Page 112 of 264
PDF/HTML Page 141 of 293
single page version
112
niścayen sukhaduḥkharūpātmapariṇāmānāṁ vyavahāreṇeṣṭā–niṣṭaviṣayāṇāṁ nimittamātratvātpudgalakāyāḥ sukhaduḥkharūpaṁ phalaṁ prayacchanti. jīvāśca niścayen nimittamātrabhutadravyakarmanirvartitasukhaduḥkharūpātmapariṇāmānāṁ vyavahāreṇ ----------------------------------------------------------------------------- nimittamātra honekī apekṣāse niścayase, aur īṣṭāniṣṭa viṣayoṁke nimittamātra honekī apekṣāse vyavahārase sukhaduḥkharūp phal dete haiṁ; tathā jīv nimittamātrabhūt dravyakarmase niṣpanna honevāle sukhaduḥkharūp ātmapariṇāmoṁko bhoktā honekī apekṣāse niścayase, aur [nimittamātrabhūt] dravyakarmake udayase sampādit īṣṭāniṣṭa viṣayoṁke bhoktā honekī apekṣāse vyavahārase, usaprakārakā [sukhaduḥkharūp] phal bhogate haiṁ [arthāt niścayase sukhaduḥkhapariṇāmarūp aur vyavahārase īṣṭāniṣṭā viṣayarūp phal bhogate haiṁ]. -------------------------------------------------------------------------- [1] sukhaduḥkhapariṇāmoṁmeṁ tathā [2] īṣṭāniṣṭa viṣayoṁke saṁyogameṁ śubhāśubh karma nimittabhūt hote haiṁ, isaliye un
viṣayarūp phal ‘denevālā’ ’’ [upacārase] kahā jā sakatā hai. ab, [1] sukhaduḥkhapariṇām to jīvakī
apanī hī paryāyarūp honese jīv sukhaduḥkhapariṇāmako to ‘niścayase’ bhogatā haiṁ, aur isaliye
sukhaduḥkhapariṇāmameṁ nimittabhūt vartate hue śubhāśubh karmoṁmeṁ bhī [–jinheṁṁ ‘‘sukhaduḥkhapariṇāmarūp phal
denevālā’’ kahā thā unameṁ bhī] us apekṣāse aisā kahā jā sakatā haie ki ‘‘ve jīvako ‘niścayase’
sukhaduḥkhapariṇāmarūp phal dete haiṁ;’’ tathā [2] īṣṭāniṣṭa viṣay to jīvase bilakul bhinna honese jīv īṣṭāniṣṭa
viṣayoṁko to ‘vyavahārase’ bhogatā haiṁ, aur isaliye īṣṭāniṣṭa viṣayoṁmeṁ nimittabhūt vartate hue śubhāśubh karmoṁmeṁ
bhī [–jinheṁṁ ‘‘īṣṭāniṣṭa viṣayarūp phal denevālā ’’ kahā thā unameṁ bhī ] us apekṣāse aisā kahā jā
sakatā haie ki ‘‘ve jīvako ‘vyavahārase’ īṣṭāniṣṭa viṣayarūp phal dete haiṁ.’’
jīvase bilkul bhinna haiṁ.’ parantu yahān̐ kahe hue niścayarūpase bhaṁgase aisā nahīṁ samajhanā cāhiye ki ‘paudgalik
karma jīvako vāstavameṁ phal detā hai aur jīv vāstavameṁ karmake diye hue phalako bhogatā hai.’
bhoge to donoṁ dravya ek ho jāyeṁ. yahān̐ yah dhyān rakhanā khās āvaśyak hai ki ṭīkāke pahale pairemeṁ sampūrṇa
gāthāke kathanakā sār kahate hue śrī ṭīkākār ācāryadev svayaṁ hī jīvako karma dvārā diye gaye phalakā
upabhog vyavahārase hī kahā hai, niścayase nahīṁ.
sukhaduḥkhake do artha hote haiḥ [1] sukhaduḥkhapariṇām, aur [2] īṣṭāniṣṭa viṣaya. jahān̐ ‘niścayase’ kahā hai vahān̐
aisā artha samajhanā cahiye.
Page 113 of 264
PDF/HTML Page 142 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
orṁvyakarmodayāpāditeṣṭāniṣṭaviṣayāṇāṁ bhoktr̥tvāttathāvidhaṁ phalaṁ bhuñjante iti. eten jīvasya bhoktr̥tvaguṇo‘pi vyākhyātaḥ.. 67..
bhettā hu havadi jīvo cedagabhāveṇ kammaphalaṁ.. 68..
bhektā tu bhavati jīvaścetakabhāven karmaphalam.. 68..
kartr̥tvabhoktr̥tvavyākhyopasaṁhāro‘yam.
tta etat sthitta niścayenātmanaḥ karma kartr̥, vyavahāreṇ jīvabhāvasya; jīvo‘pi niścayenātmabhāvasya kartā, vyavahāraṇe karmaṇ iti. yathātrobhayanayābhyāṁ karma kartr̥, tathaikenāpi nayen na -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [tasmāt] isaliye [ath jīvasya bhāven hi saṁyuktam] jīvake bhāvase saṁyukta aisā [karma] karma [dravyakarma] [kartr̥] kartā hai. [–niścayase apanā kartā aur vyavahārase jīvabhāvakā kartā; parantu vah bhoktā nahīṁ hai]. [bhoktā tu] bhoktā to [jīvaḥ bhavati] [mātra] jīv hai [cetakabhāven] cetakabhāvake kāraṇ [karmaphalam] karmaphalakā.
isaliye [pūrvokta kathanase] aisā niścit huā ki–karma niścayase apanā kartā hai, vyavahārase jīvabhāvakā kartā hai; jīv bhī niścayase apane bhāvakā kartā hai, vyavahārase karmakā kartā hai.
jis prakār yah nayoṁse karma kartā hai, usī prakār ek bhī nayase vah bhoktā nahīṁ hai. kisaliye? kyoṁki usee caitanyapūrvak anubhūtikā sadbhāv nahīṁ hai. isaliye cetanāpane ke kāraṇ
-------------------------------------------------------------------------- jo anubhūti caitanyapūrvak ho usīko yahān̐ bhoktr̥tva kahā hai, usake atirikta anya anubhūtiko nahīṁ.
tethī karam, jīvabhāvase saṁyukta kartā jāṇavuṁ;
bhoktāpaṇuṁ to jīvane cetakapaṇe tatphal taṇuṁ 68.
Page 114 of 264
PDF/HTML Page 143 of 293
single page version
114
bhoktr̥. kutaḥ? caitanyapūrvakānubhūtisadbhāvābhāvāt. tataścet–natvāt keval ev jīvaḥ karmaphalabhūtānāṁ kathaṁcidātmanaḥ sukhaduḥkhapariṇāmānāṁ kathaṁcidiṣṭā–niṣṭaviṣayāṇāṁ bhoktā prasiddha iti.. 68..
hiḍadi pāramapāraṁ saṁsāraṁ mohasaṁchaṇṇo.. 69..
hiṁḍate pāramapāraṁ saṁsāraṁ mohasaṁchannaḥ.. 69..
karmasaṁyuktatvamukhen prabhutvaguṇavyākhyānametat. evamayamātmā prakaṭitaprabhutvaśaktiḥ svakaiḥ karmabhirgr̥hītakartr̥tvabhoktr̥tvādhikāro‘nādimohā– vacchannatvādupajātaviparītābhiniveśaḥ pratyastamitasamyagjñānajyotiḥ sāṁtamanaṁtaṁ vā saṁsāraṁ paribhramatīti.. 69.. ----------------------------------------------------------------------------- mātra jīv hī karmaphalakā – kathaṁcit ātmāke sukhaduḥkhapariṇāmoṁkā aur kathaṁcit īṣṭāniṣṭa viṣayoṁkā – bhoktā prasiddha hai.. 68..
anvayārthaḥ– [evaṁ] is prakār [svakaiḥ karmabhiḥ] apane karmoṁse [kartā bhoktā bhavan] kartā– bhoktā hotā huā [ātmā] ātmā [mohasaṁchannaḥ] mohācchādit vartatā huā [pāram apāraṁ saṁsāraṁ] sānta athavā ananta saṁsārameṁ [hiṁḍate] paribhramaṇ karatā hai.
ṭīkāḥ– yah, karmasaṁyuktapanekī mukhyatāse prabhutvaguṇakā vyākhyān hai.
is prakār pragaṭ prabhutvaśaktike kāraṇ jisane apane karmoṁ dvārā [–niścayase bhāvakarmoṁ aur vyavahārase dravyakarmoṁ dvārā] kartr̥tva aur bhoktr̥tvakā adhikār grahaṇ kiyā hai aise is ātmāko, anādi mohācchāditapaneke kāraṇ viparīt abhiniveśakī utpatti honese samyagjñānajyoti asta ho gaī hai, isaliye vah sānta athavā ananta saṁsārameṁ paribhramaṇ karatā hai. [is prakār jīvake karmasahitapanekī mukhyatāpūrvak prabhutvaguṇakā vyākhyān kiyā gayā..] 69.. -------------------------------------------------------------------------- abhiniveś =abhiprāy; āgraha.
kartā ane bhoktā thato e rīt nij karmo vaḍe
jīv mohathī ācchanna sānta ananta saṁsāre bhame. 69.
Page 115 of 264
PDF/HTML Page 144 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
ṇāṇāṇumaggacārī ṇivvāṇapuraṁ vajadi dhīro.. 70..
jñānānumārgacārī nirvāṇapuraṁ vrajati dhīraḥ.. 70..
karmaviyuktatvamukhen prabhutvaguṇavyākhyānametat. ayamevātmā yadi jinājñayā mārgamupagamyopaśāṁtakṣīṇamohatvātprahīṇaviparītābhiniveśaḥ samudbhinnasamgjñānajyotiḥ kartr̥tvabhoktr̥tvādhikāraṁ parisamāpya samyakprakaṭitaprabhutvaśaktirjñānasyai– vānumārgeṇ carati, tadā viśuddhātmatattvopalaṁbharūpamapavarganagaraṁ vigāhat iti.. 70.. -----------------------------------------------------------------------------
[upaśāṁtakṣīṇamohaḥ] upaśāṁtakṣīṇamoh hotā huā [arthāt jise darśanamohakā upaśam, kṣay athavā kṣayopaśam huā hai aisā hotā huā] [jñānānumārgacārī] jñānānumārgameṁ vicaratā hai [–jñānakā anusaraṇ karanevāle mārge vartatā hai], [dhīraḥ] vah dhīr puruṣ [nirvāṇapuraṁ vrajati] nirvāṇapurako prāpta hotā hai.
ṭīkāḥ– yah, karmaviyuktapanekī mukhyatāse prabhutvaguṇakā vyākhyān hai.
jab yahī ātmā jinājñā dvārā mārgako prāpta karake, upaśāṁtakṣīṇamohapaneke kāraṇ [darśanamohake upaśam, kṣay athavā kṣayopaśamake kāraṇ] jise viparīt abhiniveś naṣṭa ho jānese samyagjñānajyoti pragaṭ huī hai aisā hotā huā, kartr̥tva aur bhoktr̥tvake adhikārako samāpta karake samyakrūpase pragaṭ prabhutvaśaktivān hotā huā jñānakā hī anusaraṇ karanevāle mārgameṁ vicaratā hai --------------------------------------------------------------------------
jñānānumārga viṣe care, te dhīr śivapurane vare. 70.
Page 116 of 264
PDF/HTML Page 145 of 293
single page version
116
ath jīvavikalpā ucyante.
caducaṁkamaṇo bhaṇido paṁcaggaguṇappadhāṇo ya.. 71..
chakkāpakkamajuto uvautto sattabhaṅgasabbhāvo.
catuścaṁkramaṇo bhaṇitaḥ pañcāgraguṇapradhānaśca.. 71..
ṣaṭkāpakramayuktaḥ upayuktaḥ saptabhaṅgasadbhāvaḥ.
aṣṭāśrayo navārtho jīvo daśasthānago bhaṇitaḥ.. 72..
----------------------------------------------------------------------------- [–pravartatā hai, pariṇamit hotā hai, ācaraṇ karatā hai], tab vah viśuddha ātmatattvakī upalabdhirūp apavarganagarako [mokṣapurako] prāpta karatā hai. [is prakār jīvake karmarahitapanekī mukhyatāpūrvak prabhutvaguṇakā vyākhyān kiyā gayā ..] 70..
anvayārthaḥ– [saḥ mahātmā] vah mahātmā [ekaḥ ev] ek hī hai, [dvivikalpaḥ] do bhedavālā hai aur [trilakṣaṇaḥ bhavati] trilakṣaṇ hai; [catuścaṁkramaṇaḥ] aur use caturvidh bhramaṇavālā [ca] tathā [pañcāgraguṇapradhānaḥ] pān̐c mukhya guṇose pradhānatāvālā [bhaṇitaḥ] kahā hai. [upayuktaḥ jīvaḥ] upayogī aisā vah jīv [ṣaṭkāpakramayuktaḥ] chah apakram sahit, [saptabhaṁgasadbhāvaḥ] sāt bhaṁgapūrvak sadbhāvavān, [aṣṭāśrayaḥ] āṭhake āśrayarūp, [navārthaḥ] nau–artharūp aur [daśasthānagaḥ] daśasthānagat [bhaṇitaḥ] kahā gayā hai. -------------------------------------------------------------------------- apakram=[saṁsārī jīvako anya bhavameṁ jāte hue] anuśreṇī gaman arthāt vidiśāoṁko choṛakar gamana.
caubhramaṇayut, paṁcāgraguṇaparadhān jīv kahel che; 71.
upayogī ṣaṭ–apakramasahit che, saptabhaṁgīsattva che,
jīv aṣṭa–āśray, nav–arath, daśasthānagat bhākhel che. 72.
Page 117 of 264
PDF/HTML Page 146 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
sa khalu jīvo mahātmā nityacaitanyopayuktatvādek ev, jñānadarśanabhedādvivikalpaḥ, karmaphalakāryajñānacetanābheden lakṣyamāṇatvātrilakṣaṇaḥ dhrauvyotpādavināśabheden vā, catasr̥ṣu gatiṣu caṁkramaṇatvāccatuścaṁkramaṇaḥ, pañcabhiḥ pāriṇāmikaudayikādibhiragraguṇaiḥ pradhānatvātpañcāgraguṇapradhānaḥ, catasr̥ṣu dikṣūrdhvamadhaśceti bhavāṁtarasaṁkramaṇaṣaṭkenāpakrameṇ yuktatvātṣaṭkāpakramayuktaḥ, asit– nāstyādibhiḥ saptabhaṅgaiḥ sadbhāvo yasyeti saptabhaṅgasadbhāvaḥ aṣṭānāṁ karmaṇāṁ guṇānāṁ vā āśrayatvādaṣṭāśrayaḥ, navapadārtharūpeṇ vartanānnavārthaḥ, pr̥thivyaptejovāyuvanaspatisādhāraṇapratyek–dvitricatuḥ pañcendriyarūpeṣu daśasu sthāneṣu gatatvādraśasthānag iti.. 71–72..
uḍḍhaṁ gacchadi sesā vidisāvajjaṁ gadiṁ jaṁti.. 73..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– vah jīv mahātmā [1] vāstavameṁ nityacaitanya–upayogī honese ‘ek ’ hī hai; [2] jñān aur darśan aise bhedoṁke kāraṇ ‘do bhedavālā’ hai; [3] karmaphalacetanā, kāryacetanā aur jñānacetanā aise bhedoṁṁ dvārā athavā dhrauvya, utpād aur vināś aise bhedoṁ dvārā lakṣit honese ‘trilakṣaṇ [tīn lakṣaṇavālā]’ hai; [4] cār gatiyoṁmeṁ bhramaṇ karatā hai isaliye ‘caturvidh bhramaṇavālā’ hai; [5] pāriṇāmik audayik ityādi pān̐c mukhya guṇoṁ dvārā pradhānatā honese ‘pān̐c mukhya guṇoṁse pradhānatāvālā’ hai; [6] cār diśāoṁmeṁ, ūpar aur nīce is prrakār ṣaḍvidh bhavāntaragamanarūp apakramase yukta honeke kāraṇ [arthāt anya bhavameṁ jāte hue uparokta chah diśāoṁmeṁ gaman hotā hai isaliye] ‘chah apakram sahit’ hai; [7] asti, nāsti ādi sāt bhaṁgo dvārā jisakā sadbhāv hai aisā honese ‘sāt bhaṁgapūrvak sadbhāvavān’ hai; [8] [jñānāvaraṇīyādi] āṭh karmoṁke athavā [samyaktvādi] āṭh guṇoṁke āśrayabhūt honese ‘āṭhake āśrayarūp’ hai; [9] nav padārtharūpase vartatā hai isaliye ‘nav–artharūp’ hai; [10] pr̥thvī, jal, agni, vāyu, sādhāraṇ vanaspati, pratyek vanaspati, dvīndriy, trīndriy caturindriy aur paṁcendriyarūp daś sthānomeṁ prāpta honese ‘daśasthānagat’ hai.. 71– 72.. --------------------------------------------------------------------------
gati hoy ūṁce; śeṣane vidiśā tajī gati hoy che. 73.
Page 118 of 264
PDF/HTML Page 147 of 293
single page version
118
ūrdhva gacchati śeṣā vidigvarjāṁ gatiṁ yāṁti.. 73..
ath pudgaladravyāstikāyavyākhyānam.
idi te caduvviyappā puggalakāyā muṇeyavvā.. 74..
iti te caturvikalpāḥ pudgalakāyā jñātavyāḥ.. 74..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [prakr̥tisthityanubhāgapradeśabaṁdhaiḥ] prakr̥tibandha, sthitibandha, anubhāgabandha aur pradeśabandhase [sarvataḥ muktaḥ] sarvataḥ mukta jīv [ūdhvaṁ gacchati] ūrdhvagaman karatā hai; [śeṣāḥ] śeṣ jīv [bhavāntarameṁ jāte hue] [vidigvarjā gatiṁ yāṁti] vidiśāen̐ choṛ kar gaman karate haiṁ.
ṭīkāḥ– baddha jīvako karmanimittak ṣaḍvidh gaman [arthāt karma jisameṁ nimittabhūt haiṁ aisā chah diśāoṁṁmeṁ gaman] hotā hai; mukta jīvako bhī svābhāvik aisā ek ūrdhvagaman hotā hai. – aisā yahān̐ kahā hai.
bhāvārthaḥ– samasta rāgādivibhāv rahit aisā jo śuddhātmānubhūtilakṣaṇ dhyān usake bal dvārā caturvidh bandhase sarvathā mukta huā jīv bhī, svābhāvik ananta jñānādi guṇoṁse yukta vartatā huā, ekasamayavartī avigrahagati dvārā [lokāgraparyaṁt] svābhāvik ūrdhvagaman karatā hai. śeṣ saṁsārī jīv maraṇāntameṁ vidiśāen̐ choṛakar pūrvokta ṣaṭ–apakramasvarūp [karmanimittak] anuśreṇīgaman karate haiṁ.. 73..
is prakār jīvadravyāstikāyakā vyākhyān samāpta huā.
ab pudgaladravyāstikāyakā vyākhyān hai. --------------------------------------------------------------------------
te skaṁdh teno deś, sṁkadhapradeś, paramāṇu kahyā. 74.
Page 119 of 264
PDF/HTML Page 148 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
pudgaladravyavikalpādeśo‘yam.
pudgaladravyāṇi hi kadācitskaṁdhaparyāyeṇ, kadācitskaṁdhadeśaparyāyeṇ, kadācitskaṁdhapradeśaparyāyeṇ, kadācitparamāṇutvenātra tiṣṭanti. nānyā gatirasti. iti teṣāṁ caturvikalpatvamiti.. 74..
addhaddhaṁ ca padeso paramāṇū cev avibhāgī.. 75..
ardhārdha ca pradeśaḥ paramāṇuścaivāvibhāgī.. 75..
-----------------------------------------------------------------------------
[skaṁdhāḥ ca] skaṁdh, [skaṁdhadeśāḥ] skaṁdhadeś [skaṁdhapradeśāḥ] skaṁdhapradeś [ca] aur [paramāṇavaḥ bhavanti iti] paramāṇuu.
pudgaladravya kadācit skaṁdhaparyāyase, kadācit skaṁdhadeśarūp paryāyase, kadācit skaṁdhapradeśarūp paryāyase aur kadācit paramāṇurūpase yahān̐ [lokameṁ] hote haiṁ; anya koī gati nahīṁ hai. is prakār unake cār bhed haiṁ.. 74..
skaṁdh hai. [tasya ardhaṁ tu] usake ardhako [deśaḥ iti bhaṇanti] deś kahate haiṁ, [ardhādhaṁ ca] ardhakā ardha vah [pradeśaḥ] pradeś hai [ca] aur [avibhāgī] avibhāgī vah [paramāṇuḥ ev] sacamuc paramāṇu hai. ------------------------------------------------------------------------
ardhārdha tenuṁ ‘pradeś’ ne avibhāg te ‘paramāṇu’ che. 75.
Page 120 of 264
PDF/HTML Page 149 of 293
single page version
120
skaṁdhapradeśo nām paryāyaḥ. evaṁ bhedavaśāt dvayaṇukaskaṁdhādanaṁtāḥ skaṁdhapradeśaparyāyāḥ nirvibhāgaikapradeśaḥ skaṁdhasyāṁtyo bhedaḥ paramāṇurekaḥ. punarapi dvayoḥ paramāṇvoḥ saṁdhātādeko dvayaṇukaskaṁdhaparyāyaḥ. evaṁ saṁdhātavaśādanaṁtāḥ skaṁdhaparyāyāḥ. evaṁ bhedasaṁdhātābhyāmapyanaṁtā bhavaṁtīti.. 75.. -----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, pudgal bhedoṁkā varṇan hai anantānanta paramāṇuoṁse nirmit hone par bhī jo ek ho vah skaṁdh nāmakī paryāy hai; usakī ādhī skaṁdhadeś nāmak paryāy hai; ādhīkī ādhī skaṁdhapradeś nāmakī paryāy hai. is prakār bhedake kāraṇ [pr̥thak honake kāraṇ] dvi–aṇuk skaṁdhaparyaṁt ananta skaṁdhapradeśarūp paryāyeṁ hotī haiṁ. nirvibhāg–ek–pradeśavālā, skaṁdhakā antim aṁś vah ek paramāṇu hai. [is prakār bhedase honevāle pudgalavikalpoṁkā varṇan huā.]
punaśca, do paramāṇuoṁke saṁghātase [milanese] ek dviaṇuk–skaṁdharūp paryāy hotī hai. is prakār saṁghātake kāraṇ [dviaṇukaskaṁdhakī bhān̐ti triaṇuk–skaṁdh, caturaṇuk–skaṁdh ityādi] ananta skaṁdharūp paryāyeṁ hotī hai. [is prakār saṁghātase honevāle pudgalavikalpakā varṇan huā. ]
is prakār bhed–saṁghāt donoṁse bhī [ek sāth bhed aur saṁghāt dono honese bhī] ananta [skaṁdharūp paryāyeṁ] hotī haiṁ. [is prakār bhed–saṁghātase honevāle pudgalavikalpakā varṇan huā..] 75.. -------------------------------------------------------------------------- bhedase honebhāle pudgalavikalpoṁkā [pudgalabhedoṁkā] ṭīkākār śrī jayasenācāryanee jo varṇan kiyā hai usakā
haie. bhed dvārā usake jo pudgalavikalpa hote haiṁ ve nimnokta draṣṭāntānusār samajhanā. mānalo ki 16
paramāṇuoṁse nirmit ek pudgalapiṇḍa hai aur vah ṭūṭakar usake ṭukaṛẹ hote hai. vahān̐ 16 paramāṇuāoṁke pūrṇa
pudgalapiṇḍako ‘skaṁdh’ māne to 8 paramāṇuoṁvālā usakā ardhabhāgarūp ṭukaṛā vah ‘deś’ hai, 4
paramāṇuoṁvālā usakā caturthabhāgarūp ṭukaṛā vah ‘pradeś’ hai aur avibhāgī choṭe–se–choṭā ṭukaṛā vah
‘paramāṇu’ hai. punaśca, jis prakār 16 paramāṇuvāle pūrṇa piṇḍako ‘skaṁdh’ saṁjñā hai, usī prakār 15 se lekar
9 paramāṇuoṁ takake kisī bhī ṭukaṛẹ̣̣ko bhī ‘skaṁdh’ saṁjñā haie; jis prakār 8 paramāṇuoṁvāle usake
ardhabhāgarūp ṭukaṛẹ̣̣ko ‘deś’ saṁjñā haie, usī prakār 7 se lekar 5 paramāṇaouṁ takake usake kisī bhī
ṭukaṛẹ̣̣̣ko bhī ‘deś’ saṁjñā hai; jis prakār 4 paramāṇuvāle usake caturthabhāgarūp ṭukaṛẹ̣̣̣̣ko ‘pradeś’ saṁjñā hai,
usī prakār 3 se lekar 2 paramāṇu takake usake kisī bhī ṭukaṛẹ̣̣̣ko bhī ‘pradeś’ saṁjñā hai. – is draṣṭāntake
anusār, bhed dvārā honevāle pudgalavikalpa samajhanā.
Page 121 of 264
PDF/HTML Page 150 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
te hoṁti chappayārā telokkaṁ jehiṁ ṇippaṇṇaṁ.. 76..
te bhavanti ṣaṭprakārāstrailokyaṁ yaiḥ niṣpannam.. 76..
skaṁdhānāṁ pudgalavyavahārasamarthanametat.
sparśarasagaṁdhavarṇaguṇaviśeṣaiḥ ṣaṭsthānapatitavr̥ddhihānibhiḥ pūraṇagalanadharmatvāt skaṁdh– vyaktyāvirbhāvatirobhāvābhyāmapi ca pūraṇagalanopapatteḥ paramāṇavaḥ pudgalā iti niścīyaṁte. skaṁdhāstvanekapudgalamayaikaparyāyatven pudgalebhyo‘nanyatvātpudgalā iti -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [bādarasaukṣmyagatānāṁ] bādar aur sūkṣmarūpase pariṇat [skaṁdhānāṁ] skaṁdhoṁko [pudgalaḥ] ‘pudgal’ [iti] aisā [vyavahāraḥ] vyavahār hai. [te] ve [ṣaṭprakārāḥ bhavanti] chah prakārake haiṁ, [yaiḥ] jinase [trailokyaṁ] tīn lok [niṣpannam] niṣpanna hai.
ṭīkāḥ– skaṁdhoṁmeṁ ‘pudgal’ aisā jo vyavahār hai usakā yah samarthan hai.
[1] jinameṁ ṣaṭsthānapatit [chah sthānoṁmeṁ samāveś pānevālī] vr̥ddhihāni hotī hai aise sparśa– ras–gaṁdh–varṇarūp guṇaviśeṣoṁke kāraṇ [paramāṇu] ‘pūraṇagalan’ dharmavāle honese tathā [2] skaṁdhavyaktike [–skaṁdhaparyāyake] āvirbhāv aur tirobhāvakī apekṣāse bhī [paramāṇuoṁmeṁ] --------------------------------------------------------------------------
cha vikalpa che skaṁdho taṇā, jethī trijag niṣpanna che. 76.
Page 122 of 264
PDF/HTML Page 151 of 293
single page version
122
vyavahriyaṁte, tathaiv ca bādarasūkṣmatvapariṇāmavikalpaiḥ ṣaṭprakāratāmāpadya trailokyarūpeṇ niṣpadya sthitavaṁt iti. tathā hi–bādarabādarāḥ, bādarāḥ, bādarasūkṣmāḥ, sūkṣmabādarāḥ, sūkṣmāḥ, sūkṣma–sūkṣmā iti. tatra chinnāḥ svayaṁ saṁdhānāsamarthāḥ kāṣṭhapāṣāṇadayo bādarabādarāḥ. chinnāḥ svayaṁ saṁdhānasamarthāḥ kṣīradhr̥tatailatoyarasaprabhr̥tayo bādarāḥ. sthūlopalaṁbhā api chettuṁ bhettumādātumaśakyāḥ chāyātapatamojyotstrādayo bādarasūkṣmāḥ. sūkṣmatve‘pi sthūlopalaṁbhāḥ sparśarasagaṁdhaśabdāḥ sūkṣma–bādarāḥ. sūkṣmatve‘pi hi karaṇānupalabhyāḥ karmavargaṇādayaḥ sūkṣmāḥ. atyaṁtasūkṣmāḥ karmavargaṇā–bhyo‘dho dvayaṇuk skaṁdhaparyantāḥ sūkṣmasūkṣmā iti.. 76.. ----------------------------------------------------------------------------- ‘pūraṇ – galan’ ghaṭit honese paramāṇu niścayase ‘1pudgal’ haiṁ. skaṁdh to 2anekapudgalamay ekaparyāyapaneke kāraṇ pudgaloṁse ananya honese vyavahārase ‘pudgal’ hai; tathā [ve] bādaratva aur sūkṣmatvarūp pariṇāmoṁke bhedoṁ dvārā chah prakāroṁko prāpta karake tīn lokarūp hokar rahe haiṁ. ve chah prakārake skaṁdh is prakār haiṁḥ– [1] bādarabādar; [2] bādar; [3] bādarasūkṣma; [4] sūkṣmabādar; [5] sūkṣma; [6] sūkṣmasūkṣma. vahān̐, [1] kāṣṭhapāṣāṇādik [skaṁdh] jo ki chedan honepar svayaṁ nahīṁ juṛ sakate ve [ghan padārtha] ‘bādarabādar’ haiṁ; [2] dūdh, ghī, tel, jal, ras ādi [skaṁdh] jo ki chedan honepar svayaṁ juṛ jāte haiṁ ve [pravāhī padārtha] ‘bādar’ hai; [3] chāyā, dhūp, aṁdhakār, cāṁdanī ādi [skaṁdh] jo ki sthūl jñāt honepar bhī jinakā chedan, bhedan athavā [hastādi dvārā] grahaṇ nahīṁ kiyā jā sakatā ve ‘bādarasūkṣma’ haiṁ; [4] sparśa–ras–gaṁdh–śabda jo ki sūkṣma hone par bhī sthūl jñāt hote haiṁ [arthāt cakṣakou choṛakar cār indriyoṁṁke viṣayabhūt skaṁdh jo ki ān̐khase dikhāī na dene par bhī sparśanendriy dvārā sparśa kiyā jā sakatā haie] jībh dvārā jinakā svād liyā jā sakatā haie, nākase sūṁṁdhā jā sakatā haie athavā kānase sunā jā sakatā haie ve ‘sūkṣmabādar’ haiṁ; [5] karmavargaṇādi [skaṁdh] ki jinheṁ sūkṣmapanā hai tathā jo indriyoṁse jñāt na hoṁ aise haiṁ ve ‘sūkṣma’ haiṁ; [6] karmavargaṇāse nīceke [karmavargaṇātīt dviaṇuk–skaṁdh takake [skaṁdh] jo ki atyanta sūkṣma haiṁ ve ‘sūkṣmasūkṣma’ haiṁ.. 76.. -------------------------------------------------------------------------- 1. jisameṁ [sparśa–ras–gaṁdh–varṇakī apekṣāse tathā skaṁdhaparyāyakī apekṣāse] pūraṇ aur galan ho vah pudgal hai.
viśeṣ guṇ jo sparśa–ras–gaṁdh–varṇa haiṁ unameṁ honevālī ṣaṭsthānapatit vr̥ddhi vah pūraṇ hai aur ṣaṭsthānapatit
hāni vah galan hai; isaliye is prakār paramāṇu pūraṇ–galanadharmavāle haiṁ. [2] paramāṇuoṁmeṁ skaṁdharūp paryāyakā
āvirbhāv honā so pūraṇ hai aur tirobhāv honā vah galan haie; is prakār bhī paramāṇuoṁmeṁ pūraṇagalan ghaṭit
hotā hai.]
2. skaṁdh anekaparamāṇumay hai isaliye vah paramāṇuoṁse ananya hai; aur paramāṇu to pudgal haiṁ; isaliye skaṁdh bhī
Page 123 of 264
PDF/HTML Page 152 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
so sassado asaddo ekko avibhāgī muttibhavo.. 77..
sa śāśvato‘śabdaḥ eko‘vibhāgī bhūrtibhavaḥ.. 77..
paramāṇuvyākhyeyam.
uktānāṁ skaṁdharūpaparyāyāṇāṁ yo‘ntyo bhedaḥ sa paramāṇuḥ. sa tu punarvibhāgābhāvād–vibhāgī, nirvibhāgaikapradeśatvādekaḥ, mūrtadravyatven sadāpyavinaśvaratvānnityaḥ, anādinidhanarūpādipariṇāmotpannatvānmūrtibhavaḥ, rūpādipariṇāmotpannatve‘pi śabdasya paramāṇuguṇatvābhāvātpudgalaskaṁdhaparyāyatven vakṣyamāṇatvāccāśabdo niścīyat iti.. 77.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [sarvaṣāṁ skaṁdhānāṁ] sarva skaṁdhoṁkā [yaḥ antyaḥ] jo antim bhāg [taṁ] use [paramāṇum vijānīhi] paramāṇu jāno. [saḥ] vah [avibhāgī] avibhāgī, [ekaḥ] ek, [śāśvataḥ], śāśvat [mūrtibhavaḥ] mūrtiprabhav [mūrtarūpase utpanna honevālā] aur [aśabdaḥ] aśabda hai.
pūrvokta skaṁdharūp paryāyoṁkā jo antim bhed [choṭe–se–choṭā aṁś] vah paramāṇu hai. aur vah to, vibhāgake abhāvake kāraṇ avibhāgī hai; nirvibhāg–ek–pradeśī honese ek hai; mūrtadravyarūpase sadaiv avināśī honese nitya hai; anādi–ananta rūpādike pariṇāmase utpanna honeke kāraṇ mūrtiprabhav hai; aur rūpādike pariṇāmase utpanna hone par bhī aśabda hai aisā niścit hai, kyoṁki śabda paramāṇukā guṇ nahīṁ hai tathā usakā[śabdakā] ab [79 vīṁ gāthāmeṁ] pudgalaskaṁdhaparyāyarūpase kathan hai.. 77.. -------------------------------------------------------------------------- mūrtiprabhav = mūrtapanerūpase utpanna honevālā arthāt rūp–gandha–ras sparśake pariṇāmarūpase jisakā utpād hotā hai aisā.[mūrti = mūrtapanā]
te ekane avibhāg, śāśvat, mūrtiprabhav, aśabda che. 77.
Page 124 of 264
PDF/HTML Page 153 of 293
single page version
124
so ṇeo paramāṇū pariṇāmaguṇo sayamasadre.. 78..
ādeśamātramūrttaḥ dhātucatuṣkasya kāraṇaṁ yastu.
sa jñeyaḥ paramāṇuḥ. pariṇāmaguṇaḥ svayamaśabdaḥ.. 78..
paramāṇūnāṁ jātyaṁtaratvanirāso‘yam.
paramaṇorhi mūrtatvanibaṁdhanabhūtāḥ sparśarasaṁgadhavarṇā ādeśamātreṇaiv bhidyaṁte; vastuvastu yathā tasya sa ev pradeś ādiḥ sa ev madhyaṁ, sa evāṁtaḥ iti, evaṁ dravyaguṇayoravibhaktapradeśatvāt ya ev paramāṇoḥ -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [yaḥ tu] jo [ādeśamātramūrtaḥ] ādeśamātrase mūrta hai. [arthāt mātra bhedavivakṣāse mūrtatvavālā kahalātā hai] aur [dhātucatuṣkasya kāraṇaṁ] jo [pr̥thvī ādi] cār dhātuoṁkā kāraṇ hai [saḥ] vah [paramāṇuḥ jñeyaḥ] paramāṇu jānanā – [pariṇāmaguṇaḥ] jo ki pariṇāmaguṇavālā hai aur [svayam aśabdaḥ] svayaṁ aśabda hai.
ṭīkāḥ– paramāṇu bhinna bhinna jātike honekā yah khaṇḍan hai.
mūrtatvake kāraṇabhūt sparśa–ras–gaṁdh–varṇakā, paramāṇuse ādeśamātra dvārā hī bhed kiyā jātā haie; vastutaḥ to jis prakār paramāṇukā vahī pradeś ādi hai, vahī madhya hai aur vahī anta hai; usī prakār dravya aur guṇake abhinna pradeś honese, jo paramāṇukā pradeś hai, vahī sparśakā hai, vahī rasakā hai, vahī gaṁdhakā hai, vahī rūpakā hai. isaliye kisī paramāṇumeṁ gaṁdhaguṇ kam ho, kisī paramāṇumeṁ gaṁdhaguṇ aur rasaguṇ kam ho, kisī paramāṇumeṁ gaṁdhaguṇ, rasaguṇ aur rūpaguṇ kam ho, -------------------------------------------------------------------------- ādeś=kathan [mātra bhedakathan dvārā hī paramāṇuse sparśa–ras–gaṁdh–varṇakā bhed kiyā jātā hai, paramārthataḥ to
te jāṇavo paramāṇu– je pariṇāmī, āp aśabda che. 78.
Page 125 of 264
PDF/HTML Page 154 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
pradeśaḥ, sa ev sparśasya, sa ev rasasya, sa ev gaṁdhasya, sa ev rūpasyeti. tataḥ kvacitparamāṇau gaṁdhaguṇe, kvacit gaṁdharasaguṇayoḥ, kvacit gaṁdharasarūpaguṇeṣu apakr̥ṣyamāṇeṣu tadavibhaktapradeśaḥ paramāṇurev vinaśyatīti. na tadapakarṣo yuktaḥ. tataḥ pr̥thivyaptejovāyurūpasya dhātucatuṣkasyaik ev paramāṇuḥ kāraṇaṁ pariṇāmavaśāt vicitro hi paramāṇoḥ pariṇāmaguṇaḥ kvacitkasyacidguṇasya vyaktāvyaktatven vicitrāṁ pariṇatimādadhāti. yathā ca tasya pariṇāmavaśādavyakto gaṁdhādiguṇo‘stīti pratijñāyate na tathā śabdo‘pyavyakto‘stīti jñātuṁ śakyate śakyate tasyaikapradeśasyānekapradeśātmaken śabden sahaikatvavirodhāditi.. 78.. ----------------------------------------------------------------------------- to us guṇase abhinna pradeśī paramāṇu hī vinaṣṭa ho jāyegā. isaliye us guṇakī nyūnatā yukta [ucit] nahīṁ hai. [kisī bhī paramāṇumeṁ ek bhī guṇ kam ho to us guṇake sāth abhinna pradeśī paramāṇu hī naṣṭa ho jāyegā; isaliye samasta paramāṇu samān guṇavāle hī hai, arthāt ve bhinna bhinna jātike nahīṁ haiṁ.] isaliye pr̥thvī, jal, agni aur vāyurūp cār dhātuoṁkā, pariṇāmake kāraṇ, ek hī paramāṇu kāraṇ hai [arthāt paramāṇu ek hī jātike hone par bhī ve pariṇāmake kāraṇ cār dhātuoṁke kāraṇ banate haiṁ]; kyoṁki vicitra aisā paramāṇukā pariṇāmaguṇ kahīṁ kisī guṇakī 1vyaktāvyaktatā dvārā vicitra pariṇatiko dhāraṇ karatā hai.
prakār śabda bhī avyakta hai aisā nahīṁ jānā jā sakatā, kyoṁki ekapradeśī paramāṇuko anekapradeśātmak śabdake sāth ekatva honemeṁ virodh hai.. 78.. -------------------------------------------------------------------------- 1. vyaktāvyaktatā=vyaktatā athavā avyaktatā; pragaṭatā athavā apragaṭatā. [pr̥thvīmeṁ sparśa, ras, gaṁdh aur varṇa yah
avyakta hotā hai ; agnimeṁ sparśa aur varṇa vyakta hote haiṁ aur śeṣ do avyakta hote haiṁ ; vāyumeṁ sparśa vyakta
hotā hai aur śeṣ tīn avyakta hote haiṁ.]
2. jis prakār paramāṇumeṁ gaṁdhādiguṇ bhale hī avyaktarūpase bhī hote to avaśya haiṁ; usī prakār paramāṇumeṁ śabda bhī
hai.
Page 126 of 264
PDF/HTML Page 155 of 293
single page version
126
spr̥ṣṭeṣu teṣu jāyate śabda utpādiko niyataḥ.. 79..
śabdasya padgalaskaṁdhaparyāyatvakhyāpanametat.
ih hi bāhyaśravaṇendriyāvalambito bhāvendriyaparicchedyo dhvaniḥ śabdaḥ. sa khalu sva– rūpeṇānaṁtaparamāṇūnāmekaskaṁdho nām paryāyaḥ. bahiraṅgasādhanībhūtamahāskaṁdhebhyaḥ tathāvidhapariṇāmen samutpadyamānatvāt skaṁdhaprabhavaḥ, yato hi parasparābhihateṣu mahāskaṁdheṣu śabdaḥ samupajāyate. -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [śabdaḥ skaṁdhaprabhavaḥ] śabda skaṁdhajanya hai. [skaṁdhaḥ paramāṇusaṅgasaṅgātaḥ] skaṁdh paramāṇudalakā saṁghāt hai, [teṣu spr̥ṣṭeṣu] aur ve skaṁdh sparśit honese– ṭakarānese [śabdaḥ jāyate] śabda utpanna hotā hai; [niyataḥ utpādikaḥ] is prakār vah [śabda] niyatarūpase utpādya haiṁ.
ṭīkāḥ– śabda pudgalaskaṁdhaparyāy hai aisā yahān̐ darśāyā hai.
is lokameṁ, bāhya śravaṇendriy dvārā 1avalambit bhāvendriy dvārā jānane–yogya aisī jo dhvani vah śabda hai. vah [śabda] vāstavameṁ svarūpase ananta paramāṇuoṁke ekaskaṁdharūp paryāy hai. bahiraṁg sādhanabhūt [–bāhya kāraṇabhūt] mahāskandhoṁ dvārā tathāvidh pariṇāmarūp [śabdapariṇāmarūp] utpanna -------------------------------------------------------------------------- 1. śabda śravaṇeṁdriyakā viṣay hai isaliye vah mūrta hai. kuch log mānate haiṁ tadanusār śabda ākāśakā guṇ nahīṁ hai,
skaṁdhābhidhāte śabda ūpaje, niyamathī utpādya che. 79.
Page 127 of 264
PDF/HTML Page 156 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
kiṁ ca svabhāvanirvr̥ttābhirevānaṁtaparamāṇumayībhiḥ śabdayogyavargaṇābhiranyonyamanupraviśya samaṁtato‘bhivyāpya pūrite‘pi sakale loke. yatra yatra bahiraṅgakāraṇasāmagrī samadeti tatra tatra tāḥ śabdatvenasvayaṁ vyapariṇamaṁt iti śabdasya niyatamutpādyatvāt skaṁdhaprabhavatvamiti.. 79.. ----------------------------------------------------------------------------- honese vah skandhajanya haiṁ, kyoṁki mahāskandha paraspar ṭakarānese śabda utpanna hotā hai. punaśca yah bāt viśeṣ samajhāī jātī haiḥ– ekadūsaremeṁ praviṣṭa hokar sarvatra vyāpta hokar sthit aisī jo svabhāvaniṣpanna hī [–apane svabhāvase hī nirmitta], anantaparamāṇumayī śabdayogya–vargaṇāoṁse samasta lok bharapūr hone par bhī jahān̐–jahān̐ bahiraṁgakāraṇ sāmagrī udit hotī hai vahān̐–vahān̐ ve vargaṇāen̐ 1śabdarūpase svayaṁ pariṇamit hotī haiṁ; is prakār śabda nityatarūpase [avaśya] 2utpādya hai; isaliye vah 3skandhajanya hai.. 79.. -------------------------------------------------------------------------- 1. śabdake do prakār haiṁḥ [1] prāyogik aur [2] vaiśrasika. puruṣādike prayogase utpanna honevāle śabda vah
dvīṁndriyādik jīvoṁke śabdarūp tathā [kevalībhagavānakī] divya dhvanirūpase vah anakṣarātmak haiṁ. abhāṣātmak
śabda bhī dvividh haiṁ – prāyogik aur vaiśrisika. vīṇā, ḍhol, jhāṁjh, baṁsarī ādise utpanna hotā huā
prāyogik hai aur meghādise utpanna hotā huā vaiśrasik hai.
2. utpādya=utpanna karāne yogya; jisakī utpattimeṁ anya koī nimitta hotā hai aisā. 3. skandhajanya=skandhoṁ dvārā utpanna ho aisāḥ jisakī utpattimeṁ skandha nimitta hote haiṁ aisā. [samasta lokameṁ
jivhā–oṣṭha, dyaṁṭā–mogarī ādi mahāskandhoṁkā ṭakarānā vah bahiraṁgakāraṇasāmagrī hai arthāt śabdarūp
pariṇamanameṁ ve mahāskandha nimittabhūt haiṁ isaliye us apekṣāse [nimitta–apekṣāse] śabdako vyavahārase
skandhajanya kahā jātā hai.]
Page 128 of 264
PDF/HTML Page 157 of 293
single page version
128
khaṁdhāṇaṁ pi ya kattā pavihattā kālasaṁkhāṇaṁ.. 80..
skaṁdhānāmapi ca kartā pravibhaktā kālasaṁkhyāyāḥ.. 80..
paramāṇorekapradeśatvakhyāpanametat.
paramāṇuṁḥ sa khalveken pradeśen rūpādiguṇasāmānyabhājā sarvadaivāvinaśvaratvānnityaḥ. eken pradeśen padavibhaktavr̥ttīnāṁ sparśādiguṇānāmavakāśadānānnānavakāśaḥ. -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [pradeśataḥ] pradeś dvārā [nityaḥ] paramāṇu nitya hai, [na anavakāśaḥ] anavakāś nahīṁ hai, [na sāvakāśaḥ] sāvakāś nahīṁ hai, [skaṁdhānām bhettā] skandhoṁkā bhedan karanevālā [api ca kartā] tathā karanevālā hai aur [kālasaṁkhyāyāḥ pravibhaktā] kāl tathā saṁkhyāko vibhājit karanevālā hai [arthāt kālakā vibhājan karatā hai aur saṁkhyākā māp karatā hai].
ṭīkāḥ– yah, paramāṇuke ekapradeśīpanekā kathan hai.
jo paramāṇu hai, vah vāstavameṁ ek pradeś dvārā – jo ki rūpādiguṇasāmānyavālā hai usake dvārā – sadaiv avināśī honese nitya hai; vah vāstavameṁ ek pradeś dvārā usase [–pradeśase] abhinna astitvavāle sparśādiguṇoṁko avakāś detā hai isaliye anavakāś nahīṁ hai; vah vāstavameṁ ek pradeś dvārā [usameṁ] dvi–ādi pradeśoṁkā abhāv honese, svayaṁ hī ādi, svayaṁ hī madhya aur svayaṁ hī aṁt honeke kāraṇ [arthāt niraṁś honeke kāraṇ], sāvakāś nahīṁ hai; vah vāstavameṁ ek pradeś dvārā skaṁdhoṁke bhedakā nimitta honese [arthāt skaṁdhake bikharane – ṭūṭanekā nimitta honese] skaṁdhoṁkā bhedan karanevālā hai; vah vāstavameṁ ek pradeś dvārā skaṁdhake saṁghātakā nimitta honese [arthāt skandhake milanekā –racanākā nimitta honese] skaṁdhoṁkā kartā hai; vah vāstavameṁ ek pradeś dvārā – jo ki ek --------------------------------------------------------------------------
bhettā racayitā skaṁdhano, pravibhāgī saṁkhyā–kāḷano. 80.
Page 129 of 264
PDF/HTML Page 158 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
eken pradeśen dvayādipradeśābhāvādātmādinātmamadhyenātmāṁten na sāvakāśaḥ. eken pradeśen skaṁdhānāṁ bhedanimittatvāt skaṁdhānāṁ bhettā. aikan pradeśen skaṁdhasaṁghātanimittatvātskaṁdhānāṁ kartā eken pradeśenaikākāśapradeśātivartitadnatipariṇāmāpannen samayalakṣaṇakālavibhāgakaraṇāt kālasya pravibhaktā. eken pradeśen tatsūtratritadvayādibhedapūrvikāyāḥ skaṁdheṣu dravyasaṁkhyāyāḥ eken pradeśen tadavacchinnaikākāśapradeś– ----------------------------------------------------------------------------- ākāśapradeśakā atikramaṇ karanevāle [–lān̐ghanevāle] apane gatipariṇāmako prāpta hotā hai usake dvārā –‘samay’ nāmak kālakā vibhāg karatā hai isaliye kālakā vibhājak hai; vah vāstavameṁ ek pradeś dvārā saṁkhyākā bhī 1vibhājak hai kyoṁki [1] vah ek pradeś dvārā usake race jānevāle do ādi bhedoṁse lekar [tīn aṇu, cār aṇu, asaṁkhya aṇu ityādi] dravyasaṁkhyāke vibhāg skaṁdhoṁmeṁ karatā hai, [2] vah ek pradeś dvārā usakī jitanī maryādāvāle ek ‘2ākāśapradeś’ se lekar [do ākāśapradeś, tīn ākāśapradeś, asaṁkhya ākāśapradeś ityādi] kṣetrasaṁkhyāke vibhāg karatā hai, [3] vah ek pradeś dvārā, ek ākāśapradeśakā atikram karanevāle usake gatipariṇām jitanī maryādāvāle ‘3samay’ se lekar [dosamay, tīn samay, asaṁkhya samay ityādi] kālasaṁkhyāke vibhāg karatā hai, aur [4] vah ek pradeś dvārā usameṁ vivartan pānevāle [–parivartit, pariṇamit] jaghanya varṇādibhāvako jānanevāle jñānase lekar bhāvasaṁkhyāke vibhāg karatā hai.. 80.. -------------------------------------------------------------------------- 1. vibhājak = vibhāg karanevālā; māpanevālā. [skaṁdhoṁmeṁ dravyasaṁkhyākā māp [arthāt ve kitane aṇuoṁ–
dvārā hotā hai. kṣetrakā māpakā ekak ‘ākāśapradeś’ hai aur ākāśapradeśakī vyākhyāmeṁ paramāṇukī apekṣā ātī
hai; isaliye kṣeḷakā māp bhī paramāṇu dvārā hotā hai. kālake māp ekak ‘samay’ hai aur samayakī vyākhyāmeṁ
paramāṇukī apekṣā ātī hai; isaliye kālakā māp bhī paramāṇu dvārā hotā hai. jñānabhāvake [jñānaparyāyake]
māpakā ekak ‘paramāṇumeṁṁ pariṇamit jaghanya varṇādibhāvako jāne utanā jñān’ hai aur usameṁ paramāṇukī apekṣā
ātī hai; isaliye bhāvakā [jñānabhāvakā] māp bhī paramāṇu dvārā hotā hai. is prakār paramāṇu dravya, kṣetra, kāl
aur bhāv māp karaneke liye gaj samān hai]
2. ek paramāṇupradeś jitane ākāśake bhāgako [kṣetrako] ‘ākāśapradeś’ kahā jāt hai. vah ‘ākāśapradeś’
parimāṇako us vastukā ‘ekak’ kahā jātā hai.]
3. paramāṇuko ek ākāśapradeśese dūsare anantar ākāśapradeśameṁ [maṁdagatise] jāte hue jo kāl lagatā hai use
Page 130 of 264
PDF/HTML Page 159 of 293
single page version
130
pūrvikāyāḥ kṣetrasaṁkhyāyāḥ eken pradeśenaikākāśapradeśātivartitadgatipariṇāmāvacchinnasamayapūrvikāyā kālasaṁkhyāyāḥ aikan pradeśen padvivartijaghanyavarṇādibhāvāvabodhapūrvikāyā bhāvasaṁkhyāyāḥ pravibhāg– karaṇāt pravibhaktā saṁkhyāyā apīti.. 80..
khaṁdhaṁtaridaṁ davvaṁ paramāṇu taṁ viyāṇāhi.. 81..
skaṁdhāṁtaritaṁ dravyaṁ paramāṇuṁ taṁ vijānihi.. 81..
paramāṇudravye guṇaparyāyavr̥ttiprarūpaṇametat.
sarvatrāpi paramāṇau rasavarṇagaṁdhasparśāḥ sahabhuvo guṇāḥ. te ca kramapravr̥ttaistatra svaparyāyairvartante. tathā hi– pañcānāṁ rasaparyāyāṇāmanyatamenaikenaikadā raso vartate. -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [taṁ paramāṇuṁ] vah paramāṇu [ekarasavarṇagaṁdh] ek rasavālā, ek varṇavālā, ek gaṁdhavālā tathā [dvisparśe] do sparśavālā hai, [śabdakāraṇam] śabdakā kāraṇ hai, [aśabdam] aśabda hai aur [skaṁdhāṁtaritaṁ] skandhake bhītar ho tathāpi [dravyaṁ] [paripūrṇa svataṁtra] dravya hai aisā [vijānīhi] jāno.
ṭīkāḥ– yah, paramāṇudravyameṁ guṇ–paryāy vartanekā [guṇ aur paryāy honekā] kathan hai.
sarvatra paramāṇumeṁ ras–varṇa–gaṁdh–sparśa sahabhāvī guṇ hote hai; aur ve guṇ usameṁ kramavartī nij paryāyoṁ sahit vartate haiṁ. vah is prakāraḥ– pān̐c rasaparyāyomeṁse ek samay koī ek [rasaparyāy] sahit ras vartatā hai; pān̐c varṇaparyāyoṁmeṁse ek samay kisī ek [varṇaparyāy] sahit varṇa vartatā hai ; --------------------------------------------------------------------------
te śabdahetu, aśabda che, ne skaṁdhamāṁ paṇ dravya che. 81.
Page 131 of 264
PDF/HTML Page 160 of 293
single page version
kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
pañcānāṁ varṇaparyāyāṇāmanyatamenaikenaikadā varṇo vartate. ubhayorgaṁdhaparyāyayoranyatareṇaikenaikadā gaṁdho vartate. caturṇāṁ śītasnigdhaśītarūkṣoṣṇasnigdhoṣṇarūkṣarūpāṇāṁ sparśaparyāyadvaṁdvānāmanyatamenaikenaikadā sparśo vartate. evamayamuktaguṇavr̥ttiḥ paramāṇuḥ śabdaskaṁdhapariṇatiśaktisvabhāvāt śabdakāraṇam. ekapradeśatven śabdaparyāyapariṇativr̥ttyabhāvādaśabdaḥ. snigdharūkṣatvapratyayabaṁdhavaśādanekaparamāṇvek– tvapariṇatirūpaskaṁdhāṁtarito‘pi svabhāvamaparityajannupāttasaṁkhyatvādek ev dravyamiti.. 81..
jaṁ havadi muttamaṇṇaṁ taṁ savvaṁ puggalaṁ jāṇe.. 82..
yadbhavati mūrtamanyat tatsarvaṁ pudgalaṁ jānīyāt.. 82..
----------------------------------------------------------------------------- do gaṁdhaparyāyoṁmeṁse ek samay kisī ek [gaṁdhaparyāy] sahit gaṁdh vartatā hai; śīt–snigdha, śīt–rūkṣa, uṣṇa–snigdha aur uṣṇa–rūkṣa in cār sparśaparyāyoṁke yugalameṁse ek samay kisī ek yugak sahit sparśa vartatā hai. is prakār jisameṁ guṇoṁkā vartan [–astitva] kahā gayā hai aisā yah paramāṇu śabdaskaṁdharūpase pariṇamit hone kī śaktirūp svabhāvavālā honese śabdakā kāraṇ hai; ekapradeśī honeke kāraṇ śabdaparyāyarūp pariṇati nahī vartatī honese aśabda hai; aur 1snigdha–rūkṣatvake kāraṇ bandha honese anek paramāṇuoṁkī ekatvapariṇatirūp skandhake bhītar rahā ho tathāpi svabhāvako nahīṁ choṛatā huā, saṁkhyāko prāpta honese [arthāt paripūrṇa ekake rūpameṁ pr̥thak ginatīmeṁ ānese] 2akelā hī dravya hai.. 81..
anvayārthaḥ– [indriyaiḥ upabhogyam ca] indriyoṁṁ dvārā upabhogya viṣay, [indriyakāyāḥ] indriyān̐, śarīr, [manaḥ] man, [karmāṇi] karma [ca] aur [anyat yat] anya jo kuch [mūrttaṁ bhavati] mūrta ho [tat sarvaṁ] vah sab [pudgalaṁ jānīyāt] pudgal jāno. -------------------------------------------------------------------------- 1. snigdha–rūkṣatva=cikanāī aur rūkṣatā. 2. yahān̐ aisā batalāyā hai ki skaṁdhameṁ bhī pratyek paramāṇu svayaṁ paripūrṇa hai, svataṁtra hai, parakī sahāyatāse rahit ,
indriy vaḍe upabhogya, indriy, kāy, man ne karma je,
vaḷī anya je kaṁī mūrta te saghaḷuṁy pudgal jāṇaje. 82.