Page 152 of 264
PDF/HTML Page 181 of 293
single page version
skaṁdhatvamāpannāḥ kadācitsūkṣmatvamāpannāḥ kadācitparamāṇutvamāpannāḥ indriyagrahaṇayogyatāsadbhāvād
gr̥hyamāṇā agr̥hyamāṇā vā mūrtā ityucyaṁte. śeṣamitarat samastamapyarthajātaṁ sparśaras–
gaṁdhavarṇābhāvasvabhāvamindriyagrahaṇayogyatāyā abhāvādamūrtamityucyate. cittagrahaṇayogyatāsadbhāv–
bhāgbhavati tadubhayamapi, citaṁ, hyaniyataviṣayamaprāpyakāri matiśrutajñānasādhanībhūtaṁ mūrtamamūrtaṁ ca
samādadātīti.. 99..
jinakā svabhāv hai aise padārtha] grahaṇ hote haiṁ [–jñāt hote haiṁ]; aur śrotrendriy dvārā vahī padārtha
usake [śrotraindriyake]
aur kadācit paramāṇupaneko prāpta hote hue indriyoṁ dvārā grahaṇ hote hoṁ yā na hote hoṁ, indriyoṁ
dvārā grahaṇ honekī yogyatākā [sadaiv] sadbhāv honese ‘mūrta’ kahalāte haiṁ.
haiṁ.
Page 153 of 264
PDF/HTML Page 182 of 293
single page version
doṇhaṁ es sahāvo kālo khaṇabhaṁguro ṇiyado.. 100..
dvayoreṣ svabhāvaḥ kālaḥ kṣaṇabhaṅguro niyataḥ.. 100..
ityupagīyate, jīvapudgalānāṁ pariṇāmastu bahiraṅganimittabhūtadravyakālasadbhāve sati saṁbhūtatvādrravya–
utpanna hotā hai.– [dvayoḥ eṣaḥ svabhāvaḥ] yah, donoṁkā svabhāv hai. [kālaḥ kṣaṇabhuṅguraḥ niyataḥ] kāl
kṣaṇabhaṁgur tathā nitya hai.
jīv–pudgaloṁke pariṇām bahiraṁg–nimittabhūt dravyakālake sadbhāvameṁ utpanna honeke kāraṇ ‘dravyakālase
utpanna honevāle’ kahalāte haiṁ. vahān̐ tātparya yah hai ki – vyavahārakāl jīv–pudgaloṁke pariṇām dvārā
–ā che svabhāvo ubhayanā; kṣaṇabhaṁgī ne dhruv kāḷ che. 100.
Page 154 of 264
PDF/HTML Page 183 of 293
single page version
kālastu tatpariṇāmānyathānupapattyeti. tatra kṣaṇabhaṅgī vyavahārakālaḥ sūkṣmaparyāyasya tāvanmātratvāt,
nityo niścayakālaḥ khaguṇaparyāyādhāradravyatven sarvadaivāvinaśvaratvāditi.. 100..
uppaṇṇappaddhaṁsī avaro dīhaṁtaraṭṭhāī.. 101..
utpannapradhvaṁsyaparo dīrdhāṁtarasthāyī.. 101..
jīv–pudgaloṁke pariṇām anya prakārase nahīṁ ban sakate isaliye] niścit hotā hai.
dravyarūpase sadaiv avināśī hai.. 100..
aisā jo dūsarā kāl [arthāt utpanna hote hī naṣṭa honevālā jo vyavahārakāl] vah
[dīrdhāṁtarasthāyī] [kṣaṇik hone par bhī pravāhaapekṣāse] dīrdha sthitikā bhī [kahā jātā] hai.
utpannadhvaṁsī anya je te dīrdhasthāyī paṇ ṭhare. 101.
Page 155 of 264
PDF/HTML Page 184 of 293
single page version
samayākhyaḥ paryāy iti. sa tūtsaṁgitakṣaṇabhaṁgo‘pyupadarśit–svasaṁtāno
nayabalādrīrdhātarasthāyyupagīyamāno na duṣyati; tato na khalvāvalikāpalyopam–sāgaropamādivyavahāro
vipratiṣidhyate. tadatra niścayakālo nityaḥ dravyarūpatvāt, vyavahārakālaḥ kṣaṇikaḥ paryāyarūpatvāditi..
101..
labbhaṁti davvasaṇṇaṁ kālassa du ṇatthi kāyattaṁ.. 102..
labhaṁte dravyasaṁjñāṁ kālasya tu nāsti kāyatvam.. 102..
karatā huā nitya hai; aur jo utpanna hote hī naṣṭa hotā hai, vah [vyavahārakāl] sacamuc usī
dravyaviśeṣakī ‘samay’ nāmak paryāy hai. vah kṣaṇabhaṁgur hone par bhī apanī saṁtatiko [pravāhako]
darśātā hai isaliye use nayake balase ‘dīrgha kāl tak ṭikanevālā’ kahanemeṁ doṣ nahīṁ hai; isaliye
āvalikā, palyopam, sāgaropam ityādi vyavahārakā niṣedh nahīṁ kiyā jātā.
che ‘dravya’ saṁjñā sarvane, kāyatva che nahi kāḷane . 102.
Page 156 of 264
PDF/HTML Page 185 of 293
single page version
astikāyatvaṁ, na tathā lokākāśapradeśasaṁkhyānāmapi kālāṇūnāmek–pradeśatvādastyastikāyatvam. at
ev ca pañcāstikāyaprakaraṇe na hīh mukhyatvenopanyastaḥ kālaḥ.
jīvapudgalapariṇāmāvacchidyamānaparyāyatven tatpariṇāmānyathānupapatyānumīyamānadravyatvenā–
traivāṁtarbhāvitaḥ.. 102..
lakṣaṇoṁkā sadbhāv honese] ‘dravya’ saṁjñāko prāpta karatā hai. is prakār chah dravya haiṁ. kintu jis
prakār jīv, pudgal, dharma, adharma aur ākāśako
[asaṁkhya] hai tathāpi – ekapradeśīpaneke kāraṇ astikāyapanā nahīṁ hai. aur aisā honese hī [arthāt
kāl astikāy na honese hī] yahān̐ paṁcāstikāyake prakaraṇameṁ mukhyarūpase kālakā kathan nahīṁ kiyā
gayā hai; [parantu] jīv–pudgaloṁke pariṇām dvārā jo jñāt hotī hai – māpī jātī hai aisī usakī
paryāy honese tathā jīv–pudgaloṁke pariṇāmakī anyathā anupapatti dvārā jisakā anumān hotā hai
aisā vah dravya honese use yahān̐
2. antarbhūt karanā=bhītar samā lenā; samāviṣṭa karanā; samāveś karanā [is ‘paṁcāstikāyasaṁgrah nāmak śāstrameṁ
pudgalāstikāyake pariṇāmoṁkā varṇan karate hue, un pariṇāmoṁṁ dvārā jisake pariṇām jñāt hote hai– māpe jāte
haiṁ us padārthakā [kālakā] tathā un pariṇāmoṁkī anyathā anupapatti dvārā jisakā anumān hotā hai us
padārthakā [kālakā] gauṇarūpase varṇan karanā ucit hai – aisā mānakar yahān̐ paṁcāstikāyaprakaraṇameṁ gauṇarūpase
kālake varṇanakā samāveś kiyā gayā hai.]
Page 157 of 264
PDF/HTML Page 186 of 293
single page version
jo muyadi rāgadāse so gāhadi dukkhaparimokkhaṁ.. 103..
yo muñcati rāgadveṣau sa gāhate duḥkhaparimokṣam.. 103..
rthitayāvabudhyātraiv jīvāstikāyāṁtargatamātmānaṁ svarūpeṇātyaṁtaviśuddhacaitanyasvabhāvaṁ niścitya par–
[saḥ] vah [duḥkhaparimokṣam gāhate] duḥkhase parimukta hotā hai.
samastavastutattvakā kathan karanevāle is ‘paṁcāstikāyasaṁgrah’ ko
2. arthīrūpase=garajīrūpase; yācakarūpase; sevakarūpase; kuch prāpta karane ke prayojanase [arthāt hitaprāptike
je jīv choḍe rāgadveṣ, lahe sakaladukhamokṣane. 103.
Page 158 of 264
PDF/HTML Page 187 of 293
single page version
tadātve‘nubhūyamānamavalokya tatkālonmīlitavivekajyotiḥ karmabaṁdhasaṁtati–pravartikāṁ
rāgadveṣapariṇatimatyasyati, sa khalu jīryamāṇasneho jaghanyasnehaguṇābhimukhaparamāṇu–
badbhāvibaṁdhaparāṅmukhaḥ pūrvabaṁdhātpracyavamānaḥ śikhitaptodakadausthyānukāriṇo duḥkhasya parimokṣaṁ vigāhat
iti.. 103..
caitanyasvabhāvakā aur vikārakā bhedajñān usī kāl pragaṭ pravartamān honese] karmabandhakī paramparākā
pravartan karanevālī rāgadveṣapariṇatiko choṛatā hai, vah puruṣ, vāstavameṁ jisakā
2. rāgadveṣapariṇām aur karmabandha anādi kālase ek–dūsareko kāryakāraṇarūp haiṁ.
3. svarūpavikār = svarūpakā vikāra. [svarūp do prakārakā haiḥ [1] dravyārthik nayake viṣayabhūt svarūp, aur
hotā hai, dravyārthik nayake viṣayabhūt svarūpameṁ nahīṁ; vah [dravyārthik nayake viṣayabhūt] svarūp to sadaiv atyanta
viśuddha caitanyātmak hai.]
4. āropit = [nayā arthāt aupādhikarūpase] kiyā gayā. [sphaṭikamaṇimeṁ aupādhikarūpase honevālī raṁgit
5. sneh = rāgādirūp cikanāhaṭa.
6. sneh = sparśaguṇakī paryāyarūp cikanāhaṭa. [jis prakār jaghanya cikanāhaṭake sanmukh vartatā huā paramāṇu
hai.]
7. duḥsthiti = aśāṁt sthiti [arthāt tale–upar honā, khadbad honā]ḥ asthiratā; kharāb–burī sthiti. [jis
Page 159 of 264
PDF/HTML Page 188 of 293
single page version
pasamiyarāgaddoso havadi hadaparāparo
praśamitarāgadveṣo bhavati hataparāparo jīvaḥ.. 104..
rāgadveṣau praśāmyataḥ. tataḥ uttaraḥ pūrvaśca baṁdho vinaśyati. tataḥ punarbaṁdhahetutvābhāvāt svarūpastho nityaṁ
pratapatīti.. 104..
hatamoh hokar [–jise darśanamohakā kṣay huā ho aisā hokar], [praśamitarāgadveṣaḥ] rāgadveṣako
praśamit [nivr̥tta] karake, [hataparāparaḥ bhavati] uttar aur pūrva bandhakā jise nāś huā hai aisā
hotā hai .
paricayake kāraṇ jñānajyoti pragaṭ hotī hai; ataḥ rāgadveṣ praśamit hote haiṁ – nivr̥tta hote haiṁ; ataḥ
uttar aur pūrva [–pīchekā aur pahalekā] bandha vinaṣṭa hotā hai; ataḥ punaḥ bandha honeke hetutvakā
abhāv honese svarūpastharūpase sadaiv tapatā hai––pratāpavanta vartatā hai [arthāt vah jīv sadaiv
svarūpasthit rahakar paramānandajñānādirūp pariṇamit hai].. 104..
praśamāvī rāgadveṣ, jīv uttar–pūrav virahit bane. 104.
Page 160 of 264
PDF/HTML Page 189 of 293
single page version
śrutaskandha samāpta huā.
Page 161 of 264
PDF/HTML Page 190 of 293
single page version
śuddhaṁ budhānāmih tattvamuktam.
padārthabhaṅgen kr̥tāvatāraṁ
prakīrtyate saṁprati vartma tasya.. 7..
tesiṁ payatthabhaṁgaṁ maggaṁ mokkhassa
dvārā upodghāt karake [–nav padārtharūp bhed dvārā prārambha karake] usake mārgakā [–śuddhātmatattvake
mārgakā arthāt usake mokṣake mārgakā] varṇan kiyā jātā hai. [7]
bhākhuṁ padārthavikalpa tem ja mokṣa kerā mārgane. 105.
Page 162 of 264
PDF/HTML Page 191 of 293
single page version
teṣāṁ padārthabhaṅgaṁ mārgaṁ mokṣasya vakṣyāmi.. 105..
padārthavikalpo mokṣasya mārgaśca vaktavyatven pratijñāt iti.. 105..
mokṣasya bhavati mārgo bhavyānāṁ labdhabuddhīnām.. 106..
nav padārtharūp bhed] tathā [mokṣasya mārgaṁ] mokṣakā mārga [vakṣyāmi] kahūn̐gā.
paṁcāstikāyakā padārthabhed [arthāt chah dravyoṁkā nav padārtharūp bhed] tathā mokṣakā mārga kahanekī in
gāthāsūtrameṁ pratijñā kī gaī hai.. 105..
te hoy che nirvāṇamārag labdhabuddhi bhavyane. 106.
Page 163 of 264
PDF/HTML Page 192 of 293
single page version
labdhabuddhīnāmev nālabdhabuddhīnāṁ, kṣīṇakaṣāyatve bhavatyev na kaṣāyasahitatvebhavatītyaṣṭadhā niyamo‘tra
draṣṭavyaḥ.. 106..
bhavyajīvoṁko [mokṣasya mārgaḥ] mokṣakā mārga [bhavati] hotā hai.
hai aisā samajhanā].. 106..
2. labdhabuddhi = jinhoṁne buddhi prāpta kī ho aise.
3. kṣīṇakaṣāyapanemeṁ hī = kṣīṇakaṣāyapanā hote hī ; kṣīṇakaṣāyapanā ho tabhī. [samyaktvajñānayukta cāritra – jo
Page 164 of 264
PDF/HTML Page 193 of 293
single page version
cārittaṁ samabhāvo visayesu
cāritraṁ samabhāvo viṣayeṣu virūḍhamārgāṇām.. 107..
tattvameṁ] jinakā mārga viśeṣ rūḍh huā hai unheṁ [viṣayeṣu] viṣayoṁke prati vartatā huā [samabhāvaḥ]
samabhāv [cāritram] vah cāritra hai.
hai aisā bhāvāntar [–nav padārthoṁke śraddhānarūp bhāv] vah samyagdarśan hai.]
vadhu rūḍh mārga thatāṁ viṣayamāṁ sāmya te cāritra che. 107.
Page 165 of 264
PDF/HTML Page 194 of 293
single page version
samyagdarśanajñānasannidhānādamārgebhyaḥ samagrebhyaḥ paricyutya svatattve viśeṣeṇ rūḍhamārgāṇāṁ satā–
mindriyānindriyaviṣayabhūteṣvartheṣu rāgadveṣapūrvakavikārābhāvānnirvikārāvabodhasvabhāvaḥ samabhāvaścāritraṁ,
tadātvāyatiramaṇīyamanaṇīyaso‘punarbhavasaukhyasyaikabījam. ityeṣ trilakṣaṇo mokṣamārgaḥ purastā–
nniścayavyavahārābhyāṁ vyākhyāsyate. ih tu samyagdarśanajñānayorviṣayabhūtānāṁ navapadārthānāmu–
poddhātahetutven sūcit iti.. 107..
ātmatattvake
haiṁ] aise un ‘bhāvoṁ’ kā hī [–nav padārthoṁkā hī], mithyādarśanake udayakī nivr̥tti hone par, jo
samyak adhyavasāy [satya samajh, yathārtha avabhās, saccā avabodh] honā, vah samyagjñān hai – jo
ki [samyagjñān] kuch aṁśameṁ jñānacetanāpradhān ātmatattvakī upalabdhikā [anubhūtikā] bīj hai.
samyagdarśan aur samyagjñānake sadbhāvake kāraṇ samasta amārgoṁse chūṭakar jo svatattvameṁ viśeṣarūpase
us kālameṁ aur āgāmī kālameṁ ramaṇīy hai aur apunarbhavake [mokṣake] mahā saukhyakā ek bīj hai.
1. viniścay = niścay; drarḥ niścaya.
2. jis prakār nāvameṁ baiṭhe hue kisī manuṣyako nāvakī gatike saṁskāravaś, padārtha viparīt svarūpase samajhameṁ āte
bhī gatimān samajhameṁ āte haiṁ], usī prakār jīvako mithyādarśanake udayavaś nav padārtha viparīt svarūpase
samajhameṁ āte haiṁ.
samabhāv vah cāritra hai ].
4. upodghāt = prastāvanā [samyagdarśan–jñān–cāritra mokṣamārga hai. mokṣamārgake pratham do aṁg jo samyagdarśan
aur samyagjñān unake viṣay nav padārtha haiṁ; isaliye ab agalī gāthāoṁmeṁ nav padārthoṁkā vyakhyān kiyā jātā
hai. mokṣamārgakā vistr̥t vyakhyān āge jāyegā. yahān̐ to nav padārthoṁke vyakhyānakī prastāvanā ke heturūpase usakī
mātra sūcanā dī gaī hai.]
Page 166 of 264
PDF/HTML Page 195 of 293
single page version
saṁvaraṇaṁ ṇijjaraṇaṁ baṁdho
saṁvaranirjarabaṁdhā mokṣaśca te arthāḥ.. 108..
pudgalāstikaḥ, dharmāstikaḥ, adharmāstikaḥ, ākāśāstikaḥ, kāladravyañceti. imau hi jīvājīvau
pr̥thagbhūtāstitvanirvr̥ttatven
nirjarā, bandha [ca] aur [mokṣaḥ] mokṣa–[te arthāḥ ] vah [nav] padārtha haiṁ.
pudgalāstik, dharmāstik, adharmāstik, ākāśāstik aur kāladravya. yah jīv aur ajīv
[donoṁ] pr̥thak astitva dvārā niṣpanna honese bhinna jinake svabhāv haiṁ aise [do] mūl padārtha haiṁ .
āsarav, saṁvar, nirjarā, vaḷī baṁdh, mokṣa–padārtha che. 108.
Page 167 of 264
PDF/HTML Page 196 of 293
single page version
jīvasya, tannimittaḥ karmapariṇāmaḥ pudgalānāñca puṇyam. aśubhapariṇāmo jīvasya, tannimittaḥ karma–
pariṇāmaḥ pudgalānāñca pāpam. moharāgadveṣapariṇāmo jīvasya, tannimittaḥ karmapariṇāmo yogadvāreṇ
praviśatāṁ pudgalānāñcāsravaḥ. moharāgadveṣapariṇāmanirodho jīvasya, tannimittaḥ karmapariṇāmanirodho
yogadvāreṇ praviśatāṁ pudgalānāñca saṁvaraḥ. karmavīryaśātanasamartho bahiraṅgāṁtaraṅgatapobhirbr̥ṁhit–śuddhopayogo
jīvasya, tadanubhāvanīrasībhūtānāmekadeśasaṁkṣayaḥ samupāttakarmapudgalānāñca nirjarā.
moharāgadveṣasnigdhapariṇāmo jīvasya, tannimitten karmatvapariṇatānāṁ jīven sahānyonyasaṁmūrcchanaṁ
pudgalānāñca baṁdhaḥ. atyaṁtaśuddhātmopalambho jīvasya, jīven sahātyaṁt–
aise pudgaloṁke karmapariṇām [–śubhakarmarūp pariṇām] vah puṇya haiṁ. jīvake aśubh pariṇām [vah pāp
haiṁ] tathā ve [aśubh pariṇām] jisakā nimitta haiṁ aise pudgaloṁke karmapariṇām [–aśubhakarmarūp
pariṇām] vah pāp haiṁ. jīvake moharāgadveṣarūp pariṇām [vah āsrav haiṁ] tathā ve [moharāgadveṣarūp
pariṇām] jisakā nimitta haiṁ aise jo yogadvārā praviṣṭa honevāle pudgaloṁke karmapariṇām vah āsrav
haiṁ. jīvake moharāgadveṣarūp pariṇāmakā nirodh [vah saṁvar haiṁ] tathā vah [moharāgadveṣarūp pariṇāmakā
nirodh] jisakā nimitta haiṁ aisā jo yogadvārā praviṣṭa honevāle pudgaloṁke karmapariṇāmakā nirodh vah
saṁvar hai. karmake vīryakā [–karmakī śaktikā]
[–vr̥ddhiko prāpta śuddhopayogake nimittase] nīras hue aise upārjit karmapudgaloṁkā ekadeś
pariṇāmake] nimittase karmarūp pariṇat pudgaloṁkā jīvake sāth anyonya avagāhan [–viśiṣṭa śakti
sahit ekakṣetrāvagāhasambandha] vah bandha hai. jīvakī atyanta śuddha ātmopalabdhi [vah mokṣa hai] tathā
karmapudgaloṁkā jīvase atyanta viśleṣ [viyog] vah mokṣa hai.. 108..
2. saṁkṣay = samyak prakārase kṣaya.
Page 168 of 264
PDF/HTML Page 197 of 293
single page version
uvaogalakkhaṇā vi ya dehādehappavīcārā.. 109..
upayogalakṣaṇā api ca dehādehapravīcārāḥ.. 109..
iti.. 109..
upayogalakṣaṇavāle haiṁ. [dehādehapravīcārāḥ] saṁsārī jīv dehameṁ vartanevāle arthāt dehasahit haiṁ aur
siddha jīv dehameṁ nahīṁ vartanevāle arthāt deharahit haiṁ.
dehameṁ nahīṁ vartanevāle arthāt deharahit haiṁ.. 109
upayogalakṣaṇ ubhay; ek sadeh, ek adeh che. 109.
Page 169 of 264
PDF/HTML Page 198 of 293
single page version
deṁti khalu mohabahulaṁ phāsaṁ bahugā
dadati khalu mohabahulaṁ sparśaṁ bahukā api te teṣām.. 110..
bahiraṅgasparśanendriyanirvr̥ttibhūtāḥ karmaphalacetanāpradhān–
-----------------------------------------------------------------------------
api te] [avāntar jātiyoṁkī apekṣāse] unakī bhārī saṁkhyā hone par bhī ve sabhī [teṣām] unameṁ
rahanevāle jīvoṁko [khalu] vāstavameṁ [mohabahulaṁ] atyanta mohase saṁyukta [sparśaṁ dadati] sparśa detī
haiṁ [arthāt sparśajñānameṁ nimitta hotī haiṁ].
bhū–jal–anal–vāyu–vanaspatikāy jīvasahit che;
bahu kāy te atimohasaṁyut sparśa āpe jīvane. 110.
Page 170 of 264
PDF/HTML Page 199 of 293
single page version
maṇapariṇāmavirahidā jīvā eiṁdiyā
manaḥpariṇāmavirahitā jīvā ekendriyā jñeyāḥ.. 111..
maṇapariṇāmavirahidā jīvā egeṁdiyā bhaṇiyā.. 112..
karāte haiṁ.. 110..
vāyukāyik aur agnikāyik jīv [trasāḥ] tras haiṁ; [manaḥpariṇāmavirahitāḥ] ve sab
manapariṇāmarahit [ekendriyāḥ jīvāḥ] ekendriy jīv [jñeyāḥ] jānanā.. 111..
racanārūp hotī haiṁ, isaliye ve–ve kāyeṁ un–un jīvoṁko sparśakī upalabdhimeṁ nimittabhūt hotī haiṁ. un
jīvoṁko honevālī sparśopalabdhi prabal moh sahit hī hotī haiṁ, kyoṁki ve jīv karmaphalacetanāpradhān hote haiṁ.]
2. vāyukāyik aur agnikāyik jīvoṁko calanakriyā dekhakar vyavahārase tras kahā jātā hai; niścayase to ve bhī
tyāṁ jīv traṇ sthāvaratanu, tras jīv agni–samīranā;
e sarva manapariṇāmavirahit ek–indriy jāṇavā. 111.
ā pr̥thvīkāyik ādi jīvanikāy pān̐c prakāranā,
saghaḷāy manapariṇāmavirahit jīv ekendriy kahyā. 112.
Page 171 of 264
PDF/HTML Page 200 of 293
single page version
manaḥpariṇāmavirahitā jīvā ekendriyā bhaṇitāḥ.. 112..
pr̥thivīkāyikādayo hi jīvāḥ sparśanendriyāvaraṇakṣayopaśamāt
jārisayā tārisayā jīvā egeṁdiyā
yādraśāstādraśā jīvā ekendriyā jñeyāḥ.. 113..
ekendriy jīv [bhaṇitāḥ] [sarvajñane] kahā hai.
uday honese, manarahit ekendriy hai.. 112..
[tādraśāḥ] vaise [ekendriyāḥ jīvāḥ] ekendriy jīv [jñeyāḥ] jānanā.
tevā badhā ā paṁcavidh ekeṁdri jīvo jāṇaje. 113.