Page 132 of 264
PDF/HTML Page 161 of 293
single page version
paryāyotpattihetavo‘naṁtā anaṁtāṇuvargaṇāḥ, anaṁtā asaṁkhyeyāṇuvargaṇāḥ, anaṁtā saṁkhyeyāṇuvargaṇāḥ dvay
ṇukaskaṁdhaparyaṁtāḥ, paramāṇavaśca, yadanyadapi mūrtaṁ tatsarvaṁ pudgalavikalpatvenopasaṁhartavya–miti..82..
dravyaman, dravyakarma, nokarma, vicitra paryāyoṁṁkī utpattike hetubhūt [arthāt anek prakārakī paryāyeṁ utpanna
honeke kāraṇabhūt]
pudgalake bhed rūpase sameṭanā.
vikalpajālarahit śuddhajīvāstikāyase viparīt man, karmarahit ātmadravyase pratikūl āṭh karma aur
amūrta ātmasvabhāvase pratipakṣabhūt anya bhī jo kuch mūrta ho vah sab pudgal jāno.. 82..
is prakār pudgaladravyāstikāyakā vyākhyān samāpta huā.
[avibhāgī paramāṇu bhī ananta haiṁ.]
Page 133 of 264
PDF/HTML Page 162 of 293
single page version
legāgāḍhaṁ puṭṭhaṁ pihulamasaṁkhādiyapadesaṁ.. 83..
lekāvagāḍhaḥ spr̥ṣṭaḥ pr̥thulo‘saṁkhyātapradeśaḥ.. 83..
vistr̥tatvātpr̥thulaḥ. niścayanayenaikapradeśo‘pi vyavahāranayenāsaṁkhyātapradeś iti.. 83..
[pr̥thulaḥ] viśāl aur [asaṁkhyātapradeśaḥ] asaṁkhyātapradeśī hai.
hai;
usameṁ bīcameṁ vyavadhān–antar–avakāś nahīṁ hai ; isaliye dharmāstikāy akhaṇḍa hai.]
2. ekapradeśī=avibhājya–ekakṣetravālā. [niścayanayase dharmāstikāy avibhājya–ekapadārtha honese avibhājya–
lokāvagāhī, akhaṁḍ che, vistr̥t, asaṁkhyapradeśa. 83.
Page 134 of 264
PDF/HTML Page 163 of 293
single page version
gadikiriyājuttāṇaṁ kāraṇabhūdaṁ sayamakajjaṁ.. 84..
gatikriyāyuktānāṁ kāraṇabhūtaḥ svayamakāryaḥ.. 84..
vyayavattve‘pi svarūpādapracyavanānnityaḥ. gatikriyāpariṇatānāmudā–
gatikriyāyuktako [kāraṇabhūtaḥ] kāraṇabhūt [nimittarūp] hai aur [svayam akāryaḥ] svayaṁ akārya hai.
agurulaghu guṇ [–aṁś] kahe haiṁ.]
je aguruladhuk ananta te–rūp sarvadā e pariṇame,
che nitya, āp akārya che, gatipariṇamitane hetu che. 84.
Page 135 of 264
PDF/HTML Page 164 of 293
single page version
tha jīvapuggaloṇaṁ dhammaṁ davvaṁ viyāṇāhi.. 85..
tthā jīvapudgalānāṁ dharmadravyaṁ vijānīhi.. 85..
honemeṁ jīv–pudgaloṁko]
kisī anyase utpanna nahīṁ huā hai isaliye kisī anya kāraṇake kāryarūp nahīṁ hai].. 84..
[jīvapudgalānāṁ] jīv–pudgaloṁko gamanameṁ anugrah karatā hai [–nimittabhūt hotā hai] aisā
[vijānīhi] jāno.
gatirūp pariṇamit jīv–pudgaloṁko gatikā sahakārī kāraṇ hai.
2. yadi koī ek, kisī dūsareke binā na ho, to pahaleko dūsarekā avinābhāvī kahā jātā hai. yahān̐ dharmadravyako
na ho to vahān̐ dharmadravya unheṁ sahāyamātrarūp bhī nahīṁ hai; jīv–pudgal svayaṁ gatikriyārūpase pariṇamit hote hoṁ
tabhī dharmadravya unheṁe udāsīn sahāyamātrarūp [nimittamātrarūp] hai, anyathā nahīṁ.
tyam dharma paṇ anugrah kare jīv–pudgalone gamanamāṁ. 85.
Page 136 of 264
PDF/HTML Page 165 of 293
single page version
svayamev gacchatāṁ jīvapudgalānāmudāsīnāvinābhūtasahāyakāraṇamātratven gamanamunagr̥hṇāti iti..85..
ṭhidikiriyājuttāṇaṁ kāraṇabhūdaṁ tu
sthitikriyāyuktānāṁ kāraṇabhūtaṁ tu pr̥thivīva.. 86..
hai, usī prakār dharma [dharmāstikāy] bhī svayaṁ gaman na karatā huā air [parako] gaman na karātā
huā, svayamev gaman karate hue jīv–pudgaloṁko udāsīn avinābhāvī sahāyarūp kāraṇamātrarūpase
gamanameṁ
[gatikriyāyuktako kāraṇabhūt honeke badale] [sthitikriyāyuktānām] sthitikriyāyuktako [pr̥thivī
iv] pr̥thvīkī bhān̐ti [kāraṇabhūtam] kāraṇabhūt hai [arthāt sthitikriyāpariṇat jīv–pudgaloṁko
nimittabhūt hai].
paṇ dravya ā che pr̥thvī māphak hetu thitipariṇamitane. 86.
Page 137 of 264
PDF/HTML Page 166 of 293
single page version
yathā dharmaḥ prajñāpitastathādharmopi prajñāpanīyaḥ. ayaṁ tu viśeṣaḥ. sa gatikriyāyuktā–
tiṣṭhaṁtī paramasthāpayaṁtī ca svayev tiṣṭhatāmaśvādīnā mudāsīnā–vinābhūtasahāyakāraṇamātratven
sthitimanugr̥hṇāti tathā‘dharmā‘pi svayaṁ pūrvamev tiṣṭhan paramasthāpayaṁśca svayamev tiṣṭhatāṁ
jīvapudgalānāmudāsīnāvinābhūtasahāyakāraṇamātratven sthitimanugr̥hṇātīti..86..
do vi ya mayā vibhattā avibhattā loyamettā ya.. 87..
dvāvapi ca matau vibhaktāvavibhaktau lokamātrau ca.. 87..
kāraṇabhūt hai aur yah [adharmāstikāy] sthitikriyāyuktako pr̥thvīkī bhān̐ti kāraṇabhūt hai. jis prakār
pr̥thvī svayaṁ pahalese hī sthitirūp [–sthir] vartatī huī tathā parako sthiti [–sthiratā] nahīṁ
karātī huī, svayamev sthitirūpase pariṇamit hote hue aśvādikako udāsīn avinābhāvī sahāyarūp
kāraṇamātrake rūpameṁ sthitimeṁ anugrah karatī hai, usī prakār adharma [adharmāstikāy] bhī svayaṁ pahalese
hī sthitirūpase vartatā huā aur parako sthiti nahīṁ karātā huā, svayamev sthitirūp pariṇamit
hote hue jīv–pudgaloṁko udāsīn avinābhāvī sahāyarūp kāraṇamātrake rūpameṁ sthitimeṁ anugrah
karatā hai.. 86..
aur [dvau api] ve donoṁ [vibhaktau] vibhakta, [avibhaktau] avibhakta [ca] aur [lokamātrau]
lokapramāṇ [matau] kahe gaye haiṁ.
te ubhay bhinna–abhinna che ne sakaḷalokapramāṇ che. 87.
Page 138 of 264
PDF/HTML Page 167 of 293
single page version
tayoryadi gatipariṇāmaṁ tatpūrvasthitipariṇāmaṁ vā svayamanubhavatorbahiraṅgahetū dharmādharmo na bhavetām, tadā
tayornirargalagatisthitipariṇāmatvādaloke‘pi vr̥ttiḥ ken vāryeta. tato na lokālokavibhāgaḥ sidhyeta.
dharmādharmayostu jīvapudgalayorgatitatpūrvasthityorbahiraṅgahetutven sadbhāve‘bhyupagamyamāne lokālokavibhāgo
jāyat iti. kiñca dharmādharmo dvāvapi parasparaṁ
rjīvapudgalayorgatisthityupagrahakaraṇāllokamātrāviti.. 87..
vahān̐, jīv aur pudgal svarasase hī [svabhāvase hī] gatipariṇāmako tathā gatipūrvak
sthitipariṇāmako prāpta hote haiṁ. yadi gatipariṇām athavā gatipūrvak sthitipariṇāmakā svayaṁ anubhav
karanevāle un jīv–pudgalako bahiraṁg hetu dharma aur adharma na ho, to jīv–pudgalake
nivārā jā sakatā hai? [kisīse nahīṁ nivārā jā sakatā.] isaliye lok aur alokakā vibhāg
siddha nahīṁ hotā. parantu yadi jīv–pudgalakī gatike aur gatipūrvak sthitike bahiraṁg hetuoṁṁke
rūpameṁ dharma aur adharmakā sadbhāv svīkār kiyā jāye to lok aur alokakā vibhāg [siddha]
hotā hai . [isaliye dharma aur adharma vidyamān hai.] aur [unake sambandhameṁ viśeṣ vivaraṇ yah hai
ki], dharma aur adharma donoṁ paraspar pr̥thagbhūt astitvase niṣpanna honese vibhakta [bhinna] haiṁ;
ekakṣetrāvagāhī honese avibhakta [abhinna] haiṁ; samasta lokameṁ vidyamān jīv –pudgaloṁko gatisthitimeṁ
niṣkriyarūpase anugrah karate haiṁ isaliye [–nimittarūp hote haiṁ isaliye] lokapramāṇ haiṁ.. 87..
Page 139 of 264
PDF/HTML Page 168 of 293
single page version
havadi gadi ssa ppasaro jīvāṇaṁ puggalāṇaṁ
bhavati gateḥ saḥ prasaro jīvānāṁ pudgalānāṁ ca.. 88..
ca] jīvoṁ tathā pudgaloṁko [gatipariṇāmameṁ āśrayamātrarūp honese] [gateḥ prasaraḥ] gatikā udāsīn
prasārak [arthāt gatiprasārameṁ udāsīn nimittabhūt] [bhavati] hai.
jīv–pudgalonā gatiprasār taṇo udāsīn hetu che. 88.
Page 140 of 264
PDF/HTML Page 169 of 293
single page version
gatipūrvasthitipariṇatastuṅgo‘śvavārasya sthitipariṇāmasya hetukartāvalokyate na tathā‘dharmaḥ. sa khalu
niṣkriyatvāt na kadācidapi gatipūrvasthitipariṇāmamevāpadyate. kuto‘sya sahasthāyitven pareṣāṁ
gatipūrvasthitipariṇāmasya hetukartr̥tvam. kiṁ tu pr̥thivīvatturaṅgasya jīvapudgalānāmāśray–
kāraṇamātratvenodāsīn evāsau gatipūrvasthiteḥ prasaro bhavatīti.. 88..
[gatipariṇāmameṁ] mātra āśrayarūp kāraṇake rūpameṁ gatikā udāsīn hī prasārak haie, usī prakār dharma
jīv–pudgaloṁkī [gatipariṇāmameṁ] mātra āśrayarūp kāraṇake rūpameṁ gatikā udāsīn hī prasārak
[arthāt gatiprasārakā udāsīn hī nimitta] hai.
pudgaloṁke gatipūrvak sthitipariṇāmakā hetukartā] nahī hai. vah [adharma] vāstavameṁ niṣkriy honese
kabhī gatipūrvak sthitipariṇāmako hī prāpta nahīṁ hotā; to phir use [parake]
aśvako [gatipūrvak sthitipariṇāmameṁ] mātra āśrayarūp kāraṇake rūpameṁ gatipūrvak sthitikī udāsīn
hī prasārak hai, usī prakār adharma jīv–pudgaloṁko [gatipūrvak sthitipariṇāmameṁ] mātra āśrayarūp
kāraṇake rūpameṁ gatipūrvak sthitikā udāsīn hī prasārak [arthāt gatipūrvak–sthitiprasārakā
udāsīn hī nimitta] hai.. 88..
gaman na karake [arthāt sahakārī na banakar], mātra unheeṁ [gatimeṁ] āśrayarūp kāraṇ banatā hai isaliye
dharmāstikāyako udāsīn nimitta kahā hai. pavanako hetukartā kahā usakā yah artha kabhī nahīṁ samajhanā ki
pavan dhvajāoṁko gatipariṇām karātā hogā. udāsīn nimitta ho yā hetukartā ho– donoṁ parameṁ akiṁcitkar haiṁ.
unameṁ mātra uparoktānusār hī antar hai. ab agalī gāthākī ṭīkāmeṁ ācāryadev svayaṁ hī kaheṁge ki ‘vāstavameṁ
samasta gatisthitimān padārtha apane pariṇāmoṁse hī niścayase gatisthiti karate hai.’isaliye dhvajā, savār
ityādi sab, apane pariṇāmoṁse hī gatisthiti karate hai, usameṁ dharma tathā pavan, aur adharma tathā aśva
aviśeṣarūpase akiṁcitkar haiṁ aisā nirṇay karanā.]
sthitiko prāpta hone vāle jīv–pudgaloṁke sāth sthiti nahīṁ karatā, pahalehī sthit haie; is prakār vah
sahasthāyī na honese jīv–pudgaloṁke gatipūrvak sthitipariṇāmakā hetukartā nahīṁ hai.]
Page 141 of 264
PDF/HTML Page 170 of 293
single page version
te sagapariṇāmehiṁ du gamaṇaṁ ṭhāṇaṁ ca kuvvaṁti.. 89..
te svakapariṇāmaistu gamanaṁ sthānaṁ ca kurvanti.. 89..
sthitirev na gatiḥ. tat ekeṣāmapi gatisthitidarśanādanumīyate na tau tayormukhyahetū. kiṁ tu
vyavahāranayavyavasthāpitau udāsīnau. kathamevaṁ gatisthitimatāṁ padārthonāṁ gatisthitī bhavat iti
sthiti hotī hai unhīṁko phir gati hotī hai]. [te tu] ve [gatisthitimān padārtha] to
[svakapariṇāmaiḥ] apane pariṇāmoṁse [gamanaṁ sthānaṁ ca] gati aur sthiti [kurvanti] karate haiṁ.
gati hī rahanā cāhiye, sthiti nahīṁ honā cāhiye, aur jinheṁ sthiti ho unheṁ sthiti hī rahanā
cāhiye, gati nahīṁ honā cāhiye. kintu ekako hī [–usī ek padārthako] gati aur sthiti dekhaneme
ātī hai; isaliye anumān ho sakatā hai ki ve [dharma–adharma] gati–sthitike mukhya hetu nahīṁ haiṁ,
kintu vyavahāranayasthāpit [vyavahāranay dvārā sthāpit – kathit] udāsīn hetu haiṁ.
te sarva nij pariṇāmathī ja kare gatisthitibhāvane. 89.
Page 142 of 264
PDF/HTML Page 171 of 293
single page version
yadradāti vivaramakhilaṁ talloke bhavatyākāśam.. 90..
avakāś [dadāti] detā hai, [tad] vah [ākāśam bhavati] ākāś hai.
avakāś de che pūrṇa, te ākāśanāmak dravya che. 90.
Page 143 of 264
PDF/HTML Page 172 of 293
single page version
tatto aṇaṇṇamaṇṇaṁ āyāsaṁ aṁtavadirittaṁ.. 91..
tato‘nanyadanyadākāśamaṁtavyatiriktam.. 91..
usase [lokase] [ananyat anyat] ananya tathā anya hai.
lokākāśameṁ–yadyapi vah lokākāś mātra asaṁkhyapradeśī hī hai tathāpi avakāś prāpta karate haiṁ.
Page 144 of 264
PDF/HTML Page 173 of 293
single page version
uḍḍhaṁgadippadhāṇā siddhā ciṭṭhaṁti
ūrdhvaṁgatipradhānāḥ siddhāḥ tiṣṭhanti kathaṁ tatra.. 92..
sthitihetu bhī ho] to [ūrdhvaṁgatipradhānāḥ siddhāḥ] ūrdhvagatipradhān siddha [tatra] usameṁ [ākāśameṁ]
[katham] kyoṁ [tiṣṭhanti] sthir hoṁ? [āge gaman kyoṁ na kareṁ?]
aur apane–apane lakṣaṇoṁ dvārā ītar dravyoṁkā jīvoṁse bhinnapanā hai aisā samajhanā.
to ūrdhvagatiparadhān siddho kem temāṁ sthiti lahe? 92.
Page 145 of 264
PDF/HTML Page 174 of 293
single page version
kr̥tastatrākāśe tiṣṭhaṁti iti.. 92..
tamhā gamaṇaṭṭhāṇaṁ āyāse
tasmādgamanasthānamākāśe jānīhi nāstīti.. 93..
sādhanarūp sāmagrī hone par bhī kyoṁ [–kis kāraṇ] usameṁ–ākāśameṁ–sthir hoṁ? 92..
gati–sthiti ākāśameṁ nahīṁ hotī [arthāt gatisthitihetutva ākāśameṁ nahīṁ hai] [iti jānīhi] aisā
jāno.
alokakā vibhāg karanevāle dharma tathā adharmako hī gati tathā sthitike hetu mānanā.. 93..
te kāraṇe jāṇo–gatisthiti ābhamāṁ hotī nathī. 93.
Page 146 of 264
PDF/HTML Page 175 of 293
single page version
prasajatyalokahānirlokasya cāṁtaparivr̥ddhiḥ.. 94..
nākāśaṁ gatisthitihetuḥ lokālokasīmavyavasthāyāstathopapatteḥ. yadi gati– sthityorākāśamev
nimittamiṣyet, tadā tasya sarvatra sadbhāvājjīvapudgalānāṁ gatisthityorniḥ sīmatvātpratikṣaṇamaloko
hīyate, pūrvaṁ pūrvaṁ vyavasthāpyamānaścāṁto lokasyottarottaraparivr̥ddhayā vighaṭate. tato na tatra taddheturiti..
94..
[lokasya aṁtaparivr̥ddhi] lokake antakī vr̥ddhikā [prasajati] prasaṁg āe.
sarvatra honeke kāraṇ jīv–pudgaloṁkī gatisthitikī koī sīmā nahīṁ rahanese pratikṣaṇ alokakī hāni
to hāni thāy alokanī, lokānta
Page 147 of 264
PDF/HTML Page 176 of 293
single page version
idi jiṇavarehiṁ bhaṇidaṁ logasahāvaṁ suṇaṁtāṇaṁ.. 95..
iti jinavaraiḥ bhaṇitaṁ lokasvabhāvaṁ śr̥ṇvatām.. 95..
pudhaguvaladdhivisesā kariṁti
jāyegā [arthāt pahale–pahale niścit huā lokakā anta phir–phir āge barḥate jānese lokakā anta
hī nahī ban sakegā]. isaliye ākāśameṁ gati–sthitikā hetutva nahīṁ hai.. 94..
lokasvabhāvake śrotāoṁse [jinavaraiḥ bhaṇitam] jinavaroṁne kahā hai.
bhākhyuṁ jinoe ām lokasvabhāvanā śrotā prati. 95.
vaḷī bhinnabhinna viśeṣathī, ekatva ne anyatva che. 96.
Page 148 of 264
PDF/HTML Page 177 of 293
single page version
pr̥thagupalabdhiviśeṣāṇi kuvaityekatvamanyatvam.. 96..
labhyamānenānyatvabhāñjyev bhavaṁtīti.. 96..
[bhinna–bhinna] viśeṣavāle honese [ekatvam anyatvam] ekatva tathā anyatvako [kurvaṁti] karate
aur avagāhahetutvarūp [pr̥thak–upalabdha viśeṣ dvārā] tathā [2] niścayase
aur avagāhahetutvarūp bhinna–bhinna haiṁ tathā [2] unake pradeś bhī bhinna–bhinna haiṁ.. 96..
2. viśeṣ=khāsiyat; viśiṣṭatā; viśeṣatā. [vyavahārase tathā niścayase dharma, adharma aur ākāśake viśeṣ pr̥thak
Page 149 of 264
PDF/HTML Page 178 of 293
single page version
muttaṁ puggaladavvaṁ jīvo khalu cedaṇo tesu.. 97..
mūrtaṁ pudgaladravyaṁ jīvaḥ khalu cetanasteṣu.. 97..
pararūpāveśānmūrto‘pi amūrto dharmaḥ amūrtā‘dharmaḥ, mūrtaḥ pudgal evaik iti. acetanamākāśaṁ,
[khalu] vāstavameṁ [cetanaḥ] cetan hai.
caitanyakā abhāv jisakā svabhāv hai vah acetan hai. vahān̐ ākāś amūrta hai, kāl amūrta hai, jīv
svarūpase amūrta hai,
che mūrta pudgaladravyaḥ temāṁ jīv che cetan khare. 97.
Page 150 of 264
PDF/HTML Page 179 of 293
single page version
puggalakaraṇā jīvā khaṁdhā khalu kālakaraṇā du.. 98..
pudgalakaraṇā jīvāḥ skaṁdhā khalu kālakaraṇāstu.. 98..
pradeśāṁtaraprāptihetuḥ parispaṁdanarūpaparyāyaḥ kriyā. tatra sakriyā bahiraṅgasādhanen sahabhūtāḥ jīvāḥ,
kālaḥ. jīvānāṁ sakriyatvasya bahiraṅga– sādhanaṁ karmanokarmopacayarūpāḥ pudgalā iti te pudgalakaraṇāḥ.
acetan hai, pudgal acetan hai; jīv hī ek cetan hai.. 97..
[pudgalakaraṇāḥ] pudgalakaraṇavāle [–jinheṁ sakriyapanemeṁ pudgal bahiraṁg sādhan ho aise] haiṁ[skaṁdhāḥ
khalu kālakaraṇāḥ tu] aur skandha arthāt pudgal to kālakaraṇavāle [–jinheṁ sakriyapanemeṁ kāl
bahiraṁg sādhan ho aise] haiṁ.
pudgal sakriy haiṁ. ākāś niṣkriy hai; dharma niṣkriy hai; adharma niṣkriy hai ; kāl niṣkriy hai.
che kāl pudgalane karaṇ, pudgal karaṇ che jīvane. 98.
Page 151 of 264
PDF/HTML Page 180 of 293
single page version
kālakaraṇāḥ na ca kārmādīnāmiv kālasyābhāvaḥ. tato na siddhānāmiv niṣkriyatvaṁ pudgalānāmiti..
98..
sesaṁ havadi amūttaṁ cittaṁ ubhayaṁ samādiyadi.. 99..
śeṣaṁ bhavatyamūrtaṁ citamubhayaṁ samādadāti.. 99..
niṣkriyapanā hai [arthāt siddhoṁko karma–nokarmake saṁcayarūp pudgaloṁkā abhāv honese ve niṣkriy haiṁ.]
pudgaloṁko sakriyapanekā bahiraṁg sādhan
niṣkriyapanā hotā hai us prakār] pudgaloṁko niṣkriyapanā nahīṁ hotā.. 98..
[ubhayaṁ] un donoṁko [samādadāti] grahaṇ karatā hai [jānatā hai].
che jīvane je viṣay indriyagrāhya, te sau mūrta che;
bākī badhuṁy amūrta che; man jāṇatuṁ te ubhay ne. 99.