Panchastikay Sangrah-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 114-131 ; Ajiv padarth ka vyakhyan; Punya-pap padarth ka vyakhyan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 11 of 15

 

Page 172 of 264
PDF/HTML Page 201 of 293
single page version

172
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
ekendriyāṇāṁ caitanyāstitve draṣṭāṁtopanyāso‘yam.
aṁḍāṁtarlīnānāṁ, garbhasthānāṁ, mūrcchitānāṁ ca buddhipūrvakavyāpārādarśane‘pi yen prakāreṇ jīvatvaṁ
niścīyate, ten prakāreṇaikendriyāṇāmapi, ubhayeṣāmapi buddhipūrvakavyāpārādarśanasya samān–tvāditi..
113..
saṁbukkamāduvāhā saṁkhā sippī apādagā ya kimī.
jāṇaṁti rasaṁ phāsaṁ je te beiṁdiyā
jīvā.. 114..
śaṁbūkamātr̥vāhāḥ śaṅkhāḥ śuktayo‘pādakāḥ ca kr̥mayaḥ.
jānanti rasaṁ sparśaṁ ye te dvīndriyāḥ jīvāḥ.. 114..
dvīndriyaprakārasūcaneyam.
-----------------------------------------------------------------------------
aṁḍemeṁ rahe hue, garbhameṁ rahe hue aur mūrchā pāe hue [prāṇiyoṁṁ] ke jīvatvakā, unheṁ buddhipūrvak
vyāpār nahīṁ dekhā jātā tathāpi, jis prakār niścay kiyā jātā hai, usī prakār ekendriyoṁke
jīvatvakā bhī niścay kiyā jātā hai; kyoṁki donoṁmeṁ buddhipūrvak vyāpārakā
adarśan samān hai.
bhāvārthaḥ– jis prakār garbhasthādi prāṇiyoṁmeṁ, īhāpūrvak vyavahārakā abhāv hone par bhī, jīvatva
hai hī, usī prakār ekendriyoṁmeṁ bhī, īhāpūrvak vyavahārakā abhāv hone par bhī, jīvatva hai hī aisā
āgam, anumān ityādise niścit kiyā jā sakatā hai.
yahān̐ aisā tātparya grahaṇ karanā ki–jīv paramārthese svādhīn ananta jñān aur saukhya sahit
hone par bhī ajñān dvārā parādhīn indriyasukhameṁ āsakta hokar jo karma bandha karatā hai usake
nimittase apaneko ekendriy aur duḥkhī karatā hai.. 113..
gāthā 114
anvayārthaḥ– [śaṁbūkamātr̥vāhāḥ] śaṁbūk, mātr̥vāh, [śaṅkhāḥ] śaṁkh, [śuktayaḥ] sīp [ca] aur
[apādakāḥ kr̥mayaḥ] pag rahit kr̥mi–[ye] jo ki [rasaṁ sparśaṁ] ras aur sparśako [jānanti]
jānate haiṁ [te] ve–[dvīndriyāḥ jīvāḥ] dvīndriy jīv haiṁ.
ṭīkāḥ– yah, dvīndriy jīvoṁke prakārakī sūcanā hai.
--------------------------------------------------------------------------
adarśan = draṣṭigocar nahīṁ honā.
śaṁbūk, chīpo, mātr̥vāho, śaṁkh, kr̥mi pag–vagaranā
–je jāṇatā rasasparśane, te jīv dvīṁdriy jāṇavā. 114.

Page 173 of 264
PDF/HTML Page 202 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
173
ete sparśanarasanendriyāvaraṇakṣayopaśamāt śeṣendriyāvaraṇodaye noindriyāvaraṇodaye ca sati
sparśarasayoḥ paricchettāro dvīndriyā amanaso bhavaṁtīti.. 114..
jūgāguṁbhīmakkaṇapipīliyā vicchuyādiyā kīḍā.
jāṇaṁti rasaṁ phāsaṁ gaṁdhaṁ teiṁdiyā jīvā.. 115..
yūkākuṁbhīmatkuṇapipīlikā vr̥ścikādayaḥ kīṭāḥ.
jānanti rasaṁ sparśaṁ gaṁdhaṁ trīṁdriyāḥ jīvāḥ.. 115..
trīndriyaprakārasūcaneyam.
ete sparśanarasanaghrāṇeṁdriyāvaraṇakṣayopaśamāt śeṣeṁdriyāvaraṇodaye noiṁdriyāvaraṇodaye ca sati
sparśarasagaṁdhānāṁ paricchettārastrīndriyā amanaso bhavaṁtīti.. 115..
-----------------------------------------------------------------------------
sparśanendriy aur rasanendriyake [–in do bhāvendriyoṁke] āvaraṇake kṣayopaśamake kāraṇ tathā
śeṣ indriyoṁke [–tīn bhāvendriyoṁke] āvaraṇakā uday tathā manake [–bhāvamanake] āvaraṇakā uday
honese sparśa aur rasako jānanevāle yah [śaṁbūk ādi] jīv manarahit dvīndriy jīv haiṁ.. 114..
gāthā 115
anvayārthaḥ– [yukākuṁbhīmatkuṇapipīlikāḥ] jū, kuṁbhī, khaṭamal, cīṁṭī aur [vr̥ścikādayaḥ] bicchū
ādi [kīṭāḥ] jantu [rasaṁ sparśaṁ gaṁdhaṁ] ras, sparśa aur gaṁdhako [jānanti] jānate haiṁ; [trīṁdriyāḥ
jīvāḥ] ve trīndriy jīv haiṁ.
ṭīkāḥ– yah, trīndriy jīvoṁke prakārakī sūcanā hai.
sparśanendriy, rasanendriy aur ghrāṇendriyake āvaraṇake kṣayopaśamake kāraṇ tathā śeṣ indriyoṁke
āvaraṇakā uday tathā manake āvaraṇakā uday honese sparśa, ras aur gandhako jānanevāle yah [jū
ādi] jīv manarahit trīndriy jīv haiṁ.. 115..
--------------------------------------------------------------------------
jūṁ,kuṁbhī, mākaḍ, kīḍī tem ja vr̥ścikādik jaṁtu je
ras, gaṁdh tem ja sparśa jāṇe, jīv
trīndriy teh che. 115.

Page 174 of 264
PDF/HTML Page 203 of 293
single page version

174
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
uddaṁsamasayamakkhiyamadhukaribhamarā payaṁgamādīyā.
rūvaṁ rasaṁ ca gaṁdhaṁ phāsaṁ puṇ te vijāṇaṁti.. 116..
uddaṁśamaśakamakṣikāmadhukarībhramarāḥ pataṅgādyāḥ.
rūpaṁ rasaṁ ca gaṁdhaṁ sparśaṁ punaste vijānanti.. 116..
caturindriyaprakārasūcaneyam.
ete sparśanarasanaghrāṇacakṣurindriyāvaraṇakṣayopaśamāt śrotrendriyāvaraṇodaye noindriyā–varaṇodaye ca
sati sparśarasagaṁdhavarṇānāṁ paricchettāraścaturindriyā amanaso bhavaṁtīti.. 116..
suraṇaraṇārayatiriyā vaṇṇarasapphāsagaṁdhasaddaṇhū.
jalacarathalacarakhacarā baliyā paṁceṁdiyā jīvā.. 117..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 116
anvayārthaḥ– [punaḥ] punaśca [uddaṁśamaśakamakṣikāmadhukarībhramarāḥ] ḍān̐s, macchar, makkhī,
madhumakkhī, bham̐varā aur [pataṅgādyāḥ te] pataṁge ādi jīv [rūpaṁ] rūp, [rasaṁ] ras, [gaṁdhaṁ] gandha
[ca] aur [sparśaṁ] sparśako [vijānanti] vajānate haiṁ. [ve caturindriy jīv haiṁ.]
ṭīkāḥ– yah, caturindriy jīvoṁke prakārakī sūcanā hai.
sparśanendriy, rasanendriy, ghrāṇendriy aur cakṣurindriyake āvaraṇake kṣayopaśamake kāraṇ tathā
śrotrendriyake āvaraṇakā uday tathā manake āvaraṇakā uday honese sparśa, ras, gandha aur varṇako
jānanevāle yah [ḍān̐s ādi] jīv manarahit caturindriy jīv haiṁ.. 116..
--------------------------------------------------------------------------
madhamākh, bhramar, pataṁg, mākhī, ḍāṁs, macchar ādi je,
te jīv jāṇe sparśane, ras, gaṁdh tem ja rūpane. 116.
sparśādi paṁcak jāṇatāṁ tiryaṁc–nārak–sur–naro
–jaḷacar, bhūcar ke khecaro–baḷavān paṁceṁdriy jīvo. 117.

Page 175 of 264
PDF/HTML Page 204 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
175
suranaranārakatiryaco varṇarasasparśagaṁdhaśabdajñāḥ.
jalacarasthalacarakhacarā balinaḥ paṁcendriyā jīvāḥ.. 117..
pañcendriyaprakārasūcaneyam.
ath sparśanarasanaghrāṇacakṣuḥśrotrendriyāvaraṇakṣayopaśamāt noindriyāvaraṇodaye sati sparśa–
rasagaṁdhavarṇaśabdānāṁ paricchettāraḥ paṁcendriyā amanaskāḥ. kecittu noindriyāvaraṇasyāpi kṣayop–śamāt
samanaskāśca bhavanti. tatra devamanuṣyanārakāḥ samanaskā ev, tiryaṁc ubhayajātīyā iti..117..
devā cauṇṇikāyā maṇuyā puṇ kammabhogabhūmīyā.
tiriyā bahuppayārā ṇeraiyā
puḍhavibheyagadā.. 118..
devāścaturṇikāyāḥ manujāḥ punaḥ karmabhogabhūmijāḥ.
tiryaṁcaḥ bahuprakārāḥ nārakāḥ pr̥thivībhedagatāḥ.. 118..

-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 117
anvayārthaḥ– [varṇarasasparśagaṁdhaśabdajñāḥ] varṇa, ras, sparśa, gandha aur śabdako jānanevāle
ṁ[suranaranārakatiryaṁñcaḥ] dev–manuṣya–nārak–tiryaṁc–[jalacarasthalacarakhacarāḥ] jo jalacar, sthalacar,
khecar hote haiṁ ve –[balinaḥ paṁcendriyāḥ jīvāḥ] balavān paṁcendriy jīv haiṁ.
ṭīkāḥ– yah, paṁcenndriy jīvoṁke prakārakī sūcanā hai.
sparśanendriy, rasanendriy, ghrāṇendriy, cakṣurindriy aur śrotrendriyake āvaraṇake kṣayopaśamake
kāraṇ, manake āvaraṇakā uday honese, sparśa, ras, gandha, varṇa aur śabdako jānanevāle jīv
manarahit paṁcendriy jīv haiṁ; katipay [paṁcendriy jīv] to, unheṁ manake āvaraṇakā bhī kṣayopaśam
honese, manasahit [paṁcendriy jīv] hote haiṁ.
unameṁ, dev, manuṣya aur nārakī manasahit hī hote haiṁ; tiryaṁc donoṁ jātike [arthāt manarahit
tathā manasahit] hote haiṁ.. 117..
gāthā 118
anvayārthaḥ– [devāḥ caturṇikāyāḥ] devoṁke cār nikāy haiṁ, [manujāḥ karmabhog–
--------------------------------------------------------------------------
nar karmabhūmij bhogabhūmij, dev cār prakāranā,
tiryaṁc bahuvidh, nārakonā pr̥thvīgat bhedo kahyā. 118.

Page 176 of 264
PDF/HTML Page 205 of 293
single page version

176
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
indriyabhedenoktānāṁ jīvānāṁ caturgatisaṁbaṁdhatvenopasaṁhāro‘yam.

devagatināmno devāyuṣaścodayāddevāḥ, te ca bhavanavāsivyaṁtarajyotiṣkavaimānikanikāy–bhedāccaturdhā.
manuṣyagatināmno manuṣyāyuṣaśca udayānmanuṣyāḥ. te karmabhogabhūmijabhedāt
dvedhā.
tiryaggatināmnastiryagāyuṣaśca udayāttiryañcaḥ. te pr̥thivīśambūkayūkoddaṁśajalacaroragapakṣiparisarpa–
catuṣpadādibhedādanekadhā. narakagatināmno narakāyuṣaśca udayānnārakāḥ. te ratnaśarkarāvālukā–
paṅkadhūmatamomahātamaḥprabhābhūmijabhedātsaptadhā. tatra devamanuṣyanārakāḥ paṁcendriyā eva. tiryaṁcastu
kecitpaṁcendriyāḥ, kecidek–dvi–tri–caturindriyā apīti.. 118..
-----------------------------------------------------------------------------
bhūmijāḥ] manuṣya karmabhūmij aur bhogabhūmij aise do prakārake haiṁ, [tiryañcaḥ bahuprakārāḥ] tiryaṁc anek
prakārake haiṁ [punaḥ] aur [nārakāḥ pr̥thivībhedagatāḥ] nārakoṁke bhed unakī pr̥thviyoṁke bhed jitane haiṁ.
ṭīkāḥ– yah, indriyoṁke bhedakī apekṣāse kahe gaye jīvoṁkā caturgatisambandha darśāte hue upasaṁhār
hai [arthāt yahān̐ ekendriy–dvīndriyādirūp jīvabhedoṁkā cār gatike sāth sambandha darśākar jīvabhedoṁ
upasaṁhār kiyā gayā hai].
devagatinām aur devāyuke udayase [arthāt devagatināmakarma aur devāyukarmake udayake
nimittase] dev hote haiṁ; ve bhavanavāsī, vyaṁtar, jyotiṣka aur vaimānik aise 1nikāyabhedoṁke kāraṇ
cār prakārake haiṁ. manuṣyagatinām aur manuṣyāyuke udayase manuṣya hote haiṁ; ve karmabhūmij aur bhogabhūmij
aise bhedoṁke kāraṇ do prakārake haiṁ. tiryaṁcagatinām aur tiryaṁcāyuke udayase tiryaṁc hote haiṁ; ve pr̥thvī,
śaṁbūk, jūṁ, ḍān̐s, jalacar, urag, pakṣī, parisarpa, catuṣpād [caupāye] ityādi bhedoṁke kāraṇ anek
prakārake haiṁ. narakagatinām aur narakāyuke udayase nārak hote haiṁ; ve
2ratnaprabhābhūmij,
śarkarāprabhābhūmij, bālukāprabhābhūmij, paṁkaprabhābhūmij, dhūmaprabhābhūmij, tamaḥprabhābhūmij aur
mahātamaḥprabhābhūmij aise bhedoṁke kāraṇ sāt prakārake haiṁ.
unameṁ, dev, manuṣya aur nārakī paṁcendriy hī hote haiṁ. tiryaṁc to katipay
--------------------------------------------------------------------------
1. nikāy = samūh

2. ratnaprabhābhūmij = ratnaprabhā nāmakī bhūmimeṁ [–pratham narakameṁ] utpanna .

Page 177 of 264
PDF/HTML Page 206 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
177
khīṇe puvvaṇibaddhe gadiṇāme āuse ya te vi khalu.
pāuṇṇaṁti ya aṇṇaṁ gadimāussaṁ salessavasā.. 119..
kṣīṇe pūrvanibaddhe gatināmni āyuṣi ca te‘pi khalu.
prāpnuvanti cānyāṁ gatimāyuṣkaṁ svaleśyāvaśāt.. 119..
gatyāyurnāmodayanirvr̥ttatvāddevatvādīnāmanātmasvabhāvatvodyotanametat.
kṣīyate hi krameṇārabdhaphalo gatināmaviśeṣ āyurviśeṣaśca jīvānām. evamapi teṣāṁ
gatyaṁtarasyāyuraṁtarasya ca kaṣāyānuraṁjitā yogapravr̥ttirleśyā bhavati bījaṁ, tatastaducitamev
-----------------------------------------------------------------------------
paṁcendriy hote haiṁ aur katipay ekendriy, dvīndriy, trīndriy aur caturindriy bhī hote haiṁ.
bhāvārthaḥ– yahān̐ aisā tātparya grahaṇ karanā cāhiye ki cār gatise vilakṣaṇ, svātmopalabdhi
jisakā lakṣaṇ hai aisī jo siddhagati usakī bhāvanāse rahit jīv athavā siddhasadraś nijaśuddhātmākī
bhāvanāse rahit jīv jo caturgatināmakarma upārjit karate haiṁ usake udayavaś ve devādi gatiyoṁmeṁ
utpanna hote haiṁ.. 118..
gāthā 119
anvayārthaḥ– [pūrvanibaddhe] pūrvabaddha [gatināmni āyuṣi ca] gatināmakarma aur āyuṣakarma [kṣīṇe]
kṣīṇ honese [te api] jīv [svaleśyāvaśāt] apanī leśyāke vaś [khalu] vāstavameṁ [anyāṁ gatim
āyuṣkaṁ ca] anya gati aur āyuṣya [prāpnuvanti] prāpta karate haiṁ.
ṭīkāḥ– yahān̐, gatināmakarma aur āyuṣakarmake udayase niṣpanna hote haiṁ isaliye devatvādi
anātmasvabhāvabhūt haiṁ [arthāt devatva, manuṣyatva, tiryaṁcatva aur nārakatva ātmākā svabhāv nahīṁ hai]
aisā darśāyā gayā hai.
jīvoṁko, jisakā phal prārambha hojātā hai aisā amuk gatināmakarma aur amuk āyuṣakarma
kramaśaḥ kṣayako prāpta hotā hai. aisā hone par bhī unheṁ kaṣāy–anuraṁjit yogapravr̥ttirūp leśyā anya
--------------------------------------------------------------------------
kaṣāy–anuraṁjit =kaṣāyaraṁjit; kaṣāyase raṁgī huī. [kaṣāyase anuraṁjit yogapravr̥tti so leśyā hai.]
gatinām ne āyuṣya pūrvanibaddha jyāṁ kṣay thāy che,
tyāṁ anya gati–āyuṣya pāme jīv nijaleśyāvaśe. 119.

Page 178 of 264
PDF/HTML Page 207 of 293
single page version

178
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
gatyaṁtaramāyuraṁtaraṁc te prāpnuvanti. evaṁ kṣīṇākṣīṇābhyāmapi punaḥ punarnavībhūtābhyāṁ
gatināmāyuḥkarmabhyāmanātmasvabhāvabhūtābhyāmapi ciramanugamyamānāḥ saṁsaraṁtyātmānamacetayamānā jīvā
iti.. 119..
ede jīvaṇikāyā dehappavicāramassidā bhaṇidā.
dehavihūṇā siddhā bhavvā saṁsāriṇo abhavvā ya.. 120..
ete jīvanikāyā dehapravīcāramāśritāḥ bhaṇitāḥ.
dehavihīnāḥ siddhāḥ bhavyāḥ saṁsāriṇo‘bhavyāśca.. 120..

-----------------------------------------------------------------------------
gati aur anya āyuṣakā bīj hotī hai [arthāt leśyā anya gatināmakarma aur anya āyuṣakarmakā
kāraṇ hotī hai], isaliye usake ucit hī anya gati tathā anya āyuṣ ve prāpta karate haiṁ. is
prakār
kṣīṇ–akṣīṇapaneko prāpta hone par bhī punaḥ–punaḥ navīn utpanna hoevāle gatināmakarma aur
āyuṣakarma [pravāharūpase] yadyapie ve anātmasvabhāvabhūt haiṁ tathāpi–cirakāl [jīvoṁke] sāth sāth
rahate haiṁ isaliye, ātmāko nahīṁ cetanevāle jīv saṁsaraṇ karate haiṁ [arthāt ātmākā anubhav nahīṁ
karanevāle jīv saṁsārameṁ paribhramaṇ karate haiṁ].
bhāvārthaḥ– jīvoṁko devatvādikī prāptimeṁ paudgalik karma nimittabhūt haiṁ isaliye devatvādi
jīvakā svabhāv nahīṁ hai.
[punaśca, dev marakar dev hī hotā rahe aur manuṣya marakar manuṣya hī hotā rahe is mānyatākā
bhī yahān̐ niṣedh huā. jīvoṁko apanī leśyāke yogya hī gatināmakarma aur āyuṣakarmakā bandha hotā hai
aur isaliye usake yogya hī anya gati–āyuṣ prāpta hotī hai] .. 119..
gāthā 120
anvayārthaḥ– [ete jīvanikāyāḥ] yah [pūrvokta] jīvanikāy [dehapravīcāramāśritāḥ] dehameṁ
vartanevāle arthāt dehasahit [bhaṇitāḥ] kahe gaye haiṁ; [dehavihīnāḥ siddhāḥ] deharahit aise siddha haiṁ.
--------------------------------------------------------------------------
pahaleke karma kṣīṇ hote haiṁ aur bādake akṣīṇarūpase vartate haiṁ.
ā ukta jīvanikāy sarve dehasahit kahel che,
ne dehavirahit siddha che; saṁsārī bhavya–abhavya che. 120.

Page 179 of 264
PDF/HTML Page 208 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
179
uktajīvaprapaṁcopasaṁhāro‘yam.
ete hyuktaprakārāḥ sarve saṁsāriṇo dehapravīcārāḥ, adehapravīcārā bhagavaṁtaḥ siddhāḥ śuddhā jīvāḥ.
tatra dehapravīcāratvādekaprakāratve‘pi saṁsāriṇo dviprakārāḥ bhavyā abhavyāśca. te śuddha–
svarūpopalambhaśaktisadbhāvāsadbhāvābhyāṁ pācyāpācyamudgavadabhidhīyaṁt iti.. 120..
ṇa hi iṁdiyāṇi jīvā kāyā puṇ chappayār paṇṇattā.
jaṁ havadi tesu ṇāṇaṁ jīvo tti ya taṁ parūveṁti.. 121..
na hīndriyāṇi jīvāḥ kāyāḥ punaḥ ṣaṭprakārāḥ prajñaptāḥ.
yadbhavati teṣu jñānaṁ jīv iti ca tatprarūpayanti.. 121..
-----------------------------------------------------------------------------
[saṁsāriṇāḥ] saṁsārī [bhavyāḥ abhavyāḥ ca] bhavya aur abhavya aise do prakārake haiṁ.
ṭīkāḥ– yah ukta [–pahale kahe gaye] jīvavistārakā upasaṁhār hai.
jinake prakār [pahale] kahe gaye aise yah samasta saṁsārī dehameṁ vartanevāle [arthāt dehasahit]
haiṁ; dehameṁ nahīṁ vartanevāle [arthāt deharahit] aise siddhabhagavanta haiṁ– jo ki śuddha jīv hai. vahān̐, dehameṁ
vartanekī apekṣāse saṁsārī jīvoṁkā ek prakār hone par bhī ve bhavya aur abhavya aise do prakārake haiṁ.
1pācya’ aur ‘2apācya’ mūn̐gakī bhān̐ti, jinameṁ śuddha svarūpakī 3upalabdhikī śaktikā sadbhāv hai
unheṁ ‘bhavya’ aur jinameṁ śuddha svarūpakī upalabdhikī śaktikā asadbhāv hai unheṁ ‘abhavya’ kahā jātā
haiṁ .. 120..
gāthā 121
anvayārthaḥ– [na hi iṁdriyāṇi jīvāḥ] [vyavahārase kahe jānevāle ekendriyādi tathā
pr̥thvīkāyikādi ‘jīvoṁ’meṁ] indriyān̐ jīv nahīṁ hai aur [ṣaṭprakārāḥ prajñaptāḥ kāyāḥ punaḥ] chah
--------------------------------------------------------------------------
1. pācya = pakaneyogya; raṁdhaneyogya; sījhane yogya; korā na ho aisā.
2. apācya = nahīṁ pakaneyogya; raṁdhane–sījhanekī yogyatā rahit; korā.
3. upalabdhi = prāpti; anubhava.
re! iṁdriyo nahi jīv, ṣaḍvidh kāy paṇ nahi jīv che;
che temanāmāṁ jñān je bas te ja jīv nirdiṣṭa che. 121.

Page 180 of 264
PDF/HTML Page 209 of 293
single page version

180
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
vyavahārajīvatvaikāṁtapratipattinirāso‘yam.
ya ime ekendriyādayaḥ pr̥thivīkāyikādayaścānādijīvapudgalaparasparāvagāhamavalokya vya–
vahāranayen jīvaprādhānyāñjīvā iti prajñāpyaṁte. niścayanayen teṣu sparśanādīndriyāṇi pr̥thivyādayaśca
kāyāḥ jīvalakṣaṇabhūtacaitanyasvabhāvābhāvānna jīvā bhavaṁtīti. teṣvev yatsvaparaparicchittirūpeṇ
prakāśamānaṁ jñānaṁ tadev guṇaguṇinoḥ kathañcidabhedājjīvatven prarūpyat iti.. 121..
jāṇadi passadi savvaṁ icchadi sukkhaṁ bibhedi dukkhādo.
kuvvadi hidamahidaṁ vā bhuṁjadi jīvo phalaṁ tesiṁ.. 122..
jānāti paśyati sarvamicchati saukhyaṁ bibheti duḥkhāt.
karoti hitamahitaṁ vā bhuṁkte jīvaḥ phalaṁ tayoḥ.. 122..
-----------------------------------------------------------------------------
prakārakī śāstrokta kāyeṁ bhī jīv nahīṁ hai; [teṣu] unameṁ [yad jñānaṁ bhavati] jo jñān hai [tat jīvaḥ]
vah jīv hai [iti ca prarūpayanti] aisī [jñānī] prarūpaṇā karate haiṁ.
ṭīkāḥ– yah, vyavahārajīvatvake ekāntakī pratipattikā khaṇḍan hai [arthāt jise mātra
vyavahāranayase jīv kahā jātā hai usakā vāstavameṁ jīvarūpase svīkār karanā ucit nahīṁ hai aisā
yahān̐ samajhāyā hai].
yah jo ekendriyādi tathā pr̥thvīkāyikādi, ‘jīv’ kahe jāte haiṁ, anādi jīv –pudgalakā
paraspar avagāh dekhakar vyavahāranayase jīvake prādhānya dvārā [–jīvako mukhyatā dekar] ‘jīv’ kahe
jāte haiṁ. niścayanayase unameṁ sparśanādi indriyān̐ tathā pr̥thvī–ādi kāyeṁ, jīvake lakṣaṇabhūt
caitanyasvabhāvake abhāvake kāraṇ, jīv nahīṁ haiṁ; unhīṁmeṁ jo svaparako jñaptirūpase prakāśamān jñān hai
vahī, guṇ–guṇīke kathaṁcit abhedake kāraṇ, jīvarūpase prarūpit kiyā jātā hai.. 121..
gāthā 122
anvayārthaḥ– [jīvaḥ] jīv [sarvaṁ jānāti paśyati] sab jānatā hai aur dekhatā hai, [saukhyam
icchati] sukhakī icchā karatā hai, [duḥkhāt bibheti] duḥkhase ḍaratā hai, [hitam ahitam karoti]
--------------------------------------------------------------------------
pratipatti = svīkr̥ti; mānyatā.
jāṇe ane dekhe badhuṁ, sukh abhilaṣe, dukhathī ḍare,
hit–ahit jīv kare ane hit–ahitanuṁ phaḷ bhogave. 122.

Page 181 of 264
PDF/HTML Page 210 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
181
anyāsādhāraṇajīvakāryakhyāpanametat.
caitanyasvabhāvatvātkartr̥sthāyāḥ kriyāyāḥ jñapterdraśeśca jīv ev kartā, na tatsaṁbandhaḥ pudgalo,
yathākāśādi. sukhābhilāṣakriyāyāḥ duḥkhodvegakriyāyāḥ svasaṁveditahitāhitanirvirtanakriyāyāśca
caitanyavivartarūpasaṅkalpaprabhavatvātsa ev kartā, nānyaḥ. śubhāśubhākarmaphalabhūtāyā iṣṭāniṣṭa–
viṣayopabhogakriyāyāśca sukhaduḥkhasvarūpasvapariṇāmakriyāyā iv sa ev kartā, nānyaḥ.
etenāsādhāraṇakāryānumeyatvaṁ pudgalavyatiriktasyātmano dyotitamiti.. 122..
-----------------------------------------------------------------------------
hit–ahitako [śubh–aśubh bhāvoṁko] karatā hai [vā] aur [tayoḥ phalaṁ bhuṁkte] unake phalako
bhogatā hai.
ṭīkāḥ– yah, anyase asādhāraṇ aise jīvakāryoṁkā kathan hai [arthāt anya dravyoṁse asādhāraṇ
aise jo jīvake kārya ve yahān̐ darśāye haiṁ].
caitanyasvabhāvapaneke kāraṇ, kartr̥sthit [kartāmeṁ rahanevālī] kriyākā–jñapti tathā draśikā–jīv
hī kartā hai; usake sambandhameṁ rahā huā pudgal usakā kartā nahīṁ hai, jis prakār ākāśādi nahīṁ hai
usī prakāra. [caitanyasvabhāvake kāraṇ jānane aur dekhane kī kriyākā jīv hī kartā hai; jahān̐ jīv
hai vahān̐ cār arūpī acetan dravya bhī haiṁ tathāpi ve jis prakār jānane aur dekhane kī kriyāke
kartā nahīṁ hai usī prakār jīvake sāth sambandhameṁ rahe hue karma–nokarmarūp pudgal bhī us kriyāke
kartā nahīṁ hai.] caitanyake vivartarūp [–parivartanarūp] saṁkalpakī utpatti [jīvameṁ] honeke kāraṇ,
sukhakī abhilāṣārūp kriyākā, duḥkhake udvegarūp kriyākā tathā svasaṁvedit hit–ahitakī
niṣpattirūp kriyākā [–apanese saṁcetan kiye jānevāle śubh–aśubh bhāvoṁko racanerūp kriyākā]
jīv hī kartā hai; anya nahīṁ hai. śubhāśubh karmake phalabhūt
iṣṭāniṣṭaviṣayopabhogakriyākā, sukh–
duḥkhasvarūp svapariṇāmakriyākī bhān̐ti, jīv hī kartā hai; anya nahīṁ.
isase aisā samajhāyā ki [uparokta] asādhāraṇ kāryoṁ dvārā pudgalase bhinna aisā ātmā
anumey [–anumān kar sakane yogya] hai.
--------------------------------------------------------------------------
iṣṭāniṣṭa viṣay jisameṁ nimittabhūt hote haiṁ aise sukhaduḥkhapariṇāmoṁke upabhogarūp kriyāko jīv karatā hai
isaliye use iṣṭāniṣṭa viṣayoṁke upabhogarūp kriyākā kartā kahā jātā hai.

Page 182 of 264
PDF/HTML Page 211 of 293
single page version

182
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
evamabhigamma jīvaṁ aṇṇehiṁ vi pajjaehiṁ bahugehiṁ.
abhigacchadu ajjīvaṁ ṇāṇaṁtaridehiṁ liṁgehiṁ.. 123..
evamabhigamya jīvamanyairapi paryāyairbahukaiḥ.
abhigacchatvajīvaṁ jñānāṁtaritairliṅgaiḥ.. 123..
jīvājīvavyākhayopasaṁhāropakṣepasūcaneyam.
-----------------------------------------------------------------------------
bhāvārthaḥ– śarīr, indriy, man, karma ādi pudgal yā anya koī acetan dravya kadāpi jānate
nahīṁ hai, dekhate nahīṁ hai, sukhakī icchā nahīṁ karate, duḥkhase ḍarate nahīṁ hai, hit–ahitameṁ pravartate nahīṁ
hai yā unake phalako nahīṁ bhogate; isaliye jo jānatā hai aur dekhatā hai, sukhakī icchā karatā hai,
duḥkhase bhayabhīt hotā hai, śubh–aśubh bhāvoṁmeṁ pravartatā hai aur unake phalako bhogatā hai, vah, acetan
padārthoṁke sāth rahane par bhī sarva acetan padārthoṁkī kriyāoṁse bilakul viśiṣṭa prakārakī kriyāen̐
karanevālā, ek viśiṣṭa padārtha hai. isaprakār jīv nāmakā caitanyasvabhāvī padārthaviśeṣ–ki jisakā
jñānī svayaṁ spaṣṭa anubhav karate haiṁ vah–apanī asādhāraṇ kriyāoṁ dvārā anumey bhī hai.. 122..
gāthā 123
anvayārthaḥ– [evam] isaprakār [anyaiḥ api bahukaiḥ paryāyaiḥ] anya bhī bahut paryāyoṁṁ dvārā
[jīvam abhigamya] jīvako jānakar [jñānāṁtaritaiḥ liṅgaiḥ] jñānase anya aise [jaṛ] liṁgoṁṁ dvārā
[ajīvam abhigacchatu] ajīv jāno.
ṭīkāḥ– yah, jīv–vyākhyānake upasaṁhārakī aur ajīv–vyākhyānake prārambhakī sūcanā hai.
--------------------------------------------------------------------------
bījāy bahu paryāyathī e rīt jāṇī jīvane,
jāṇo ajīvapadārtha jñānavibhinna jaḍ liṁgo vaḍe. 123.

Page 183 of 264
PDF/HTML Page 212 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
183
prapañcitavivitravikalparūpaiḥ, niścayanayen moharāgadveṣapariṇatisaṁpāditaviśvarūpatvātkadācidaśuddhaiḥ
kadācittadabhāvācchuddhaiścaitanyavivartagranthirūpairbahubhiḥ paryāyaiḥ jīvamadhigacchet. adhigamya caivamacaitanya–
svabhāvatvāt jñānādarthāṁtarabhūtairitaḥ prapaṁcyamānairliṅgairjīvasaṁbaddhamasaṁbaddhaṁ vā svato bhedabuddhi–prasiddhay
rthamajīvamadhigacchediti.. 123..
–iti jīvapadārthavyākhyānaṁ samāptam.
-----------------------------------------------------------------------------
isaprakār is nirdeśake anusār [arthāt upar saṁkṣepameṁ samajhāye anusār], [1] vyavahāranayase
1karmagraṁthapratipādit jīvasthān–guṇasthān–mārgaṇāsthān ityādi dvārā 2prapaṁcit vicitra bhedarūp bahu
paryāyoṁ dvārā, tathā [2] niścayanayase moharāg–dveṣapariṇatisaṁprāpta 3viśvarūpatāke kāraṇ kadācit
aśuddha [aisī] aur kadācit usake [–moharāgadveṣapariṇatike] abhāvake kāraṇ śuddha aisī
4caitanyavivartagranthirūp bahu paryāyoṁ dvārā, jīvako jāno. isaprakār jīvako jānakar, acaitanyasvabhāvake
kāraṇ, 5jñānase arthāṁtarabhūt aise, yahān̐se [abakī gāthāoṁmeṁ] kahe jānevāle liṁgoṁṁ dvārā, 6jīv–
sambaddha yā jīv–asambaddha ajīvako, apanese bhedabuddhikī prasiddhike liye jāno.. 123..
isaprakār jīvapadārthakā vyākhyān samāpta huā.
--------------------------------------------------------------------------
1. karmagraṁthapratipādit = gommaṭasārādi karmapaddhatike granthomeṁ prarūpit –nirūpit .

2. prapaṁcit = vistārapūrvak kahī gaī.

3. moharāgadveṣapariṇatike kāraṇā jīvako viśvarūpatā arthāt anekarūpatā prāpta hotī hai.

4. granthi = gān̐ṭha. [jīvakī kadācit aśuddha aur kadācit śuddha aisī paryāyeṁ caitanyavivartakī–caitanyapariṇamanakī–
granthiyān̐ haiṁ; niścayanayase unake dvārā jīvako jāno.]

5. jñānase arthāṁntarabhūt = jñānase anyavastubhūt; jñānase anya arthāt jaṛạ̣. [ajīvakā svabhāv acaitanya honeke
kāraṇ jñānase anya aise jaṛ cihnoṁṁ dvārā vah jñāt hotā hai.]

6. jīvake sāth sambaddha yā jīv sāth asambaddha aise ajīvako jānanekā prayojan yah hai ki samasta ajīv
apanese [svajīvase] bilakul bhinna haiṁ aisī buddhi utpanna ho.

Page 184 of 264
PDF/HTML Page 213 of 293
single page version

184
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
ath ajīvapadārthavyākhyānam.
āgāsakālapoggaladhammādhammesu ṇatthi jīvaguṇā.
tesiṁ acedaṇattaṁ bhaṇidaṁ jīvassa
cedaṇadā.. 124..
ākāśakālapudgaladharmādharmeṣu na santi jīvaguṇāḥ.
teṣāmacetanatvaṁ bhaṇitaṁ jīvasya cetanatā.. 124..
ākāśādīnāmevājīvatve hetūpanyāso‘yam.
ākāśakālapudgaladharmādharmeṣu caitanyaviśeṣarūpā jīvaguṇā no vidyaṁte, ākāśādīnāṁ
teṣāmacetanatvasāmānyatvāt. acetanatvasāmānyañcākāśādīnāmev, jīvasyaiv cetanatvasāmānyā–
diti.. 124..
suhadukkhajāṇaṇā vā hidapariyammaṁ ca ahidabhīruttaṁ.
jassa ṇa vijjadi ṇiccaṁ
taṁ samaṇā beṁti ajjīvaṁ.. 125..
-----------------------------------------------------------------------------
ab ajīvapadārthakā vyākhyān hai.
gāthā 124
anvayārthaḥ– [ākāśakālapudgaladharmādharmeṣu] ākāś, kāl, pudgal, dharma aur adharmameṁ
[jīvaguṇāḥ na santi] jīvake guṇ nahīṁ hai; [kyoṁki] [teṣām acetanatvaṁ bhaṇitam] unheṁ
acetanapanā kahā hai, [jīvasya cetanatā] jīvako cetanatā kahī hai.
ṭīkāḥ– yah, ākāśādikā hī ajīvapanā darśāneke liye hetukā kathan hai.
ākāś, kāl, pudgal, dharma aur adharmameṁ caitanyaviśeṣoṁrūp jīvaguṇ vidyamān nahīṁ hai; kyoṁki
un ākāśādiko acetanatvasāmānya hai. aur acetanatvasāmānya ākāśādiko hī hai, kyoṁki jīvako
hī cetanatvasāmānya hai.. 124..
--------------------------------------------------------------------------
che jīvaguṇ nahi ābh–dharma–adharma–pudgal–kāḷamāṁ;
temāṁ acetanatā kahī, cetanapaṇuṁ kahyuṁ jīvamāṁ. 124.
sukhaduḥkhasaṁcetan, ahitanī bhīti, udyam hit viṣe
jene kadī hotāṁ nathī, tene ajīv śramaṇo kahe. 125.
sukhaduḥkhajñānaṁ vā hitaparikarma cāhitabhīrutvam.
yasya na vidyate nityaṁ taṁ śramaṇā bruvantyajīvam.. 125..

Page 185 of 264
PDF/HTML Page 214 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
185
ākāśādīnāmacetanatvasāmānye punaranumānametat.
sukhaduḥkhajñānasya hitaparikarmaṇo‘hitabhīrutvasya ceti caitanyaviśeṣāṇāṁ nityamanupalabdher–
vidyamānacaitanyasāmānyā evākāśādayo‘jīvā iti.. 125..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 125
anvayārthaḥ– [sukhaduḥkhajñānaṁ vā] sukhaduḥkhakā jñān [hitaparikarma] hitakā udyam [ca] aur
[ahitabhīrutvam] ahitakā bhay– [yasya nityaṁ na vidyate] yah jise sadaiv nahīṁ hote, [tam] use
[śramaṇāḥ] śramaṇ [ajīvam bruvanti] ajīv kahate haiṁ.
ṭīkāḥ– yah punaśca, ākāśādikā acetanatvasāmānya niścit karaneke liye anumān hai.
ākāśādiko sukhaduḥkhakā jñān, hitakā udyam aur ahitakā bhay–in caitanyaviśeṣoṁkī sadā
anupalabdhi hai [arthāt yah caitanyaviśeṣ ākāśādiko kisī kāl nahīṁ dekhe jāte], isaliye [aisā
niścit hotā hai ki] ākāśādi ajīvoṁko caitanyasāmānya vidyamān nahīṁ hai.
bhāvārthaḥ– jise cetanatvasāmānya ho use cetanatvaviśeṣ honā hī cāhie. jise cetanatvaviśeṣ
na ho use cetanatvasāmānya bhī nahīṁ hotā. ab, ākāśādi pān̐c dravyoṁko sukhaduḥkhakā saṁcetan,
hit ke lie prayatna aur ahitake lie bhīti–yah cetanatvaviśeṣ kabhī dekhe nahīṁ jāte; isaliye
niścit hotā hai ki ākāśādiko cetanatvasāmānya bhī nahīṁ hai, arthāt acetanatvasāmānya hī hai..
125..
--------------------------------------------------------------------------
hit aur ahitake sambandhameṁ ācāryavar śrī jayasenācāryadevakr̥t tātparyavr̥tti nāmak ṭīkāmeṁ nimnoktānusār
vivaraṇ haiḥ–
ajñānī jīv phūlakī mālā, strī, caṁdanādikoe tathā unake kāraṇabhūt dānapūjādiko hit samajhate haiṁ aur
sarpa, viṣ, kaṁṭakādiko ahit samajhate haiṁ. samyagjñānī jīv akṣay ananta sukhako tathā usake kāraṇabhūt
niścayaratnatrayapariṇat paramātmadravyako hit samajhate haiṁ aur ākulatāke utpādak aise duḥkhako tathā usake
kāraṇabhūt mithyātvarāgādipariṇat ātmadravyako ahit samajhate haiṁ.

Page 186 of 264
PDF/HTML Page 215 of 293
single page version

186
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
saṁṭhāṇā saṁghādā vaṇṇarasapphāsagaṁdhasaddā ya.
poggaladavvappabhavā hoṁti guṇā pajjayā ya bahū.. 126..
arasamarūvamagaṁdhaṁ
avvattaṁ cedaṇāguṇamasaddaṁ.
jāṇ aliṁgaggahaṇaṁ jīvamaṇiddiṭṭhasaṁṭhāṇaṁ.. 127..
saṁsthānāni saṁghātāḥ varṇarasasparśagaṁdhaśabdāśca.
pudgaladravyaprabhavā bhavanti guṇāḥ paryāyāśca bahavaḥ.. 126..
arasamarūpamagaṁdhamavyaktaṁ cetanāguṇamaśabdam.
jānīhyaliṅgagrahaṇaṁ jīvamanirdiṣṭasaṁsthānam.. 127..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 126–127
anvayārthaḥ– [saṁsthānāni] [samacaturasrādi] saṁsthān, [saṁghātāḥ] [audārik śarīr sambandhī]
saṁghāt, [varṇarasasparśagaṁdhaśabdāḥ ca] varṇa, ras, sparśa, gandha aur śabda–[bahavaḥ guṇāḥ paryāyāḥ ca] aise
jo bahu guṇ aur paryāyeṁ haiṁ, [pudgaladravyaprabhavāḥ bhavanti] ve pudgaladravyaniṣpanna hai.
[arasam arūpam agaṁdham] jo aras, arūp tathā agandha hai, [avyaktam] avyakta hai,
[aśabdam] aśabda hai, [anirdiṣṭasaṁsthānam] anirdiṣṭasaṁsthān hai [arthāt jisakā koī saṁsthān nahīṁ
kahā aisā hai], [cetanāguṇam] cetanāguṇavālā hai aur [aliṅgagrahaṇam] indriyoṁke dvārā agrāhya hai,
[jīvaṁ jānīhi] use jīv jāno.
ṭīkāḥ– jīv–pudgalake saṁyogameṁ bhī, unake bhedake kāraṇabhūt svarūpakā yah kathan hai [arthāt
jīv aur pudgalake saṁyogameṁ bhī, jisake dvārā unakā bhed jānā jā sakatā hai aise unake bhinna–
bhinna svarūpakā yah kathan hai].
--------------------------------------------------------------------------
saṁsthān–saṁdhāto, varaṇ–ras–gaṁdh–śabda–sparśa je,
te bahu guṇo ne paryayo pudgaladaravaniṣpanna che. 126.
je cetanāguṇ, arasarūp,
agaṁdhaśabda, avyakta che,
nirdiṣṭa nahi saṁsthān, iṁdriyagrāhya nahi, te jīv che. 127.

Page 187 of 264
PDF/HTML Page 216 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
187
jīvapudgalayoḥ saṁyoge‘pi bhedanibaṁdhanasvarūpākhyānametat.
yatkhalu śarīraśarīrisaṁyoge sparśarasagaṁdhavarṇaguṇatvātsaśabdatvātsaṁsthānasaṅgātādiparyāy–
pariṇatatvācca indriyagrahaṇayogyaṁ, tatpudgaladravyam. yatpunarasparśarasagaṁdhavarṇaguṇatvādaśabdatvād–
nirdiṣṭasaṁsthānatvādavyaktatvādiparyāyaiḥ pariṇatatvācca nendriyagrahaṇayogyaṁ, taccetanā–
guṇatvāt rūpibhyo‘rūpibhyaścājīvebhyo viśiṣṭaṁ jīvadravyam. evamih jīvājīvayorvāstavo bhedaḥ
samyagjñānināṁ mārgaprasiddhayarthaṁ pratipādit iti.. 126–127..
–iti ajīvapadārthavyākhyānaṁ samāptam.
-----------------------------------------------------------------------------
śarīr aur 1śarīrīke saṁyogameṁ, [1] jo vāstavameṁ sparśa–ras–gandha–varṇa. guṇavālā honeke
kāraṇ, saśabda honeke kāraṇ tathā saṁsthān–saṁghātādi paryāyoṁrūpase pariṇat honeke kāraṇ
indriyagrahaṇayogya hai, vah pudgaladravya haie; aur [2] jo sparśa–ras–gandha–varṇaguṇ rahit honeke
kāraṇ, aśabda honeke kāraṇ, anirdiṣṭasaṁsthān honeke kāraṇ tathā
2avyaktatvādi paryāyoṁrūpase
pariṇat honeke kāraṇ indriyagrahaṇayogya nahīṁ hai, vah, cetanāguṇamayapaneke kāraṇ rūpī tathā arūpī
ajīvoṁse
3viśiṣṭa [bhinna] aisā jīvadravya hai.
is prakār yahān̐ jīv aur ajīvakā vāstavik bhed samyagjñānīyoṁke mārgakī prasiddhike hetu
pratipādit kiyā gayā.
[bhāvārthaḥ– anādi mithyāvāsanāke kāraṇ jīvoṁko svayaṁ kaun hai usakā vāstavik jñān nahīṁ
hai aur apaneko śarīrādirūp mānate haiṁ. unheṁ jīvadravya tathā ajīvadravyakā yathārtha bhed darśākar
muktikā mārga prāpta karāneke hetu yahān̐ jaṛ pudgaladravyake aur cetan jīvadravyake vītarāgasarvajñakathit
lakṣaṇ kahe gae. jo jīv un lakṣaṇoṁko jānakar, apaneko ek svataḥsiddha svataṁtra dravyarūpase
pahicānakar, bhedavijñānī anubhavī hotā hai, vah nijātmadravyameṁ līn hokar mokṣamārgako sādhakar
śāśvat nirākul sukhakā bhoktā hotā hai.] 126–127..
is prakār ajīvapadārthakā vyākhyān samāpta huā.
--------------------------------------------------------------------------
1. śarīrī = dehī; śarīravālā [arthāt ātmā].

2. avyaktatvādi = avyaktatva ādi; aprakaṭatva ādie.

3. viśiṣṭa = bhinna; vilakṣaṇ; khās prakārakā.

Page 188 of 264
PDF/HTML Page 217 of 293
single page version

188
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
uktau mūlapadārthau. ath saṁyogapariṇāmanirvr̥ttetarasaptapadārthānāmupoddhātārthaṁ jīvapudgal–
karmacakramanuvarṇyate–
jo khalu saṁsārattho jīvo tatto du hodi pariṇāmo.
pariṇāmādo kammaṁ kammādo hodi gadisu
gadī.. 128..
gadimadhigadassa deho dehādo iṁdiyāṇi jāyaṁte.
tehiṁ du visayaggahaṇaṁ tatto rāgo va doso vā.. 129..
jāyadi jīvassevaṁ bhāvo saṁsāracakkavālammi.
idi jiṇavarehiṁ bhaṇido aṇādiṇidhaṇo saṇidhaṇo vā.. 130..
yaḥ khalu saṁsārastho jīvastatastu bhavati pariṇāmaḥ.
pariṇāmātkarma karmaṇo bhavati gatiṣu gatiḥ.. 128..
gatimadhigatasya deho dehādindriyāṇi jāyaṁte.
taistu viṣayagrahaṇaṁ tato rāgo vā dveṣo vā.. 129..
jāyate jīvasyaivaṁ bhāvaḥ saṁsāracakravāle.
iti jinavarairbhaṇito‘nādinidhanaḥ sanidhano vā.. 130..
-----------------------------------------------------------------------------
do mūlapadārtha kahe gae ab [unake] saṁyogapariṇāmase niṣpanna honevāle anya sāt padārthoṁke
upodghātake hetu jīvakarma aur pudgalakarmake cakrakā varṇan kiyā jātā hai.
--------------------------------------------------------------------------
saṁsāragat je jīv che pariṇām tene thāy che,
pariṇāmathī karmo, karamathī gaman gatimāṁ thāy che; 128.
gatiprāptane tan thāy, tanathī iṁdriyo vaḷī thāy che,
enāthī viṣay grahāy, rāgadveṣ tethī thāy che. 129.
e rīt bhāv anādinidhan anādisāṁt thayā kare
saṁsāracakra viṣe jīvone–em jinadevo kahe. 130.

Page 189 of 264
PDF/HTML Page 218 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
189
ih hi saṁsāriṇo jīvādanādibaṁdhanopādhivaśen snigdhaḥ pariṇāmo bhavati.
pariṇāmātpunaḥ pudgalapariṇāmātmakaṁ karma. karmaṇo nārakādigatiṣu gatiḥ. gatyadhigamanā–ddehaḥ.
dehādindriyāṇi. indriyebhyo viṣayagrahaṇam. viṣayagrahaṇādrāgadveṣau. rāgadveṣābhyāṁ punaḥ snigdhaḥ pariṇāmaḥ.
pariṇāmātpunaḥ pudgalapariṇāmātmakaṁ karma. karmaṇaḥ punarnārakādigatiṣu gatiḥ. gatyadhigamanātpunardehaḥ.
dehātpunarindriyāṇi. indriyebhyaḥ punarviṣayagrahaṇam. viṣayagrahaṇātpunā rāgadveṣau. rāgadveṣābhyāṁ punarapi
snigdhaḥ pariṇāmaḥ. evamidamanyonyakāryakāraṇabhūtajīvapudgal–pariṇāmātmakaṁ karmajālaṁ saṁsāracakre
jīvasyānādyanidhanaṁ anādisanidhanaṁ vā cakravatparivartate. tadatra pudgalapariṇāmanimitto jīvapariṇāmo
jīvapariṇāmanimittaḥ pudgalapariṇāmaśca vakṣyamāṇ–padārthabījatven saṁpradhāraṇīy iti.. 128–130..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 128–130
anvayārthaḥ– [yaḥ] jo [khalu] vāstavameṁ [saṁsārasthaḥ jīvaḥ] saṁsārasthit jīv hai [tataḥ tu
pariṇāmaḥ bhavati] usase pariṇām hotā hai [arthāt use snigdha pariṇām hotā hai], [pariṇāmāt
karma] pariṇāmase karma aur [karmaṇaḥ] karmase [gatiṣu gatiḥ bhavati] gatiyoṁmeṁ gaman hotā hai.
[gatim adhigatasya dehaḥ] gatiprāptako deh hotī hai, [dehāt indriyāṇi jāyaṁte] dehathī
indriyān̐ hotī hai, [taiḥ tu viṣayagrahaṇaṁ] indriyoṁse viṣayagrahaṇ aur [tataḥ rāgaḥ vā dveṣaḥ vā]
viṣayagrahaṇase rāg athavā dveṣ hotā hai.
[evaṁ bhāvaḥ] aise bhāv, [saṁsāracakravāle] saṁsāracakrameṁ [jīvasya] jīvako [anādinidhanaḥ
sanidhanaḥ vā] anādi–ananta athavā anādi–sānta [jāyate] hote rahate haiṁ–[iti jinavaraiḥ bhaṇitaḥ]
aisā jinavaroṁne kahā hai.
ṭīkāḥ– is lokameṁ saṁsārī jīvase anādi bandhanarūp upādhike vaś snigdha pariṇām hotā hai,
pariṇāmase pudgalapariṇāmātmak karma, karmase narakādi gatiyoṁmeṁ gaman, gatikī prāptise deh, dehase
indriyān̐, indriyoṁse viṣayagrahaṇ, viṣayagrahaṇase rāgadveṣ, rāgadveṣase phir snigdha pariṇām, pariṇāmase phir
pudgalapariṇāmātmak karma, karmase phir narakādi gatiyoṁmeṁ gaman, gatikī prāptise phir deh, dehase
phir indriyān̐, indriyoṁse phir viṣayagrahaṇ, viṣayagrahaṇase phir rāgadveṣ, rāgadveṣase phir punaḥ snigdha
pariṇāma. is prakār yah anyonya
1kāryakāraṇabhūt jīvapariṇāmātmak aur pudgalapariṇāmātmak
karmajāl saṁsāracakrameṁ jīvako anādi–anantarūpase athavā anādi–sāntarūpase cakrakī bhān̐ti punaḥ–
punaḥ hote rahate haiṁ.
--------------------------------------------------------------------------
1. kārya arthāt naimittik, aur kāraṇ arthāt nimitta. [jīvapariṇāmātmak karma aur pudgalapariṇāmātmak karma
paraspar kāryakāraṇabhūt arthāt naimittik–nimittabhūt haiṁ. ve karma kisī jīvako anādi–ananta aur kisī
jīvako anādi–sānta hote haiṁ.]

Page 190 of 264
PDF/HTML Page 219 of 293
single page version

190
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
is prakār yahān̐ [aisā kahā ki], pudgalapariṇām jinakā nimitta hai aise jīvapariṇām aur
jīvapariṇām jinakā nimitta hai aise pudgalapariṇām ab āge kahe jānevāle [puṇyādi sāt]
padārthoṁke bījarūp avadhāranā.
bhāvārthaḥ– jīv aur pudgalako paraspar nimitta–naimittikarūpase pariṇām hotā hai. us
pariṇāmake kāraṇ puṇyādi padārtha utpanna hote haiṁ, jinakā varṇan agalī gāthāoṁmeṁ kiyā jāegā.
praśnaḥ– puṇyādi sāt padārthoṁkā prayojan jīv aur ajīv in do se hī pūrā ho jātā hai,
kyoṁki ve jīv aur ajīvakī hī paryāyeṁ haiṁ. to phir ve sāt padārtha kisalie kahe jā rahe haiṁ?
uttaraḥ– bhavyoṁko hey tattva aur upādey tattva [arthāt hey aur upādey tattvoṁkā svarūp tathā
unake kāraṇ] darśāneke hetu unakā kathan hai. duḥkh vah hey tattva hai, unakā kāraṇ saṁsār hai,
saṁsārakā kāraṇ āsrav aur bandha do haiṁ [athavā vistārapūrvak kahe to puṇya, pāp, āsrav aur bandha
cār haiṁ] aur unakā kāraṇ mithyādarśan–jñān–cāritra hai. sukh vah upādey tattva hai, usakā kāraṇ
mokṣa hai, mokṣakā kāraṇ saṁvar aur nirjarā hai aur unakā kāraṇ samyagdarśan–jñān–cāritra hai. yah
prayojanabhūt bāt bhavya jīvoṁko pragaṭarūpase darśāneke hetu puṇyādi
1sāt padārthoṁkā kathan hai.. 128–
130..
--------------------------------------------------------------------------
1. ajñānī aur jñānī jīv puṇyādi sāt padārthoṁmeseṁ kin–kin padārthoṁke kartā haiṁ tatsambandhī ācāryavar śrī
jayasenācāryadevakr̥t tātparyavr̥tti nāmakī ṭīkāmeṁ nimnoktānusār varṇan haieḥ–
ajñānī jīv nirvikār svasaṁvedanake abhāvake kāraṇ pāpapadārthakā tathā āsrav–baṁdhapadārthoṁkā kartā hotā
hai; kadācit maṁd mithyātvake udayase, dekhe hue–sune hue–anubhav kie hue bhogokī ākāṁkṣārūp nidānabandha
dvārā, bhaviṣyakālameṁ pāpakā anubandha karanevāle puṇyapadārthakā bhī kartā hotā hai. jo jñānī jīv hai vah,
nirvikār–ātmatattvaviṣayak ruci, tadviṣayak jñapti aur tadviṣayak niścal anubhūtirūp abhedaratnatrayapariṇām
dvārā, saṁvar–nirjarā–mokṣapadārthoṁkā kartā hotā hai; aur jīv jab pūrvokta niścayaratnatrayameṁ sthir nahīṁ rah
sakatā tab nirdoṣaparamātmasvarūp arhaṁt–siddhoṁkī tathā unakā [nirdoṣ paramātmākā] ārādhan karanevāle
ācārya–upādhyāy–sādhuoṁkī nirbhar asādhāraṇ bhaktirūp aisā jo saṁsāravicchedake kāraṇabhūt, paramparāse
muktikāraṇabhūt, tīrthaṁkaraprakr̥ti ādi puṇyakā anubandha karanevālā viśiṣṭa puṇya use anīhitavr̥ttise nidānarahit
pariṇāmase karatā hai. is prakār ajñānī jīv pāpādi cār padārthoṁkā kartā hai aur jñānī saṁvarādi tīn
padārthoṁkā kartā haie.

Page 191 of 264
PDF/HTML Page 220 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
191
ath puṇyapāpapadārthavyākhyānam.
moho rāgo doso cittapasādo ya jassa bhāvammi.
vijjadi tassa suho vā asuho vā hodi pariṇāmo.. 131..
moho rāgo dveṣaścittaprasādaḥ vā yasya bhāve.
vidyate tasya śubho vā aśubho vā bhavati pariṇāmaḥ.. 131..
-----------------------------------------------------------------------------
ab puṇya–pāpapadārthakā vyakhyān hai.
gāthā 131
anvayārthaḥ– [yasya bhāve] jisake bhāvameṁ [mohaḥ] moh, [rāgaḥ] rāg, [dveṣaḥ] dveṣ [vā]
athavā [cittaprasādaḥ] cittaprasannatā [vidyate] hai, [tasya] usee [śubhaḥ vā aśubhaḥ vā] śubh athavā
aśubh [pariṇāmaḥ] pariṇām [bhavati] hai.
-------------------------------------------------------------------------
[yahā jñānīke viśiṣṭa puṇyako saṁsāravicchedake kāraṇabhūt kahā vahā aisā samajhanā ki –vāstavameṁ to
samyagdarśanajñānacāritra hī saṁsāravicchedake kāraṇabhūt haiṁ, parantu jab vah samyagdarśan–jñān–cāritra apūrṇadaśāmeṁ
hotā hai tab usake sāth anicchitavr̥ttise vartate hue viśiṣṭa puṇyameṁ saṁsāravicchedake kāraṇapanekā ārop kiyā
jātā hai. vah ārop bhī vāstavik kāraṇake–samyagdarśanādike –astitvameṁ hī ho sakatā hai.]
che rāg, dveṣ, vimoh, cittaprasādapariṇati jehane,
te jīvane śubh vā aśubh pariṇāmano sadbhāv che. 131.