Panchastikay Sangrah-Hindi (iso15919 transliteration). Kaldravya ka vyakhyan; Gatha: 100-113 ; Upsanhar; Navpadarth purvak mokshmarg prapanch varnan; Shlok: 7 ; Jiv padarth ka vyakhyan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 10 of 15

 

Page 152 of 264
PDF/HTML Page 181 of 293
single page version

152
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
mūrtomūrtalakṣaṇākhyānametat.
ih hi jīvaiḥ sparśanarasanadhrāṇacakṣurbhirindriyaistadviṣayabhūtāḥ sparśarasagaṁdhavarṇasvabhāvā arthā
gr̥hyaṁte.ḥ. śrotrendriyeṇ tu ta ev tadviṣayahetubhūtaśabdākārapariṇatā gr̥hyaṁte. te kadācitsthūl–
skaṁdhatvamāpannāḥ kadācitsūkṣmatvamāpannāḥ kadācitparamāṇutvamāpannāḥ indriyagrahaṇayogyatāsadbhāvād
gr̥hyamāṇā agr̥hyamāṇā vā mūrtā ityucyaṁte. śeṣamitarat samastamapyarthajātaṁ sparśaras–
gaṁdhavarṇābhāvasvabhāvamindriyagrahaṇayogyatāyā abhāvādamūrtamityucyate. cittagrahaṇayogyatāsadbhāv–
bhāgbhavati tadubhayamapi, citaṁ, hyaniyataviṣayamaprāpyakāri matiśrutajñānasādhanībhūtaṁ mūrtamamūrtaṁ ca
samādadātīti.. 99..
–iti cūlikā samāptā.
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, mūrta aur amūrtake lakṣaṇakā kathan hai.
is lokameṁ jīvoṁ dvārā sparśanendriy, rasanendriy, dhrāṇendriy aur cakṣurindriy dvārā unake
[–un indriyoṁke] viṣayabhūt, sparśa–ras–gaṁdh–varṇasvabhāvavāle padārtha [–sparśa, ras, gaṁdh aur varṇa
jinakā svabhāv hai aise padārtha] grahaṇ hote haiṁ [–jñāt hote haiṁ]; aur śrotrendriy dvārā vahī padārtha
usake [śrotraindriyake]
1viṣayahetubhūt śabdākār pariṇamit hote hue grahaṇ hote haiṁ. ve [ve padārtha],
kadācit sthūlaskandhapaneko prāpta hote hue, kadācit sūkṣmatvako [sūkṣmaskaṁdhapaneko] prāpta hote hue
aur kadācit paramāṇupaneko prāpta hote hue indriyoṁ dvārā grahaṇ hote hoṁ yā na hote hoṁ, indriyoṁ
dvārā grahaṇ honekī yogyatākā [sadaiv] sadbhāv honese ‘mūrta’ kahalāte haiṁ.
sparśa–ras–gaṁdh–varṇakā abhāv jisakā svabhāv hai aisā śeṣ anya samasta padārthasamūh iīnadrayoṁ
dvārā grahaṇ honekī yogyatāke abhāvake kāraṇ ‘amūrta’ kahalātā hai.
ve donoṁ [–pūrvokta donoṁ prakārake padārtha] citta dvārā grahaṇ honekī yogyatāke sadbhāvavāle haiṁ;
citta– jo ki 2 aniyat viṣayavālā, 3ajjāpyakārī aur matiśrutajñānake sādhanabhūt [–matijñān
tathā śrutajñānameṁ nimittabhūt] hai vah–mūrta tathā amūrtako grahaṇ karatā hai [–jānatā hai].. 99..
is prakār cūlikā samāpta huī.
--------------------------------------------------------------------------
4. un sparśa–ras–gaṁdh–varṇasavabhāvavāle padārthohako [arthāt pudgaloṁko] śrotraindriyake viṣay honemeṁ hetubhūt
śabdākārapariṇām hai, isaliye ve padārtha [pudgal] śabdākār pariṇamit hote hue śrotrendriy dvārā grahaṇ hote
haiṁ.
5. aniyat=aniścita. [jis prakār pān̐c indriyomeṁse pratayek indriyakā viṣay niyat hai us prakār manakā
viṣay niyat nahīṁ hai, aniyat haie.]
6. ajjāpyakārī=jñey viṣayoṁkā sparśa kiye binā kārya karanevālā yajānanevālā. [man aur cakṣu ajjāpyakārī
haiṁ, cakṣuke atirikta cār indriyān̐ prāpyakārī haiṁ.]

Page 153 of 264
PDF/HTML Page 182 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
153
ath kāladravyavyākhyānam.
chālo pariṇāmabhavo pariṇāmo davvakālasaṁbhūdo.
doṇhaṁ es sahāvo kālo khaṇabhaṁguro ṇiyado.. 100..
kālaḥ pariṇāmabhavaḥ pariṇāmo dravyakālasaṁbhūtaḥ.
dvayoreṣ svabhāvaḥ kālaḥ kṣaṇabhaṅguro niyataḥ.. 100..
vyavahārakālasya niścayakālasya ca svarūpākhyānametat.
ttra kramānupātī samayākhyaḥ paryāyo vyavahārakālaḥ, tadādhārabhūtaṁ dravyaṁ niścayakālaḥ. ttra
vyavahārakālo niścayakālaparyāyarūpopi jīvapudgalānāṁ pariṇāmenāvacchidyamānatvāttatpariṇāmabhav
ityupagīyate, jīvapudgalānāṁ pariṇāmastu bahiraṅganimittabhūtadravyakālasadbhāve sati saṁbhūtatvādrravya–
----------------------------------------------------------------------------
ab kāladravyakā vyākhyān hai.
gāthā 100
anvayārthaḥ– [kālaḥ pariṇāmabhavaḥ] kāl pariṇāmase utpanna hotā hai [arthāt vyavahārakāl kā
māp jīv–pudgaloṁke pariṇām dvārā hotā hai]; [pariṇāmaḥ dravyakālasaṁbhūtaḥ] pariṇām dravyakālase
utpanna hotā hai.– [dvayoḥ eṣaḥ svabhāvaḥ] yah, donoṁkā svabhāv hai. [kālaḥ kṣaṇabhuṅguraḥ niyataḥ] kāl
kṣaṇabhaṁgur tathā nitya hai.
ṭīkāḥ– yah, vyavahārakāl tathā niścayakālake svarūpakā kathan hai.
vahān̐, ‘samay’ nāmakī jo kramik paryāy so vyavahārakāl hai; usake ādhārabhūt dravya vah
niścayakāl hai.
vahān̐, vyavahārakāl niścayakālakī paryāyarūp hone par bhī jīv–pudgaloṁke pariṇāmase māpā
jātā hai – jñāt hotā hai isaliye ‘jīv–pudgaloṁke pariṇāmase utpanna honevālā’ kahalātā hai; aur
jīv–pudgaloṁke pariṇām bahiraṁg–nimittabhūt dravyakālake sadbhāvameṁ utpanna honeke kāraṇ ‘dravyakālase
utpanna honevāle’ kahalāte haiṁ. vahān̐ tātparya yah hai ki – vyavahārakāl jīv–pudgaloṁke pariṇām dvārā
--------------------------------------------------------------------------
pariṇāmabhav che kāḷ, kāḷapadārthabhav pariṇām che;
–ā che svabhāvo ubhayanā; kṣaṇabhaṁgī ne dhruv kāḷ che. 100.

Page 154 of 264
PDF/HTML Page 183 of 293
single page version

154
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
kālasaṁbhūt ityabhidhīyate. tatredaṁ tātparyaṁ–vyavahārakālo jīvapudgalapariṇāmen niścīyate, niścay–
kālastu tatpariṇāmānyathānupapattyeti. tatra kṣaṇabhaṅgī vyavahārakālaḥ sūkṣmaparyāyasya tāvanmātratvāt,
nityo niścayakālaḥ khaguṇaparyāyādhāradravyatven sarvadaivāvinaśvaratvāditi.. 100..
kālo tti ya vavadeso sabbhāvaparuvago havadi ṇicco.
uppaṇṇappaddhaṁsī avaro dīhaṁtaraṭṭhāī.. 101..
kāl iti ca vyapadeśaḥ sadbhāvaprarūpako bhavati nityaḥ.
utpannapradhvaṁsyaparo dīrdhāṁtarasthāyī.. 101..
-----------------------------------------------------------------------------
niścit hotā hai; aur niścayakāl jīv–pudgaloṁke pariṇāmakī anyathā anupapatti dvārā [arthāt
jīv–pudgaloṁke pariṇām anya prakārase nahīṁ ban sakate isaliye] niścit hotā hai.
vahān̐, vyavahārakāl kṣaṇabhaṁgī hai, kyoṁki sūkṣma paryāy mātra utanī hī [–kṣaṇamātra jitanī hī,
samayamātra jitanī hī] hai; niścayakāl nitya hai, kyoṁki vah apane guṇ–paryāyoṁke ādhārabhūt
dravyarūpase sadaiv avināśī hai.. 100..
gāthā 101
anvayārthaḥ– [kālaḥ iti ca vyapadeśaḥ] ‘kāl’ aisā vyapadeś [sadgāvaprarūpakaḥ] sadbhāvakā
prarūpak hai isaliye [nityaḥ bhavati] kāl [niścayakāl] nitya hai. [utpannadhvaṁsī aparaḥ] utpannadhvaṁsī
aisā jo dūsarā kāl [arthāt utpanna hote hī naṣṭa honevālā jo vyavahārakāl] vah
[dīrdhāṁtarasthāyī] [kṣaṇik hone par bhī pravāhaapekṣāse] dīrdha sthitikā bhī [kahā jātā] hai.
--------------------------------------------------------------------------
kṣaṇabhaṁgī=prati kṣaṇ naṣṭa honevālā; pratisamay jisakā dhvaṁs hotā hai aisā; kṣaṇabhaṁgur; kṣaṇika.
che ‘kāḷ’ saṁjñā satprarūpak tethī kāḷ sunitya che;
utpannadhvaṁsī anya je te dīrdhasthāyī paṇ ṭhare. 101.

Page 155 of 264
PDF/HTML Page 184 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
155
nityakṣaṇikatven kālavibhāgakhyāpanametat.
yo hi dravyaviśeṣaḥ ‘ayaṁ kālaḥ, ayaṁ kālaḥ’ iti sadā vyapadiśyate sa khalu svasya
sadbhāvamāvedayan bhavati nityaḥ. yastu punarutpannamātra ev pradhvaṁsyate sa khalu tasyaiv dravyaviśeṣasya
samayākhyaḥ paryāy iti. sa tūtsaṁgitakṣaṇabhaṁgo‘pyupadarśit–svasaṁtāno
nayabalādrīrdhātarasthāyyupagīyamāno na duṣyati; tato na khalvāvalikāpalyopam–sāgaropamādivyavahāro
vipratiṣidhyate. tadatra niścayakālo nityaḥ dravyarūpatvāt, vyavahārakālaḥ kṣaṇikaḥ paryāyarūpatvāditi..
101..
ede kālāgāsā dhammādhammā ya puggalā jīvā.
labbhaṁti davvasaṇṇaṁ kālassa du ṇatthi kāyattaṁ.. 102..
ete kālākāśe dharmādharmau ca pudgalā jīvāḥ.
labhaṁte dravyasaṁjñāṁ kālasya tu nāsti kāyatvam.. 102..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– kālake ‘nitya’ aur ‘kṣaṇik’ aise do vibhāgoṁkā yah kathan hai.
‘yah kāl hai, yah kāl hai’ aisā karake jis dravyaviśeṣakā sadaiv vyapadeś [nirdeś, kathan]
kiyā jātā hai, vah [dravyaviśeṣ arthāt niścayakālarūp khās dravya] sacamuc apane sadbhāvako pragaṭ
karatā huā nitya hai; aur jo utpanna hote hī naṣṭa hotā hai, vah [vyavahārakāl] sacamuc usī
dravyaviśeṣakī ‘samay’ nāmak paryāy hai. vah kṣaṇabhaṁgur hone par bhī apanī saṁtatiko [pravāhako]
darśātā hai isaliye use nayake balase ‘dīrgha kāl tak ṭikanevālā’ kahanemeṁ doṣ nahīṁ hai; isaliye
āvalikā, palyopam, sāgaropam ityādi vyavahārakā niṣedh nahīṁ kiyā jātā.
is prakār yahān̐ aisā kahā hai ki–niścayakāl dravyarūp honese nitya hai, vyavahārakāl
paryāyarūp honese kṣaṇik hai.. 101..
gāthā 102
anvayārthaḥ– [ete] yah [kālākāśe] kāl, ākāś [dharmādharmaur] dharma, adharma, [pudgalāḥ]
pudgal [ca] aur [jīvāḥ] jīv [sab] [dravyasaṁjñāṁ labhaṁte] ‘dravya’ saṁjñāko prāpta karate haiṁ;
[kālasya tu] paraṁtu kālako [kāyatvam] kāyapanā [na asti] nahīṁ hai.
--------------------------------------------------------------------------
ā jīv, pudgal, kāḷ, dharma, adharma tem ja nabh viṣe
che ‘dravya’ saṁjñā sarvane, kāyatva che nahi kāḷane . 102.

Page 156 of 264
PDF/HTML Page 185 of 293
single page version

156
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
kālasya dravyāstikāyatvavidhipratiṣedhavidhānametat.
yathā khalu jīvapudgaladharmādharmākāśāni sakaladravyalakṣaṇasadbhāvādrravyavyapadeśabhāñji bhavanti, tathā
kālo‘pi. ityevaṁ ṣaḍdravyāṇi. kiṁtu yathā jīvapudgaladharmādharmākāśānāṁ dvayādipradeśalakṣaṇatvamasti
astikāyatvaṁ, na tathā lokākāśapradeśasaṁkhyānāmapi kālāṇūnāmek–pradeśatvādastyastikāyatvam. at
ev ca pañcāstikāyaprakaraṇe na hīh mukhyatvenopanyastaḥ kālaḥ.
jīvapudgalapariṇāmāvacchidyamānaparyāyatven tatpariṇāmānyathānupapatyānumīyamānadravyatvenā–
traivāṁtarbhāvitaḥ.. 102..
–iti kāladravyavyākhyānaṁ samāptam.
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, kālako dravyapaneke vidhānakā aur astikāyapaneke niṣedhakā kathan hai [arthāt
kālako dravyapanā hai kintu astikāyapanā nahīṁṁ hai aisā yahān̐ kahā hai].
jis prakār vāstavameṁ jīv, pudgal, dharma, adharma aur ākāśako dravyake samasta lakṣaṇoṁkā
sadbhāv honese ve ‘dravya’ saṁjñāko prāpta karate haiṁ, usī prakār kāl bhī [use dravyake samasta
lakṣaṇoṁkā sadbhāv honese] ‘dravya’ saṁjñāko prāpta karatā hai. is prakār chah dravya haiṁ. kintu jis
prakār jīv, pudgal, dharma, adharma aur ākāśako
1dvi–ādi pradeś jisakā lakṣaṇ hai aisā
astikāyapanā hai, us prakār kālāṇuoṁko– yadyapi unakī saṁkhyā lokākāśake pradeśoṁṁ jitanī
[asaṁkhya] hai tathāpi – ekapradeśīpaneke kāraṇ astikāyapanā nahīṁ hai. aur aisā honese hī [arthāt
kāl astikāy na honese hī] yahān̐ paṁcāstikāyake prakaraṇameṁ mukhyarūpase kālakā kathan nahīṁ kiyā
gayā hai; [parantu] jīv–pudgaloṁke pariṇām dvārā jo jñāt hotī hai – māpī jātī hai aisī usakī
paryāy honese tathā jīv–pudgaloṁke pariṇāmakī anyathā anupapatti dvārā jisakā anumān hotā hai
aisā vah dravya honese use yahān̐
2antarbhūt kiyā gayā hai.. 102..
is prakār kāladravyakā vyākhyān samāpta huā.
--------------------------------------------------------------------------
1. dvi–ādi=do yā adhik; do se lekar ananta taka.

2. antarbhūt karanā=bhītar samā lenā; samāviṣṭa karanā; samāveś karanā [is ‘paṁcāstikāyasaṁgrah nāmak śāstrameṁ
kālakā mukhyarūpase varṇan nahīṁ hai, pān̐c astikāyoṁkā mukhyarūpase varṇan hai. vahān̐ jīvāstikāy aur
pudgalāstikāyake pariṇāmoṁkā varṇan karate hue, un pariṇāmoṁṁ dvārā jisake pariṇām jñāt hote hai– māpe jāte
haiṁ us padārthakā [kālakā] tathā un pariṇāmoṁkī anyathā anupapatti dvārā jisakā anumān hotā hai us
padārthakā [kālakā] gauṇarūpase varṇan karanā ucit hai – aisā mānakar yahān̐ paṁcāstikāyaprakaraṇameṁ gauṇarūpase
kālake varṇanakā samāveś kiyā gayā hai.]

Page 157 of 264
PDF/HTML Page 186 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
157
evaṁ pavayaṇasāraṁ paṁcatthiyasaṁgahaṁ viyāṇittā.
jo muyadi rāgadāse so gāhadi dukkhaparimokkhaṁ.. 103..
evaṁ pravacanasāṁr pañcāstikāyasaṁgrahaṁ vijñāya.
yo muñcati rāgadveṣau sa gāhate duḥkhaparimokṣam.. 103..
tadavabodhaphalapurassaraḥ pañcāstikāyavyākhyopasaṁhāro‘yam.
na khalu kālakalitapañcāstikāyebhyo‘nyat kimapi sakalenāpi pravacanen pratipādyate. tataḥ
pravacanasār evāyaṁ pañcāstikāyasaṁgrahaḥ. yo hi nāmāmuṁ samastavastutattvābhidhāyinamarthato‘–
rthitayāvabudhyātraiv jīvāstikāyāṁtargatamātmānaṁ svarūpeṇātyaṁtaviśuddhacaitanyasvabhāvaṁ niścitya par–
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 103
anvayārthaḥ– [evam] is prakār [pravacanasāraṁ] pravacanake sārabhūt [pañcāstikāyasaṁgrahaṁ]
‘paṁcāstikāyasaṁgrah’ko [vijñāy] jānakar [yaḥ] jo [rāgadveṣau] rāgadveṣako [muñcati] choṛatā hai,
[saḥ] vah [duḥkhaparimokṣam gāhate] duḥkhase parimukta hotā hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ paṁcāstikāyake avabodhakā phal kahakar paṁcāstikāyake vyākhyānakā upasaṁhār
kiyā gayā hai.
vāstavameṁ sampūrṇa [dvādaśāṁgarūpase vistīrṇa] pravacan kāl sahit paṁcāstikāyase anya kuch bhī
pratipādit nahīṁ karatā; isaliye pravacanakā sār hī yah ‘paṁcāstikāyasaṁgrah’ hai. jo puruṣ
samastavastutattvakā kathan karanevāle is ‘paṁcāstikāyasaṁgrah’ ko
1arthataḥ 2arthīrūpase jānakar,
--------------------------------------------------------------------------
1. arthat=arthānusār; vācyakā lakṣaṇ karake; vācyasāpekṣa; yathārtha rītise.

2. arthīrūpase=garajīrūpase; yācakarūpase; sevakarūpase; kuch prāpta karane ke prayojanase [arthāt hitaprāptike
hetuse].
e rīte pravacanasārarūp ‘paṁcāstisaṁgrah’ jāṇīne
je jīv choḍe rāgadveṣ, lahe sakaladukhamokṣane. 103.

Page 158 of 264
PDF/HTML Page 187 of 293
single page version

158
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
sparakāryakāraṇībhūtānādirāgadveṣapariṇāmakarmabaṁdhasaṁtati–samāropitasvarūpavikāraṁ
tadātve‘nubhūyamānamavalokya tatkālonmīlitavivekajyotiḥ karmabaṁdhasaṁtati–pravartikāṁ
rāgadveṣapariṇatimatyasyati, sa khalu jīryamāṇasneho jaghanyasnehaguṇābhimukhaparamāṇu–
badbhāvibaṁdhaparāṅmukhaḥ pūrvabaṁdhātpracyavamānaḥ śikhitaptodakadausthyānukāriṇo duḥkhasya parimokṣaṁ vigāhat
iti.. 103..
-----------------------------------------------------------------------------
isīmeṁ kahe hue jīvāstikāyameṁ 1antargat sthit apaneko [nij ātmāko] svarūpase atyanta
viśuddha caitanyasvabhāvavālā niścit karake 2paraspar kāryakāraṇabhūt aise anādi rāgadveṣapariṇām aur
karmabandhakī paramparāse jisameṁ 3svarūpavikār 4āropit hai aisā apaneko [nij ātmāko] us
kāl anubhavameṁ ātā dekhakar, us kāl vivekajyoti pragaṭ honese [arthāt atyanta viśuddha
caitanyasvabhāvakā aur vikārakā bhedajñān usī kāl pragaṭ pravartamān honese] karmabandhakī paramparākā
pravartan karanevālī rāgadveṣapariṇatiko choṛatā hai, vah puruṣ, vāstavameṁ jisakā
5sneh jīrṇa hotā
jātā hai aisā, jaghanya 6snehaguṇake sanmukh vartate hue paramāṇukī bhān̐ti bhāvī bandhase parāṅmukh vartatā
huā, pūrva bandhase chūṭatā huā, agnitapta jalakī 7duḥsthiti samān jo duḥkh usase parimukta hotā
hai.. 103..
--------------------------------------------------------------------------
1. jīvāstikāyameṁ svayaṁ [nij ātmā] samā jātā hai, isaliye jaisā jīvāstikāyake svarūpakā varṇan kiyā
gayā hai vaisā hī apanā svarūp hai arthāt svayaṁ bhī svarūpase atyanta viśuddha caitanyasvabhāvavālā hai.

2. rāgadveṣapariṇām aur karmabandha anādi kālase ek–dūsareko kāryakāraṇarūp haiṁ.

3. svarūpavikār = svarūpakā vikāra. [svarūp do prakārakā haiḥ [1] dravyārthik nayake viṣayabhūt svarūp, aur
[2] paryāyārthik nayake viṣayabhūt svarūpa. jīvameṁ jo vikār hotā hai vah paryāyārthik nayake viṣayabhūt svarūpameṁ
hotā hai, dravyārthik nayake viṣayabhūt svarūpameṁ nahīṁ; vah [dravyārthik nayake viṣayabhūt] svarūp to sadaiv atyanta
viśuddha caitanyātmak hai.]

4. āropit = [nayā arthāt aupādhikarūpase] kiyā gayā. [sphaṭikamaṇimeṁ aupādhikarūpase honevālī raṁgit
daśākī bhān̐ti jīvameṁ aupādhikarūpase vikāraparyāy hotī huī kadācit anubhavameṁ ātī hai.]

5. sneh = rāgādirūp cikanāhaṭa.

6. sneh = sparśaguṇakī paryāyarūp cikanāhaṭa. [jis prakār jaghanya cikanāhaṭake sanmukh vartatā huā paramāṇu
bhāvī bandhase parāṅmukh hai, usī prakār jisake rāgādi jīrṇa hote jāte haiṁ aisā puruṣ bhāvī bandhase parāṅmukh
hai.]

7. duḥsthiti = aśāṁt sthiti [arthāt tale–upar honā, khadbad honā]ḥ asthiratā; kharāb–burī sthiti. [jis
prakār agnitapta jal khadbad hotā hai, tale–upar hotā rahatā hai, usī prakār duḥkh ākulatāmay hai.]

Page 159 of 264
PDF/HTML Page 188 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] ṣaḍdravya–paṁcāstikāyavarṇan
[
159
muṇiūṇ etadaṭṭhaṁ tadaṇugamaṇujjado ṇihadamoho.
pasamiyarāgaddoso havadi hadaparāparo
jīvo.. 104..
jñātvaitadarthaṁ tadanugamanodyato nihatamohaḥ.
praśamitarāgadveṣo bhavati hataparāparo jīvaḥ.. 104..
duḥkhavimokṣakaraṇakramākhyānametat.
etasya śāstrasyārthabhūtaṁ śuddhacaitanyasvabhāv mātmānaṁ kaścijjīvastāvajjānīte. tatastame–
vānugaṁtumudyamate. tato‘sya kṣīyate draṣṭimohaḥ. tataḥ svarūpaparicayādunmajjati jñānajyotiḥ. tato
rāgadveṣau praśāmyataḥ. tataḥ uttaraḥ pūrvaśca baṁdho vinaśyati. tataḥ punarbaṁdhahetutvābhāvāt svarūpastho nityaṁ
pratapatīti.. 104..
iti samayavyākhyāyāmaṁtarnītaṣaḍdravyapañcāstikāyavarṇanaḥ prathamaḥ śrutaskaṁdhaḥ samāptaḥ.. 1..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 104
anvayārthaḥ– [jīvaḥ] jīv [etad arthaṁ jñātvā] is arthako jānakar [–is śāstrake arthaṁbhūt
śuddhātmāko jānakar], [tadanugamanodyataḥ] usake anusaraṇakā udyam karatā huā [nihatamohaḥ]
hatamoh hokar [–jise darśanamohakā kṣay huā ho aisā hokar], [praśamitarāgadveṣaḥ] rāgadveṣako
praśamit [nivr̥tta] karake, [hataparāparaḥ bhavati] uttar aur pūrva bandhakā jise nāś huā hai aisā
hotā hai .
ṭīkāḥ– is, duḥkhase vimukta honeke kramakā kathan hai.
pratham, koī jīv is śāstrake arthabhūt śuddhacaitanyasvabhāvavāle [nij] ātmāko jānatā hai;
ataḥ [phir] usīke anusaraṇakā udyam karatā hai; ataḥ use draṣṭimohakā kṣay hotā hai; ataḥ svarūpake
paricayake kāraṇ jñānajyoti pragaṭ hotī hai; ataḥ rāgadveṣ praśamit hote haiṁ – nivr̥tta hote haiṁ; ataḥ
uttar aur pūrva [–pīchekā aur pahalekā] bandha vinaṣṭa hotā hai; ataḥ punaḥ bandha honeke hetutvakā
abhāv honese svarūpastharūpase sadaiv tapatā hai––pratāpavanta vartatā hai [arthāt vah jīv sadaiv
svarūpasthit rahakar paramānandajñānādirūp pariṇamit hai].. 104..
--------------------------------------------------------------------------
ā artha jāṇī, anugaman–udyam karī, haṇī mohane,
praśamāvī rāgadveṣ, jīv uttar–pūrav virahit bane. 104.

Page 160 of 264
PDF/HTML Page 189 of 293
single page version

160
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda

is prakār [śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt śrī paṁcāstikāyasaṁgrah śāstrakī śrīmad
amr̥tacandrācāryadevaviracit] samayavyākhyā nāmak ṭīkāmeṁ ṣaḍdravyapaṁcāstikāyavarṇan nāmakā pratham
śrutaskandha samāpta huā.


Page 161 of 264
PDF/HTML Page 190 of 293
single page version


–2–
navapadārthapūrvak
mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
dravyasvarūpapratipādanen
śuddhaṁ budhānāmih tattvamuktam.
padārthabhaṅgen kr̥tāvatāraṁ
prakīrtyate saṁprati vartma tasya.. 7..
abhivaṁdiūṇ sirasā apuṇabbhavakāraṇaṁ mahāvīraṁ.
tesiṁ payatthabhaṁgaṁ maggaṁ mokkhassa
vocchāmi.. 105..
-----------------------------------------------------------------------------
[pratham, śrī amr̥tacandrācāryadev pahale śrutaskandhameṁ kyā kahā gayā hai aur dūsare śrutaskandhameṁ
kyā kahā jāegā vah ślok dvārā ati saṁkṣepameṁ darśāte haiṁḥ]
[ślokārthaḥ–] yahān̐ [is śāstrake pratham śrutaskandhameṁ] dravyasvarūpake pratipādan dvārā buddha
puruṣoṁko [buddhimān jīvoṁko] śuddha tattva [śuddhātmatattva] kā upadeś diyā gayā. ab padārthabhed
dvārā upodghāt karake [–nav padārtharūp bhed dvārā prārambha karake] usake mārgakā [–śuddhātmatattvake
mārgakā arthāt usake mokṣake mārgakā] varṇan kiyā jātā hai. [7]
[ab is dvitīy śrutaskandhameṁ śrīmadbhagavatkundakundācāryadevaviracit gāthāsūtrakā prārambha kiyā
jātā haiḥ]
--------------------------------------------------------------------------
śirasā namī apunarjanamanā hetu śrī mahāvīrane,
bhākhuṁ padārthavikalpa tem ja mokṣa kerā mārgane. 105.

Page 162 of 264
PDF/HTML Page 191 of 293
single page version

162
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
abhivaṁdya śirasā apunarbhavakāraṇaṁ mahāvīram.
teṣāṁ padārthabhaṅgaṁ mārgaṁ mokṣasya vakṣyāmi.. 105..
āptastutipurassarā pratijñeyam.
amunā hi pravartamānamahādharmatīrthasya mūlakartr̥tvenāpunarbhavakāraṇasya bhagavataḥ paramabhaṭṭārak–
mahādevādhidevaśrīvarddhamānasvāminaḥ siddhinibaṁdhanabhūtāṁ bhāvastutimāsūkrya, kālakalitapañcāsti–kāyānāṁ
padārthavikalpo mokṣasya mārgaśca vaktavyatven pratijñāt iti.. 105..
sammattaṇāṇajuttaṁ cārittaṁ rāgadosaparihīṇaṁ.
mokkhassa havadi maggo bhavvāṇaṁ laddhabuddhīṇaṁ.. 106..
samyaktvajñānayuktaṁ cāritraṁ rāgadveṣaparihīṇam.
mokṣasya bhavati mārgo bhavyānāṁ labdhabuddhīnām.. 106..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 105
anvayārthaḥ– [apunarbhavakāraṇaṁ] apunarbhavake kāraṇ [mahāvīram] śrī mahāvīrako [śirasā
abhivaṁdya] śirasā vandan karake, [teṣāṁ padārthabhaṅgaṁ] unakā padārthabhed [–kāl sahit paṁcāstikāyakā
nav padārtharūp bhed] tathā [mokṣasya mārgaṁ] mokṣakā mārga [vakṣyāmi] kahūn̐gā.
ṭīkāḥ– yah, āptakī stutipūrvak pratijñā hai.
pravartamān mahādharmatīrthake mūl kartārūpase jo apunarbhavake kāraṇ haiṁ aise bhagavān, param
bhaṭṭārak, mahādevādhidev śrī vardhamānasvāmīkī, siddhatvake nimittabhūt bhāvastuti karake, kāl sahit
paṁcāstikāyakā padārthabhed [arthāt chah dravyoṁkā nav padārtharūp bhed] tathā mokṣakā mārga kahanekī in
gāthāsūtrameṁ pratijñā kī gaī hai.. 105..
--------------------------------------------------------------------------
apunarbhav = mokṣa. [param pūjya bhagavān śrī vardhamānasvāmī, vartamānameṁ pravartit jo ratnatrayātmak mahādharmatīrtha
usake mūl pratipādak honese, mokṣasukharūpī sudhārasake pipāsu bhavyoṁko mokṣake nimittabhūt haiṁ.]
samyaktvajñān samet cārit rāgadveṣavihīn je,
te hoy che nirvāṇamārag labdhabuddhi bhavyane. 106.

Page 163 of 264
PDF/HTML Page 192 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
163
mokṣamārgasyaiv tāvatsūcaneyam.
samyaktvajñānayuktamev nāsamyaktvajñānayuktaṁ, cāritramev nācāritraṁ, rāgadveṣaparihīṇamev na
rāgadveṣāparihīṇam, mokṣasyaiv na bhāvato baṁdhasya, mārga ev nāmārgaḥ, bhavyānāmev nābhavyānāṁ,
labdhabuddhīnāmev nālabdhabuddhīnāṁ, kṣīṇakaṣāyatve bhavatyev na kaṣāyasahitatvebhavatītyaṣṭadhā niyamo‘tra
draṣṭavyaḥ.. 106..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 106
anvayārthaḥ– [samyaktvajñānayuktaṁ] samyaktva aur jñānase saṁyukta aisā [cāritraṁ] cāritra–
[rāgadveṣaparihīṇam] ki jo rāgadveṣase rahit ho vah, [labdhabuddhīnām] labdhabuddhi [bhavyānāṁ]
bhavyajīvoṁko [mokṣasya mārgaḥ] mokṣakā mārga [bhavati] hotā hai.
ṭīkāḥ– pratham, mokṣamārgakī hī yah sūcanā hai.
samyaktva aur jñānase yukta hī –na ki asamyaktva aur ajñānase yukta, cāritra hī – na ki
acāritra, rāgadveṣ rahit ho aisā hī [cāritra] – na ki rāgadveṣ sahit hoy aisā, mokṣakā hī –
1bhāvataḥ na ki bandhakā, mārga hī – na ki amārga, bhavyoṁko hī – na ki abhavyoṁko , 2labdhabuddhiyoṁ
ko hī – na ki alabdhabuddhiyoṁko, 3kṣīṇakaṣāyapanemeṁ hī hotā hai– na ki kaṣāyasahitapanemeṁ hotā hai.
is prakār āṭh prakārase niyam yahān̐ dekhanā [arthāt is gāthāmeṁ uparokta āṭh prakārase niyam kahā
hai aisā samajhanā].. 106..
--------------------------------------------------------------------------
1. bhāvataḥ = bhāv anusār; āśay anusāra. [‘mokṣakā’ kahate hī ‘bandhakā nahīṁ’ aisā bhāv arthāt āśay spaṣṭa
samajhameṁ ātā hai.]

2. labdhabuddhi = jinhoṁne buddhi prāpta kī ho aise.

3. kṣīṇakaṣāyapanemeṁ hī = kṣīṇakaṣāyapanā hote hī ; kṣīṇakaṣāyapanā ho tabhī. [samyaktvajñānayukta cāritra – jo
ki rāgadveṣarahit ho vah, labdhabuddhi bhavyajīvoṁko, kṣīṇakaṣāyapanā hote hī, mokṣakā mārga hotā hai.]

Page 164 of 264
PDF/HTML Page 193 of 293
single page version

164
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
sammattaṁ saddahaṇaṁ bhāvāṇaṁ tesimadhigamo ṇāṇaṁ.
cārittaṁ samabhāvo visayesu
virūḍhamaggāṇaṁ.. 107..
samyaktvaṁ śraddhānaṁ bhāvānāṁ teṣāmadhigamo jñānam.
cāritraṁ samabhāvo viṣayeṣu virūḍhamārgāṇām.. 107..
samyagdarśanajñānacāritrāṇāṁ sūcaneyam.
bhāvāḥ khalu kālakalitapañcāstikāyavikalparūpā nav padārthāḥ. teṣāṁ mithyādarśanodayā–
vāditāśraddhānābhāvasvabhāvaṁ bhāvāṁtaraṁ śraddhānaṁ samyagdarśanaṁ, śuddhacaitanyarūpātma–
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 107
anvayārthaḥ– [bhāvānāṁ] bhāvoṁkā [–nav padārthoṁkā] [śraddhānaṁ] śraddhān [samyaktvaṁ] vah
samyaktva hai; [teṣām adhigamaḥ] unakā avabodh [jñānam] vah jñān hai; [virūḍhamārgāṇām] [nij
tattvameṁ] jinakā mārga viśeṣ rūḍh huā hai unheṁ [viṣayeṣu] viṣayoṁke prati vartatā huā [samabhāvaḥ]
samabhāv [cāritram] vah cāritra hai.
ṭīkāḥ– yah, samyagdarśan–jñān–cāritrakī sūcanā hai.
kāl sahit paṁcāstikāyake bhedarūp nav padārtha ve vāstavameṁ ‘bhāv’ haiṁ. un ‘bhāvoṁ’ kā
mithyādarśanake udayase prāpta honevālā jo aśraddhān usake abhāvasvabhāvavālā jo 1bhāvāntar–śraddhān
[arthāt nav padārthoṁkā śraddhān], vah samyagdarśan hai– jo ki [samyagdarśan] śuddhacaitanyarūp
--------------------------------------------------------------------------
1. bhāvāntar = bhāvaviśeṣ; khās bhāv; dūsarā bhāv; bhinna bhāva. [nav padārthoṁke aśraddhānakā abhāv jisakā svabhāv
hai aisā bhāvāntar [–nav padārthoṁke śraddhānarūp bhāv] vah samyagdarśan hai.]
‘bhāvo’ taṇī śraddhā sudarśan, bodh teno jñān che,
vadhu rūḍh mārga thatāṁ viṣayamāṁ sāmya te cāritra che. 107.

Page 165 of 264
PDF/HTML Page 194 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
165
tattvaviniścayabījam. teṣāmev mithyādarśanodayānnauyānasaṁskārādi svarūpaviparyayeṇādhyavasīy–mānānāṁ
tannivr̥ttau samañjasādhyavasāyaḥ samyagjñānaṁ, manāgjñānacetanāpradhānātmatattvopalaṁbhabījam.
samyagdarśanajñānasannidhānādamārgebhyaḥ samagrebhyaḥ paricyutya svatattve viśeṣeṇ rūḍhamārgāṇāṁ satā–
mindriyānindriyaviṣayabhūteṣvartheṣu rāgadveṣapūrvakavikārābhāvānnirvikārāvabodhasvabhāvaḥ samabhāvaścāritraṁ,
tadātvāyatiramaṇīyamanaṇīyaso‘punarbhavasaukhyasyaikabījam. ityeṣ trilakṣaṇo mokṣamārgaḥ purastā–
nniścayavyavahārābhyāṁ vyākhyāsyate. ih tu samyagdarśanajñānayorviṣayabhūtānāṁ navapadārthānāmu–
poddhātahetutven sūcit iti.. 107..
-----------------------------------------------------------------------------

ātmatattvake
1viniścayakā bīj hai. 2naukāgamanake saṁskārakī bhān̐ti mithyādarśanake udayake kāraṇ jo
svarūpaviparyayapūrvak adhyavasit hote haiṁ [arthāt viparīt svarūpase samajhameṁ āte haiṁ – bhāsit hote
haiṁ] aise un ‘bhāvoṁ’ kā hī [–nav padārthoṁkā hī], mithyādarśanake udayakī nivr̥tti hone par, jo
samyak adhyavasāy [satya samajh, yathārtha avabhās, saccā avabodh] honā, vah samyagjñān hai – jo
ki [samyagjñān] kuch aṁśameṁ jñānacetanāpradhān ātmatattvakī upalabdhikā [anubhūtikā] bīj hai.
samyagdarśan aur samyagjñānake sadbhāvake kāraṇ samasta amārgoṁse chūṭakar jo svatattvameṁ viśeṣarūpase
3rūrḥ mārgavāle hue haiṁ unheṁ indriy aur manake viṣayabhūt padārthoṁke prati rāgadveṣapūrvak vikārake
abhāvake kāraṇ jo nirvikārajñānasvabhāvavālā samabhāv hotā hai, vah cāritra hai – jo ki [cāritra]
us kālameṁ aur āgāmī kālameṁ ramaṇīy hai aur apunarbhavake [mokṣake] mahā saukhyakā ek bīj hai.
–aise is trilakṣaṇ [samyagdarśan–jñān–cāritrātmak] mokṣamārgakā āge niścay aur vyavahārase
vyākhyān kiyā jāegā. yahān̐ to samyagdarśan aur samyagjñānake viṣayabhūt nav padārthoṁke 4upodghātake
hetu rūpase usakī sūcanā dī gaī hai.. 107..
--------------------------------------------------------------------------
yahān̐ ‘saṁskārādi’ke badale jahān̐ tak sambhav hai ‘saṁskārādiv’ honā cāhiye aisā lagatā hai.
1. viniścay = niścay; drarḥ niścaya.
2. jis prakār nāvameṁ baiṭhe hue kisī manuṣyako nāvakī gatike saṁskāravaś, padārtha viparīt svarūpase samajhameṁ āte
haiṁ [arthāt svayaṁ gatimān hone par bhī sthir ho aisā samajhameṁ ātā hai aur vr̥kṣa, parvat ādi sthir hone par
bhī gatimān samajhameṁ āte haiṁ], usī prakār jīvako mithyādarśanake udayavaś nav padārtha viparīt svarūpase
samajhameṁ āte haiṁ.
3. rūrḥ = pakkā; paricayase drarḥ huā. [samyagdarśan aur samyagjñānake kāraṇ jinakā svatattvagat mārga viśeṣ
rūrḥạ huā hai unheṁ indriyamanake viṣayoṁke prati rāgadveṣake abhāvake kāraṇ vartatā huā nirvikārajñānasvabhāvī
samabhāv vah cāritra hai ].

4. upodghāt = prastāvanā [samyagdarśan–jñān–cāritra mokṣamārga hai. mokṣamārgake pratham do aṁg jo samyagdarśan
aur samyagjñān unake viṣay nav padārtha haiṁ; isaliye ab agalī gāthāoṁmeṁ nav padārthoṁkā vyakhyān kiyā jātā
hai. mokṣamārgakā vistr̥t vyakhyān āge jāyegā. yahān̐ to nav padārthoṁke vyakhyānakī prastāvanā ke heturūpase usakī
mātra sūcanā dī gaī hai.]

Page 166 of 264
PDF/HTML Page 195 of 293
single page version

166
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
jīvājīvā bhāvā puṇṇaṁ pāvaṁ ca āsavaṁ tesiṁ.
saṁvaraṇaṁ ṇijjaraṇaṁ baṁdho
mokkho ya te aṭṭhā.. 108..
jīvājīvau bhāvo puṇyaṁ pāpaṁ cāsravastayoḥ.
saṁvaranirjarabaṁdhā mokṣaśca te arthāḥ.. 108..
padārthānāṁ nāmasvarūpābhidhānametat.
jīvaḥ, ajīvaḥ, puṇyaṁ, pāpaṁ, āsravaḥ, saṁvaraḥ, nirjarā, baṁdhaḥ, mokṣa iti navapadārthānāṁ nāmāni.
tatra caitanyalakṣaṇo jīvāstik eveh jīvaḥ. caitanyābhāvalakṣaṇo‘jīvaḥ. sa pañcadhā pūrvokta ev–
pudgalāstikaḥ, dharmāstikaḥ, adharmāstikaḥ, ākāśāstikaḥ, kāladravyañceti. imau hi jīvājīvau
pr̥thagbhūtāstitvanirvr̥ttatven
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 108
anvayārthaḥ– [jīvājīvau bhāvau] jīv aur ajīv–do bhāv [arthāt mūl padārtha] tathā
[tayoḥ] un do ke [puṇyaṁ] puṇya, [pāpaṁ ca] pāp, [āsravaḥ] āsrav, [saṁvaranirjarabaṁdhaḥ] saṁvar,
nirjarā, bandha [ca] aur [mokṣaḥ] mokṣa–[te arthāḥ ] vah [nav] padārtha haiṁ.
ṭīkāḥ– yah, padārthoṁke nām aur svarūpakā kathan hai.
jīv, ajīv, puṇya, pāp, āsrav, saṁvar, nirjarā, baṁdh, mokṣa–is prakār nav padārthoṁke nām
haiṁ.
unameṁ, caitanya jisakā lakṣaṇ hai aisā jīvāstik hī [–jīvāstikāy hī] yahān̐ jīv hai.
caitanyakā abhāv jisakā lakṣaṇ hai vah ajīv hai; vah [ajīv] pān̐c prakārase pahale kahā hī hai–
pudgalāstik, dharmāstik, adharmāstik, ākāśāstik aur kāladravya. yah jīv aur ajīv
[donoṁ] pr̥thak astitva dvārā niṣpanna honese bhinna jinake svabhāv haiṁ aise [do] mūl padārtha haiṁ .
--------------------------------------------------------------------------
ve bhāv–jīv ajīv, tadgat puṇya tem ja pāp ne
āsarav, saṁvar, nirjarā, vaḷī baṁdh, mokṣa–padārtha che. 108.

Page 167 of 264
PDF/HTML Page 196 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
167
bhinnasvabhāvabhūtau mūlapadārthau. jīvapudgalasaṁyogapariṇāmanirvr̥ttāḥ saptānye padārthāḥ. śubhapariṇāmo
jīvasya, tannimittaḥ karmapariṇāmaḥ pudgalānāñca puṇyam. aśubhapariṇāmo jīvasya, tannimittaḥ karma–
pariṇāmaḥ pudgalānāñca pāpam. moharāgadveṣapariṇāmo jīvasya, tannimittaḥ karmapariṇāmo yogadvāreṇ
praviśatāṁ pudgalānāñcāsravaḥ. moharāgadveṣapariṇāmanirodho jīvasya, tannimittaḥ karmapariṇāmanirodho
yogadvāreṇ praviśatāṁ pudgalānāñca saṁvaraḥ. karmavīryaśātanasamartho bahiraṅgāṁtaraṅgatapobhirbr̥ṁhit–śuddhopayogo
jīvasya, tadanubhāvanīrasībhūtānāmekadeśasaṁkṣayaḥ samupāttakarmapudgalānāñca nirjarā.
moharāgadveṣasnigdhapariṇāmo jīvasya, tannimitten karmatvapariṇatānāṁ jīven sahānyonyasaṁmūrcchanaṁ
pudgalānāñca baṁdhaḥ. atyaṁtaśuddhātmopalambho jīvasya, jīven sahātyaṁt–
viśleṣaḥ karmapudgalānāṁ ca mokṣa
iti.. 108..
-----------------------------------------------------------------------------
jīv aur pudgalake saṁyogapariṇāmase utpanna sāt anya padārtha haiṁ. [unakā saṁkṣipta svarūp
nimnānusār haiḥ–] jīvake śubh pariṇām [vah puṇya haiṁ] tathā ve [śubh pariṇām] jisakā nimitta haiṁ
aise pudgaloṁke karmapariṇām [–śubhakarmarūp pariṇām] vah puṇya haiṁ. jīvake aśubh pariṇām [vah pāp
haiṁ] tathā ve [aśubh pariṇām] jisakā nimitta haiṁ aise pudgaloṁke karmapariṇām [–aśubhakarmarūp
pariṇām] vah pāp haiṁ. jīvake moharāgadveṣarūp pariṇām [vah āsrav haiṁ] tathā ve [moharāgadveṣarūp
pariṇām] jisakā nimitta haiṁ aise jo yogadvārā praviṣṭa honevāle pudgaloṁke karmapariṇām vah āsrav
haiṁ. jīvake moharāgadveṣarūp pariṇāmakā nirodh [vah saṁvar haiṁ] tathā vah [moharāgadveṣarūp pariṇāmakā
nirodh] jisakā nimitta haiṁ aisā jo yogadvārā praviṣṭa honevāle pudgaloṁke karmapariṇāmakā nirodh vah
saṁvar hai. karmake vīryakā [–karmakī śaktikā]
1śātan karanemeṁ samartha aisā jo bahiraṁg aur antaraṁg
[bārah prakārake] tapoṁ dvārā vr̥ddhiko prāpta jīvakā śuddhopayog [vah nirjarā hai] tathā usake prabhāvase
[–vr̥ddhiko prāpta śuddhopayogake nimittase] nīras hue aise upārjit karmapudgaloṁkā ekadeś
2saṁkṣay
vah nirjarā haie. jīvake, moharāgadveṣ dvārā snigdha pariṇām [vah bandha hai] tathā usake [–snigdha
pariṇāmake] nimittase karmarūp pariṇat pudgaloṁkā jīvake sāth anyonya avagāhan [–viśiṣṭa śakti
sahit ekakṣetrāvagāhasambandha] vah bandha hai. jīvakī atyanta śuddha ātmopalabdhi [vah mokṣa hai] tathā
karmapudgaloṁkā jīvase atyanta viśleṣ [viyog] vah mokṣa hai.. 108..
--------------------------------------------------------------------------
1. śātan karanā = patalā karanā; hīn karanā; kṣīṇ karanā; naṣṭa karanā.

2. saṁkṣay = samyak prakārase kṣaya.

Page 168 of 264
PDF/HTML Page 197 of 293
single page version

168
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
ath jīvapadārthānāṁ vyākhyānaṁ prapañcayati.
jīvā saṁsāratthā ṇivvādā cedaṇāpagā duvihā.
uvaogalakkhaṇā vi ya dehādehappavīcārā.. 109..
jīvāḥ saṁsārasthā nirvr̥ttāḥ cetanātmakā dvividhāḥ.
upayogalakṣaṇā api ca dehādehapravīcārāḥ.. 109..
jīvasyarūpoddeśo‘yam.
jīvāḥ hi dvividhāḥ, saṁsārasthā aśuddhā nirvr̥ttāḥ śuddhāśca. te khalūbhaye‘pi cetanā–svabhāvāḥ,
cetanāpariṇāmalakṣaṇenopayogen lakṣaṇīyāḥ. tatra saṁsārasthā dehapravīcārāḥ, nirvr̥ttā adehapravīcārā
iti.. 109..
-----------------------------------------------------------------------------
ab jīvapadārthakā vyākhyān vistārapūrvak kiyā jātā hai.
gāthā 109
anvayārthaḥ– [jīvāḥ dvividhāḥ] jīv do prakārake haiṁ; [saṁsārasthāḥ nirvr̥ttāḥ] saṁsārī aur siddha.
[cetanātmakāḥ] ve cetanātmak [–cetanāsvabhāvavāle] [api ca] tathā [upayogalakṣaṇāḥ]
upayogalakṣaṇavāle haiṁ. [dehādehapravīcārāḥ] saṁsārī jīv dehameṁ vartanevāle arthāt dehasahit haiṁ aur
siddha jīv dehameṁ nahīṁ vartanevāle arthāt deharahit haiṁ.
ṭīkāḥ– yah, jīvake svarūpakā kathan hai.
jīv do prakārake haiṁḥ – [1] saṁsārī arthāt aśuddha, aur [2] siddha arthāt śuddha. ve donoṁ
vāstavameṁ cetanāsvabhāvavāle haiṁ aur cetanāpariṇāmasvarūp upayog dvārā lakṣit honeyogya [–
pahicānejāneyogya] haiṁ. unameṁ, saṁsārī jīv dehameṁ vartanevāle arthāt dehasahit haiṁ aur siddha jīv
dehameṁ nahīṁ vartanevāle arthāt deharahit haiṁ.. 109
..
--------------------------------------------------------------------------
cetanākā pariṇām so upayoga. vah upayog jīvarūpī lakṣyakā lakṣaṇ hai.
jīvo dvividh–saṁsārī, siddho; cetanātmak ubhay che;
upayogalakṣaṇ ubhay; ek sadeh, ek adeh che. 109.

Page 169 of 264
PDF/HTML Page 198 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
169
puḍhavī ya udagamagaṇī vāu vaṇapphadi jīvasaṁsidā kāyā.
deṁti khalu mohabahulaṁ phāsaṁ bahugā
vi te tesiṁ.. 110..
pr̥thivī codakamagnirvāyurvanaspatiḥ jīvasaṁśritāḥ kāyāḥ.
dadati khalu mohabahulaṁ sparśaṁ bahukā api te teṣām.. 110..
pr̥thivīkāyikādipañcabhedoddeśo‘yam.
pr̥thivīkāyāḥ, apkāyāḥ, tejaḥkāyāḥ, vāyukāyāḥ, vanaspatikāyāḥ ityete pudgal–pariṇāmā
baṁdhavaśājjīvānusaṁśritāḥ, avāṁtarajātibhedādbahukā api sparśanendriyāvaraṇakṣayopaśam–bhājāṁ jīvānāṁ
bahiraṅgasparśanendriyanirvr̥ttibhūtāḥ karmaphalacetanāpradhān–

-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 110
anvayārthaḥ– [pr̥thivī] pr̥thvīkāy, [udakam] apkāy, [agniḥ] agnikāy, [vāyuḥ] vāyukāy
[ca] aur [vanaspatiḥ] vanaspatikāy–[kāyāḥ] yah kāyeṁ [jīvasaṁśritāḥ] jīvasahit haiṁ. [bahukāḥ
api te] [avāntar jātiyoṁkī apekṣāse] unakī bhārī saṁkhyā hone par bhī ve sabhī [teṣām] unameṁ
rahanevāle jīvoṁko [khalu] vāstavameṁ [mohabahulaṁ] atyanta mohase saṁyukta [sparśaṁ dadati] sparśa detī
haiṁ [arthāt sparśajñānameṁ nimitta hotī haiṁ].
ṭīkāḥ– yah, [saṁsārī jīvoṁke bhedomeṁse] pr̥thvīkāyik ādi pān̐c bhedoṁkā kathan hai.
1pr̥thvīkāy, apkāy, tejaḥkāy, vāyukāy aur vanaspatikāy–aise yah pudgalapariṇām
bandhavaśāt [bandhake kāraṇ] jīvasahit haiṁ. 2avāntar jātirūp bhed karane par ve anek hone par bhī
ve sabhī [pudgalapariṇām], sparśanendriyāvaraṇake kṣayopaśamavāle jīvoṁko bahiraṁg sparśanendriyakī
--------------------------------------------------------------------------
1. kāy = śarīra. [pr̥thvīkāy ādi kāyeṁ pudgalapariṇām haiṁ; unakā jīvake sāth bandha honekee kāraṇ ve
jīvasahit hotī haiṁ.]
2. avāntar jāti = antargat–jāti. [pr̥thvīkāy, apkāy, tejaḥkāy aur vāyukāy–in cārameṁse pratyekake
sāt lākh antargat–jātirūp bhed haiṁ; vanaspatikāyake das lākh bhed haiṁ.]

bhū–jal–anal–vāyu–vanaspatikāy jīvasahit che;
bahu kāy te atimohasaṁyut sparśa āpe jīvane. 110.

Page 170 of 264
PDF/HTML Page 199 of 293
single page version

170
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
tvānmohabahulamev sparśopalaṁbhaṁ saṁpādayantīti.. 110..
ti tthāvarataṇujogā aṇilāṇalakāiyā ya tesu tasā.
maṇapariṇāmavirahidā jīvā eiṁdiyā
ṇeyā.. 111..
trayaḥ sthāvaratanuyogā anilānalakāyikāśca teṣu trasāḥ.
manaḥpariṇāmavirahitā jīvā ekendriyā jñeyāḥ.. 111..
ede jīvāṇikāyā paṁcavidhā puḍhavikāiyādīyā.
maṇapariṇāmavirahidā jīvā egeṁdiyā bhaṇiyā.. 112..
-----------------------------------------------------------------------------
racanābhūt vartate hue, karmaphalacetanāpradhānapaneke kāraṇe atyanta moh sahit hī sparśopalabdhi saṁprāpta
karāte haiṁ.. 110..
1
gāthā 111
anvayārthaḥ– [teṣu] unameṁ, [trayaḥ] tīn [pr̥thvīkāyik, apkāyik aur vanaspatikāyik]
jīv [sthāvaratanuyogāḥ] sthāvar śarīrake saṁyogavāle haiṁ [ca] tathā [anilānalakāyikāḥ]
vāyukāyik aur agnikāyik jīv [trasāḥ] tras haiṁ; [manaḥpariṇāmavirahitāḥ] ve sab
manapariṇāmarahit [ekendriyāḥ jīvāḥ] ekendriy jīv [jñeyāḥ] jānanā.. 111..
2
--------------------------------------------------------------------------
1. sparśopalabdhi = sparśakī upalabdhi; sparśakā jñān; sparśakā anubhava. [pr̥thvīkāyik ādi jīvoṁko
sparśanendriyāvaraṇakā [–bhāvasparśanendriyake āvaraṇakā] kṣayopaśam hotā hai aur ve–ve kāyeṁ bāhya sparśanendriyakī
racanārūp hotī haiṁ, isaliye ve–ve kāyeṁ un–un jīvoṁko sparśakī upalabdhimeṁ nimittabhūt hotī haiṁ. un
jīvoṁko honevālī sparśopalabdhi prabal moh sahit hī hotī haiṁ, kyoṁki ve jīv karmaphalacetanāpradhān hote haiṁ.]

2. vāyukāyik aur agnikāyik jīvoṁko calanakriyā dekhakar vyavahārase tras kahā jātā hai; niścayase to ve bhī
sthāvaranāmakarmādhīnapaneke kāraṇ –yadyapi unheṁ vyavahārase calan haie tathāpi –sthāvar hī haiṁ.

tyāṁ jīv traṇ sthāvaratanu, tras jīv agni–samīranā;
e sarva manapariṇāmavirahit ek–indriy jāṇavā. 111.
ā pr̥thvīkāyik ādi jīvanikāy pān̐c prakāranā,
saghaḷāy manapariṇāmavirahit jīv ekendriy kahyā. 112.

Page 171 of 264
PDF/HTML Page 200 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
171
ete jīvanikāyāḥ pañcavidhāḥ pr̥thivīkāyikādyāḥ.
manaḥpariṇāmavirahitā jīvā ekendriyā bhaṇitāḥ.. 112..
pr̥thivīkāyikādīnāṁ paṁcānāmekendriyatvaniyamo‘yam.
pr̥thivīkāyikādayo hi jīvāḥ sparśanendriyāvaraṇakṣayopaśamāt
śeṣendriyāvaraṇodaye
noindriyāvaraṇodaye ca satyekendriyāamanaso bhavaṁtīti.. 112..
aṁḍesu pavaḍḍhaṁtā gabbhatthā māṇusā ya mucchagayā.
jārisayā tārisayā jīvā egeṁdiyā
ṇeyā.. 113..
aṁḍeṣu pravardhamānā garbhasthā mānuṣāśca mūrcchāṁ gatāḥ.
yādraśāstādraśā jīvā ekendriyā jñeyāḥ.. 113..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 112
anvayārthaḥ– [ete] in [pr̥thivīkāyikādyāḥ] pr̥thvīkāyik ādi [pañcavidhāḥ] pān̐c prakārake
[jīvanikāyāḥ] jīvanikāyoṁko [manaḥpariṇāmavirahitāḥ] manapariṇāmarahit [ekendriyāḥ jīvāḥ]
ekendriy jīv [bhaṇitāḥ] [sarvajñane] kahā hai.
ṭīkāḥ– yah, pr̥thvīkāyik ādi pān̐c [–paṁcavidh] jīvoṁke ekendriyapanekā niyam hai.
pr̥thvīkāyik ādi jīv, sparśanendriyake [–bhāvasparśanendriyake] āvaraṇake kṣayopaśamake kāraṇ
tathā śeṣ indriyoṁke [–cār bhāvendriyoṁke] āvaraṇakā uday tathā manake [–bhāvamanake] āvaraṇakā
uday honese, manarahit ekendriy hai.. 112..
gāthā 113
anvayārthaḥ– [aṁḍeṣu pravardhamānāḥ] aṁḍemeṁ vr̥ddhi pānevāle prāṇī, [garbhasthāḥ] garbhameṁ rahe hue prāṇī
[ca] aur [mūrcchā gatāḥ mānuṣāḥ] mūrchā prāpta manuṣya, [yādraśāḥ] jaise [buddhipūrvak vyāpār rahit] haiṁ,
[tādraśāḥ] vaise [ekendriyāḥ jīvāḥ] ekendriy jīv [jñeyāḥ] jānanā.
ṭīkāḥ– yah, ekendriyoṁko caitanyakā astitva hone sambandhī draṣṭāntakā kathan hai.
--------------------------------------------------------------------------
jevā jīvo aṁḍastha, mūrchāvastha vā garbhastha che;
tevā badhā ā paṁcavidh ekeṁdri jīvo jāṇaje. 113.