‘[1] sukhaduḥkhapariṇāmarūp [phal] tathā [2] īṣṭāniṣṭa
viṣayarūp phal ‘denevālā’ ’’ [upacārase] kahā jā sakatā hai. ab, [1] sukhaduḥkhapariṇām to jīvakī
apanī hī paryāyarūp honese jīv sukhaduḥkhapariṇāmako to ‘niścayase’ bhogatā haiṁ, aur isaliye
sukhaduḥkhapariṇāmameṁ nimittabhūt vartate hue śubhāśubh karmoṁmeṁ bhī [–jinheṁṁ ‘‘sukhaduḥkhapariṇāmarūp phal
denevālā’’ kahā thā unameṁ bhī] us apekṣāse aisā kahā jā sakatā haie ki ‘‘ve jīvako ‘niścayase’
sukhaduḥkhapariṇāmarūp phal dete haiṁ;’’ tathā [2] īṣṭāniṣṭa viṣay to jīvase bilakul bhinna honese jīv īṣṭāniṣṭa
viṣayoṁko to ‘vyavahārase’ bhogatā haiṁ, aur isaliye īṣṭāniṣṭa viṣayoṁmeṁ nimittabhūt vartate hue śubhāśubh karmoṁmeṁ
bhī [–jinheṁṁ ‘‘īṣṭāniṣṭa viṣayarūp phal denevālā ’’ kahā thā unameṁ bhī ] us apekṣāse aisā kahā jā
sakatā haie ki ‘‘ve jīvako ‘vyavahārase’ īṣṭāniṣṭa viṣayarūp phal dete haiṁ.’’
yahān̐ [ṭīkāke dūsare pairemeṁ] jo ‘niścay’ aur ‘vyavahār’ aise do bhaṁg kiye haiṁ vee mātra itanā bhed sūcit
karaneke liye hī kiye haiṁ ki ‘karmanimittak sukhaduḥkhapariṇām jīvameṁ hote haiṁ aur karmanimittak īṣṭāniṣṭa viṣay
jīvase bilkul bhinna haiṁ.’ parantu yahān̐ kahe hue niścayarūpase bhaṁgase aisā nahīṁ samajhanā cāhiye ki ‘paudgalik
karma jīvako vāstavameṁ phal detā hai aur jīv vāstavameṁ karmake diye hue phalako bhogatā hai.’
paramārthataḥ koī dravya kisī anya dravyako phal nahīṁ de sakatā aur koī dravya kisī anya dravyake pāsase
phal prāpta karake bhog nahīṁ sakatā. yadi paramārthataḥ koī dravya anya dravyako phal de aur vah anya dravya use
bhoge to donoṁ dravya ek ho jāyeṁ. yahān̐ yah dhyān rakhanā khās āvaśyak hai ki ṭīkāke pahale pairemeṁ sampūrṇa
gāthāke kathanakā sār kahate hue śrī ṭīkākār ācāryadev svayaṁ hī jīvako karma dvārā diye gaye phalakā
upabhog vyavahārase hī kahā hai, niścayase nahīṁ.
sukhaduḥkhake do artha hote haiḥ [1] sukhaduḥkhapariṇām, aur [2] īṣṭāniṣṭa viṣaya. jahān̐ ‘niścayase’ kahā hai vahān̐
‘sukhaduḥkhapariṇām’ aisā artha samajhanā cāhiye aur jahān̐ ‘vyavahāraseom kahā hai vahān̐ ‘īṣṭāniṣṭa ‘viṣayaom
aisā artha samajhanā cahiye.

Page 113 of 264
PDF/HTML Page 142 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
113
orṁvyakarmodayāpāditeṣṭāniṣṭaviṣayāṇāṁ bhoktr̥tvāttathāvidhaṁ phalaṁ bhuñjante iti. eten jīvasya
bhoktr̥tvaguṇo‘pi vyākhyātaḥ.. 67..
tamhā kammaṁ kattā bhāveṇ hi saṁjudodh jīvassa.
bhettā hu havadi jīvo cedagabhāveṇ kammaphalaṁ.. 68..
tasmātkarma kartr̥ bhāven hi saṁyutamath jīvasya.
bhektā tu bhavati jīvaścetakabhāven karmaphalam.. 68..
kartr̥tvabhoktr̥tvavyākhyopasaṁhāro‘yam.
tta etat sthitta niścayenātmanaḥ karma kartr̥, vyavahāreṇ jīvabhāvasya; jīvo‘pi niścayenātmabhāvasya
kartā, vyavahāraṇe karmaṇ iti. yathātrobhayanayābhyāṁ karma kartr̥, tathaikenāpi nayen na
-----------------------------------------------------------------------------
isase [is kathanase] jīvake bhoktr̥tvaguṇakā bhī vyākhyān huā.. 67..
gāthā 68
anvayārthaḥ– [tasmāt] isaliye [ath jīvasya bhāven hi saṁyuktam] jīvake bhāvase saṁyukta aisā
[karma] karma [dravyakarma] [kartr̥] kartā hai. [–niścayase apanā kartā aur vyavahārase jīvabhāvakā kartā;
parantu vah bhoktā nahīṁ hai]. [bhoktā tu] bhoktā to [jīvaḥ bhavati] [mātra] jīv hai [cetakabhāven]
cetakabhāvake kāraṇ [karmaphalam] karmaphalakā.
ṭīkāḥ– yah, kartr̥tva aurra bhoktr̥tvakī vyākhyākā upasaṁhār hai.
isaliye [pūrvokta kathanase] aisā niścit huā ki–karma niścayase apanā kartā hai, vyavahārase
jīvabhāvakā kartā hai; jīv bhī niścayase apane bhāvakā kartā hai, vyavahārase karmakā kartā hai.
jis prakār yah nayoṁse karma kartā hai, usī prakār ek bhī nayase vah bhoktā nahīṁ hai.
kisaliye? kyoṁki usee caitanyapūrvak anubhūtikā sadbhāv nahīṁ hai. isaliye cetanāpane ke kāraṇ
--------------------------------------------------------------------------
jo anubhūti caitanyapūrvak ho usīko yahān̐ bhoktr̥tva kahā hai, usake atirikta anya anubhūtiko nahīṁ.

tethī karam, jīvabhāvase saṁyukta kartā jāṇavuṁ;
bhoktāpaṇuṁ to jīvane cetakapaṇe tatphal taṇuṁ 68.

Page 114 of 264
PDF/HTML Page 143 of 293
single page version

114
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
bhoktr̥. kutaḥ? caitanyapūrvakānubhūtisadbhāvābhāvāt. tataścet–natvāt keval ev jīvaḥ karmaphalabhūtānāṁ
kathaṁcidātmanaḥ sukhaduḥkhapariṇāmānāṁ kathaṁcidiṣṭā–niṣṭaviṣayāṇāṁ bhoktā prasiddha iti.. 68..
eṁv kattā bhottā hojjaṁ appā sagehiṁ kammehiṁ.
hiḍadi pāramapāraṁ saṁsāraṁ mohasaṁchaṇṇo.. 69..
eṁv kartā bhoktā bhavannātmā svakaiḥ karmabhiḥ.
hiṁḍate pāramapāraṁ saṁsāraṁ mohasaṁchannaḥ.. 69..
karmasaṁyuktatvamukhen prabhutvaguṇavyākhyānametat.
evamayamātmā prakaṭitaprabhutvaśaktiḥ svakaiḥ karmabhirgr̥hītakartr̥tvabhoktr̥tvādhikāro‘nādimohā–
vacchannatvādupajātaviparītābhiniveśaḥ pratyastamitasamyagjñānajyotiḥ sāṁtamanaṁtaṁ vā saṁsāraṁ
paribhramatīti.. 69..
-----------------------------------------------------------------------------
mātra jīv hī karmaphalakā – kathaṁcit ātmāke sukhaduḥkhapariṇāmoṁkā aur kathaṁcit īṣṭāniṣṭa viṣayoṁkā
– bhoktā prasiddha hai.. 68..
gāthā 69
anvayārthaḥ– [evaṁ] is prakār [svakaiḥ karmabhiḥ] apane karmoṁse [kartā bhoktā bhavan] kartā–
bhoktā hotā huā [ātmā] ātmā [mohasaṁchannaḥ] mohācchādit vartatā huā [pāram apāraṁ saṁsāraṁ]
sānta athavā ananta saṁsārameṁ [hiṁḍate] paribhramaṇ karatā hai.
ṭīkāḥ– yah, karmasaṁyuktapanekī mukhyatāse prabhutvaguṇakā vyākhyān hai.
is prakār pragaṭ prabhutvaśaktike kāraṇ jisane apane karmoṁ dvārā [–niścayase bhāvakarmoṁ aur
vyavahārase dravyakarmoṁ dvārā] kartr̥tva aur bhoktr̥tvakā adhikār grahaṇ kiyā hai aise is ātmāko,
anādi mohācchāditapaneke kāraṇ viparīt abhiniveśakī utpatti honese samyagjñānajyoti asta ho
gaī hai, isaliye vah sānta athavā ananta saṁsārameṁ paribhramaṇ karatā hai.

[is prakār jīvake karmasahitapanekī mukhyatāpūrvak prabhutvaguṇakā vyākhyān kiyā gayā..] 69..
--------------------------------------------------------------------------
abhiniveś =abhiprāy; āgraha.

kartā ane bhoktā thato e rīt nij karmo vaḍe
jīv mohathī ācchanna sānta ananta saṁsāre bhame. 69.

Page 115 of 264
PDF/HTML Page 144 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
115
uvasaṁtakhīṇamoho maggaṁ jiṇabhāsideṇ samuvagado.
ṇāṇāṇumaggacārī ṇivvāṇapuraṁ vajadi dhīro.. 70..
upaśāṁtakṣīṇamoho mārga jinabh ṣiten samupagataḥ.
jñānānumārgacārī nirvāṇapuraṁ vrajati dhīraḥ.. 70..
karmaviyuktatvamukhen prabhutvaguṇavyākhyānametat.

ayamevātmā yadi jinājñayā mārgamupagamyopaśāṁtakṣīṇamohatvātprahīṇaviparītābhiniveśaḥ
samudbhinnasamgjñānajyotiḥ kartr̥tvabhoktr̥tvādhikāraṁ parisamāpya samyakprakaṭitaprabhutvaśaktirjñānasyai–
vānumārgeṇ carati, tadā viśuddhātmatattvopalaṁbharūpamapavarganagaraṁ vigāhat iti.. 70..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 70
anvayārthaḥ– [jinabhāṣiten mārga samupagataḥ] jo [puruṣ] jinavacan dvārā mārgako prāpta karake
[upaśāṁtakṣīṇamohaḥ] upaśāṁtakṣīṇamoh hotā huā [arthāt jise darśanamohakā upaśam, kṣay athavā
kṣayopaśam huā hai aisā hotā huā] [jñānānumārgacārī] jñānānumārgameṁ vicaratā hai [–jñānakā
anusaraṇ karanevāle mārge vartatā hai], [dhīraḥ] vah dhīr puruṣ [nirvāṇapuraṁ vrajati] nirvāṇapurako prāpta
hotā hai.
ṭīkāḥ– yah, karmaviyuktapanekī mukhyatāse prabhutvaguṇakā vyākhyān hai.
jab yahī ātmā jinājñā dvārā mārgako prāpta karake, upaśāṁtakṣīṇamohapaneke kāraṇ
[darśanamohake upaśam, kṣay athavā kṣayopaśamake kāraṇ] jise viparīt abhiniveś naṣṭa ho jānese
samyagjñānajyoti pragaṭ huī hai aisā hotā huā, kartr̥tva aur bhoktr̥tvake adhikārako samāpta karake
samyakrūpase pragaṭ prabhutvaśaktivān hotā huā jñānakā hī anusaraṇ karanevāle mārgameṁ vicaratā hai
--------------------------------------------------------------------------
jinavacanathī lahī mārga je, upaśāṁtakṣīṇamohī bane,
jñānānumārga viṣe care, te dhīr śivapurane vare. 70.

Page 116 of 264
PDF/HTML Page 145 of 293
single page version

116
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
ath jīvavikalpā ucyante.
eko cev mahappā so duviyappo tilakkhaṇo hodi.
caducaṁkamaṇo bhaṇido paṁcaggaguṇappadhāṇo ya.. 71..
chakkāpakkamajuto uvautto sattabhaṅgasabbhāvo.
aṭṭhāsao ṇavaṭṭho jīvo dasaṭṭhāṇago bhaṇido.. 72..
ek ev mahātmā sa dvivikalpastrilakṣaṇo bhavati.
catuścaṁkramaṇo bhaṇitaḥ pañcāgraguṇapradhānaśca.. 71..
ṣaṭkāpakramayuktaḥ upayuktaḥ saptabhaṅgasadbhāvaḥ.
aṣṭāśrayo navārtho jīvo daśasthānago bhaṇitaḥ.. 72..
-----------------------------------------------------------------------------

[–pravartatā hai, pariṇamit hotā hai, ācaraṇ karatā hai], tab vah viśuddha ātmatattvakī upalabdhirūp
apavarganagarako [mokṣapurako] prāpta karatā hai.

[is prakār jīvake karmarahitapanekī mukhyatāpūrvak prabhutvaguṇakā vyākhyān kiyā gayā ..] 70..
ab jīvake bhed kahe jāte haiṁ.
gāthā 71–72
anvayārthaḥ– [saḥ mahātmā] vah mahātmā [ekaḥ ev] ek hī hai, [dvivikalpaḥ] do bhedavālā hai
aur [trilakṣaṇaḥ bhavati] trilakṣaṇ hai; [catuścaṁkramaṇaḥ] aur use caturvidh bhramaṇavālā [ca] tathā
[pañcāgraguṇapradhānaḥ] pān̐c mukhya guṇose pradhānatāvālā [bhaṇitaḥ] kahā hai. [upayuktaḥ jīvaḥ] upayogī
aisā vah jīv [ṣaṭkāpakramayuktaḥ] chah apakram sahit, [saptabhaṁgasadbhāvaḥ] sāt bhaṁgapūrvak
sadbhāvavān, [aṣṭāśrayaḥ] āṭhake āśrayarūp, [navārthaḥ] nau–artharūp aur [daśasthānagaḥ]
daśasthānagat [bhaṇitaḥ] kahā gayā hai.
--------------------------------------------------------------------------
apakram=[saṁsārī jīvako anya bhavameṁ jāte hue] anuśreṇī gaman arthāt vidiśāoṁko choṛakar gamana.
ek ja mahātmā te dvibhed ane trilakṣaṇ ukta che,
caubhramaṇayut, paṁcāgraguṇaparadhān jīv kahel che; 71.
upayogī ṣaṭ–apakramasahit che, saptabhaṁgīsattva che,
jīv aṣṭa–āśray, nav–arath, daśasthānagat bhākhel che. 72.

Page 117 of 264
PDF/HTML Page 146 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
117
sa khalu jīvo mahātmā nityacaitanyopayuktatvādek ev, jñānadarśanabhedādvivikalpaḥ,
karmaphalakāryajñānacetanābheden lakṣyamāṇatvātrilakṣaṇaḥ dhrauvyotpādavināśabheden vā, catasr̥ṣu gatiṣu
caṁkramaṇatvāccatuścaṁkramaṇaḥ, pañcabhiḥ pāriṇāmikaudayikādibhiragraguṇaiḥ pradhānatvātpañcāgraguṇapradhānaḥ,
catasr̥ṣu dikṣūrdhvamadhaśceti bhavāṁtarasaṁkramaṇaṣaṭkenāpakrameṇ yuktatvātṣaṭkāpakramayuktaḥ, asit–
nāstyādibhiḥ saptabhaṅgaiḥ sadbhāvo yasyeti saptabhaṅgasadbhāvaḥ aṣṭānāṁ karmaṇāṁ guṇānāṁ vā āśrayatvādaṣṭāśrayaḥ,
navapadārtharūpeṇ vartanānnavārthaḥ, pr̥thivyaptejovāyuvanaspatisādhāraṇapratyek–dvitricatuḥ pañcendriyarūpeṣu
daśasu sthāneṣu gatatvādraśasthānag iti.. 71–72..
payaḍiṭṭhidiaṇubhāgappadesabaṁdhehiṁ savvado mukko.
uḍḍhaṁ gacchadi sesā vidisāvajjaṁ gadiṁ jaṁti.. 73..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– vah jīv mahātmā [1] vāstavameṁ nityacaitanya–upayogī honese ‘ek ’ hī hai; [2]
jñān aur darśan aise bhedoṁke kāraṇ ‘do bhedavālā’ hai; [3] karmaphalacetanā, kāryacetanā aur
jñānacetanā aise bhedoṁṁ dvārā athavā dhrauvya, utpād aur vināś aise bhedoṁ dvārā lakṣit honese ‘trilakṣaṇ
[tīn lakṣaṇavālā]’ hai; [4] cār gatiyoṁmeṁ bhramaṇ karatā hai isaliye ‘caturvidh bhramaṇavālā’ hai; [5]
pāriṇāmik audayik ityādi pān̐c mukhya guṇoṁ dvārā pradhānatā honese ‘pān̐c mukhya guṇoṁse
pradhānatāvālā’ hai; [6] cār diśāoṁmeṁ, ūpar aur nīce is prrakār ṣaḍvidh bhavāntaragamanarūp
apakramase yukta honeke kāraṇ [arthāt anya bhavameṁ jāte hue uparokta chah diśāoṁmeṁ gaman hotā hai
isaliye] ‘chah apakram sahit’ hai; [7] asti, nāsti ādi sāt bhaṁgo dvārā jisakā sadbhāv hai
aisā honese ‘sāt bhaṁgapūrvak sadbhāvavān’ hai; [8] [jñānāvaraṇīyādi] āṭh karmoṁke athavā
[samyaktvādi] āṭh guṇoṁke āśrayabhūt honese ‘āṭhake āśrayarūp’ hai; [9] nav padārtharūpase vartatā
hai isaliye ‘nav–artharūp’ hai; [10] pr̥thvī, jal, agni, vāyu, sādhāraṇ vanaspati, pratyek vanaspati,
dvīndriy, trīndriy caturindriy aur paṁcendriyarūp daś sthānomeṁ prāpta honese ‘daśasthānagat’ hai.. 71–
72..
--------------------------------------------------------------------------
prakr̥ti–sthiti–paradeś– anubhavabaṁdhathī parimuktane
gati hoy ūṁce; śeṣane vidiśā tajī gati hoy che. 73.

Page 118 of 264
PDF/HTML Page 147 of 293
single page version

118
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
prakr̥tisthityanubhāgapradeśabaṁdhaiḥ sarvato muktaḥ.
ūrdhva gacchati śeṣā vidigvarjāṁ gatiṁ yāṁti.. 73..
baddhajīvasya ṣaṅgatayaḥ karmanimittāḥ. muktasyāpyūrdhvagatirekā svābhāvikītyatroktam.. 73..
–iti jīvadravyāstikāyavyākhyānaṁ samāptam.
ath pudgaladravyāstikāyavyākhyānam.
khaṁdhā ya khaṁdhadesā khaṁdhapadesā ya hoṁti paramāṇū.
idi te caduvviyappā puggalakāyā muṇeyavvā.. 74..
skaṁdhāśca skaṁdhadeśāḥ skaṁdhapradeśāśca bhavanti paramāṇavaḥ.
iti te caturvikalpāḥ pudgalakāyā jñātavyāḥ.. 74..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 73
anvayārthaḥ– [prakr̥tisthityanubhāgapradeśabaṁdhaiḥ] prakr̥tibandha, sthitibandha, anubhāgabandha aur
pradeśabandhase [sarvataḥ muktaḥ] sarvataḥ mukta jīv [ūdhvaṁ gacchati] ūrdhvagaman karatā hai; [śeṣāḥ] śeṣ
jīv [bhavāntarameṁ jāte hue] [vidigvarjā gatiṁ yāṁti] vidiśāen̐ choṛ kar gaman karate haiṁ.
ṭīkāḥ– baddha jīvako karmanimittak ṣaḍvidh gaman [arthāt karma jisameṁ nimittabhūt haiṁ aisā chah
diśāoṁṁmeṁ gaman] hotā hai; mukta jīvako bhī svābhāvik aisā ek ūrdhvagaman hotā hai. – aisā yahān̐
kahā hai.
bhāvārthaḥ– samasta rāgādivibhāv rahit aisā jo śuddhātmānubhūtilakṣaṇ dhyān usake bal dvārā
caturvidh bandhase sarvathā mukta huā jīv bhī, svābhāvik ananta jñānādi guṇoṁse yukta vartatā huā,
ekasamayavartī avigrahagati dvārā [lokāgraparyaṁt] svābhāvik ūrdhvagaman karatā hai. śeṣ saṁsārī jīv
maraṇāntameṁ vidiśāen̐ choṛakar pūrvokta ṣaṭ–apakramasvarūp [karmanimittak] anuśreṇīgaman karate haiṁ..
73..
is prakār jīvadravyāstikāyakā vyākhyān samāpta huā.
ab pudgaladravyāstikāyakā vyākhyān hai.
--------------------------------------------------------------------------
jaḍarūp pudgalakāy kerā cār bhedo jāṇavā;
te skaṁdh teno deś, sṁkadhapradeś, paramāṇu kahyā. 74.

Page 119 of 264
PDF/HTML Page 148 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
119
pudgaladravyavikalpādeśo‘yam.
pudgaladravyāṇi hi kadācitskaṁdhaparyāyeṇ, kadācitskaṁdhadeśaparyāyeṇ,
kadācitskaṁdhapradeśaparyāyeṇ, kadācitparamāṇutvenātra tiṣṭanti. nānyā gatirasti. iti teṣāṁ
caturvikalpatvamiti.. 74..
khaṁdhaṁ sayalasamatthaṁ tassa du addhaṁ bhaṇaṁti deso tti.
addhaddhaṁ ca padeso paramāṇū cev avibhāgī.. 75..
skaṁdhaḥ sakalasamastastasya tvardhaṁ bhaṇanti deś iti.
ardhārdha ca pradeśaḥ paramāṇuścaivāvibhāgī.. 75..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 74
anvayārthaḥ– [te pudgalakāyāḥ] pudgalakāyake [caturvikalpāḥ] cār bhed [jñātavyāḥ] jānanā;
[skaṁdhāḥ ca] skaṁdh, [skaṁdhadeśāḥ] skaṁdhadeś [skaṁdhapradeśāḥ] skaṁdhapradeś [ca] aur [paramāṇavaḥ
bhavanti iti] paramāṇuu.
ṭīkāḥ– yah, pudgaladravyake bhedoṁkā kathan hai.
pudgaladravya kadācit skaṁdhaparyāyase, kadācit skaṁdhadeśarūp paryāyase, kadācit skaṁdhapradeśarūp
paryāyase aur kadācit paramāṇurūpase yahān̐ [lokameṁ] hote haiṁ; anya koī gati nahīṁ hai. is prakār
unake cār bhed haiṁ.. 74..
gāthā 75
anvayārthaḥ– [sakalasamastaḥ] sakal–samasta [pudgalapiṇḍātmak sampūrṇa vastu] vah [skaṁdhaḥ]
skaṁdh hai. [tasya ardhaṁ tu] usake ardhako [deśaḥ iti bhaṇanti] deś kahate haiṁ, [ardhādhaṁ ca] ardhakā
ardha vah [pradeśaḥ] pradeś hai [ca] aur [avibhāgī] avibhāgī vah [paramāṇuḥ ev] sacamuc paramāṇu
hai.
------------------------------------------------------------------------
pūraṇ–sakaḷ te‘skaṁdh’ che ne ardha tenuṁ ‘deś’ che,
ardhārdha tenuṁ ‘pradeś’ ne avibhāg te ‘paramāṇu’ che. 75.

Page 120 of 264
PDF/HTML Page 149 of 293
single page version

120
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
pudgaladravyavikalpanirdeśo‘yam.
anaṁtānaṁtaparamāṇvārabdho‘pyekaḥ skaṁdho nām paryāyaḥ. tadardha skaṁdhadeśo nām paryāyaḥ. tadardhārdhaṁ
skaṁdhapradeśo nām paryāyaḥ. evaṁ bhedavaśāt dvayaṇukaskaṁdhādanaṁtāḥ skaṁdhapradeśaparyāyāḥ nirvibhāgaikapradeśaḥ
skaṁdhasyāṁtyo bhedaḥ paramāṇurekaḥ. punarapi dvayoḥ paramāṇvoḥ saṁdhātādeko dvayaṇukaskaṁdhaparyāyaḥ. evaṁ
saṁdhātavaśādanaṁtāḥ skaṁdhaparyāyāḥ. evaṁ bhedasaṁdhātābhyāmapyanaṁtā bhavaṁtīti.. 75..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, pudgal bhedoṁkā varṇan hai

anantānanta paramāṇuoṁse nirmit hone par bhī jo ek ho vah skaṁdh nāmakī paryāy hai; usakī
ādhī skaṁdhadeś nāmak paryāy hai; ādhīkī ādhī skaṁdhapradeś nāmakī paryāy hai. is prakār bhedake
kāraṇ [pr̥thak honake kāraṇ] dvi–aṇuk skaṁdhaparyaṁt ananta skaṁdhapradeśarūp paryāyeṁ hotī haiṁ.
nirvibhāg–ek–pradeśavālā, skaṁdhakā antim aṁś vah ek paramāṇu hai. [is prakār bhedase honevāle
pudgalavikalpoṁkā varṇan huā.]
punaśca, do paramāṇuoṁke saṁghātase [milanese] ek dviaṇuk–skaṁdharūp paryāy hotī hai. is
prakār saṁghātake kāraṇ [dviaṇukaskaṁdhakī bhān̐ti triaṇuk–skaṁdh, caturaṇuk–skaṁdh ityādi] ananta
skaṁdharūp paryāyeṁ hotī hai. [is prakār saṁghātase honevāle pudgalavikalpakā varṇan huā. ]
is prakār bhed–saṁghāt donoṁse bhī [ek sāth bhed aur saṁghāt dono honese bhī] ananta
[skaṁdharūp paryāyeṁ] hotī haiṁ. [is prakār bhed–saṁghātase honevāle pudgalavikalpakā varṇan huā..]
75..
--------------------------------------------------------------------------
bhedase honebhāle pudgalavikalpoṁkā [pudgalabhedoṁkā] ṭīkākār śrī jayasenācāryanee jo varṇan kiyā hai usakā
tātparya nimnānusār haiḥ– anantaparamāṇupiṁḍātmak ghaṭapaṭādirūp jo vivakṣit sampūrṇa vastu use ‘skaṁdh’ saṁjñā
haie. bhed dvārā usake jo pudgalavikalpa hote haiṁ ve nimnokta draṣṭāntānusār samajhanā. mānalo ki 16
paramāṇuoṁse nirmit ek pudgalapiṇḍa hai aur vah ṭūṭakar usake ṭukaṛẹ hote hai. vahān̐ 16 paramāṇuāoṁke pūrṇa
pudgalapiṇḍako ‘skaṁdh’ māne to 8 paramāṇuoṁvālā usakā ardhabhāgarūp ṭukaṛā vah ‘deś’ hai, 4
paramāṇuoṁvālā usakā caturthabhāgarūp ṭukaṛā vah ‘pradeś’ hai aur avibhāgī choṭe–se–choṭā ṭukaṛā vah
‘paramāṇu’ hai. punaśca, jis prakār 16 paramāṇuvāle pūrṇa piṇḍako ‘skaṁdh’ saṁjñā hai, usī prakār 15 se lekar
9 paramāṇuoṁ takake kisī bhī ṭukaṛẹ̣̣ko bhī ‘skaṁdh’ saṁjñā haie; jis prakār 8 paramāṇuoṁvāle usake
ardhabhāgarūp ṭukaṛẹ̣̣ko ‘deś’ saṁjñā haie, usī prakār 7 se lekar 5 paramāṇaouṁ takake usake kisī bhī
ṭukaṛẹ̣̣̣ko bhī ‘deś’ saṁjñā hai; jis prakār 4 paramāṇuvāle usake caturthabhāgarūp ṭukaṛẹ̣̣̣̣ko ‘pradeś’ saṁjñā hai,
usī prakār 3 se lekar 2 paramāṇu takake usake kisī bhī ṭukaṛẹ̣̣̣ko bhī ‘pradeś’ saṁjñā hai. – is draṣṭāntake
anusār, bhed dvārā honevāle pudgalavikalpa samajhanā.

Page 121 of 264
PDF/HTML Page 150 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
121
bādarasuhumagadāṇaṁ khaṁdhāṇaṁ puggalo tti vavahāro.
te hoṁti chappayārā telokkaṁ jehiṁ ṇippaṇṇaṁ.. 76..
bādarasaukṣmyagatānāṁ skaṁdhānāṁ pudgalaḥ iti vyavahāraḥ.
te bhavanti ṣaṭprakārāstrailokyaṁ yaiḥ niṣpannam.. 76..
skaṁdhānāṁ pudgalavyavahārasamarthanametat.
sparśarasagaṁdhavarṇaguṇaviśeṣaiḥ ṣaṭsthānapatitavr̥ddhihānibhiḥ pūraṇagalanadharmatvāt skaṁdh–
vyaktyāvirbhāvatirobhāvābhyāmapi ca pūraṇagalanopapatteḥ paramāṇavaḥ pudgalā iti niścīyaṁte.
skaṁdhāstvanekapudgalamayaikaparyāyatven pudgalebhyo‘nanyatvātpudgalā iti
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 76
anvayārthaḥ– [bādarasaukṣmyagatānāṁ] bādar aur sūkṣmarūpase pariṇat [skaṁdhānāṁ] skaṁdhoṁko
[pudgalaḥ] ‘pudgal’ [iti] aisā [vyavahāraḥ] vyavahār hai. [te] ve [ṣaṭprakārāḥ bhavanti] chah
prakārake haiṁ, [yaiḥ] jinase [trailokyaṁ] tīn lok [niṣpannam] niṣpanna hai.
ṭīkāḥ– skaṁdhoṁmeṁ ‘pudgal’ aisā jo vyavahār hai usakā yah samarthan hai.
[1] jinameṁ ṣaṭsthānapatit [chah sthānoṁmeṁ samāveś pānevālī] vr̥ddhihāni hotī hai aise sparśa–
ras–gaṁdh–varṇarūp guṇaviśeṣoṁke kāraṇ [paramāṇu] ‘pūraṇagalan’ dharmavāle honese tathā [2]
skaṁdhavyaktike [–skaṁdhaparyāyake] āvirbhāv aur tirobhāvakī apekṣāse bhī [paramāṇuoṁmeṁ]
--------------------------------------------------------------------------
sau skaṁdh bādar–sūkṣmamāṁ ‘pudgal’ taṇo vyavahār che;
cha vikalpa che skaṁdho taṇā, jethī trijag niṣpanna che. 76.

Page 122 of 264
PDF/HTML Page 151 of 293
single page version

122
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
vyavahriyaṁte, tathaiv ca bādarasūkṣmatvapariṇāmavikalpaiḥ ṣaṭprakāratāmāpadya trailokyarūpeṇ niṣpadya
sthitavaṁt iti. tathā hi–bādarabādarāḥ, bādarāḥ, bādarasūkṣmāḥ, sūkṣmabādarāḥ, sūkṣmāḥ, sūkṣma–sūkṣmā
iti. tatra chinnāḥ svayaṁ saṁdhānāsamarthāḥ kāṣṭhapāṣāṇadayo bādarabādarāḥ. chinnāḥ svayaṁ saṁdhānasamarthāḥ
kṣīradhr̥tatailatoyarasaprabhr̥tayo bādarāḥ. sthūlopalaṁbhā api chettuṁ bhettumādātumaśakyāḥ
chāyātapatamojyotstrādayo bādarasūkṣmāḥ. sūkṣmatve‘pi sthūlopalaṁbhāḥ sparśarasagaṁdhaśabdāḥ sūkṣma–bādarāḥ.
sūkṣmatve‘pi hi karaṇānupalabhyāḥ karmavargaṇādayaḥ sūkṣmāḥ. atyaṁtasūkṣmāḥ karmavargaṇā–bhyo‘dho dvayaṇuk
skaṁdhaparyantāḥ sūkṣmasūkṣmā iti.. 76..
-----------------------------------------------------------------------------

‘pūraṇ – galan’ ghaṭit honese paramāṇu niścayase ‘1pudgal’ haiṁ. skaṁdh to 2anekapudgalamay
ekaparyāyapaneke kāraṇ pudgaloṁse ananya honese vyavahārase ‘pudgal’ hai; tathā [ve] bādaratva aur
sūkṣmatvarūp pariṇāmoṁke bhedoṁ dvārā chah prakāroṁko prāpta karake tīn lokarūp hokar rahe haiṁ. ve chah
prakārake skaṁdh is prakār haiṁḥ– [1] bādarabādar; [2] bādar; [3] bādarasūkṣma; [4] sūkṣmabādar; [5]
sūkṣma; [6] sūkṣmasūkṣma. vahān̐, [1] kāṣṭhapāṣāṇādik [skaṁdh] jo ki chedan honepar svayaṁ nahīṁ juṛ
sakate ve [ghan padārtha] ‘bādarabādar’ haiṁ; [2] dūdh, ghī, tel, jal, ras ādi [skaṁdh] jo ki
chedan honepar svayaṁ juṛ jāte haiṁ ve [pravāhī padārtha] ‘bādar’ hai; [3] chāyā, dhūp, aṁdhakār, cāṁdanī
ādi [skaṁdh] jo ki sthūl jñāt honepar bhī jinakā chedan, bhedan athavā [hastādi dvārā] grahaṇ
nahīṁ kiyā jā sakatā ve ‘bādarasūkṣma’ haiṁ; [4] sparśa–ras–gaṁdh–śabda jo ki sūkṣma hone par bhī
sthūl jñāt hote haiṁ [arthāt cakṣakou choṛakar cār indriyoṁṁke viṣayabhūt skaṁdh jo ki ān̐khase dikhāī
na dene par bhī sparśanendriy dvārā sparśa kiyā jā sakatā haie] jībh dvārā jinakā svād liyā jā
sakatā haie, nākase sūṁṁdhā jā sakatā haie athavā kānase sunā jā sakatā haie ve ‘sūkṣmabādar’ haiṁ; [5]
karmavargaṇādi [skaṁdh] ki jinheṁ sūkṣmapanā hai tathā jo indriyoṁse jñāt na hoṁ aise haiṁ ve ‘sūkṣma’ haiṁ;
[6] karmavargaṇāse nīceke [karmavargaṇātīt dviaṇuk–skaṁdh takake [skaṁdh] jo ki atyanta sūkṣma haiṁ ve
‘sūkṣmasūkṣma’ haiṁ.. 76..
--------------------------------------------------------------------------
1. jisameṁ [sparśa–ras–gaṁdh–varṇakī apekṣāse tathā skaṁdhaparyāyakī apekṣāse] pūraṇ aur galan ho vah pudgal hai.
pūraṇ=puranā; bharanā; pūrti; puṣṭi; vr̥ddhi. galan=galanā; kṣīṇ honā; kr̥śatā; hāniḥ nyūnatāḥ [[1] paramāṇuoṁke
viśeṣ guṇ jo sparśa–ras–gaṁdh–varṇa haiṁ unameṁ honevālī ṣaṭsthānapatit vr̥ddhi vah pūraṇ hai aur ṣaṭsthānapatit
hāni vah galan hai; isaliye is prakār paramāṇu pūraṇ–galanadharmavāle haiṁ. [2] paramāṇuoṁmeṁ skaṁdharūp paryāyakā
āvirbhāv honā so pūraṇ hai aur tirobhāv honā vah galan haie; is prakār bhī paramāṇuoṁmeṁ pūraṇagalan ghaṭit
hotā hai.]
2. skaṁdh anekaparamāṇumay hai isaliye vah paramāṇuoṁse ananya hai; aur paramāṇu to pudgal haiṁ; isaliye skaṁdh bhī
vyavahārase ‘pudgal’ haiṁ.

Page 123 of 264
PDF/HTML Page 152 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
123
savvesiṁ khaṁdhāṇaṁ jo aṁto taṁ viyāṇ paramāṇū.
so sassado asaddo ekko avibhāgī muttibhavo.. 77..
sarveṣāṁ skaṁdhānāṁ yo‘ntyastaṁ vijānīhi paramāṇum.
sa śāśvato‘śabdaḥ eko‘vibhāgī bhūrtibhavaḥ.. 77..
paramāṇuvyākhyeyam.
uktānāṁ skaṁdharūpaparyāyāṇāṁ yo‘ntyo bhedaḥ sa paramāṇuḥ. sa tu punarvibhāgābhāvād–vibhāgī,
nirvibhāgaikapradeśatvādekaḥ, mūrtadravyatven sadāpyavinaśvaratvānnityaḥ,
anādinidhanarūpādipariṇāmotpannatvānmūrtibhavaḥ, rūpādipariṇāmotpannatve‘pi śabdasya
paramāṇuguṇatvābhāvātpudgalaskaṁdhaparyāyatven vakṣyamāṇatvāccāśabdo niścīyat iti.. 77..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 77
anvayārthaḥ– [sarvaṣāṁ skaṁdhānāṁ] sarva skaṁdhoṁkā [yaḥ antyaḥ] jo antim bhāg [taṁ] use
[paramāṇum vijānīhi] paramāṇu jāno. [saḥ] vah [avibhāgī] avibhāgī, [ekaḥ] ek, [śāśvataḥ],
śāśvat [mūrtibhavaḥ] mūrtiprabhav [mūrtarūpase utpanna honevālā] aur [aśabdaḥ] aśabda hai.
ṭīkāḥ– yah, paramāṇukī vyākhyā hai.
pūrvokta skaṁdharūp paryāyoṁkā jo antim bhed [choṭe–se–choṭā aṁś] vah paramāṇu hai. aur vah
to, vibhāgake abhāvake kāraṇ avibhāgī hai; nirvibhāg–ek–pradeśī honese ek hai; mūrtadravyarūpase sadaiv
avināśī honese nitya hai; anādi–ananta rūpādike pariṇāmase utpanna honeke kāraṇ mūrtiprabhav hai;
aur rūpādike pariṇāmase utpanna hone par bhī aśabda hai aisā niścit hai, kyoṁki śabda paramāṇukā guṇ
nahīṁ hai tathā usakā[śabdakā] ab [79 vīṁ gāthāmeṁ] pudgalaskaṁdhaparyāyarūpase kathan hai.. 77..
--------------------------------------------------------------------------
mūrtiprabhav = mūrtapanerūpase utpanna honevālā arthāt rūp–gandha–ras sparśake pariṇāmarūpase jisakā utpād
hotā hai aisā.[mūrti = mūrtapanā]
je aṁś aṁtim skaṁdhono, paramāṇu jāno tehane;
te ekane avibhāg, śāśvat, mūrtiprabhav, aśabda che. 77.

Page 124 of 264
PDF/HTML Page 153 of 293
single page version

124
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
ādesamettamutto dhāducadukkassa kāraṇaṁ jo du.
so ṇeo paramāṇū pariṇāmaguṇo sayamasadre.. 78..

ādeśamātramūrttaḥ dhātucatuṣkasya kāraṇaṁ yastu.
sa jñeyaḥ paramāṇuḥ. pariṇāmaguṇaḥ svayamaśabdaḥ.. 78..
paramāṇūnāṁ jātyaṁtaratvanirāso‘yam.
paramaṇorhi mūrtatvanibaṁdhanabhūtāḥ sparśarasaṁgadhavarṇā ādeśamātreṇaiv bhidyaṁte; vastuvastu yathā tasya sa
ev pradeś ādiḥ sa ev madhyaṁ, sa evāṁtaḥ iti, evaṁ dravyaguṇayoravibhaktapradeśatvāt ya ev paramāṇoḥ
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 78
anvayārthaḥ– [yaḥ tu] jo [ādeśamātramūrtaḥ] ādeśamātrase mūrta hai. [arthāt mātra bhedavivakṣāse
mūrtatvavālā kahalātā hai] aur [dhātucatuṣkasya kāraṇaṁ] jo [pr̥thvī ādi] cār dhātuoṁkā kāraṇ hai
[saḥ] vah [paramāṇuḥ jñeyaḥ] paramāṇu jānanā – [pariṇāmaguṇaḥ] jo ki pariṇāmaguṇavālā hai aur
[svayam aśabdaḥ] svayaṁ aśabda hai.
ṭīkāḥ– paramāṇu bhinna bhinna jātike honekā yah khaṇḍan hai.
mūrtatvake kāraṇabhūt sparśa–ras–gaṁdh–varṇakā, paramāṇuse ādeśamātra dvārā hī bhed kiyā jātā
haie; vastutaḥ to jis prakār paramāṇukā vahī pradeś ādi hai, vahī madhya hai aur vahī anta hai; usī
prakār dravya aur guṇake abhinna pradeś honese, jo paramāṇukā pradeś hai, vahī sparśakā hai, vahī rasakā
hai, vahī gaṁdhakā hai, vahī rūpakā hai. isaliye kisī paramāṇumeṁ gaṁdhaguṇ kam ho, kisī paramāṇumeṁ
gaṁdhaguṇ aur rasaguṇ kam ho, kisī paramāṇumeṁ gaṁdhaguṇ, rasaguṇ aur rūpaguṇ kam ho,
--------------------------------------------------------------------------
ādeś=kathan [mātra bhedakathan dvārā hī paramāṇuse sparśa–ras–gaṁdh–varṇakā bhed kiyā jātā hai, paramārthataḥ to
paramāṇuse sparśa–ras–gaṁdh–varṇakā abhed hai.]
ādeśamatraśthī mūrta, dhātucatuṣkano che hetu je,
te jāṇavo paramāṇu– je pariṇāmī, āp aśabda che. 78.

Page 125 of 264
PDF/HTML Page 154 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
125
pradeśaḥ, sa ev sparśasya, sa ev rasasya, sa ev gaṁdhasya, sa ev rūpasyeti. tataḥ kvacitparamāṇau
gaṁdhaguṇe, kvacit gaṁdharasaguṇayoḥ, kvacit gaṁdharasarūpaguṇeṣu apakr̥ṣyamāṇeṣu tadavibhaktapradeśaḥ paramāṇurev
vinaśyatīti. na tadapakarṣo yuktaḥ. tataḥ pr̥thivyaptejovāyurūpasya dhātucatuṣkasyaik ev paramāṇuḥ kāraṇaṁ
pariṇāmavaśāt vicitro hi paramāṇoḥ pariṇāmaguṇaḥ kvacitkasyacidguṇasya vyaktāvyaktatven vicitrāṁ
pariṇatimādadhāti. yathā ca tasya pariṇāmavaśādavyakto gaṁdhādiguṇo‘stīti pratijñāyate na tathā
śabdo‘pyavyakto‘stīti jñātuṁ śakyate śakyate tasyaikapradeśasyānekapradeśātmaken śabden
sahaikatvavirodhāditi.. 78..
-----------------------------------------------------------------------------

to us guṇase abhinna pradeśī paramāṇu hī vinaṣṭa ho jāyegā. isaliye us guṇakī nyūnatā yukta
[ucit] nahīṁ hai. [kisī bhī paramāṇumeṁ ek bhī guṇ kam ho to us guṇake sāth abhinna pradeśī
paramāṇu hī naṣṭa ho jāyegā; isaliye samasta paramāṇu samān guṇavāle hī hai, arthāt ve bhinna bhinna
jātike nahīṁ haiṁ.] isaliye pr̥thvī, jal, agni aur vāyurūp cār dhātuoṁkā, pariṇāmake kāraṇ, ek
hī paramāṇu kāraṇ hai [arthāt paramāṇu ek hī jātike hone par bhī ve pariṇāmake kāraṇ cār
dhātuoṁke kāraṇ banate haiṁ]; kyoṁki vicitra aisā paramāṇukā pariṇāmaguṇ kahīṁ kisī guṇakī
1vyaktāvyaktatā dvārā vicitra pariṇatiko dhāraṇ karatā hai.
aur jis prakār paramāṇuko pariṇāmake kāraṇ 2avyakta gaṁdhādiguṇ haiṁ aisā jñāt hotā hai usī
prakār śabda bhī avyakta hai aisā nahīṁ jānā jā sakatā, kyoṁki ekapradeśī paramāṇuko anekapradeśātmak
śabdake sāth ekatva honemeṁ virodh hai.. 78..
--------------------------------------------------------------------------
1. vyaktāvyaktatā=vyaktatā athavā avyaktatā; pragaṭatā athavā apragaṭatā. [pr̥thvīmeṁ sparśa, ras, gaṁdh aur varṇa yah
cāroṁ guṇ vyakta [arthāt vyaktarūpase pariṇat] hote haiṁ; pānīmeṁ sparśa, ras, aur varṇa vyakta hote haiṁ aur gaṁdh
avyakta hotā hai ; agnimeṁ sparśa aur varṇa vyakta hote haiṁ aur śeṣ do avyakta hote haiṁ ; vāyumeṁ sparśa vyakta
hotā hai aur śeṣ tīn avyakta hote haiṁ.]

2. jis prakār paramāṇumeṁ gaṁdhādiguṇ bhale hī avyaktarūpase bhī hote to avaśya haiṁ; usī prakār paramāṇumeṁ śabda bhī
avyaktarūpase rahatā hogā aisā nahīṁ hai, śabda to paramāṇumeṁ vyaktarūpase yā avyaktarūpase bilakul hotā hī nahīṁ
hai.

Page 126 of 264
PDF/HTML Page 155 of 293
single page version

126
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
sadre khaṁdhappabhavo khaṁdho paramāṇusaṁgasaṁdhādo.
puṭṭhesu tesu jāyadi saddo uppādigo ṇiyado.. 79..
śabda skaṁdhaprabhavaḥ skaṁdhaḥ paramāṇusaṅgasaṅgātaḥ.
spr̥ṣṭeṣu teṣu jāyate śabda utpādiko niyataḥ.. 79..
śabdasya padgalaskaṁdhaparyāyatvakhyāpanametat.
ih hi bāhyaśravaṇendriyāvalambito bhāvendriyaparicchedyo dhvaniḥ śabdaḥ. sa khalu sva–
rūpeṇānaṁtaparamāṇūnāmekaskaṁdho nām paryāyaḥ. bahiraṅgasādhanībhūtamahāskaṁdhebhyaḥ tathāvidhapariṇāmen
samutpadyamānatvāt skaṁdhaprabhavaḥ, yato hi parasparābhihateṣu mahāskaṁdheṣu śabdaḥ samupajāyate.
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 79
anvayārthaḥ– [śabdaḥ skaṁdhaprabhavaḥ] śabda skaṁdhajanya hai. [skaṁdhaḥ paramāṇusaṅgasaṅgātaḥ] skaṁdh
paramāṇudalakā saṁghāt hai, [teṣu spr̥ṣṭeṣu] aur ve skaṁdh sparśit honese– ṭakarānese [śabdaḥ jāyate]
śabda utpanna hotā hai; [niyataḥ utpādikaḥ] is prakār vah [śabda] niyatarūpase utpādya haiṁ.
ṭīkāḥ– śabda pudgalaskaṁdhaparyāy hai aisā yahān̐ darśāyā hai.
is lokameṁ, bāhya śravaṇendriy dvārā 1avalambit bhāvendriy dvārā jānane–yogya aisī jo dhvani
vah śabda hai. vah [śabda] vāstavameṁ svarūpase ananta paramāṇuoṁke ekaskaṁdharūp paryāy hai. bahiraṁg
sādhanabhūt [–bāhya kāraṇabhūt] mahāskandhoṁ dvārā tathāvidh pariṇāmarūp [śabdapariṇāmarūp] utpanna
--------------------------------------------------------------------------
1. śabda śravaṇeṁdriyakā viṣay hai isaliye vah mūrta hai. kuch log mānate haiṁ tadanusār śabda ākāśakā guṇ nahīṁ hai,
kyoṁki amūrta ākāśakā amūrta guṇ indriyakā viṣay nahīṁṁ ho sakatā.
che śabda skaṁdhotpanna; skaṁdho aṇusamūhasaṁdhāt che,
skaṁdhābhidhāte śabda ūpaje, niyamathī utpādya che. 79.

Page 127 of 264
PDF/HTML Page 156 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
127
kiṁ ca svabhāvanirvr̥ttābhirevānaṁtaparamāṇumayībhiḥ śabdayogyavargaṇābhiranyonyamanupraviśya
samaṁtato‘bhivyāpya pūrite‘pi sakale loke. yatra yatra bahiraṅgakāraṇasāmagrī samadeti tatra tatra tāḥ
śabdatvenasvayaṁ vyapariṇamaṁt iti śabdasya niyatamutpādyatvāt skaṁdhaprabhavatvamiti.. 79..
-----------------------------------------------------------------------------
honese vah skandhajanya haiṁ, kyoṁki mahāskandha paraspar ṭakarānese śabda utpanna hotā hai. punaśca yah
bāt viśeṣ samajhāī jātī haiḥ– ekadūsaremeṁ praviṣṭa hokar sarvatra vyāpta hokar sthit aisī jo
svabhāvaniṣpanna hī [–apane svabhāvase hī nirmitta], anantaparamāṇumayī śabdayogya–vargaṇāoṁse samasta
lok bharapūr hone par bhī jahān̐–jahān̐ bahiraṁgakāraṇ sāmagrī udit hotī hai vahān̐–vahān̐ ve vargaṇāen̐
1śabdarūpase svayaṁ pariṇamit hotī haiṁ; is prakār śabda nityatarūpase [avaśya] 2utpādya hai; isaliye
vah 3skandhajanya hai.. 79..
--------------------------------------------------------------------------
1. śabdake do prakār haiṁḥ [1] prāyogik aur [2] vaiśrasika. puruṣādike prayogase utpanna honevāle śabda vah
prāyogik haiṁ aur meghādise utpanna honevāle śabda vaiśrasik haiṁ.
athavā nimnoktānusār bhī śabdake do prakār haiṁḥ– [1] bhāṣātmak aur [2] abhāṣātmaka. unameṁ bhāṣātmak
śabda dvividh haiṁṁ – akṣarātmak aur anakṣarātmaka. saṁskr̥taprākr̥tādibhāṣārūpase vah akṣarātmak haiṁ aur
dvīṁndriyādik jīvoṁke śabdarūp tathā [kevalībhagavānakī] divya dhvanirūpase vah anakṣarātmak haiṁ. abhāṣātmak
śabda bhī dvividh haiṁ – prāyogik aur vaiśrisika. vīṇā, ḍhol, jhāṁjh, baṁsarī ādise utpanna hotā huā
prāyogik hai aur meghādise utpanna hotā huā vaiśrasik hai.
kisī bhī prakārakā śabda ho kintu sarva śabdoṁkā upādānakāraṇ lokameṁ sarvatra vyāpta śabdayogya vargaṇāen̐ hī
haie; ve vargaṇāen̐ hī svayamev śabdarūpase pariṇamit hotī haiṁ, jībh–ḍhol–medh ādi mātra nimittabhūt haiṁ.

2. utpādya=utpanna karāne yogya; jisakī utpattimeṁ anya koī nimitta hotā hai aisā.

3. skandhajanya=skandhoṁ dvārā utpanna ho aisāḥ jisakī utpattimeṁ skandha nimitta hote haiṁ aisā. [samasta lokameṁ
sarvatra vyāpta anantaparamāṇumayī śabdayogya vargaṇāen̐ svayamev śabdarūp pariṇamit hone par bhī vāyu–galā–tāluṁ–
jivhā–oṣṭha, dyaṁṭā–mogarī ādi mahāskandhoṁkā ṭakarānā vah bahiraṁgakāraṇasāmagrī hai arthāt śabdarūp
pariṇamanameṁ ve mahāskandha nimittabhūt haiṁ isaliye us apekṣāse [nimitta–apekṣāse] śabdako vyavahārase
skandhajanya kahā jātā hai.]

Page 128 of 264
PDF/HTML Page 157 of 293
single page version

128
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
ṇicco ṇāṇavakāso ṇa sāvakāso padesado bhedā.
khaṁdhāṇaṁ pi ya kattā pavihattā kālasaṁkhāṇaṁ.. 80..
nityo nānavakāśo na sāvakāśaḥ pradeśato bhettā.
skaṁdhānāmapi ca kartā pravibhaktā kālasaṁkhyāyāḥ.. 80..
paramāṇorekapradeśatvakhyāpanametat.
paramāṇuṁḥ sa khalveken pradeśen rūpādiguṇasāmānyabhājā sarvadaivāvinaśvaratvānnityaḥ. eken pradeśen
padavibhaktavr̥ttīnāṁ sparśādiguṇānāmavakāśadānānnānavakāśaḥ.
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 80
anvayārthaḥ– [pradeśataḥ] pradeś dvārā [nityaḥ] paramāṇu nitya hai, [na anavakāśaḥ] anavakāś
nahīṁ hai, [na sāvakāśaḥ] sāvakāś nahīṁ hai, [skaṁdhānām bhettā] skandhoṁkā bhedan karanevālā [api ca
kartā] tathā karanevālā hai aur [kālasaṁkhyāyāḥ pravibhaktā] kāl tathā saṁkhyāko vibhājit karanevālā
hai [arthāt kālakā vibhājan karatā hai aur saṁkhyākā māp karatā hai].
ṭīkāḥ– yah, paramāṇuke ekapradeśīpanekā kathan hai.
jo paramāṇu hai, vah vāstavameṁ ek pradeś dvārā – jo ki rūpādiguṇasāmānyavālā hai usake
dvārā – sadaiv avināśī honese nitya hai; vah vāstavameṁ ek pradeś dvārā usase [–pradeśase] abhinna
astitvavāle sparśādiguṇoṁko avakāś detā hai isaliye anavakāś nahīṁ hai; vah vāstavameṁ ek pradeś
dvārā [usameṁ] dvi–ādi pradeśoṁkā abhāv honese, svayaṁ hī ādi, svayaṁ hī madhya aur svayaṁ hī aṁt
honeke kāraṇ [arthāt niraṁś honeke kāraṇ], sāvakāś nahīṁ hai; vah vāstavameṁ ek pradeś dvārā
skaṁdhoṁke bhedakā nimitta honese [arthāt skaṁdhake bikharane – ṭūṭanekā nimitta honese] skaṁdhoṁkā bhedan
karanevālā hai; vah vāstavameṁ ek pradeś dvārā skaṁdhake saṁghātakā nimitta honese [arthāt skandhake
milanekā –racanākā nimitta honese] skaṁdhoṁkā kartā hai; vah vāstavameṁ ek pradeś dvārā – jo ki
ek
--------------------------------------------------------------------------
nahi anavakāś, na sāvakāś pradeśathī, aṇu śāśvato,
bhettā racayitā skaṁdhano, pravibhāgī saṁkhyā–kāḷano. 80.

Page 129 of 264
PDF/HTML Page 158 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
129
eken pradeśen dvayādipradeśābhāvādātmādinātmamadhyenātmāṁten na sāvakāśaḥ. eken pradeśen skaṁdhānāṁ
bhedanimittatvāt skaṁdhānāṁ bhettā. aikan pradeśen skaṁdhasaṁghātanimittatvātskaṁdhānāṁ kartā eken
pradeśenaikākāśapradeśātivartitadnatipariṇāmāpannen samayalakṣaṇakālavibhāgakaraṇāt kālasya pravibhaktā.
eken pradeśen tatsūtratritadvayādibhedapūrvikāyāḥ skaṁdheṣu dravyasaṁkhyāyāḥ eken pradeśen
tadavacchinnaikākāśapradeś–
-----------------------------------------------------------------------------
ākāśapradeśakā atikramaṇ karanevāle [–lān̐ghanevāle] apane gatipariṇāmako prāpta hotā hai usake
dvārā –‘samay’ nāmak kālakā vibhāg karatā hai isaliye kālakā vibhājak hai; vah vāstavameṁ ek
pradeś dvārā saṁkhyākā bhī 1vibhājak hai kyoṁki [1] vah ek pradeś dvārā usake race jānevāle do
ādi bhedoṁse lekar [tīn aṇu, cār aṇu, asaṁkhya aṇu ityādi] dravyasaṁkhyāke vibhāg skaṁdhoṁmeṁ
karatā hai, [2] vah ek pradeś dvārā usakī jitanī maryādāvāle ek ‘2ākāśapradeś’ se lekar [do
ākāśapradeś, tīn ākāśapradeś, asaṁkhya ākāśapradeś ityādi] kṣetrasaṁkhyāke vibhāg karatā hai, [3]
vah ek pradeś dvārā, ek ākāśapradeśakā atikram karanevāle usake gatipariṇām jitanī maryādāvāle
‘3samay’ se lekar [dosamay, tīn samay, asaṁkhya samay ityādi] kālasaṁkhyāke vibhāg karatā hai,
aur [4] vah ek pradeś dvārā usameṁ vivartan pānevāle [–parivartit, pariṇamit] jaghanya
varṇādibhāvako jānanevāle jñānase lekar bhāvasaṁkhyāke vibhāg karatā hai.. 80..
--------------------------------------------------------------------------
1. vibhājak = vibhāg karanevālā; māpanevālā. [skaṁdhoṁmeṁ dravyasaṁkhyākā māp [arthāt ve kitane aṇuoṁ–
paramāṇuoṁse bane haiṁ aisā māp] karanemeṁ aṇuoṁkī–paramāṇuoṁkī–apekṣā ātī hai, arthāt vaisā māp paramāṇu
dvārā hotā hai. kṣetrakā māpakā ekak ‘ākāśapradeś’ hai aur ākāśapradeśakī vyākhyāmeṁ paramāṇukī apekṣā ātī
hai; isaliye kṣeḷakā māp bhī paramāṇu dvārā hotā hai. kālake māp ekak ‘samay’ hai aur samayakī vyākhyāmeṁ
paramāṇukī apekṣā ātī hai; isaliye kālakā māp bhī paramāṇu dvārā hotā hai. jñānabhāvake [jñānaparyāyake]
māpakā ekak ‘paramāṇumeṁṁ pariṇamit jaghanya varṇādibhāvako jāne utanā jñān’ hai aur usameṁ paramāṇukī apekṣā
ātī hai; isaliye bhāvakā [jñānabhāvakā] māp bhī paramāṇu dvārā hotā hai. is prakār paramāṇu dravya, kṣetra, kāl
aur bhāv māp karaneke liye gaj samān hai]

2. ek paramāṇupradeś jitane ākāśake bhāgako [kṣetrako] ‘ākāśapradeś’ kahā jāt hai. vah ‘ākāśapradeś’
kṣetrakā ‘ekak’ hai. [ginatīke liye, kisī vastuke jitane parimāṇako ‘ek māp’ mānā jāye, utane
parimāṇako us vastukā ‘ekak’ kahā jātā hai.]

3. paramāṇuko ek ākāśapradeśese dūsare anantar ākāśapradeśameṁ [maṁdagatise] jāte hue jo kāl lagatā hai use
‘samay’ kahā jātā hai.

Page 130 of 264
PDF/HTML Page 159 of 293
single page version

130
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
pūrvikāyāḥ kṣetrasaṁkhyāyāḥ eken pradeśenaikākāśapradeśātivartitadgatipariṇāmāvacchinnasamayapūrvikāyā
kālasaṁkhyāyāḥ aikan pradeśen padvivartijaghanyavarṇādibhāvāvabodhapūrvikāyā bhāvasaṁkhyāyāḥ pravibhāg–
karaṇāt pravibhaktā saṁkhyāyā apīti.. 80..
eyarasavaṇṇagaṁdhaṁ dophāsaṁ saddakāraṇamasaddaṁ.
khaṁdhaṁtaridaṁ davvaṁ paramāṇu taṁ viyāṇāhi.. 81..
ekarasavarṇagaṁdhaṁ dvisparśa śabdakāraṇamaśabdam.
skaṁdhāṁtaritaṁ dravyaṁ paramāṇuṁ taṁ vijānihi.. 81..
paramāṇudravye guṇaparyāyavr̥ttiprarūpaṇametat.
sarvatrāpi paramāṇau rasavarṇagaṁdhasparśāḥ sahabhuvo guṇāḥ. te ca kramapravr̥ttaistatra svaparyāyairvartante. tathā
hi– pañcānāṁ rasaparyāyāṇāmanyatamenaikenaikadā raso vartate.
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 81
anvayārthaḥ– [taṁ paramāṇuṁ] vah paramāṇu [ekarasavarṇagaṁdh] ek rasavālā, ek varṇavālā, ek
gaṁdhavālā tathā [dvisparśe] do sparśavālā hai, [śabdakāraṇam] śabdakā kāraṇ hai, [aśabdam] aśabda
hai aur [skaṁdhāṁtaritaṁ] skandhake bhītar ho tathāpi [dravyaṁ] [paripūrṇa svataṁtra] dravya hai aisā
[vijānīhi] jāno.
ṭīkāḥ– yah, paramāṇudravyameṁ guṇ–paryāy vartanekā [guṇ aur paryāy honekā] kathan hai.
sarvatra paramāṇumeṁ ras–varṇa–gaṁdh–sparśa sahabhāvī guṇ hote hai; aur ve guṇ usameṁ kramavartī nij
paryāyoṁ sahit vartate haiṁ. vah is prakāraḥ– pān̐c rasaparyāyomeṁse ek samay koī ek [rasaparyāy]
sahit ras vartatā hai; pān̐c varṇaparyāyoṁmeṁse ek samay kisī ek [varṇaparyāy] sahit varṇa vartatā hai ;
--------------------------------------------------------------------------
ek ja varaṇ–ras–gaṁdh ne be sparśayut paramāṇu che,
te śabdahetu, aśabda che, ne skaṁdhamāṁ paṇ dravya che. 81.

Page 131 of 264
PDF/HTML Page 160 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
131
pañcānāṁ varṇaparyāyāṇāmanyatamenaikenaikadā varṇo vartate. ubhayorgaṁdhaparyāyayoranyatareṇaikenaikadā gaṁdho vartate.
caturṇāṁ śītasnigdhaśītarūkṣoṣṇasnigdhoṣṇarūkṣarūpāṇāṁ sparśaparyāyadvaṁdvānāmanyatamenaikenaikadā sparśo vartate.
evamayamuktaguṇavr̥ttiḥ paramāṇuḥ śabdaskaṁdhapariṇatiśaktisvabhāvāt śabdakāraṇam. ekapradeśatven
śabdaparyāyapariṇativr̥ttyabhāvādaśabdaḥ. snigdharūkṣatvapratyayabaṁdhavaśādanekaparamāṇvek–
tvapariṇatirūpaskaṁdhāṁtarito‘pi svabhāvamaparityajannupāttasaṁkhyatvādek ev dravyamiti.. 81..
uvabhojjamiṁdiehiṁ ya iṁdiyakāyā maṇo ya kammāṇi.
jaṁ havadi muttamaṇṇaṁ taṁ savvaṁ puggalaṁ jāṇe.. 82..
upabhogyamindriyaiścendriyakāyā manaśca karmāṇi.
yadbhavati mūrtamanyat tatsarvaṁ pudgalaṁ jānīyāt.. 82..
-----------------------------------------------------------------------------
do gaṁdhaparyāyoṁmeṁse ek samay kisī ek [gaṁdhaparyāy] sahit gaṁdh vartatā hai; śīt–snigdha, śīt–rūkṣa,
uṣṇa–snigdha aur uṣṇa–rūkṣa in cār sparśaparyāyoṁke yugalameṁse ek samay kisī ek yugak sahit
sparśa vartatā hai. is prakār jisameṁ guṇoṁkā vartan [–astitva] kahā gayā hai aisā yah paramāṇu
śabdaskaṁdharūpase pariṇamit hone kī śaktirūp svabhāvavālā honese śabdakā kāraṇ hai; ekapradeśī honeke
kāraṇ śabdaparyāyarūp pariṇati nahī vartatī honese aśabda hai; aur 1snigdha–rūkṣatvake kāraṇ bandha
honese anek paramāṇuoṁkī ekatvapariṇatirūp skandhake bhītar rahā ho tathāpi svabhāvako nahīṁ
choṛatā huā, saṁkhyāko prāpta honese [arthāt paripūrṇa ekake rūpameṁ pr̥thak ginatīmeṁ ānese] 2akelā
hī dravya hai.. 81..
gāthā 82
anvayārthaḥ– [indriyaiḥ upabhogyam ca] indriyoṁṁ dvārā upabhogya viṣay, [indriyakāyāḥ] indriyān̐, śarīr,
[manaḥ] man, [karmāṇi] karma [ca] aur [anyat yat] anya jo kuch [mūrttaṁ bhavati] mūrta ho [tat
sarvaṁ] vah sab [pudgalaṁ jānīyāt] pudgal jāno.
--------------------------------------------------------------------------
1. snigdha–rūkṣatva=cikanāī aur rūkṣatā.

2. yahān̐ aisā batalāyā hai ki skaṁdhameṁ bhī pratyek paramāṇu svayaṁ paripūrṇa hai, svataṁtra hai, parakī sahāyatāse rahit ,
aur apanese hī apane guṇaparyāyameṁ sthitahai.

indriy vaḍe upabhogya, indriy, kāy, man ne karma je,
vaḷī anya je kaṁī mūrta te saghaḷuṁy pudgal jāṇaje. 82.