Panchastikay Sangrah-Hindi (iso15919 transliteration). Dharmadravya-astikay aur Adharmadravya-astikay ka vyakhyan; Gatha: 83-99 ; Akashdravya-astikay ka vyakhyan; Choolika.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 15

 

Page 132 of 264
PDF/HTML Page 161 of 293
single page version

132
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
sakalapudgalavikalpopasaṁhāro‘yam.
indriyaviṣayāḥ sparśarasagaṁdhavarṇaśabdāśca, dravyendriyāṇi sparśanarasanaghrāṇacakṣuḥ–śrotrāṇi, kāyāḥ
audārikavaikriyakāhārakataijasakārmaṇāni, dravyamanaḥ, dravyakarmāṇi, nokarmāṇi, vicitra–
paryāyotpattihetavo‘naṁtā anaṁtāṇuvargaṇāḥ, anaṁtā asaṁkhyeyāṇuvargaṇāḥ, anaṁtā saṁkhyeyāṇuvargaṇāḥ dvay
ṇukaskaṁdhaparyaṁtāḥ, paramāṇavaśca, yadanyadapi mūrtaṁ tatsarvaṁ pudgalavikalpatvenopasaṁhartavya–miti..82..
–iti pudgaladravyāstikāyavyākhyānaṁ samāptam.
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, sarva pudgalabhedoṁkā upasaṁhār hai.
sparśa, ras, gaṁdh, varṇa aur śabdarūp [pān̐c] indriyaviṣay, sparśan, rasan, dhrāṇ, cakṣu aur
śrotrarūp [pān̐c] dravyendriyān̐, audārik, vaikriyik, āhārak, taijas aur kārmaṇarūp [pān̐c] kāyā,
dravyaman, dravyakarma, nokarma, vicitra paryāyoṁṁkī utpattike hetubhūt [arthāt anek prakārakī paryāyeṁ utpanna
honeke kāraṇabhūt]
ananta anantāṇuk vargaṇāen̐, ananta asaṁkhyātāṇuk vargaṇāen̐ aur dvi–aṇuk
skandha takakī ananta saṁkhyātāṇuk vargaṇāen̐ tathā paramāṇu, tathā anya bhī jo kuch mūrta ho vah sab
pudgalake bhed rūpase sameṭanā.
bhāvārthaḥ– vītarāg atīndriy sukhake svādase rahit jīvoṁko upabhogya paṁcendriyaviṣay, atīndriy
ātmasvarūpase viparīt pān̐c indriyān̐, aśarīr ātmapadārthase pratipakṣabhūt pān̐c śarīr, manogat–
vikalpajālarahit śuddhajīvāstikāyase viparīt man, karmarahit ātmadravyase pratikūl āṭh karma aur
amūrta ātmasvabhāvase pratipakṣabhūt anya bhī jo kuch mūrta ho vah sab pudgal jāno.. 82..

is prakār pudgaladravyāstikāyakā vyākhyān samāpta huā.
--------------------------------------------------------------------------
lokameṁ ananta paramāṇuoṁkī banī huī vargaṇāen̐ ananta haiṁ, asaṁkhyāt paramāṇuoṁkī banī huī vargaṇāen̐ bhī ananta
haiṁ aur [dvi–aṇuk skandha, tri–aṇuk skandha ityādi] saṁkhyāt paramāṇuoṁkī banī huī vargaṇāen̐ bhī ananta haiṁ.
[avibhāgī paramāṇu bhī ananta haiṁ.]

Page 133 of 264
PDF/HTML Page 162 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
133
ath dharmādharmadravyāstikāyavyākhyānam.
dhammatthikāyamarasaṁ avaṇṇagaṁdhaṁ asaddamapphāsaṁ.
legāgāḍhaṁ puṭṭhaṁ pihulamasaṁkhādiyapadesaṁ.. 83..
dharmāstikāyo‘raso‘varṇagaṁdho‘śabdo‘sparśaḥ.
lekāvagāḍhaḥ spr̥ṣṭaḥ pr̥thulo‘saṁkhyātapradeśaḥ.. 83..
dharmasvarūpākhyānametat.
dharmo hi sparśarasagaṁdhavarṇānāmatyaṁtābhāvādamūrtasvabhāvaḥ. tta ev cāśabdaḥ. skal–
lokākāśābhivyāpyāvasthitatvāllokāvagāḍhaḥ. ayutasiddhapradeśatvāt spaṣṭaḥ. svabhāvādev sarvato
vistr̥tatvātpr̥thulaḥ. niścayanayenaikapradeśo‘pi vyavahāranayenāsaṁkhyātapradeś iti.. 83..
-----------------------------------------------------------------------------
ab dharmadravyāstikāy aur adharmadravyāstikāyakā vyākhyān hai.
gāthā 83
anvayārthaḥ– [dharmāstikāyaḥ] dharmāstikāy [asparśaḥ] asparśa, [arasaḥ] aras, [avarṇagaṁdhaḥ]
agandha, avarṇa aur [aśabdaḥ] aśabda hai; [lokāvagāḍhaḥ] lokavyāpak haiḥ [spr̥ṣṭaḥ] akhaṇḍa,
[pr̥thulaḥ] viśāl aur [asaṁkhyātapradeśaḥ] asaṁkhyātapradeśī hai.
ṭīkāḥ– yah, dharmake [dharmāstikāyake] svarūpakā kathan hai.
sparśa, ras, gaṁdh aur varṇakā atyanta abhāv honese dharma [dharmāstikāy] vāstavameṁ
amūrtasvabhāvavālā hai; aur isīliye aśabda hai; samasta lokākāśameṁ vyāpta hokar rahanese lokavyāpak
hai;
1ayutasiddha pradeśavālā honese akhaṇḍa hai; svabhāvase hī sarvataḥ vistr̥t honese viśāl hai;
niścayanayase ‘ekapradeśī’ hon par bhī vyavahāranayase asaṁkhyātapradeśī hai.. 83..
--------------------------------------------------------------------------
1. yutasiddha=juṛe hue; saṁyogasiddha. [dharmāstikāyameṁ bhinna–bhinna pradeśoṁkā saṁyog huā hai aisā nahīṁ hai, isaliye
usameṁ bīcameṁ vyavadhān–antar–avakāś nahīṁ hai ; isaliye dharmāstikāy akhaṇḍa hai.]

2. ekapradeśī=avibhājya–ekakṣetravālā. [niścayanayase dharmāstikāy avibhājya–ekapadārtha honese avibhājya–
ekakṣetravālā hai.]
dharmāstikāy avarṇagaṁdh, aśabdaras, asparśa che;
lokāvagāhī, akhaṁḍ che, vistr̥t, asaṁkhyapradeśa. 83.

Page 134 of 264
PDF/HTML Page 163 of 293
single page version

134
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
agurugalaghugehiṁ sayā tehiṁ aṇaṁtehiṁ pariṇadaṁ ṇiccaṁ.
gadikiriyājuttāṇaṁ kāraṇabhūdaṁ sayamakajjaṁ.. 84..
agurukalaghukaiḥ sadā taiḥ anaṁtaiḥ pariṇataḥ nityaḥ.
gatikriyāyuktānāṁ kāraṇabhūtaḥ svayamakāryaḥ.. 84..
dharmasyaivāvaśiṣṭasvarūpākhyānametat.
api ca dharmaḥ agurulaghubhirguṇairagurulaghutvābhidhānasya svarūpapratiṣṭhatvanibaṁdhanasya svabhāv–
syāvibhāgaparicchedaiḥ pratisamayasaṁbhavatṣaṭsthānapatitavr̥ddhihānibhiranaṁtaiḥ sadā pariṇatatvādutpād–
vyayavattve‘pi svarūpādapracyavanānnityaḥ. gatikriyāpariṇatānāmudā–
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 84
anvayārthaḥ– [anaṁtaḥ taiḥ agurukalaghukaiḥ] vah [dharmāstikāy] ananta aise jo agurulaghu [guṇ,
aṁś] un–rūp [sadā pariṇataḥ] sadaiv pariṇamit hotā hai, [nityaḥ] nitya hai, [gatikriyāyuktānāṁ]
gatikriyāyuktako [kāraṇabhūtaḥ] kāraṇabhūt [nimittarūp] hai aur [svayam akāryaḥ] svayaṁ akārya hai.
ṭīkāḥ– yah, dharmake hī śeṣ svarūpakā kathan hai.
punaśca, dharma [dharmāstikāy] agurulaghu 1guṇoṁrūpase arthāt agurulaghutva nāmakā jo
svarūpapratiṣṭhatvake kāraṇabhūt svabhāv usake avibhāg paricchedoṁrūpase – jo ki pratisamay honevālī
2ṣaṭsthānapatit vr̥ddhihānivāle ananta haiṁ unake rūpase – sadā pariṇamit honese utpādavyayavālā hai,
--------------------------------------------------------------------------
1. guṇ=aṁś; avibhāg paricched [sarva dravyoṁkī bhān̐ti dharmāstikāyameṁ agurulaghutva nāmakā svabhāv hai. vah svabhāv
dharmāstikāyako svarūpapratiṣṭhatvake [arthāt svarūpameṁ rahaneke] kāraṇabhūt hai. usake avibhāg paricchedoṁko yahān̐
agurulaghu guṇ [–aṁś] kahe haiṁ.]
2. ṣaṭsthānapatit vr̥ddhihāni=chah sthānameṁ samāveś pānevālī vr̥ddhihāni; ṣaṭguṇ vr̥ddhihāni. [agurulaghutvasvabhāvake
ananta aṁśoṁmeṁ svabhāvase hī pratisamay ṣaṭguṇ vr̥ddhihāni hotī rahatī hai.]

je aguruladhuk ananta te–rūp sarvadā e pariṇame,
che nitya, āp akārya che, gatipariṇamitane hetu che. 84.

Page 135 of 264
PDF/HTML Page 164 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
135
sīnāvinābhūtasahāyamātratvātkāraṇabhūtaḥ. svāstitvamātranirvr̥ttatvāt svayamakārya iti.. 84..
udayaṁ jah macchāṇaṁ gamaṇāṇuggahakaraṁ havadi loe.
tha jīvapuggaloṇaṁ dhammaṁ davvaṁ viyāṇāhi.. 85..
udakaṁ yathā matsyānāṁ gamanānugrahakaraṁ bhavati loke.
tthā jīvapudgalānāṁ dharmadravyaṁ vijānīhi.. 85..
-----------------------------------------------------------------------------
tathāpi svarūpase cyut nahīṁ hotā isaliye nitya hai; gatikriyāpariṇatako [gatikriyārūpase pariṇamit
honemeṁ jīv–pudgaloṁko]
1udāsīn 2avinābhāvī sahāyamātra honese [gatikriyāpariṇatako] kāraṇabhūt
hai; apane astitvamātrase niṣpanna honeke kāraṇ svayaṁ akārya hai [arthāt svayaṁsiddha honeke kāraṇ
kisī anyase utpanna nahīṁ huā hai isaliye kisī anya kāraṇake kāryarūp nahīṁ hai].. 84..
gāthā 85
anvayārthaḥ– [yathā] jis prakār[loke] jagatameṁ [udakaṁ] pānī [matsyānāṁ] machaliyoṁko
[gamanānugrahakaraṁ bhavati] gamanameṁ anugrah karatā hai, [tathā] usī prakār [dharmadravyaṁ] dharmadravya
[jīvapudgalānāṁ] jīv–pudgaloṁko gamanameṁ anugrah karatā hai [–nimittabhūt hotā hai] aisā
[vijānīhi] jāno.
--------------------------------------------------------------------------
1. jis prakār siddhabhagavān, udāsīn hone par bhī, siddhaguṇoṁke anurāgarūpase pariṇamat bhavya jīvoṁko
siddhagatike sahakārī kāraṇabhūt hai, usī prakār dharma bhī, udāsīn hone par bhī, apane–apane bhāvoṁse hī
gatirūp pariṇamit jīv–pudgaloṁko gatikā sahakārī kāraṇ hai.

2. yadi koī ek, kisī dūsareke binā na ho, to pahaleko dūsarekā avinābhāvī kahā jātā hai. yahān̐ dharmadravyako
‘gatikriyāpariṇatakā avinābhāvī sahāyamātra’ kahā hai. usakā artha hai ki – gatikriyāpariṇat jīv–pudgal
na ho to vahān̐ dharmadravya unheṁ sahāyamātrarūp bhī nahīṁ hai; jīv–pudgal svayaṁ gatikriyārūpase pariṇamit hote hoṁ
tabhī dharmadravya unheṁe udāsīn sahāyamātrarūp [nimittamātrarūp] hai, anyathā nahīṁ.
jyam jagatamāṁ jaḷ mīnane anugrah kare che gamanamāṁ,
tyam dharma paṇ anugrah kare jīv–pudgalone gamanamāṁ. 85.

Page 136 of 264
PDF/HTML Page 165 of 293
single page version

136
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
dharmasya gatihetutve draṣṭāṁto‘yam.
ythodakaṁ svayamagacchadagamayacca svayamev gacchatāṁ matsyānāmudāsīnāvinābhūtasahāy–
kāraṇamātratven gamanamanugr̥hṇāti, tathā dharmo‘pi svayamagacchan agamayaṁśca
svayamev gacchatāṁ jīvapudgalānāmudāsīnāvinābhūtasahāyakāraṇamātratven gamanamunagr̥hṇāti iti..85..
jah havadi dhammadavvaṁ tah taṁ jāṇeh davvamadhamakkhaṁ.
ṭhidikiriyājuttāṇaṁ kāraṇabhūdaṁ tu
puḍhavīva.. 86..
yathā bhavati dharmadravyaṁ tathā tajjānīhi dravyamadharmākhyam.
sthitikriyāyuktānāṁ kāraṇabhūtaṁ tu pr̥thivīva.. 86..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, dharmake gatihetutvakā draṣṭānta hai.
jis prakār pānī svayaṁ gaman na karatā huā aur [parako] gaman na karātā huā, svayamev
gaman karatī huī machaliyoṁko udāsīn avinābhāvī sahāyarūp kāraṇamātrarūpase gamanameṁ anugrah karatā
hai, usī prakār dharma [dharmāstikāy] bhī svayaṁ gaman na karatā huā air [parako] gaman na karātā
huā, svayamev gaman karate hue jīv–pudgaloṁko udāsīn avinābhāvī sahāyarūp kāraṇamātrarūpase
gamanameṁ
anugrah karatā hai.. 85..
gāthā 86
anvayārthaḥ– [yathā] jis prakār [dharmadravyaṁ bhavati] dharmadravya hai [tathā] usī prakār
[adharmākhyam dravyam] adharma nāmakā dravya bhī [jānīhi] jāno; [tat tu] parantu vah
[gatikriyāyuktako kāraṇabhūt honeke badale] [sthitikriyāyuktānām] sthitikriyāyuktako [pr̥thivī
iv] pr̥thvīkī bhān̐ti [kāraṇabhūtam] kāraṇabhūt hai [arthāt sthitikriyāpariṇat jīv–pudgaloṁko
nimittabhūt hai].
--------------------------------------------------------------------------
gamanameṁ anugrah karanā arthāt gamanameṁ udāsīn avinābhāvī sahāyarūp [nimittarūp] kāraṇamātra honā.
jyam dharmanāmak dravya tem adharmanāmak dravya che;
paṇ dravya ā che pr̥thvī māphak hetu thitipariṇamitane. 86.

Page 137 of 264
PDF/HTML Page 166 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
137
adharmasvarūpākhyānametat.
yathā dharmaḥ prajñāpitastathādharmopi prajñāpanīyaḥ. ayaṁ tu viśeṣaḥ. sa gatikriyāyuktā–
nāmudakavatkāraṇabhūt; eṣaḥ punaḥ sthitikriyāyuktānāṁ pr̥thivīvatkāraṇabhūtaḥ. yathā pr̥thivī svayaṁ pūrvamev
tiṣṭhaṁtī paramasthāpayaṁtī ca svayev tiṣṭhatāmaśvādīnā mudāsīnā–vinābhūtasahāyakāraṇamātratven
sthitimanugr̥hṇāti tathā‘dharmā‘pi svayaṁ pūrvamev tiṣṭhan paramasthāpayaṁśca svayamev tiṣṭhatāṁ
jīvapudgalānāmudāsīnāvinābhūtasahāyakāraṇamātratven sthitimanugr̥hṇātīti..86..
jādo alogalogo jesiṁ sabbhāvado ya gamaṇaṭhidī.
do vi ya mayā vibhattā avibhattā loyamettā ya.. 87..
jātamalokalokaṁ yayoḥ sadbhāvataśca gamanasthitī.
dvāvapi ca matau vibhaktāvavibhaktau lokamātrau ca.. 87..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, adharmake svarūpakā kathan hai.
jis prakār dharmakā prajñāpan kiyā gayā, usī prakār adharmakā bhī prajñāpan karane yogya hai.
parantu yah [nimnoktānusār] antar haiḥ vah [–dharmāstikāy] gatikriyāyuktako pānīkī bhān̐ti
kāraṇabhūt hai aur yah [adharmāstikāy] sthitikriyāyuktako pr̥thvīkī bhān̐ti kāraṇabhūt hai. jis prakār
pr̥thvī svayaṁ pahalese hī sthitirūp [–sthir] vartatī huī tathā parako sthiti [–sthiratā] nahīṁ
karātī huī, svayamev sthitirūpase pariṇamit hote hue aśvādikako udāsīn avinābhāvī sahāyarūp
kāraṇamātrake rūpameṁ sthitimeṁ anugrah karatī hai, usī prakār adharma [adharmāstikāy] bhī svayaṁ pahalese
hī sthitirūpase vartatā huā aur parako sthiti nahīṁ karātā huā, svayamev sthitirūp pariṇamit
hote hue jīv–pudgaloṁko udāsīn avinābhāvī sahāyarūp kāraṇamātrake rūpameṁ sthitimeṁ anugrah
karatā hai.. 86..
gāthā 87
anvayārthaḥ– [gamanasthitī] [jīv–pudgalakī] gati–sthiti [ca] tathā [alokalokaṁ]
alok aur lokakā vibhāg, [yayoḥ sadbhāvataḥ] un do dravyoṁke sadbhāvase [jātam] hotā hai. [ca]
aur [dvau api] ve donoṁ [vibhaktau] vibhakta, [avibhaktau] avibhakta [ca] aur [lokamātrau]
lokapramāṇ [matau] kahe gaye haiṁ.
--------------------------------------------------------------------------
dharmādharam hovāthī lok–alok ne sthitigati bane;
te ubhay bhinna–abhinna che ne sakaḷalokapramāṇ che. 87.

Page 138 of 264
PDF/HTML Page 167 of 293
single page version

138
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
dharmādharmasadbhāve hetūpanyāso‘yam
dharmādharmau vidyete. lokālokavibhāgānyathānupapatteḥ. jīvādisarvapadārthānāmekatra vr̥ttirūpo
lokaḥ. śuddhaikākāśavr̥ttirūpo‘lokaḥ. tatra jīvapudgalau svarasat ev gatitatpūrva–sthitipariṇāmāpannau.
tayoryadi gatipariṇāmaṁ tatpūrvasthitipariṇāmaṁ vā svayamanubhavatorbahiraṅgahetū dharmādharmo na bhavetām, tadā
tayornirargalagatisthitipariṇāmatvādaloke‘pi vr̥ttiḥ ken vāryeta. tato na lokālokavibhāgaḥ sidhyeta.
dharmādharmayostu jīvapudgalayorgatitatpūrvasthityorbahiraṅgahetutven sadbhāve‘bhyupagamyamāne lokālokavibhāgo
jāyat iti. kiñca dharmādharmo dvāvapi parasparaṁ
pr̥thagbhūtāstitvanirvr̥ttatvādvibhaktau.
ekakṣetrāvagāḍhatvādabhiktau. niṣkriyatven sakalalokavartino–
rjīvapudgalayorgatisthityupagrahakaraṇāllokamātrāviti.. 87..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, dharma aur adharmake sadbhāvakī siddhi liye hetu darśāyā gayā hai.
dharma aur adharma vidyamān hai, kyoṁki lok aur alokakā vibhāg anyathā nahīṁ ban sakatā.
jīvādi sarva padārthoṁke ekatra–astitvarūp lok hai; śuddha ek ākāśake astitvarūp alok hai.
vahān̐, jīv aur pudgal svarasase hī [svabhāvase hī] gatipariṇāmako tathā gatipūrvak
sthitipariṇāmako prāpta hote haiṁ. yadi gatipariṇām athavā gatipūrvak sthitipariṇāmakā svayaṁ anubhav
karanevāle un jīv–pudgalako bahiraṁg hetu dharma aur adharma na ho, to jīv–pudgalake
nirargal
gatipariṇām aur sthitipariṇām honese alokameṁ bhī unakā [jīv –pudgalakā] honā kisase
nivārā jā sakatā hai? [kisīse nahīṁ nivārā jā sakatā.] isaliye lok aur alokakā vibhāg
siddha nahīṁ hotā. parantu yadi jīv–pudgalakī gatike aur gatipūrvak sthitike bahiraṁg hetuoṁṁke
rūpameṁ dharma aur adharmakā sadbhāv svīkār kiyā jāye to lok aur alokakā vibhāg [siddha]
hotā hai . [isaliye dharma aur adharma vidyamān hai.] aur [unake sambandhameṁ viśeṣ vivaraṇ yah hai
ki], dharma aur adharma donoṁ paraspar pr̥thagbhūt astitvase niṣpanna honese vibhakta [bhinna] haiṁ;
ekakṣetrāvagāhī honese avibhakta [abhinna] haiṁ; samasta lokameṁ vidyamān jīv –pudgaloṁko gatisthitimeṁ
niṣkriyarūpase anugrah karate haiṁ isaliye [–nimittarūp hote haiṁ isaliye] lokapramāṇ haiṁ.. 87..
--------------------------------------------------------------------------
nirargal=niraṁkuś; amaryādita.

Page 139 of 264
PDF/HTML Page 168 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
139
ṇa ya gacchadi dhammatthī gamaṇaṁ ṇa karedi aṇṇadaviyassa.
havadi gadi ssa ppasaro jīvāṇaṁ puggalāṇaṁ
ca.. 88..
na ca gacchati dharmāstiko gamanaṁ na karotyanyadravyasya.
bhavati gateḥ saḥ prasaro jīvānāṁ pudgalānāṁ ca.. 88..
dharmādharmayorgatisthitihetutve‘pyaṁtaudāsīnyākhyāpanametat.
yathā hi gatipariṇataḥ prabhañjano vaijayaṁtīnāṁ gatipariṇāmasya hetukartā‘valokyate na tathā dharmaḥ.
sa khalu niṣkriyatvāt na kadācidapi gatipariṇāmamevāpadyate. kuto‘sya sahakāritven pareṣāṁ
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 88
anvayārthaḥ– [dharmāstikaḥ] dharmāstikāy [na gacchati] gaman nahīṁ karatā [ca] aur
[anyadravyasya] anya dravyako [gamanaṁ na karoti] gaman nahīṁ karātā; [saḥ] vah, [jīvānāṁ pudgalānāṁ
ca] jīvoṁ tathā pudgaloṁko [gatipariṇāmameṁ āśrayamātrarūp honese] [gateḥ prasaraḥ] gatikā udāsīn
prasārak [arthāt gatiprasārameṁ udāsīn nimittabhūt] [bhavati] hai.
ṭīkāḥ– dharma aur adharma gati aur sthitike hetu hone par bhī ve atyanta udāsīn haiṁ aisā yahān̐
kathan hai.
jis prakār gatipariṇat pavan dhvajāoṁke gatipariṇāmakā hetukartā dikhāī detā hai, usī
prakār dharma [jīv–pudgaloṁke gatipariṇāmakā hetukartā] nahīṁ hai. vah [dharma] vāstavameṁ niṣkriy
--------------------------------------------------------------------------
dharmāsti gaman kare nahī, na karāvato paradravyane;
jīv–pudgalonā gatiprasār taṇo udāsīn hetu che. 88.

Page 140 of 264
PDF/HTML Page 169 of 293
single page version

140
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
gatipariṇāmasya hetukartr̥tvam. kiṁtu salil–miv matsyānāṁ
jīvapudgalānāmāśrayakāraṇamātratvenodāsīn evāsau gateḥ prasaro bhavati. api ca yathā
gatipūrvasthitipariṇatastuṅgo‘śvavārasya sthitipariṇāmasya hetukartāvalokyate na tathā‘dharmaḥ. sa khalu
niṣkriyatvāt na kadācidapi gatipūrvasthitipariṇāmamevāpadyate. kuto‘sya sahasthāyitven pareṣāṁ
gatipūrvasthitipariṇāmasya hetukartr̥tvam. kiṁ tu pr̥thivīvatturaṅgasya jīvapudgalānāmāśray–
kāraṇamātratvenodāsīn evāsau gatipūrvasthiteḥ prasaro bhavatīti.. 88..
-----------------------------------------------------------------------------
honese kabhī gatipariṇāmako hī prāpta nahīṁ hotā; to phir use [parake] 1sahakārīke rūpameṁ parake
gatipariṇāmakā hetukatr̥tva kahān̐se hogā? [nahīṁ ho sakatā.] kintu jis prakār pānī machaliyoṁkā
[gatipariṇāmameṁ] mātra āśrayarūp kāraṇake rūpameṁ gatikā udāsīn hī prasārak haie, usī prakār dharma
jīv–pudgaloṁkī [gatipariṇāmameṁ] mātra āśrayarūp kāraṇake rūpameṁ gatikā udāsīn hī prasārak
[arthāt gatiprasārakā udāsīn hī nimitta] hai.
aur [adharmāstikāyake sambandhameṁ bhī aisā hai ki] – jis prakār gatipūrvakasthitipariṇat aśva
savārake [gatipūrvak] sthitipariṇāmakā hetukartā dikhāī detā hai, usī prakār adharma [jīv–
pudgaloṁke gatipūrvak sthitipariṇāmakā hetukartā] nahī hai. vah [adharma] vāstavameṁ niṣkriy honese
kabhī gatipūrvak sthitipariṇāmako hī prāpta nahīṁ hotā; to phir use [parake]
2sahasthāyīke rūpameṁ
gatipūrvak sthitipariṇāmakā hetukatr̥tva kahān̐se hogā? [nahīṁ ho sakatā.] kintu jis prakār pr̥thvī
aśvako [gatipūrvak sthitipariṇāmameṁ] mātra āśrayarūp kāraṇake rūpameṁ gatipūrvak sthitikī udāsīn
hī prasārak hai, usī prakār adharma jīv–pudgaloṁko [gatipūrvak sthitipariṇāmameṁ] mātra āśrayarūp
kāraṇake rūpameṁ gatipūrvak sthitikā udāsīn hī prasārak [arthāt gatipūrvak–sthitiprasārakā
udāsīn hī nimitta] hai.. 88..
--------------------------------------------------------------------------
1. sahakārī=sāthameṁ kārya karanevālā arthāt sāthameṁ gati karanevālā. dhvajāke sāth pavan bhī gati karatā hai
isaliye yahān̐ pavanako [dhvajāke] sahakārīke rūpameṁ hetukartā kahā hai; aur jīv–pudgaloṁke sāth dharmāstikāy
gaman na karake [arthāt sahakārī na banakar], mātra unheeṁ [gatimeṁ] āśrayarūp kāraṇ banatā hai isaliye
dharmāstikāyako udāsīn nimitta kahā hai. pavanako hetukartā kahā usakā yah artha kabhī nahīṁ samajhanā ki
pavan dhvajāoṁko gatipariṇām karātā hogā. udāsīn nimitta ho yā hetukartā ho– donoṁ parameṁ akiṁcitkar haiṁ.
unameṁ mātra uparoktānusār hī antar hai. ab agalī gāthākī ṭīkāmeṁ ācāryadev svayaṁ hī kaheṁge ki ‘vāstavameṁ
samasta gatisthitimān padārtha apane pariṇāmoṁse hī niścayase gatisthiti karate hai.’isaliye dhvajā, savār
ityādi sab, apane pariṇāmoṁse hī gatisthiti karate hai, usameṁ dharma tathā pavan, aur adharma tathā aśva
aviśeṣarūpase akiṁcitkar haiṁ aisā nirṇay karanā.]
2. sahasthāyī=sāthameṁ sthiti [sthiratā] karanevālā. [aśva savārake sāth sthiti karatā hai, isaliye yahān̐
aśvako savārake sahasthāyīke rūpameṁ savārake sthitipariṇāmakā hetukartā kahā hai. adharmāstikāy to gatipūrvak
sthitiko prāpta hone vāle jīv–pudgaloṁke sāth sthiti nahīṁ karatā, pahalehī sthit haie; is prakār vah
sahasthāyī na honese jīv–pudgaloṁke gatipūrvak sthitipariṇāmakā hetukartā nahīṁ hai.]

Page 141 of 264
PDF/HTML Page 170 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
141
vijjadi jesiṁ gamaṇaṁ ṭhāṇaṁ puṇ tesimev saṁbhavadi.
te sagapariṇāmehiṁ du gamaṇaṁ ṭhāṇaṁ ca kuvvaṁti.. 89..
vidyate yeṣāṁ gamanaṁ sthānaṁ punasteṣāmev saṁbhavati.
te svakapariṇāmaistu gamanaṁ sthānaṁ ca kurvanti.. 89..
dharmādharmayoraudāsīnye hetūpanyāso‘yam.
dharmaḥ kil na jīvapudgalānāṁ kadācidgatihetutvamabhyasyati, na kadācitsthitihetutvamadharmaḥ. tau hi
pareṣāṁ gatisthityoryadi mukhyahetū syātāṁ tadā yeṣāṁ gatisteṣāṁ gatirev na sthitiḥ, yeṣāṁ sthitisteṣāṁ
sthitirev na gatiḥ. tat ekeṣāmapi gatisthitidarśanādanumīyate na tau tayormukhyahetū. kiṁ tu
vyavahāranayavyavasthāpitau udāsīnau. kathamevaṁ gatisthitimatāṁ padārthonāṁ gatisthitī bhavat iti

-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 89
anvayārthaḥ– [yeṣāṁ gamanaṁ vidyate] [dharma–adharma gati–sthitike mukhya hetu nahīṁ haiṁ, kyoṁki]
jinheṁ gati hotī hai [teṣām ev punaḥ sthānaṁ saṁbhavati] unhīṁko phir sthiti hotī hai [aur jinheṁ
sthiti hotī hai unhīṁko phir gati hotī hai]. [te tu] ve [gatisthitimān padārtha] to
[svakapariṇāmaiḥ] apane pariṇāmoṁse [gamanaṁ sthānaṁ ca] gati aur sthiti [kurvanti] karate haiṁ.
ṭīkāḥ– yah, dharma aur adharmakī udāsīnatāke sambandhameṁ hetu kahā gayā hai.
vāstavameṁ [niścayase] dharma jīv–pudgaloṁko kabhī gatihetu nahīṁ hotā, adharma kabhī sthitihetu
nahīṁ hotā; kyoṁki ve parako gatisthitike yadi mukhya hetu [niścayahetu] hoṁ, to jinheṁ gati ho unheṁ
gati hī rahanā cāhiye, sthiti nahīṁ honā cāhiye, aur jinheṁ sthiti ho unheṁ sthiti hī rahanā
cāhiye, gati nahīṁ honā cāhiye. kintu ekako hī [–usī ek padārthako] gati aur sthiti dekhaneme
ātī hai; isaliye anumān ho sakatā hai ki ve [dharma–adharma] gati–sthitike mukhya hetu nahīṁ haiṁ,
kintu vyavahāranayasthāpit [vyavahāranay dvārā sthāpit – kathit] udāsīn hetu haiṁ.
--------------------------------------------------------------------------
re! jemane gati hoy che, teo ja vaḷī sthir thāy che;
te sarva nij pariṇāmathī ja kare gatisthitibhāvane. 89.

Page 142 of 264
PDF/HTML Page 171 of 293
single page version

142
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
cet, sarve hi gatisthitimaṁtaḥ padārthāḥ svapariṇāmairev niścayen gatisthitī kurvaṁtīti.. 89..
–iti dharmādharmadravyāstikāyavyākhyānaṁ samāptam.
ath ākāśadravyāstikāyavyākhyānam.
savvesiṁ jīvāṇaṁ sesāsaṁ tah ya puggalāṇaṁ ca.
jaṁ dedi vivaramakhilaṁ taṁ loge havadi āgāsaṁ.. 90..
sarveṣāṁ jīvānāṁ śeṣāṇāṁ tathaiv pudgalānāṁ ca.
yadradāti vivaramakhilaṁ talloke bhavatyākāśam.. 90..
-----------------------------------------------------------------------------
praśnaḥ– aisā ho to gatisthitimān padārthoṁko gatisthiti kis prakār hotī hai?
uttaraḥ– vāstavameṁ samasta gatisthitimān padārtha apane pariṇāmoṁse hī niścayase gatisthiti karate
haiṁ.. 89..
is prakār dharmadravyāstikāy aur adharmadravyāstikāyakā vyākhyān samāpta huā.
ab ākāśadravyāstikāyakā vyākhyān hai.
gāthā 90
anvayārthaḥ– [loke] lokameṁ [jīvānām] jīvoṁko [ca] aur [pudgalānām] pudgaloṁko [tathā
ev] vaise hī [sarveṣām śeṣāṇām] śeṣ samasta dravyoṁko [yad] jo [akhilaṁ vivaraṁ] sampūrṇa
avakāś [dadāti] detā hai, [tad] vah [ākāśam bhavati] ākāś hai.
--------------------------------------------------------------------------
je lokamāṁ jīv–pudgalone, śeṣ dravya samastane
avakāś de che pūrṇa, te ākāśanāmak dravya che. 90.

Page 143 of 264
PDF/HTML Page 172 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
143
ākāśasvarūpākhyānametat.
ṣaḍdravyātmake loke sarveṣāṁ śeṣadravyāṇāṁ yatsamastāvakāśanimittaṁ viśuddhakṣetrarūpaṁ
tadākāśamiti.. 90..
jīvā puggalakāyā dhammādhammā ya logadoṇaṇṇā.
tatto aṇaṇṇamaṇṇaṁ āyāsaṁ aṁtavadirittaṁ.. 91..
jīvāḥ pudgalakāyāḥ dharmādharmoṁṁ ca lokato‘nanye.
tato‘nanyadanyadākāśamaṁtavyatiriktam.. 91..
lokādbahirākāśasūcaneyam.
jīvādīni śeṣadravyāṇyavadhr̥taparimāṇatvāllokādananyānyeva. ākāśaṁ tvanaṁtatvāllokād–
nanyadanyacceti.. 91..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, ākāśake svarūpakā kathan hai.
ṣaṭdravyātmak lokameṁ 1śeṣ sabhī dravyoṁko jo paripūrṇa avakāśakā nimitta
hai, vah ākāś hai– jo ki [ākāś] viśuddhakṣetrarūp hai.. 90..
gāthā 91
anvayārthaḥ– [jīvāḥ pudgalakāyāḥ dharmādharmau ca] jīv, pudgalakāy, dharma , adharma [tathā kāl]
[lokataḥ ananye] lokase ananya hai; [aṁtavyatiriktam ākāśam] anta rahit aisā ākāś [tataḥ]
usase [lokase] [ananyat anyat] ananya tathā anya hai.
ṭīkāḥ– yah, lokake bāhar [bhī] ākāś honekī sūcanā hai.
jīvādi śeṣ dravya [–ākāśake atirikta dravya] maryādit parimāṇavāle honeke kāraṇ lokase
--------------------------------------------------------------------------
1. niścayanayase nityaniraṁjan–jñānamay paramānanda jinakā ek lakṣaṇ hai aise anantānanta jīv, unase anantagune
pudgal, asaṁkhya kālāṇu aur asaṁkhyapradeśī dharma tathā adharma– yah sabhī dravya viśiṣṭa avagāhaguṇ dvārā
lokākāśameṁ–yadyapi vah lokākāś mātra asaṁkhyapradeśī hī hai tathāpi avakāś prāpta karate haiṁ.

Page 144 of 264
PDF/HTML Page 173 of 293
single page version

144
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
āgāsaṁ avagāsaṁ gamaṇaṭṭhidikāraṇehiṁ dedi jadi.
uḍḍhaṁgadippadhāṇā siddhā ciṭṭhaṁti
kidh tattha.. 92..
ākāśamavakāśaṁ gamanasthitikāraṇābhyāṁ dadāti yadi.
ūrdhvaṁgatipradhānāḥ siddhāḥ tiṣṭhanti kathaṁ tatra.. 92..
ākāśasyāvakāśaikahetorgatisthitihetutvaśaṅkāyāṁ doṣopanyāso‘yam.
-----------------------------------------------------------------------------
ananya hī haiṁ; ākāś to ananta honeke kāraṇ lokase ananya tathā anya hai.. 91..
gāthā 92
anvayārthaḥ– [yadi ākāśam] yadi ākāś [gamanasthitikāraṇābhyām] gati–sthitike kāraṇ
sahit [avakāśaṁ dadāti] avakāś detā ho [arthāt yadi ākāś avakāśahetu bhī ho aur gati–
sthitihetu bhī ho] to [ūrdhvaṁgatipradhānāḥ siddhāḥ] ūrdhvagatipradhān siddha [tatra] usameṁ [ākāśameṁ]
[katham] kyoṁ [tiṣṭhanti] sthir hoṁ? [āge gaman kyoṁ na kareṁ?]
ṭīkāḥ– jo mātra avakāśakā hī hetu hai aisā jo ākāś usameṁ gatisthitihetutva [bhī]
honekī śaṁkā kī jāye to doṣ ātā hai usakā yah kathan hai.
--------------------------------------------------------------------------
yahān̐ yadyapi sāmānyarūpase padārthoṁkā lokase ananyapanā kahā hai. tathāpi niścayase amūrtapanā,
kevajñānapanā,sahajaparamānandapanā, nityaniraṁjanapanā ityādi lakṣaṇoṁ dvārā jīvoṁko ītar dravyoṁse anyapanā hai
aur apane–apane lakṣaṇoṁ dvārā ītar dravyoṁkā jīvoṁse bhinnapanā hai aisā samajhanā.
avakāśadāyak ābh gati–thitihetutā paṇ jo dhare,
to ūrdhvagatiparadhān siddho kem temāṁ sthiti lahe? 92.

Page 145 of 264
PDF/HTML Page 174 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
145
yadi khalvākāśamavagāhināmavagāhaheturiv gatisthitimatāṁ gatisthitiheturapi syāt, tadā
sarvotkr̥ṣṭasvābhāvikordhvagatipariṇatā bhagavaṁtaḥ siddhā bahiraṅgāṁtaraṅgasādhanasāmagrayāṁ satyāmapi
kr̥tastatrākāśe tiṣṭhaṁti iti.. 92..
jamhā uvariṭṭhāṇaṁ siddhāṇaṁ jiṇavarehiṁ paṇṇattaṁ.
tamhā gamaṇaṭṭhāṇaṁ āyāse
jāṇ ṇatthi tti.. 93..
yasmāduparisthānaṁ siddhānāṁ jinavaraiḥ prajñaptam.
tasmādgamanasthānamākāśe jānīhi nāstīti.. 93..
-----------------------------------------------------------------------------
yadi ākāś, jis prakār avagāhavāloṁko avagāhahetu hai usī prakār, gatisthitivāloṁko
gati–sthitihetu bhī ho, to sarvotkr̥ṣṭa svābhāvik ūrdhvagatise pariṇat siddhabhagavanta, bahiraṁg–aṁtaraṁg
sādhanarūp sāmagrī hone par bhī kyoṁ [–kis kāraṇ] usameṁ–ākāśameṁ–sthir hoṁ? 92..
gāthā 93
anvayārthaḥ– [yasmāt] jisase [jinavaraiḥ] jinavaroṁṁṁne [siddhānām] siddhoṁkī [uparisthānaṁ]
lokake upar sthiti [prajñaptam] kahī hai, [tasmāt] isaliye [gamanasthānam ākāśe na asti]
gati–sthiti ākāśameṁ nahīṁ hotī [arthāt gatisthitihetutva ākāśameṁ nahīṁ hai] [iti jānīhi] aisā
jāno.
ṭīkāḥ– [gatipakṣa sambandhī kathan karaneke paścāt] yah, sthitipakṣa sambandhī kathan hai.
jisase siddhabhagavanta gaman karake lokake upar sthir hote haiṁ [arthāt lokake upar gatipūrvak
sthiti karate haiṁ], usase gatisthitihetutva ākāśameṁ nahīṁ hai aisā niścay karanā; lok aur
alokakā vibhāg karanevāle dharma tathā adharmako hī gati tathā sthitike hetu mānanā.. 93..
--------------------------------------------------------------------------
avagāh=līn honā; majjit honā; avakāś pānā.
bhākhī jinoe lokanā ager sthiti siddho taṇī,
te kāraṇe jāṇo–gatisthiti ābhamāṁ hotī nathī. 93.

Page 146 of 264
PDF/HTML Page 175 of 293
single page version

146
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
sthitipakṣopanyāso‘yam.
yato gatvā bhagavaṁtaḥ siddhāḥ lokoparyavatiṣṭhaṁte, tato gatisthitihetutvamākāśe nāstīti
niścetavyam. lokālokāvacchedakau dharmādharmāvev gatisthitihetu maṁtavyāviti.. 93..
jadi havadi gamaṇahedū āgasaṁ ṭhāṇakāraṇaṁ tesiṁ.
pasajadi alogahāṇī logassa ca aṁtaparivaḍḍhī.. 94..
yadi bhavati gamanaheturākāśaṁ sthānakāraṇaṁ teṣām.
prasajatyalokahānirlokasya cāṁtaparivr̥ddhiḥ.. 94..
ākāśasya gatisthitihetutvābhāve hetūpanyāso‘yam.

nākāśaṁ gatisthitihetuḥ lokālokasīmavyavasthāyāstathopapatteḥ. yadi gati– sthityorākāśamev
nimittamiṣyet, tadā tasya sarvatra sadbhāvājjīvapudgalānāṁ gatisthityorniḥ sīmatvātpratikṣaṇamaloko
hīyate, pūrvaṁ pūrvaṁ vyavasthāpyamānaścāṁto lokasyottarottaraparivr̥ddhayā vighaṭate. tato na tatra taddheturiti..
94..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 94
anvayārthaḥ– [yadi] yadi [ākāśaṁ] ākāś [teṣām] jīv–pudgaloṁko [gamanahetuḥ] gatihetu
aur [sthānakāraṇaṁ] sthitihetu [bhavati] ho to [alokahāniḥ] alokakī hānikā [ca] aur
[lokasya aṁtaparivr̥ddhi] lokake antakī vr̥ddhikā [prasajati] prasaṁg āe.
ṭīkāḥ– yahān̐, ākāśako gatisthitihetutvakā abhāv hone sambandhī hetu upasthit kiyā gayā hai.
ākāś gati–sthitikā hetu nahīṁ hai, kyoṁki lok aur alokakī sīmākī vyavasthā isī
prakār ban sakatī hai. yadi ākāśako hī gati–sthitikā nimitta mānā jāe, to ākāśako sadbhāv
sarvatra honeke kāraṇ jīv–pudgaloṁkī gatisthitikī koī sīmā nahīṁ rahanese pratikṣaṇ alokakī hāni
--------------------------------------------------------------------------
nabh hoy jo gatihetu ne sthitihetu pudgal–jīvane.
to hāni thāy alokanī, lokānta
pāme vr̥ddhine. 94.

Page 147 of 264
PDF/HTML Page 176 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
147
tamhā dhammādhammā gamaṇaṭṭhidikāraṇāṇi ṇāgāsaṁ.
idi jiṇavarehiṁ bhaṇidaṁ logasahāvaṁ suṇaṁtāṇaṁ.. 95..
tasmāddharmādharmau gamanasthitikāraṇe nākāśam.
iti jinavaraiḥ bhaṇitaṁ lokasvabhāvaṁ śr̥ṇvatām.. 95..
ākāśasya gatisthitihetutvanirāsavyākhyopasaṁhāro‘yam.
dharmādharmāvev gatisthitikāraṇe nākāśamiti.. 95..
dhammādhammāgāsā apudhabbhudā samāṇaparimāṇā.
pudhaguvaladdhivisesā kariṁti
egattamaṇṇattaṁ.. 96..
-----------------------------------------------------------------------------
hogī aur pahale–pahale vyavasthāpit huā lokakā anta uttarottar vr̥ddhi pānese lokakā anta hī ṭūṭ
jāyegā [arthāt pahale–pahale niścit huā lokakā anta phir–phir āge barḥate jānese lokakā anta
hī nahī ban sakegā]. isaliye ākāśameṁ gati–sthitikā hetutva nahīṁ hai.. 94..
gāthā 95
anvayārthaḥ– [tasmāt] isaliye [gamanasthitikāraṇe] gati aur sthitike kāraṇ [dharmādharmau]
dharma aur adharma hai, [na ākāśam] ākāś nahīṁ hai. [iti] aisā [lokasvabhāvaṁ śr̥ṇvatām]
lokasvabhāvake śrotāoṁse [jinavaraiḥ bhaṇitam] jinavaroṁne kahā hai.
ṭīkāḥ– yah, ākāśako gatisthitihetutva honeke khaṇḍan sambandhī kathanakā upasaṁhār hai.
dharma aur adharma hī gati aur sthitike kāraṇ haiṁ, ākāś nahīṁ.. 95..
--------------------------------------------------------------------------
tethī gatisthitihetuo dharmādharam che, nabh nahī;
bhākhyuṁ jinoe ām lokasvabhāvanā śrotā prati. 95.
dharmādharam–nabhane samānapramāṇayut apr̥thaktvathī,
vaḷī bhinnabhinna viśeṣathī, ekatva ne anyatva che. 96.

Page 148 of 264
PDF/HTML Page 177 of 293
single page version

148
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
dharmādharmākāśānyapr̥thagbhūtāni samānaparimāṇāni.
pr̥thagupalabdhiviśeṣāṇi kuvaityekatvamanyatvam.. 96..
dharmādharmalokākāśānāmavagāhavaśādekatve‘pi vastutvenānyatvamatroktam.
dharmādharmalokākāśāni hi samānaparimāṇatvātsahāvasthānamātreṇaivaikatvabhāñji. vastutastu
vyavahāreṇ gatisthityavagāhahetutvarūpeṇ niścayen vibhaktapradeśatvarūpeṇ viśeṣeṇ pr̥thagup–
labhyamānenānyatvabhāñjyev bhavaṁtīti.. 96..
–iti ākāśadravyāstikāyavyākhyānaṁ samāptam.
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 96
anvayārthaḥ– [dharmādharmākāśāni] dharma, adharma aur ākāś [lokākāś] [samānaparimāṇāni]
samān parimāṇavāle [apr̥thagbhūtāni] apr̥thagbhūt honese tathā [pr̥thagupalabdhiviśeṣāṇi] pr̥thak–upalabdha
[bhinna–bhinna] viśeṣavāle honese [ekatvam anyatvam] ekatva tathā anyatvako [kurvaṁti] karate
hai.
ṭīkāḥ– yahān̐, dharma, adharma aur lokākāśakā avagāhakī apekṣāse ekatva hone par bhī
vasturūpase anyatva kahā gayā hai .
dharma, adharma aur lokākāś samān parimāṇavāle honeke kāraṇ sāth rahane mātrase hī [–mātra
ekakṣetrāvagāhakī apekṣāse hī] ekatvavāle haiṁ; vastutaḥ to [1] vyavahārase gatihetutva, sthitihetutva
aur avagāhahetutvarūp [pr̥thak–upalabdha viśeṣ dvārā] tathā [2] niścayase
1vibhaktapradeśatvarūp
pr̥thak–upalabdha 2viśeṣ dvārā, ve anyatvavāle hī haiṁ.
bhāvārthaḥ– dharma, adharma aur lokākāśakā ekatva to mātra ekakṣetrāvagāhakī apekṣāse hī kahā jā
sakatā hai; vasturūpase to unheṁ anyatva hī hai, kyoṁki [1] unake lakṣaṇ gatihetutva, sthitihetutva
aur avagāhahetutvarūp bhinna–bhinna haiṁ tathā [2] unake pradeś bhī bhinna–bhinna haiṁ.. 96..
is prakār ākāśadravyāstikāyakā vyākhyān samāpta huā.
--------------------------------------------------------------------------
1. vibhakta=bhinna. [dharma, adharma aur ākāśako bhinnapradeśapanā hai.]

2. viśeṣ=khāsiyat; viśiṣṭatā; viśeṣatā. [vyavahārase tathā niścayase dharma, adharma aur ākāśake viśeṣ pr̥thak
upalabdha haiṁ arthāt bhinna–bhinna dikhāī dete haiṁ.]

Page 149 of 264
PDF/HTML Page 178 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
149
ath cūlikā.
āgāsakālajīvā dhammādhammā ya muttiparihīṇā.
muttaṁ puggaladavvaṁ jīvo khalu cedaṇo tesu.. 97..
ākāśakālajīvā dharmādharmau ca mūrtiparihīnāḥ.
mūrtaṁ pudgaladravyaṁ jīvaḥ khalu cetanasteṣu.. 97..
atra dravyāṇāṁ mūrtāmūrtatvaṁ cetanācetanatvaṁ coktam.
sparśarasagaṁdhavarṇasadbhāvasvabhāvaṁ mūrtaṁ, sparśarasagaṁdhavarṇābhāvasvabhāvamamūrtam. caitanyasadbhāv–svabhāvaṁ
cetanaṁ, caitanyābhāvasvabhāvamacetanam. tatrāmūrtamākāśaṁ, amūrtaḥ kālaḥ, amūrtaḥ svarūpeṇ jīvaḥ
pararūpāveśānmūrto‘pi amūrto dharmaḥ amūrtā‘dharmaḥ, mūrtaḥ pudgal evaik iti. acetanamākāśaṁ,
-----------------------------------------------------------------------------
ab, 1cūlikā hai.
gāthā 97
anvayārthaḥ– [ākāśakālajīvāḥ] ākāś, kāl jīv, [dharmādharmau ca] dharma aur adharma
[mūrtiparihīnāḥ] amūrta hai, [pudgaladravyaṁ mūrtaṁ] pudgaladravya mūrta hai. [teṣu] unameṁ [jīvaḥ] jīv
[khalu] vāstavameṁ [cetanaḥ] cetan hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ dravyoṁkā mūrtomūrtapanā [–mūrtapanā athavā amūrtapanā] aur cetanācetanapanā [–
cetanapanā athavā acetanapanā] kahā gayā hai.
sparśa–ras–gaṁdh–varṇakā sadbhāv jisakā svabhāv hai vah mūrta hai; sparśa–ras–gaṁdh–varṇakā
abhāv jisakā svabhāv hai vah amūrta hai. caitanyakā sadbhāv jisakā svabhāv hai vah cetan hai;
caitanyakā abhāv jisakā svabhāv hai vah acetan hai. vahān̐ ākāś amūrta hai, kāl amūrta hai, jīv
svarūpase amūrta hai,
--------------------------------------------------------------------------
1. cūlikā=śāstrameṁ jisakā kathan na huā ho usakā vyākhyān karanā athavā jisakā kathan ho cukā ho usakā
viśeṣ vyākhyān karanā athavā donoṁkā yathāyogya vyākhyān karanā.
ātmā ane ākāś, dharma adharma, kāḷ amūrta che,
che mūrta pudgaladravyaḥ temāṁ jīv che cetan khare. 97.

Page 150 of 264
PDF/HTML Page 179 of 293
single page version

150
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
acetanaḥ kālaḥ acetano dharmaḥ acetano‘dharmaḥ acetanaḥ pudgalaḥ, cetano jīv evaik iti.. 97..
jīvā puggalakāyā sah sakkiriyā havaṁti ṇa ya sesā.
puggalakaraṇā jīvā khaṁdhā khalu kālakaraṇā du.. 98..
jīvāḥ pudgalakāyāḥ sah sakriyā bhavanti na ca śeṣāḥ.
pudgalakaraṇā jīvāḥ skaṁdhā khalu kālakaraṇāstu.. 98..
atra sakriyaniṣkriyatvamuktam.
pradeśāṁtaraprāptihetuḥ parispaṁdanarūpaparyāyaḥ kriyā. tatra sakriyā bahiraṅgasādhanen sahabhūtāḥ jīvāḥ,
sakriyā bahiraṅgasādhanen sahabhūtāḥ pudgalāḥ. niṣkriyamākāśaṁ, niṣkriyo dharmaḥ, niṣkriyo‘dharmaḥ, niṣkriyaḥ
kālaḥ. jīvānāṁ sakriyatvasya bahiraṅga– sādhanaṁ karmanokarmopacayarūpāḥ pudgalā iti te pudgalakaraṇāḥ.
-----------------------------------------------------------------------------
pararūpameṁ 1praveś dvārā [–mūrtadravyake saṁyogakī apekṣāse] mūrta bhī hai, dharma amūrta hai, adharma
amūrta haie; pudgal hī ek mūrta hai. ākāś acetan hai, kāl acetan hai, dharma acetan hai, adharma
acetan hai, pudgal acetan hai; jīv hī ek cetan hai.. 97..
gāthā 98
anvayārthaḥ– [sah jīvāḥ pudgalakāyāḥ] bāhya karaṇ sahit sthit jīv aur pudgal [sakriyāḥ
bhavanti] sakriy hai, [na ca śeṣāḥ] śeṣ dravya sakriy nahīṁ haiṁ [niṣkriy haiṁ]; [jīvāḥ] jīv
[pudgalakaraṇāḥ] pudgalakaraṇavāle [–jinheṁ sakriyapanemeṁ pudgal bahiraṁg sādhan ho aise] haiṁ[skaṁdhāḥ
khalu kālakaraṇāḥ tu] aur skandha arthāt pudgal to kālakaraṇavāle [–jinheṁ sakriyapanemeṁ kāl
bahiraṁg sādhan ho aise] haiṁ.
ṭīkāḥ– yahān̐ [dravyoṁṁkā] sakriy–niṣkriyapanā kahā gayā hai.
pradeśāntaraprāptikā hetu [–anya pradeśakī prāptikā kāraṇ] aisī jo parispaṁdarūp paryāy, vah
kriyā hai. vahān̐, bahiraṁg sādhanake sāth rahanevāle jīv sakriy haiṁ; bahiraṁg sādhanake sāth rahanevāle
pudgal sakriy haiṁ. ākāś niṣkriy hai; dharma niṣkriy hai; adharma niṣkriy hai ; kāl niṣkriy hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. jīv niścayase amūrta–akhaṇḍa–ekapratibhāsamay honese amūrta hai, rāgādirahit sahajānanda jisakā ek svabhāv
hai aise ātmatattvakī bhāvanārahit jīv dvārā upārjit jo mūrta karma usake saṁsarga dvārā vyavahārase mūrta bhī hai.
jīv–pudgalo sahabhūt che sakriy, niṣkriy śeṣ che;
che kāl pudgalane karaṇ, pudgal karaṇ che jīvane. 98.

Page 151 of 264
PDF/HTML Page 180 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
151
tadabhāvānniḥkriyatvaṁ siddhānām. pudgalānāṁ sakriyatvasya bahiraṅgasādhanaṁ pariṇāmanirvartakaḥ kāl iti te
kālakaraṇāḥ na ca kārmādīnāmiv kālasyābhāvaḥ. tato na siddhānāmiv niṣkriyatvaṁ pudgalānāmiti..
98..
je khalu iṁdiyagejjhā visayā jīvehi hoṁti te muttā.
sesaṁ havadi amūttaṁ cittaṁ ubhayaṁ samādiyadi.. 99..
ye khalu indriyagrāhyā viṣayā jīvairbhavanti te mūrtoḥ.
śeṣaṁ bhavatyamūrtaṁ citamubhayaṁ samādadāti.. 99..
----------------------------------------------------------------------------
jīvoṁko sakriyapanekā bahiraṁg sādhan karma–nokarmake saṁcayarūp pudgal hai; isaliye jīv
pudgalakaraṇavāle haiṁ. usake abhāvake kāraṇ [–pudgalakaraṇake abhāvake kāraṇ] siddhoṁko
niṣkriyapanā hai [arthāt siddhoṁko karma–nokarmake saṁcayarūp pudgaloṁkā abhāv honese ve niṣkriy haiṁ.]
pudgaloṁko sakriyapanekā bahiraṁg sādhan
pariṇāmaniṣpādak kāl hai; isaliye pudgal kālakaraṇavāle
haiṁ.
karmādikakī bhān̐ti [arthāt jis prakār karma–nokarmarūp pudgaloṁkā abhāv hotā hai us
prakār] kālakā abhāv nahīṁ hotā; isaliye siddhoṁkī bhān̐ti [arthāt jis prakār siddhoṁko
niṣkriyapanā hotā hai us prakār] pudgaloṁko niṣkriyapanā nahīṁ hotā.. 98..
gāthā 99
anvayārthaḥ– [ye khalu] jo padārtha [jīvaiḥ indriyagrāhyāḥ viṣayāḥ] jīvoṁko indriyagrāhya viṣay hai
[te mūrtāḥ bhavanti] ve mūrta haiṁ aur [śeṣaṁ] śeṣ padārthasamūh [amūrtaṁ bhavati] amūrta haiṁ. [cittam] citta
[ubhayaṁ] un donoṁko [samādadāti] grahaṇ karatā hai [jānatā hai].
--------------------------------------------------------------------------
pariṇāmaniṣpādak=pariṇāmako utpanna karanevālā; pariṇām utpanna honemeṁ jo nimittabhūt [bahiraṁg sādhanabhūt]
haiṁ aisā.

che jīvane je viṣay indriyagrāhya, te sau mūrta che;
bākī badhuṁy amūrta che; man jāṇatuṁ te ubhay ne. 99.