Page 172 of 264
PDF/HTML Page 201 of 293
single page version
113..
jāṇaṁti rasaṁ phāsaṁ je te beiṁdiyā
jānanti rasaṁ sparśaṁ ye te dvīndriyāḥ jīvāḥ.. 114..
jīvatvakā bhī niścay kiyā jātā hai; kyoṁki donoṁmeṁ buddhipūrvak vyāpārakā
āgam, anumān ityādise niścit kiyā jā sakatā hai.
nimittase apaneko ekendriy aur duḥkhī karatā hai.. 113..
jānate haiṁ [te] ve–[dvīndriyāḥ jīvāḥ] dvīndriy jīv haiṁ.
–je jāṇatā rasasparśane, te jīv dvīṁdriy jāṇavā. 114.
Page 173 of 264
PDF/HTML Page 202 of 293
single page version
jāṇaṁti rasaṁ phāsaṁ gaṁdhaṁ teiṁdiyā jīvā.. 115..
jānanti rasaṁ sparśaṁ gaṁdhaṁ trīṁdriyāḥ jīvāḥ.. 115..
honese sparśa aur rasako jānanevāle yah [śaṁbūk ādi] jīv manarahit dvīndriy jīv haiṁ.. 114..
jīvāḥ] ve trīndriy jīv haiṁ.
ādi] jīv manarahit trīndriy jīv haiṁ.. 115..
ras, gaṁdh tem ja sparśa jāṇe, jīv trīndriy teh che. 115.
Page 174 of 264
PDF/HTML Page 203 of 293
single page version
rūvaṁ rasaṁ ca gaṁdhaṁ phāsaṁ puṇ te vijāṇaṁti.. 116..
rūpaṁ rasaṁ ca gaṁdhaṁ sparśaṁ punaste vijānanti.. 116..
ete sparśanarasanaghrāṇacakṣurindriyāvaraṇakṣayopaśamāt śrotrendriyāvaraṇodaye noindriyā–varaṇodaye ca
[ca] aur [sparśaṁ] sparśako [vijānanti] vajānate haiṁ. [ve caturindriy jīv haiṁ.]
jānanevāle yah [ḍān̐s ādi] jīv manarahit caturindriy jīv haiṁ.. 116..
te jīv jāṇe sparśane, ras, gaṁdh tem ja rūpane. 116.
sparśādi paṁcak jāṇatāṁ tiryaṁc–nārak–sur–naro
Page 175 of 264
PDF/HTML Page 204 of 293
single page version
jalacarasthalacarakhacarā balinaḥ paṁcendriyā jīvāḥ.. 117..
ath sparśanarasanaghrāṇacakṣuḥśrotrendriyāvaraṇakṣayopaśamāt noindriyāvaraṇodaye sati sparśa–
samanaskāśca bhavanti. tatra devamanuṣyanārakāḥ samanaskā ev, tiryaṁc ubhayajātīyā iti..117..
tiriyā bahuppayārā ṇeraiyā
tiryaṁcaḥ bahuprakārāḥ nārakāḥ pr̥thivībhedagatāḥ.. 118..
-----------------------------------------------------------------------------
khecar hote haiṁ ve –[balinaḥ paṁcendriyāḥ jīvāḥ] balavān paṁcendriy jīv haiṁ.
manarahit paṁcendriy jīv haiṁ; katipay [paṁcendriy jīv] to, unheṁ manake āvaraṇakā bhī kṣayopaśam
honese, manasahit [paṁcendriy jīv] hote haiṁ.
Page 176 of 264
PDF/HTML Page 205 of 293
single page version
devagatināmno devāyuṣaścodayāddevāḥ, te ca bhavanavāsivyaṁtarajyotiṣkavaimānikanikāy–bhedāccaturdhā.
manuṣyagatināmno manuṣyāyuṣaśca udayānmanuṣyāḥ. te karmabhogabhūmijabhedāt
catuṣpadādibhedādanekadhā. narakagatināmno narakāyuṣaśca udayānnārakāḥ. te ratnaśarkarāvālukā–
paṅkadhūmatamomahātamaḥprabhābhūmijabhedātsaptadhā. tatra devamanuṣyanārakāḥ paṁcendriyā eva. tiryaṁcastu
kecitpaṁcendriyāḥ, kecidek–dvi–tri–caturindriyā apīti.. 118..
prakārake haiṁ [punaḥ] aur [nārakāḥ pr̥thivībhedagatāḥ] nārakoṁke bhed unakī pr̥thviyoṁke bhed jitane haiṁ.
upasaṁhār kiyā gayā hai].
aise bhedoṁke kāraṇ do prakārake haiṁ. tiryaṁcagatinām aur tiryaṁcāyuke udayase tiryaṁc hote haiṁ; ve pr̥thvī,
śaṁbūk, jūṁ, ḍān̐s, jalacar, urag, pakṣī, parisarpa, catuṣpād [caupāye] ityādi bhedoṁke kāraṇ anek
prakārake haiṁ. narakagatinām aur narakāyuke udayase nārak hote haiṁ; ve
mahātamaḥprabhābhūmij aise bhedoṁke kāraṇ sāt prakārake haiṁ.
2. ratnaprabhābhūmij = ratnaprabhā nāmakī bhūmimeṁ [–pratham narakameṁ] utpanna .
Page 177 of 264
PDF/HTML Page 206 of 293
single page version
pāuṇṇaṁti ya aṇṇaṁ gadimāussaṁ salessavasā.. 119..
prāpnuvanti cānyāṁ gatimāyuṣkaṁ svaleśyāvaśāt.. 119..
bhāvanāse rahit jīv jo caturgatināmakarma upārjit karate haiṁ usake udayavaś ve devādi gatiyoṁmeṁ
utpanna hote haiṁ.. 118..
āyuṣkaṁ ca] anya gati aur āyuṣya [prāpnuvanti] prāpta karate haiṁ.
aisā darśāyā gayā hai.
tyāṁ anya gati–āyuṣya pāme jīv nijaleśyāvaśe. 119.
Page 178 of 264
PDF/HTML Page 207 of 293
single page version
gatināmāyuḥkarmabhyāmanātmasvabhāvabhūtābhyāmapi ciramanugamyamānāḥ saṁsaraṁtyātmānamacetayamānā jīvā
iti.. 119..
dehavihūṇā siddhā bhavvā saṁsāriṇo abhavvā ya.. 120..
dehavihīnāḥ siddhāḥ bhavyāḥ saṁsāriṇo‘bhavyāśca.. 120..
-----------------------------------------------------------------------------
kāraṇ hotī hai], isaliye usake ucit hī anya gati tathā anya āyuṣ ve prāpta karate haiṁ. is
prakār
rahate haiṁ isaliye, ātmāko nahīṁ cetanevāle jīv saṁsaraṇ karate haiṁ [arthāt ātmākā anubhav nahīṁ
karanevāle jīv saṁsārameṁ paribhramaṇ karate haiṁ].
aur isaliye usake yogya hī anya gati–āyuṣ prāpta hotī hai] .. 119..
ne dehavirahit siddha che; saṁsārī bhavya–abhavya che. 120.
Page 179 of 264
PDF/HTML Page 208 of 293
single page version
svarūpopalambhaśaktisadbhāvāsadbhāvābhyāṁ pācyāpācyamudgavadabhidhīyaṁt iti.. 120..
jaṁ havadi tesu ṇāṇaṁ jīvo tti ya taṁ parūveṁti.. 121..
yadbhavati teṣu jñānaṁ jīv iti ca tatprarūpayanti.. 121..
vartanekī apekṣāse saṁsārī jīvoṁkā ek prakār hone par bhī ve bhavya aur abhavya aise do prakārake haiṁ.
‘
haiṁ .. 120..
2. apācya = nahīṁ pakaneyogya; raṁdhane–sījhanekī yogyatā rahit; korā.
3. upalabdhi = prāpti; anubhava.
che temanāmāṁ jñān je bas te ja jīv nirdiṣṭa che. 121.
Page 180 of 264
PDF/HTML Page 209 of 293
single page version
kāyāḥ jīvalakṣaṇabhūtacaitanyasvabhāvābhāvānna jīvā bhavaṁtīti. teṣvev yatsvaparaparicchittirūpeṇ
prakāśamānaṁ jñānaṁ tadev guṇaguṇinoḥ kathañcidabhedājjīvatven prarūpyat iti.. 121..
kuvvadi hidamahidaṁ vā bhuṁjadi jīvo phalaṁ tesiṁ.. 122..
karoti hitamahitaṁ vā bhuṁkte jīvaḥ phalaṁ tayoḥ.. 122..
vah jīv hai [iti ca prarūpayanti] aisī [jñānī] prarūpaṇā karate haiṁ.
yahān̐ samajhāyā hai].
jāte haiṁ. niścayanayase unameṁ sparśanādi indriyān̐ tathā pr̥thvī–ādi kāyeṁ, jīvake lakṣaṇabhūt
caitanyasvabhāvake abhāvake kāraṇ, jīv nahīṁ haiṁ; unhīṁmeṁ jo svaparako jñaptirūpase prakāśamān jñān hai
vahī, guṇ–guṇīke kathaṁcit abhedake kāraṇ, jīvarūpase prarūpit kiyā jātā hai.. 121..
hit–ahit jīv kare ane hit–ahitanuṁ phaḷ bhogave. 122.
Page 181 of 264
PDF/HTML Page 210 of 293
single page version
caitanyavivartarūpasaṅkalpaprabhavatvātsa ev kartā, nānyaḥ. śubhāśubhākarmaphalabhūtāyā iṣṭāniṣṭa–
viṣayopabhogakriyāyāśca sukhaduḥkhasvarūpasvapariṇāmakriyāyā iv sa ev kartā, nānyaḥ.
etenāsādhāraṇakāryānumeyatvaṁ pudgalavyatiriktasyātmano dyotitamiti.. 122..
bhogatā hai.
usī prakāra. [caitanyasvabhāvake kāraṇ jānane aur dekhane kī kriyākā jīv hī kartā hai; jahān̐ jīv
hai vahān̐ cār arūpī acetan dravya bhī haiṁ tathāpi ve jis prakār jānane aur dekhane kī kriyāke
kartā nahīṁ hai usī prakār jīvake sāth sambandhameṁ rahe hue karma–nokarmarūp pudgal bhī us kriyāke
kartā nahīṁ hai.] caitanyake vivartarūp [–parivartanarūp] saṁkalpakī utpatti [jīvameṁ] honeke kāraṇ,
sukhakī abhilāṣārūp kriyākā, duḥkhake udvegarūp kriyākā tathā svasaṁvedit hit–ahitakī
niṣpattirūp kriyākā [–apanese saṁcetan kiye jānevāle śubh–aśubh bhāvoṁko racanerūp kriyākā]
jīv hī kartā hai; anya nahīṁ hai. śubhāśubh karmake phalabhūt
Page 182 of 264
PDF/HTML Page 211 of 293
single page version
abhigacchadu ajjīvaṁ ṇāṇaṁtaridehiṁ liṁgehiṁ.. 123..
abhigacchatvajīvaṁ jñānāṁtaritairliṅgaiḥ.. 123..
hai yā unake phalako nahīṁ bhogate; isaliye jo jānatā hai aur dekhatā hai, sukhakī icchā karatā hai,
duḥkhase bhayabhīt hotā hai, śubh–aśubh bhāvoṁmeṁ pravartatā hai aur unake phalako bhogatā hai, vah, acetan
padārthoṁke sāth rahane par bhī sarva acetan padārthoṁkī kriyāoṁse bilakul viśiṣṭa prakārakī kriyāen̐
karanevālā, ek viśiṣṭa padārtha hai. isaprakār jīv nāmakā caitanyasvabhāvī padārthaviśeṣ–ki jisakā
jñānī svayaṁ spaṣṭa anubhav karate haiṁ vah–apanī asādhāraṇ kriyāoṁ dvārā anumey bhī hai.. 122..
[ajīvam abhigacchatu] ajīv jāno.
Page 183 of 264
PDF/HTML Page 212 of 293
single page version
kadācittadabhāvācchuddhaiścaitanyavivartagranthirūpairbahubhiḥ paryāyaiḥ jīvamadhigacchet. adhigamya caivamacaitanya–
svabhāvatvāt jñānādarthāṁtarabhūtairitaḥ prapaṁcyamānairliṅgairjīvasaṁbaddhamasaṁbaddhaṁ vā svato bhedabuddhi–prasiddhay
rthamajīvamadhigacchediti.. 123..
2. prapaṁcit = vistārapūrvak kahī gaī.
3. moharāgadveṣapariṇatike kāraṇā jīvako viśvarūpatā arthāt anekarūpatā prāpta hotī hai.
4. granthi = gān̐ṭha. [jīvakī kadācit aśuddha aur kadācit śuddha aisī paryāyeṁ caitanyavivartakī–caitanyapariṇamanakī–
5. jñānase arthāṁntarabhūt = jñānase anyavastubhūt; jñānase anya arthāt jaṛạ̣. [ajīvakā svabhāv acaitanya honeke
6. jīvake sāth sambaddha yā jīv sāth asambaddha aise ajīvako jānanekā prayojan yah hai ki samasta ajīv
Page 184 of 264
PDF/HTML Page 213 of 293
single page version
tesiṁ acedaṇattaṁ bhaṇidaṁ jīvassa
teṣāmacetanatvaṁ bhaṇitaṁ jīvasya cetanatā.. 124..
diti.. 124..
jassa ṇa vijjadi ṇiccaṁ
acetanapanā kahā hai, [jīvasya cetanatā] jīvako cetanatā kahī hai.
hī cetanatvasāmānya hai.. 124..
temāṁ acetanatā kahī, cetanapaṇuṁ kahyuṁ jīvamāṁ. 124.
sukhaduḥkhasaṁcetan, ahitanī bhīti, udyam hit viṣe
jene kadī hotāṁ nathī, tene ajīv śramaṇo kahe. 125.
yasya na vidyate nityaṁ taṁ śramaṇā bruvantyajīvam.. 125..
Page 185 of 264
PDF/HTML Page 214 of 293
single page version
sukhaduḥkhajñānasya hitaparikarmaṇo‘hitabhīrutvasya ceti caitanyaviśeṣāṇāṁ nityamanupalabdher–
[śramaṇāḥ] śramaṇ [ajīvam bruvanti] ajīv kahate haiṁ.
niścit hotā hai ki] ākāśādi ajīvoṁko caitanyasāmānya vidyamān nahīṁ hai.
hit ke lie prayatna aur ahitake lie bhīti–yah cetanatvaviśeṣ kabhī dekhe nahīṁ jāte; isaliye
niścit hotā hai ki ākāśādiko cetanatvasāmānya bhī nahīṁ hai, arthāt acetanatvasāmānya hī hai..
125..
niścayaratnatrayapariṇat paramātmadravyako hit samajhate haiṁ aur ākulatāke utpādak aise duḥkhako tathā usake
kāraṇabhūt mithyātvarāgādipariṇat ātmadravyako ahit samajhate haiṁ.
Page 186 of 264
PDF/HTML Page 215 of 293
single page version
arasamarūvamagaṁdhaṁ
pudgaladravyaprabhavā bhavanti guṇāḥ paryāyāśca bahavaḥ.. 126..
arasamarūpamagaṁdhamavyaktaṁ cetanāguṇamaśabdam.
jānīhyaliṅgagrahaṇaṁ jīvamanirdiṣṭasaṁsthānam.. 127..
jo bahu guṇ aur paryāyeṁ haiṁ, [pudgaladravyaprabhavāḥ bhavanti] ve pudgaladravyaniṣpanna hai.
kahā aisā hai], [cetanāguṇam] cetanāguṇavālā hai aur [aliṅgagrahaṇam] indriyoṁke dvārā agrāhya hai,
[jīvaṁ jānīhi] use jīv jāno.
bhinna svarūpakā yah kathan hai].
te bahu guṇo ne paryayo pudgaladaravaniṣpanna che. 126.
je cetanāguṇ, arasarūp,
Page 187 of 264
PDF/HTML Page 216 of 293
single page version
nirdiṣṭasaṁsthānatvādavyaktatvādiparyāyaiḥ pariṇatatvācca nendriyagrahaṇayogyaṁ, taccetanā–
guṇatvāt rūpibhyo‘rūpibhyaścājīvebhyo viśiṣṭaṁ jīvadravyam. evamih jīvājīvayorvāstavo bhedaḥ
samyagjñānināṁ mārgaprasiddhayarthaṁ pratipādit iti.. 126–127..
indriyagrahaṇayogya hai, vah pudgaladravya haie; aur [2] jo sparśa–ras–gandha–varṇaguṇ rahit honeke
kāraṇ, aśabda honeke kāraṇ, anirdiṣṭasaṁsthān honeke kāraṇ tathā
ajīvoṁse
muktikā mārga prāpta karāneke hetu yahān̐ jaṛ pudgaladravyake aur cetan jīvadravyake vītarāgasarvajñakathit
lakṣaṇ kahe gae. jo jīv un lakṣaṇoṁko jānakar, apaneko ek svataḥsiddha svataṁtra dravyarūpase
pahicānakar, bhedavijñānī anubhavī hotā hai, vah nijātmadravyameṁ līn hokar mokṣamārgako sādhakar
śāśvat nirākul sukhakā bhoktā hotā hai.] 126–127..
2. avyaktatvādi = avyaktatva ādi; aprakaṭatva ādie.
3. viśiṣṭa = bhinna; vilakṣaṇ; khās prakārakā.
Page 188 of 264
PDF/HTML Page 217 of 293
single page version
pariṇāmādo kammaṁ kammādo hodi gadisu
pariṇāmātkarma karmaṇo bhavati gatiṣu gatiḥ.. 128..
gatimadhigatasya deho dehādindriyāṇi jāyaṁte.
taistu viṣayagrahaṇaṁ tato rāgo vā dveṣo vā.. 129..
jāyate jīvasyaivaṁ bhāvaḥ saṁsāracakravāle.
iti jinavarairbhaṇito‘nādinidhanaḥ sanidhano vā.. 130..
gatiprāptane tan thāy, tanathī iṁdriyo vaḷī thāy che,
enāthī viṣay grahāy, rāgadveṣ tethī thāy che. 129.
e rīt bhāv anādinidhan anādisāṁt thayā kare
saṁsāracakra viṣe jīvone–em jinadevo kahe. 130.
Page 189 of 264
PDF/HTML Page 218 of 293
single page version
pariṇāmātpunaḥ pudgalapariṇāmātmakaṁ karma. karmaṇo nārakādigatiṣu gatiḥ. gatyadhigamanā–ddehaḥ.
pariṇāmātpunaḥ pudgalapariṇāmātmakaṁ karma. karmaṇaḥ punarnārakādigatiṣu gatiḥ. gatyadhigamanātpunardehaḥ.
dehātpunarindriyāṇi. indriyebhyaḥ punarviṣayagrahaṇam. viṣayagrahaṇātpunā rāgadveṣau. rāgadveṣābhyāṁ punarapi
snigdhaḥ pariṇāmaḥ. evamidamanyonyakāryakāraṇabhūtajīvapudgal–pariṇāmātmakaṁ karmajālaṁ saṁsāracakre
jīvasyānādyanidhanaṁ anādisanidhanaṁ vā cakravatparivartate. tadatra pudgalapariṇāmanimitto jīvapariṇāmo
jīvapariṇāmanimittaḥ pudgalapariṇāmaśca vakṣyamāṇ–padārthabījatven saṁpradhāraṇīy iti.. 128–130..
karma] pariṇāmase karma aur [karmaṇaḥ] karmase [gatiṣu gatiḥ bhavati] gatiyoṁmeṁ gaman hotā hai.
viṣayagrahaṇase rāg athavā dveṣ hotā hai.
aisā jinavaroṁne kahā hai.
indriyān̐, indriyoṁse viṣayagrahaṇ, viṣayagrahaṇase rāgadveṣ, rāgadveṣase phir snigdha pariṇām, pariṇāmase phir
pudgalapariṇāmātmak karma, karmase phir narakādi gatiyoṁmeṁ gaman, gatikī prāptise phir deh, dehase
phir indriyān̐, indriyoṁse phir viṣayagrahaṇ, viṣayagrahaṇase phir rāgadveṣ, rāgadveṣase phir punaḥ snigdha
pariṇāma. is prakār yah anyonya
punaḥ hote rahate haiṁ.
jīvako anādi–sānta hote haiṁ.]
Page 190 of 264
PDF/HTML Page 219 of 293
single page version
padārthoṁke bījarūp avadhāranā.
saṁsārakā kāraṇ āsrav aur bandha do haiṁ [athavā vistārapūrvak kahe to puṇya, pāp, āsrav aur bandha
cār haiṁ] aur unakā kāraṇ mithyādarśan–jñān–cāritra hai. sukh vah upādey tattva hai, usakā kāraṇ
mokṣa hai, mokṣakā kāraṇ saṁvar aur nirjarā hai aur unakā kāraṇ samyagdarśan–jñān–cāritra hai. yah
prayojanabhūt bāt bhavya jīvoṁko pragaṭarūpase darśāneke hetu puṇyādi
dvārā, bhaviṣyakālameṁ pāpakā anubandha karanevāle puṇyapadārthakā bhī kartā hotā hai. jo jñānī jīv hai vah,
nirvikār–ātmatattvaviṣayak ruci, tadviṣayak jñapti aur tadviṣayak niścal anubhūtirūp abhedaratnatrayapariṇām
dvārā, saṁvar–nirjarā–mokṣapadārthoṁkā kartā hotā hai; aur jīv jab pūrvokta niścayaratnatrayameṁ sthir nahīṁ rah
sakatā tab nirdoṣaparamātmasvarūp arhaṁt–siddhoṁkī tathā unakā [nirdoṣ paramātmākā] ārādhan karanevāle
ācārya–upādhyāy–sādhuoṁkī nirbhar asādhāraṇ bhaktirūp aisā jo saṁsāravicchedake kāraṇabhūt, paramparāse
muktikāraṇabhūt, tīrthaṁkaraprakr̥ti ādi puṇyakā anubandha karanevālā viśiṣṭa puṇya use anīhitavr̥ttise nidānarahit
pariṇāmase karatā hai. is prakār ajñānī jīv pāpādi cār padārthoṁkā kartā hai aur jñānī saṁvarādi tīn
padārthoṁkā kartā haie.
Page 191 of 264
PDF/HTML Page 220 of 293
single page version
vidyate tasya śubho vā aśubho vā bhavati pariṇāmaḥ.. 131..
aśubh [pariṇāmaḥ] pariṇām [bhavati] hai.
hotā hai tab usake sāth anicchitavr̥ttise vartate hue viśiṣṭa puṇyameṁ saṁsāravicchedake kāraṇapanekā ārop kiyā
jātā hai. vah ārop bhī vāstavik kāraṇake–samyagdarśanādike –astitvameṁ hī ho sakatā hai.]
te jīvane śubh vā aśubh pariṇāmano sadbhāv che. 131.