Panchastikay Sangrah-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 132-134,136-146 ; Aasrav padarth ka vyakhyan; Sanvar padarth ka vyakhyan; Nirjara padarth ka vyakhyan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 15

 

Page 192 of 264
PDF/HTML Page 221 of 293
single page version

192
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
puṇyapāpayogyabhāvasvabhāvākhyāpanametat.
ih hi darśanamohanīyavipākakaluṣapariṇāmatā mohaḥ. vicitracāritramohanīyavipākapratyaye
prītyaprītī rāgadveṣau. tasyaiv maṁdodaye viśuddhapariṇāmatā cittaprasādapariṇāmaḥ. evamime yasya bhāve
bhavanti, tasyāvaśyaṁ bhavati śubho‘śubho vā pariṇāmaḥ. tatra yatra praśastarāgaścittaprasādaśca tatra śubhaḥ
pariṇāmaḥ, yatra tu mohadveṣāvapraśastarāgaśca tatrā‘śubh iti.. 131..
suhapariṇāmo puṇṇaṁ asuho pāvaṁ ti havadi jīvassa.
doṇhaṁ poggalametto bhāvo kammattaṇaṁ
patto.. 132..
śubhapariṇāmaḥ puṇyamaśubhaḥ pāpamiti bhavati jīvasya.
dvayoḥ pudgalamātro bhāvaḥ karmatvaṁ prāptaḥ.. 132..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, puṇya–pāpake yogya bhāvake svabhāvakā [–svarūpakā] kathan hai.
yahān̐, darśanamohanīyake vipākase jo kaluṣit pariṇām vah moh hai; vicitra [–anek prakārake]
cāritramohanīyakā vipāk jisakā āśray [–nimitta] hai aisī prīti–aprīti vah rāg–dveṣ hai; usīke
[cāritramohanīyake hī] maṁd udayase honevāle jo viśuddha pariṇām vah
1cittaprasādapariṇām [–manakī
prasannatārūp pariṇām] hai. is prakār yah [moh, rāg, dveṣ athavā cittaprasād] jisake bhāvameṁ hai,
use avaśya śubh athavā aśubh pariṇām hai. usameṁ, jahān̐ praśasta rāg tathā cittaprasād hai vahān̐ śubh
pariṇām hai aur jahān̐ moh, dveṣ tathā apraśasta rāg hai vahān̐ aśubh pariṇām hai.. 131..
gāthā 132
anvayārthaḥ– [jīvasya] jīvake [śubhapariṇāmaḥ] śubh pariṇām [puṇyam] puṇya haiṁ aur [aśubhaḥ]
aśubh pariṇām [pāpam iti bhavati] pāp haiṁ; [dvayoḥ] un donoṁke dvārā [pudgalamātraḥ bhāvaḥ]
pudgalamātra bhāv [karmatvaṁ prāptaḥ] karmapaneko prāpta hote haiṁ [arthāt jīvake puṇya–pāpabhāvake nimittase
sātā–asātāvedanīyādi pudgalamātra pariṇām vyavahārase jīvakā karma kahe jāte haiṁ].
--------------------------------------------------------------------------
1. prasād = prasannatā; viśuddhatā; ujjvalatā.
śubh bhāv jīvanā puṇya che ne aśubh bhāvo pāp che;
tenā nimitte paudgalik pariṇām karmapaṇuṁ lahe. 132.

Page 193 of 264
PDF/HTML Page 222 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
193
puṇyapāpasvarūpākhyānametat.
jīvasya kartuḥ niścayakarmatāmāpannaḥ śubhapariṇāmo dravyapuṇyasya nimittamātratven kāraṇī–
bhūtatvāttadāsravakṣaṇādūrdhvaṁ bhavati bhāvapuṇyam. evaṁ jīvasya karturniścayakarmatāmāpanno‘śubhapariṇāmo
dravyapāpasya nimittamātratven kāraṇībhūtatvāttadāsravakṣaṇādūrdhvaṁ bhāvapāpam. pudgalasya
karturniścayakarmatāmāpanno viśiṣṭaprakr̥titvapariṇāmo jīvaśubhapariṇāmanimitto dravyapuṇyam. pudgalasya
karturniścayakarmatāmāpanno viśiṣṭaprakr̥titvapariṇāmo jīvāśubhapariṇāmanimitto dravyapāpam. evaṁ
vyavahāraniścayābhyāmātmano mūrtamamūrtañca karma prajñāpitamiti.. 132..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, puṇya–pāpake svarūpakā kathan hai.
jīvarūp kartāke 1niścayakarmabhūt śubhapariṇām dravyapuṇyako nimittamātrarūpase kāraṇabhūt hai isaliye
‘dravyapuṇyāsrav’ke prasaṁgakā anusaraṇ karake [–anulakṣa karake] ve śubhapariṇām ‘bhāvapuṇya’ haiṁ.
[sātāvedanīyādi dravyapuṇyāsravakā jo prasaṁg banatā hai usameṁ jīvake śubhapariṇām nimittakāraṇ haiṁ
isaliye ‘dravyapuṇyāsrav’ prasaṁgake pīche–pīche usake nimittabhūt śubhapariṇāmako bhī ‘bhāvapuṇya’ aisā
nām hai.] is prakār jīvarūp kartāke niścayakarmabhūt aśubhapariṇām dravyapāpako nimittamātrarūpase
kāraṇabhūt haiṁ isaliye ‘dravyapāpāsrav’ke prasaṁgakā anusaraṇ karake [–anulakṣa karake] ve
aśubhapariṇām ‘bhāvapāp’ haiṁ.
pudgalarūp kartāke 2niścayakarmabhūt viśiṣṭaprakr̥tirūp pariṇām [–sātāvedanīyādi khās
prakr̥tirūp pariṇām]–ki jinameṁ jīvake śubhapariṇām nimitta haiṁ ve–dravyapuṇya haiṁ. pudgalarūp kartāke
niścayakarmabhūt viśiṣṭaprakr̥tirūp pariṇām [–asātāvedanīyādi khās prakr̥tirūp pariṇām] – ki
jinameṁ jīvake aśubhapariṇām nimitta haiṁ ve–dravyapāp haiṁ.
is prakār vyavahār tathā niścay dvārā ātmāko mūrta tathā amūrta karma darśāyā gayā.
--------------------------------------------------------------------------
1. jīv kartā hai aur śubhapariṇām usakā [aśuddhaniścayanayase] niścayakarma hai.

2. pudgal kartā hai aur viśiṣṭaprakr̥tirūp pariṇām usakā niścayakarma hai [arthāt niścayase pudgal kartā haie aur
sātāvedanīyādi viśiṣṭa prakr̥tirūp pariṇām usakā karma hai].

Page 194 of 264
PDF/HTML Page 223 of 293
single page version

194
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
jamhā kammassa phalaṁ visayaṁ phāsehiṁ bhuṁjade ṇiyadaṁ.
jīveṇ suhaṁ dukkhaṁ tamhā kammāṇi muttāṇi.. 133..rabadya
yasmātkarmaṇaḥ phalaṁ viṣayaḥ sparśairbhujyate niyatam.
jīven sukhaṁ duḥkhaṁ tasmātkarmāṇi mūrtāni.. 133..
mūrtakarmasamarthanametat.
yato hi karmaṇāṁ phalabhūtaḥ sukhaduḥkhahetuviṣayo mūrto mūrtairindriyairjīven niyataṁ bhujyate, tataḥ
karmaṇāṁ mūrtatvamanumīyate. tathā hi–mūrtaṁ karma, mūrtasaṁbaṁdhenānubhūyamānamūrtaphalatvādākhu–viṣavaditi..
133..
-----------------------------------------------------------------------------
bhāvārthaḥ– niścayase jīvake amūrta śubhāśubhapariṇāmarūp bhāvapuṇyapāp jīvakā karma hai.
śubhāśubhapariṇām dravyapuṇyapāpakā nimittakāraṇ honake kāraṇ mūrta aise ve pudgalapariṇāmarūp [sātā–
asātāvedanīyādi] dravyapuṇyapāp vyavahārase jīvakā karma kahe jāte haiṁ.. 132..
gāthā 133
anvayārthaḥ– [yasmāt] kyoṁki [karmaṇaḥ phalaṁ] karmakā phal [viṣayaḥ] jo [mūrta] viṣay ve
[niyatam] niyamase [sparśaiḥ] [mūrta aisī] sparśanādi–indriyoṁ dvārā [jīven] jīvase [sukhaṁ duḥkhaṁ]
sukharūpase athavā duḥkharūpase [bhujyate] bhoge jāte haiṁ, [tasmāt] isaliye [karmāṇi] karma [mūrtāni]
mūrta haiṁ.
ṭīkāḥ– yah, mūrta karmakā samarthan hai.
karmakā phal jo sukh–duḥkhake hetubhūt mūrta viṣay ve niyamase mūrta indriyoṁṁ dvārā jīvase bhoge
jāte haiṁ, isaliye karmake mūrtapanekā anumān ho sakatā hai. vah is prakāraḥ– jis prakār mūṣakaviṣ
mūrta hai usī prakār karma mūrta hai, kyoṁki [mūṣakaviṣake phalakī bhān̐ti] mūrtake sambandha dvārā anubhavameṁ
ānevālā aisā mūrta usakā phal hai. [cūheke viṣakā phal
(–śarīrameṁ sūjan ānā, bukhār ānā
ādi) mūrta haie aur mūrta śarīrake sambandha dvārā anubhavameṁ ātā hai–bhogā jātā hai, isaliye anumān
ho
--------------------------------------------------------------------------
che karmanuṁ phaḷ viṣay, tene niyamathī akṣo vaḍe
jīv bhogave duḥkhe–sukhe, tethī karam te mūrta che. 133.

Page 195 of 264
PDF/HTML Page 224 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
195
mutto phāsadi muttaṁ mutto mutteṇ baṁdhamaṇuhavadi.
jīvo muttivirahido gāhadi te tehiṁ uggahadi.. 134..
mūrtaḥ spr̥śati mūrtaṁṁ mūrto mūrten baṁdhamanubhavati.
jīvo mūrtivirahito gāhati tāni tairavagāhyate.. 134..
mūrtakarmaṇoramūrtajīvamūrtakarmaṇośca baṁdhaprakārasūcaneyam.
ih hi saṁsāriṇi jīve‘nādisaṁtānen pravr̥ttamāste mūrtakarma. tatsparśādimattvādāgāmi
mūrtakarma spr̥śati, tatastanmūrtaṁ ten sah snehaguṇavaśādbaṁdhamanubhavati. eṣ mūrtayoḥ karmaṇorbaṁdh–prakāraḥ.
ath niścayanayenāmūrto jīvo‘nādimūrtakarmanimittarāgādipariṇāmasnigdhaḥ san viśiṣṭatayā mūrtāni

-----------------------------------------------------------------------------
sakatā hai ki cūhekā viṣakā mūrta hai; usī prakār karmakā phal (–viṣay) mūrta hai aur mūrta indriyoṁke
sambandha dvārā anubhavameṁ ātā hai–bhogā jātā hai, isaliye anumān ho sakatā hai ki karma mūrta hai.]
133..
gāthā 134
anvayārthaḥ– [mūrtaḥ mūrtaṁ spr̥śati] mūrta mūrtako sparśa karatā hai, [mūrtaḥ mūrten] mūrta mūrtake sāth
[baṁdham anubhavati] bandhako prāpta hotā hai; [mūrtivirahitaḥ jīvaḥ] mūrtatvarahit jīv [tāni gāhati]
mūrtakarmoṁko avagāhatā hai aur [taiḥ avagāhyate] mūrtakarma jīvako avagāhate haiṁ [arthāt donoṁ
ekadūsaremeṁ avagāh prāpta karate haiṁ].
ṭīkāḥ– yah, mūrtakarmakā mūrtakarmake sāth jo bandhaprakār tathā amūrta jīvakā mūrtakarmake sāth jo
bandhaprakār usakī sūcanā hai.
yahān̐ [is lokameṁ], saṁsārī jīvameṁ anādi saṁtatise [–pravāhase] pravartatā huā mūrtakarma
vidyamān hai. vah, sparśādivālā honeke kāraṇ, āgāmī mūrtakarmako sparśa karatā hai; isaliye mūrta aisā
vah vah usake sāth, snigdhatvaguṇake vaś [–apane snigdharūkṣatvaparyāyake kāraṇ], bandhako prāpta
hotā hai. yah, mūrtakarmakā mūrtakarmake sāth bandhaprakār hai.
--------------------------------------------------------------------------
mūrat mūrat sparśe ane mūrat mūrat baṁdhan lahe;
ātmā amūrat ne karam anyonya avagāhan lahe. 134.

Page 196 of 264
PDF/HTML Page 225 of 293
single page version

196
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
karmāṇyavagāhate, tatpariṇāmanimittalabdhātmapariṇāmaiḥ mūrtakarmabhirapi viśiṣṭatayā‘vagāhyate ca.
ayaṁ tvanyonyāvagāhātmako jīvamūrtakarmaṇorbaṁdhaprakāraḥ. evamamūrtasyāpi jīvasya mūrten puṇyapāpakarmaṇā
kathañcidbandho na virudhyate.. 134..
–iti puṇyapāpapadārthavyākhyānam.
ath āsravapadārthavyākhyānam.
rāgo jassa pasattho aṇukaṁpāsaṁsido ya pariṇāmo.
cittamhi ṇatthi kalusaṁ puṇṇaṁ jīvassa āsavadi.. 135..
rāgo yasya praśasto‘nukampāsaṁśritaśca pariṇāmaḥ.
citte nāsti kāluṣyaṁ puṇyaṁ jīvasyāsravati.. 135..
-----------------------------------------------------------------------------
punaśca [amūrta jīvakā mūrtakarmoṁke sāth bandhaprakār is prakār hai ki], niścayanayase jo amūrta
hai aisā jīv, anādi mūrtakarma jisakā nimitta hai aise rāgādipariṇām dvārā snigdha vartatā huā,
mūrtakarmoṁko viśiṣṭarūpase avagāhatā hai [arthāt ek–dūsareko pariṇāmameṁ nimittamātra hoṁ aise
sambandhaviśeṣ sahit mūrtakarmoṁke kṣetrameṁ vyāpta hotā hai] aur us rāgādipariṇāmake nimittase jo
apane [jñānāvaraṇādi] pariṇāmako prāpta hote haiṁ aise mūrtakarma bhī jīvako viśiṣṭarūpase avagāhate haiṁ
[arthāt jīvake pradeśoṁke sāth viśiṣṭatāpūrvak ekakṣetrāvagāhako prāpta hote haiṁ]. yah, jīv aur
mūrtakarmakā anyonya–avagāhasvarūp bandhaprakār hai. is prakār
amūrta aise jīvakā bhī mūrta
puṇyapāpakarmake sāth kathaṁcit [–kisī prakār] bandha virodhako prāpta nahīṁ hotā.. 134..
is prakār puṇya–pāpapadārthakā vyākhyān samāpta huā.
ab āsravapadārthakā vyākhyān hai.
gāthā 135
anvayārthaḥ– [yasya] jis jīvako [praśastaḥ rāgaḥ] praśasta rāg hai, [anukampāsaṁśritaḥ
pariṇāmaḥ] anukampāyukta pariṇām haie [ca] aur [citte kāluṣyaṁ na asti] cittameṁ kaluṣatākā abhāv
hai, [jīvasya] us jīvako [puṇyam āsravati] puṇya āsravit hotā hai.
--------------------------------------------------------------------------
che rāgabhāv praśasta, anukaṁpāsahit pariṇām che,
manamāṁ nahīṁ kāluṣya che, tyāṁ puṇya–āsrav hoy che. 135.

Page 197 of 264
PDF/HTML Page 226 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
197
puṇyāsravasvarūpākhyānametat.
praśastarāgo‘nukampāpariṇatiḥ cittasyākaluṣatvañceti trayaḥ śubhā bhāvāḥ dravyapuṇyāsravasya
nimittamātratven kāraṇabhutatvāttadāsravakṣaṇādūrdhvaṁ bhāvapuṇyāsravaḥ. tannimittaḥ śubhakarmapariṇāmo
yogadvāreṇ praviśatāṁ pudgalānāṁ dravyapuṇyāsrav iti.. 135..
arahaṁtasiddhasāhusu bhattī dhammammi jā ya khalu ceṭṭhā.
aṇugamaṇaṁ pi gurūṇaṁ pasattharāgo tti
vuccaṁti.. 136..
arhatsiddhasādhuṣu bhaktirdharme yā ca khalu ceṣṭā.
anugamanamapi gurūṇāṁ praśastarāg iti bruvanti.. 136..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, puṇyāsravake svarūpakā kathan hai.
praśasta rāg, anukampāpariṇati aur cittakī akaluṣatā–yah tīn śubh bhāv dravyapuṇyāsravako
nimittamātrarūpase kāraṇabhūt haiṁ isaliye ‘dravyapuṇyāsrav’ ke prasaṁgakā 1anusaraṇ karake [–anulakṣa
karake] ve śubh bhāv bhāvapuṇyāsrav haiṁ aur ve [śubh bhāv] jisakā nimitta haiṁ aise jo yogadvārā
praviṣṭa honevāle pudgaloṁke śubhakarmapariṇām [–śubhakarmarūp pariṇām] ve dravyapuṇyāsrav haiṁ.. 135..
gāthā 136
anvayārthaḥ– [arhatsiddhasādhuṣu bhaktiḥ] arhanta–siddha–sādhuoṁke prati bhakti, [dharma yā ca khalu
ceṣṭā] dharmameṁ yathārthatayā ceṣṭā [anugamanam api gurūṇām] aur guruoṁkā anugaman, [praśastarāgaḥ
iti bruvanti] vah ‘praśasta rāg’ kahalātā hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. sātāvedanīyādi pudgalapariṇāmarūp dravyapuṇyāsravakā jo prasaṅga banatā hai usameṁ jīvake praśasta rāgādi śubh bhāv
nimittakāraṇ haiṁ isaliyee ‘dravyapuṇyāsrav’ prasaṅgake pīche–pīche usake nimittabhūt śubh bhāvoṁko bhī
‘bhāvapuṇyāsrav’ aisā nām hai.
arhat–sādhu–siddha pratye bhakti, ceṣṭā dharmamāṁ,
guruo taṇuṁ anugaman–e pariṇām rāg praśastanā. 136.

Page 198 of 264
PDF/HTML Page 227 of 293
single page version

198
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
praśastarāgasvarūpākhyānametat.
arhatsiddhasādhuṣu bhaktiḥ, dharme vyavahāracāritrānuṣṭhāne vāsanāpradhānā ceṣṭā,
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, praśasta rāgake svarūpakā kathan hai.
1arhanta–siddha–sādhuoṁke prati bhakti, dharmameṁ–vyavahāracāritrake 2anuṣṭhānameṁ– 3bhāvanāpradhān ceṣṭā
aur guruoṁkā–ācāryādikā–rasikabhāvase 4anugaman, yah ‘praśasta rāg’ hai kyoṁki usakā viṣay
praśasta hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. arhanta–siddha–sādhuoṁmeṁ arhanta, siddha, ācārya, upādhyāy aur sādhu pān̐coṁkā samāveś ho jātā hai kyoṁki
‘sādhuoṁ’meṁ ācārya, upādhyāy aur sādhu tīnakā samāveś hotā hai.
[nirdoṣ paramātmāse pratipakṣabhūt aise ārta–raudradhyānoṁ dvārā upārjit jo jñānāvaraṇādi prakr̥tiyān̐ unakā,
rāgādivikalparahit dharma–śukladhyānoṁ dvārā vināś karake, jo kṣudhādi aṭhārah doṣ rahit aur kevalajñānādi
ananta catuṣṭay sahit hue, ve arhanta kahalāte haiṁ.
laukik aṁjanasiddha ādise vilakṣaṇ aise jo jñānāvaraṇādi–aṣṭakarmake abhāvase samyaktvādi–aṣṭaguṇātmak
haiṁ aur lokāgrameṁ basate haiṁ, ve siddha haiṁ.
viśuddha jñānadarśan jisakā svabhāv hai aise ātmatattvakī niścayaruci, vaisī hī jñapti, vaisī hī niścal–
anubhūti, paradravyakī icchāke parihārapūrvak usī ātmadravyameṁ pratapan arthāt tapaścaraṇ aur svaśaktiko gope
binā vaisā hī anuṣṭhān–aise niścayapaṁcācārako tathā usake sādhak vyavahārapaṁcācārako–ki jisakī vidhi
ācārādiśāstroṁmeṁ kahī hai usee–arthāt ubhay ācārako jo svayaṁ ācarate hai aur dūsaroṁko usakā ācaraṇ
karāte haiṁ, ve ācārya haiṁ.
pān̐c astikāyoṁmeṁ jīvāstikāyako, chah dravyoṁmeṁ śuddhajīvadravyako, sāt tattvomeṁ śuddhajīvatattvako aur nav
padārthoṁmeṁ śuddhajīvapadāthakoe jo niścayanayase upādey kahate haiṁ tathā bhedābhedaratnatrayasvarūp mokṣamārgakī prarūpaṇā
karate haiṁ aur svayaṁ bhāte [–anubhav karate ] haiṁ, ve upādhyāy haiṁ.
niścay–caturvidh–ārādhanā dvārā jo śuddha ātmasvarūpakī sādhanā karate haiṁ, ve sādhu haiṁ.]
2. anuṣṭhān = ācaraṇ; ācaranā; amalameṁ lānā.

3. bhāvanāpradhān ceṣṭā = bhāvapradhān pravr̥tti; śubhabhāvapradhān vyāpāra.

4. anugaman = anusaraṇ; ājñāṁkitapanā; anukūl vartana. [guruoṁke prati rasikabhāvase
(ullāsase, utsāhase)
ājñāṁkit vartanā vah praśasta rāg hai.]

Page 199 of 264
PDF/HTML Page 228 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
199
gurūṇāmācāryādīnāṁ rasikatvenānugamanam–eṣaḥ praśasto rāgaḥ praśastaviṣayatvāt. ayaṁ hi
sthūlalakṣyatayā kevalabhaktipradhānasyājñānino bhavati. uparitanabhūmikāyāmalabdhāspadasyāsthān–
rāganiṣedhārthaṁ tīvrarāgajvaravinodārthaṁ vā kadācijjñānino‘pi bhavatīti.. 136..
tisidaṁ va bhukkhidaṁ vā duhidaṁ daṭṭhūṇ jo du duhidamaṇo.
paḍivajjadi taṁ kivayā tassesā hodi
aṇukaṁpā.. 137..
tr̥ṣitaṁ bubhukṣitaṁ vā duḥkhitaṁ draṣṭavā yastu duḥkhitamanāḥ.
pratipadyate taṁ kr̥payā tasyaiṣā bhavatyanukampā.. 137..
-----------------------------------------------------------------------------
yah [praśasta rāg] vāstavameṁ, jo 1sthūl–lakṣyavālā honese keval bhaktipradhān hai aise
ajñānīko hotā hai; ucca bhūmikāmeṁ [–uparake guṇasthānoṁmeṁ] sthiti prāpta na kī ho tab, 2asthānakā
rāg rokaneke hetu athavā tīvra rāgajvar haṭhāneke hetu, kadācit jñānīko bhī hotā hai.. 136..
gāthā 137
anvayārthaḥ– [tr̥ṣitaṁ] tr̥ṣātur, [bubhukṣitaṁ] kṣudhātur [vā] athavā [duḥkhitaṁ] duḥkhīko [draṣṭavā]
dekhakar [yaḥ tu] jo jīv [duḥkhitamanāḥ] manameṁ duḥkh pātā huā [taṁ kr̥payā pratipadyate] usake prati
karuṇāse vartatā hai, [tasya eṣā anukampā bhavati] usakā vah bhāv anukampā hai.
ṭīkāḥ– yah, anukampāke svarūpakā kathan hai.
kisī tr̥ṣādiduḥkhase pīṛit prāṇīko dekhakar karuṇāke kāraṇ usakā pratikār [–upāy]
karane kī icchāse cittameṁ ākulatā honā vah ajñānīkī anukampā hai. jñānīkī anukampā to, nīcalī
bhūmikāmeṁ viharate hue [–svayaṁ nīcale guṇasthānoṁmeṁ vartatā ho tab], janmārṇavameṁ nimagna jagatake
-------------------------------------------------------------------------
1. ajñānīkā lakṣya [–dhyey] sthūl hotā hai isaliye use keval bhaktikī hī pradhānatā hotī hai.

2. asthānakā = ayogya sthānakā, ayogya viṣayakī orakā ; ayogya padārthoṁkā avalamban lene vālā.

duḥkhit, tr̥ṣit vā kṣudhit dekhī duḥkh pāmī man viṣe
karuṇāthī varte jeh, anukaṁpā sahit te jīv che. 137.

Page 200 of 264
PDF/HTML Page 229 of 293
single page version

200
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
anukampāsvarūpākhyānametat.
kañcidudanyādiduḥkhaplutamavalokya karuṇayā tatpraticikīrṣākulitacittatvamajñānino‘nu–kampā.
jñāninastvadhastanabhūmikāsu viharamāṇasya janmārṇavanimagnajagadavalokanānmanāgmanaḥkhed iti.. 137..
kodho va jadā māṇo māyā lobho va cittamāsejja.
jīvassa kuṇadi khohaṁ kaluso tti ya taṁ budhā
beṁti.. 138..
krodho vā yadā māno māyā lobho vā cittamāsādya.
jīvasya karoti kṣobhaṁ kāluṣyamiti ca taṁ budhā bruvanti.. 138..
cittakaluṣatvasvarūpākhyānametat.
krodhamānamāyālobhānāṁ tīvrodaye cittasya kṣobhaḥ kāluṣyam. teṣāmev maṁdodaye tasya
prasādo‘kāluṣyam. tat kādācitkaviśiṣṭakaṣāyakṣayopaśame satyajñānino bhavati. kaṣāyodayānu–
vr̥tterasamagravyāvartitopayogasyāvāṁtarabhūmikāsu kadācit jñānino‘pi bhavatīti.. 138..
-----------------------------------------------------------------------------
avalokanase [arthāt saṁsārasāgarameṁ ḍube hue jagatako dekhanese] manameṁ kiṁcit khed honā vah hai..
137..
gāthā 138
anvayārthaḥ– [yadā] jab [krodhaḥ vā] krodh, [mānaḥ] mān, [māyā] māyā [vā] athavā
[lobhaḥ] lobh [cittam āsādya] cittakā āśray pākar [jīvasya] jīvako [kṣobhaṁ karoti] kṣobh
karate haiaiṁ, tab [taṁ] use [budhāḥ] jñānī [kāluṣyam iti ca bruvanti] ‘kaluṣatā’ kahate haiṁ.
ṭīkāḥ– yah, cittakī kaluṣatāke svarūpakā kathan hai.
-------------------------------------------------------------------------
is gāthākī ācāryavar śrī jayasenācāryadevakr̥t ṭīkāmeṁ is prakār vivaraṇ haiḥ– tīvra tr̥ṣā, tīvra kṣudhā, tīvra
rog ādise pīṛit prāṇīko dekhakar ajñānī jīv ‘kisī bhī prakārase maiṁ isakā pratikār karūn̐’ is prakār
vyākul hokar anukampā karatā hai; jñānī to svātmabhāvanāko prāpta na karatā huā [arthāt nijātmāke
anubhavakī upalabdhi na hotī ho tab], saṁkleśake parityāg dvārā [–aśubh bhāvako choṛakar] yathāsambhav
pratikār karatā hai tathā use duḥkhī dekhakar viśeṣ saṁveg aur vairāgyakī bhāvanā karatā hai.
mad–krodh athavā lobh–māyā citta–āśray pāmīne
jīvane kare je kṣobh, tene kaluṣatā jñānī kahe. 138.

Page 201 of 264
PDF/HTML Page 230 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
201
cariyā pamādabahulā kālussaṁ loladā ya visaesu.
paraparidāvapavādo pāvassa ya āsavaṁ
kuṇadi.. 139..
caryā pramādabahulā kāluṣyaṁ lolatā ca viṣayeṣu.
paraparitāpāpavādaḥ pāpasya cāsravaṁ karoti.. 139..
pāpāsravasvarūpākhyānametat.
pramādabahulacaryāpariṇatiḥ, kāluṣyapariṇatiḥ, viṣayalaulyapariṇatiḥ, paraparitāpapariṇatiḥ,
parāpavādapariṇatiśceti pañcāśubhā bhāvā dravyapāpāsravasya nimittamātratven kāraṇabhūtatvā–
ttadāsravakṣaṇādūrdhvaṁ bhāvapāpāsravaḥ. tannimitto‘śubhakarmapariṇāmo yogadvāreṇ praviśatāṁ pudgalānāṁ
dravyapāpāsrav iti.. 139..
-----------------------------------------------------------------------------
krodh, mān, māyā aur lobhake tīvra udayase cittakā kṣobh so kaluṣatā hai. unhīṁke [–
krodhādike hī] maṁd udayase cittakī prasannatā so akaluṣatā hai. vah akaluṣatā, kadācit kaṣāyakā
viśiṣṭa [–khās prakārakā] kṣayopaśam hone par, ajñānīko hotī hai; kaṣāyake udayakā anusaraṇ
karanevālī pariṇatimeṁse upayogako
1asamagrarūpase vimukh kiyā ho tab [arthāt kaṣāyake udayakā
anusaraṇ karanevāle pariṇamanameṁse upayogako pūrṇa vimukh na kiyā ho tab], madhyam bhūmikāoṁmeṁ [–
madhyam guṇasthānoṁmeṁ], kadācit jñānīko bhī hotī hai.. 138..
gāthā 139
anvayārthaḥ– [pramādabahulā caryā] bahu pramādavālī caryā, [kāluṣyaṁ] kaluṣatā, [viṣayeṣu ca
lolatā] viṣayoṁke prati lolupatā, [paraparitāpāpavādaḥ] parako paritāp karanā tathā parake apavād
bolanā–vah [pāpasya ca āsravaṁ karoti] pāpakā āsrav karatā hai.
ṭīkāḥ– yah, pāpāsravake svarūpakā kathan hai.
bahu pramādavālī caryārūp pariṇati [–ati pramādase bhare hue ācaraṇarūp pariṇati], kaluṣatārūp
pariṇati, viṣayalolupatārūp pariṇati, paraparitāparūp pariṇati [–parako duḥkh denerūp pariṇati] aur
parake apavādarūp pariṇati–yah pān̐c aśubh bhāv dravyapāpāsravako nimittamātrarūpase
-------------------------------------------------------------------------
1. asamagrarūpase = apūrṇarūpase; adhūrerūpase; aṁśataḥ.
caryā pramādabharī, kaluṣatā, lubdhatā viṣayo viṣe,
paritāp ne apavād paranā, pāp–āsravane kare. 139.

Page 202 of 264
PDF/HTML Page 231 of 293
single page version

202
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
saṇṇāo ya tilessā iṁdiyavasadā ya aṭṭaruddāṇi.
ṇāṇaṁ ca duppauttaṁ moho pāvappadā
hoṁti.. 140..
saṁjñāśca trileśyā indriyavaśatā cārtaraudre.
jñānaṁ ca duḥprayuktaṁ mohaḥ pāpapradā bhavanti.. 140..
pāpāsravabhūtabhāvaprapañcākhyānametat.
tīvramohavipākaprabhavā āhārabhayamaithunaparigrahasaṁjñāḥ, tīvrakaṣāyodayānuraṁjitayogapravr̥tti–rūpāḥ
kr̥ṣṇanīlakāpotaleśyāstisraḥ, rāgadveṣodayaprakarṣādindriyādhīnatvam,
-----------------------------------------------------------------------------
kāraṇabhūt haiṁ isaliye ‘dravyapāpāsrav’ ke prasaṁgakā 1anusaraṇ karake [–anulakṣa karake] ve aśubh bhāv
bhāvapāpāsrav haiṁ aur ve [aśubh bhāv] jinakā nimitta haiṁ aise jo yogadvārā praviṣṭa honevāle
pudgaloṁke aśubhakarmapariṇām [–aśubhakarmarūp pariṇām] ve dravyapāpāsrav haiṁ.. 139..
gāthā 140
anvayārthaḥ– [saṁjñāḥ ca] [cāroṁ] saṁjñāen̐, [trileśyā] tīn leśyāen̐, [indriyavaśatā ca]
indriyavaśatā, [ārtaraudre] ārta–raudradhyān, [duḥprayuktaṁ jñānaṁ] duḥprayukta jñān [–duṣṭarūpase aśubh
kāryameṁ lagā huā jñān] [ca] aur [mohaḥ] moh–[pāpapradāḥ bhavanti] yah bhāv pāpaprad hai.
ṭīkāḥ– yah, pāpāsravabhūt bhāvoṁke vistārakā kathan hai.
tīvra mohake vipākase utpanna honevālī āhār–bhay–maithun–parigrahasaṁjñāen̐; tīvra kaṣāyake
udayase 2anuraṁjit yogapravr̥ttirūp kr̥ṣṇa–nīl–kāpot nāmakī tīn leśyāen̐;
-------------------------------------------------------------------------
1. asātāvedanīyādi pudgalapariṇāmarūp dravyapāpāsravakā jo prasaṁg banatā hai usameṁ jīvake aśubh bhāv
nimittakāraṇ haiṁ isaliyee ‘dravyapāpāsrav’ prasaṁgake pīche–pīche unake nimittabhūt aśubh bhāvoṁko bhī
‘bhāvapāpāsrav’ aisā nām hai.
2. anuraṁjit = raṁgī huī. [kaṣāyake udayase anuraṁjit yogapravr̥tti vah leśyā hai. vahān̐, kr̥ṣṇādi tīn leśyāen̐
tīvra kaṣāyake udayase anuraṁjit yogapravr̥ttirūp hai.]

saṁjñā, trileśyā, indrivaśatā, ārtaraudra dhyān
be,
vaḷī moh ne duryukta jñān pradān pāp taṇuṁ kare. 140.

Page 203 of 264
PDF/HTML Page 232 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
203
rāgadveṣodrekātpriy–saṁyogāpriyaviyogavedanāmokṣaṇanidānākāṁkṣaṇarūpamārtam,
kaṣāyakrūrāśayatvāddhiṁsā‘satyasteyaviṣay–saṁrakṣaṇānaṁdarūpaṁ raudram, naiṣkarmyaṁ tu śubhakarmaṇaścānyatra duṣṭatayā
prayuktaṁ jñānam, sāmānyen darśan–cāritramohanīyodayopajanitāvivekarūpo mohaḥ, –eṣaḥ
bhāvapāpāsravaprapañco dravyapāpāsravaprapañcaprado bhavatīti.. 140..
–iti āsravapadārthavyākhyānaṁ samāptam.
ath saṁvarapadārthavyākhyānam.
iṁdiyakasāyasaṇṇā ṇiggahidā jehiṁ suṭṭhu maggamhi.
jāvattāvattesiṁ pihidaṁ
pāvāsavacchiddaṁ.. 141..
-----------------------------------------------------------------------------
rāgadveṣake udayake 1prakarṣake kāraṇ vartatā huā indriyādhīnapanā; rāgadveṣake 2udrekake kāraṇ priyake
saṁyogakī, apriyake viyogakī, vedanāse chuṭakārākī tathā nidānakī icchārūp ārtadhyānaḥ kaṣāy dvārā
3krūr aise pariṇāmake kāraṇ honevālā hiṁsānanda, asatyānanda, steyānanda evaṁ viṣayasaṁrakṣaṇānandarūp
raudradhyān; niṣprayojan [–vyartha] śubh karmase anyatra [–aśubh kāryameṁ] duṣṭarūpase lagā huā jñān;
aur sāmānyarūpase darśanacāritra mohanīyake udayase utpanna avivekarūp moh;– yah, bhāvapāpāsravakā
vistār dravyapāpāsravake vistārako pradān karanevālā hai [arthāt uparokta bhāvapāpāsravarūp anekavidh
bhāv vaise–vaise anekavidh dravyapāpāsravameṁ nimittabhūt haiṁ].. 140..
is prakār āsravapadārthakā vyākhyān samāpta huā.
ab, saṁvarapadārthakā vyākhyān hai.
-------------------------------------------------------------------------
1. prakarṣa = utkarṣa; ugratā

2. udrek = bahulatā; adhikatā .
3. krūr = nirday; kaṭhor; ugra.

mārge rahī saṁjñā–kaṣāyo–indrino nigrah kare,
pāpāsaravanuṁ chidra tene teṭaluṁ rūṁdhāy che. 141.

Page 204 of 264
PDF/HTML Page 233 of 293
single page version

204
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
indriyakaṣāyasaṁjñā nigr̥hītā yaiḥ suṣṭhu mārge.
yāvattāvateṣāṁ pihitaṁ pāpāsravachidram.. 141..
anantaratvātpāpasyaiv saṁvarākhyānametat.
mārgo hi saṁvarastannimittamindriyāṇi kaṣāyāḥ saṁjñāśca yāvatāṁśen yāvantaṁ vā kālaṁ nigr̥hyante
tāvatāṁśen tāvantaṁ vā kālaṁ pāpāsravadvāraṁ pidhīyate. indriyakaṣāyasaṁjñāḥ bhāvapāpāsravo
dravyapāpāsravahetuḥ pūrvamuktaḥ. ih tannirodho bhāvapāpasaṁvaro dravyapāpasaṁvaraheturavadhāraṇīy iti..141..
jassa ṇa vijjadi rāgo doso moho va savvadavvesu.
ṇāsavadi
suhaṁ asuhaṁ samasuhadukkhassa bhikkhussa.. 142..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 141
anvayārthaḥ– [yaiḥ] jo [suṣṭhu mārge] bhalī bhān̐ti mārgameṁ rahakar [indriyakaṣāyasaṁjñāḥ] indriyān̐,
kaṣāyoṁ aur saṁjñāoṁkā [yāvat nigr̥hītāḥ] jitanā nigrah karate haiṁ, [tāvat] utanā
[pāpāsravachidram] pāpāsravakā chidra [teṣām] unako [pihitam] bandha hotā hai.
ṭīkāḥ– pāpake anantar honesee, pāpake hī saṁvarakā yah kathan hai [arthāt pāpake kathanake
paścāt turanta honesee, yahān̐ pāpake hī saṁvarakā kathan kiyā gayā hai].
mārga vāstavameṁ saṁvar hai; usake nimittase [–usake liye] indriyoṁ, kaṣāyoṁ tathā saṁjñāoṁkā
jitane aṁśameṁ athavā jitane kāl nigrah kiyā jātā hai, utane aṁśameṁ athavā utane kāl
pāpāsravadvārā bandha hotā hai.
indriyoṁ, kaṣāyoṁ aur saṁjñāoṁ–bhāvapāpāsrav––ko dravyapāpāsravakā hetu [–nimitta] pahale
[140 vīṁ gāthāmeṁ] kahā thā; yahān̐ [is gāthāmeṁ] unakā nirodh [–indriyoṁ, kaṣāyoṁ aur saṁjñāoṁkā
nirodh]–bhāvapāpasaṁvar–dravya–pāpasaṁvarakā hetu avadhāranā [–samajhanā].. 141..
-------------------------------------------------------------------------
sau dravyamāṁ nahi rāg–dveṣ–vimoh varte jehane,
śubh–aśubh karma na āsrave samaduḥkhasukh te bhikṣune. 142.

Page 205 of 264
PDF/HTML Page 234 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
205
yasya na vidyate rāgo dveṣo moho vā sarvadravyeṣu.
nāsravati śubhamaśubhaṁ samasukhaduḥkhasya bhikṣoḥ.. 142..
sāmānyasaṁvarasvarūpākhyānametat.
yasya rāgarūpo dveṣarūpo moharūpo vā samagraparadravyeṣu na hi vidyate bhāvaḥ tasya
nirvikāracaitanyatvātsamasukhaduḥkhasya bhikṣoḥ śubhamaśubhañca karma nāsravati, kintu saṁvriyat eva. tadatra
moharāgadveṣapariṇāmanirodho bhāvasaṁvaraḥ. tannimittaḥ śubhāśubhakarmapariṇāmanirodho yogadvāreṇ praviśatāṁ
pudgalānāṁ dravyasaṁvar iti.. 142..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 142
anvayārthaḥ– [yasya] jise [sarvadravyeṣu] sarva dravyoṁke prati [rāgaḥ] rāg, [dveṣaḥ] dveṣ [vā] yā
[mohaḥ] moh [na vidyate] nahīṁ hai, [samasukhaduḥkhasya bhikṣoḥ] us samasukhaduḥkh bhikṣuko [–
sukhaduḥkhake prati samabhāvavāle muniko] [śubham aśubham] śubh aur aśubh karma [na āsravati]
āsravit nahīṁ hote.
ṭīkāḥ– yah, sāmānyarūpase saṁvarake svarūpakā kathan hai.
jise samagra paradravyoṁke prati rāgarūp, dveṣarūp yā moharūp bhāv nahīṁ hai, us bhikṣuko – jo
ki nirvikāracaitanyapaneke kāraṇ 1samasukhaduḥkh hai usee–śubh aur aśubh karmakā āsrav nahīṁ hotā,
parantu saṁvar hī hotā hai. isaliye yahān̐ [aisā samajhanā ki] moharāgadveṣapariṇāmakā nirodh so
bhāvasaṁvar hai, aur vah [moharāgadveṣarūp pariṇāmakā nirodh] jisakā nimitta hai aisā jo yogadvārā
praviṣṭa honevāle pudgaloṁke śubhāśubhakarmapariṇāmakā [śubhāśubhakarmarūp pariṇāmakā] nirodh so
dravyasaṁvar hai.. 142..
-------------------------------------------------------------------------
1. samasukhaduḥkh = jise sukhaduḥkh samān hai aiseḥ iṣṭāniṣṭa saṁyogomeṁ jise harṣaśokādi viṣam pariṇām nahīṁ hote
aise. [jise rāgadveṣamoh nahīṁ hai, vah muni nirvikāracaitanyamay hai arthāt usakā caitanya paryāyameṁ bhī
vikārarahit hai isaliye samasukhaduḥkh hai.]

Page 206 of 264
PDF/HTML Page 235 of 293
single page version

206
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
jassa jadā khalu puṇṇaṁ joge pāvaṁ ca ṇatthi viradassa.
saṁvaraṇaṁ tassa tadā suhāsuhakadassa
kammassa.. 143..
yasya yadā khalu puṇyaṁ yoge pāpaṁ ca nāsti viratasya.
saṁvaraṇaṁ tasya tadā śubhāśubhakr̥tasya karmaṇaḥ.. 143..
viśeṣeṇ saṁvarasvarūpākhyānametat.
yasya yogino viratasya sarvato nivr̥ttasya yoge vāṅmanaḥkāyakarmaṇi śubhapariṇāmarūpaṁ
puṇyamaśubhapariṇāmarūpaṁ pāpañca yadā na bhavati tasya tadā śubhāśubhabhāvakr̥tasya dravyakarmaṇaḥ saṁvaraḥ
svakāraṇābhāvātprasiddhayati. tadatra śubhāśubhapariṇāmanirodho bhāvapuṇyapāpasaṁvaro dravyapuṇyapāp–saṁvarasya
hetuḥ pradhāno‘vadhāraṇīy iti.. 143..
–iti saṁvarapadārthavyākhyānaṁ samāptam.
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 143
anvayārthaḥ– [yasya] jise [–jis muniko], [viratasya] virat vartate hue [yoge] yogameṁ
[puṇyaṁ pāpaṁ ca] puṇya aur pāp [yadā] jab [khalu] vāstavameṁ [na asti] nahīṁ hote, [tadā] tab
[tasya] use [śubhāśubhakr̥tasya karmaṇāḥ] śubhāśubhabhāvakr̥t karmakā [saṁvaraṇam] saṁvar hotā hai.
ṭīkāḥ– yah, viśeṣarūpase saṁvarakā svarūpakā kathan hai.
jis yogīko, virat arthāt sarvathā nivr̥tta vartate hue, yogameṁ–vacan, man aur kāyasambandhī
kriyāmeṁṁ–śubhapariṇāmarūp puṇya aur aśubhapariṇāmarūp pāp jab nahīṁ hote, tab use śubhāśubhabhāvakr̥t
dravyakarmakā [–śubhāśubhabhāv jisakā nimitta hotā hai aise dravyakarmakā], svakāraṇake abhāvake kāraṇ
saṁvar hotā hai. isaliye yahān̐ [is gāthāmeṁ] śubhāśubh pariṇāmakā nirodh–bhāvapuṇyapāpasaṁvar–
dravyapuṇyapāpasaṁvarakā
pradhān hetu avadhāranā [–samajhanā].. 143..
is prakār saṁvarapadārthakā vyākhyān samāpta huā.
-------------------------------------------------------------------------
pradhān hetu = mukhya nimitta. [dravyasaṁvarameṁ ‘mukhya nimitta’ jīvake śubhāśubh pariṇāmakā nirodh hai. yogakā
nirodh nahīṁ hai. [ yahān̐ yah dhyān rakhane yogya hai ki dravyasaṁvarakā upādān kāraṇ– niścay kāraṇ to pudgal
svayaṁ hī hai.]
jyāre na yoge puṇya tem ja pāp varte viratane,
tyāre śubhāśubhakr̥t karamano thāy saṁvar tehane. 143.

Page 207 of 264
PDF/HTML Page 236 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
207
ath nirjarāpadārthavyākhyānam.
saṁvarajogehiṁ judo tavehiṁ jo ciṭṭhade bahuvihehiṁ.
kammāṇaṁ ṇijjaraṇaṁ bahugāṇaṁ
kuṇadi so ṇiyadaṁ.. 144..
saṁvarayogābhyāṁ yuktastapobhiryaśceṣṭate bahuvidhaiḥ.
karmaṇāṁ nirjaraṇaṁ bahukānāṁ karoti sa niyatam.. 144..
nirjarāsvarūpākhyānametat.
śubhāśubhapariṇāmanirodhaḥ saṁvaraḥ, śuddhopayogo yogaḥ. tābhyāṁ yuktastapobhiranaśanāvamaudarya–
vr̥ttiparisaṁkhyānarasaparityāgaviviktaśayyāsanakāyakleśādibhedādbahiraṅgaiḥ prāyaścittavinayavaiyāvr̥ttya–
svādhyāyavyutsargadhyānabhedādantaraṅgaiśca bahuvidhairyaśceṣṭate sa khalu
-----------------------------------------------------------------------------
ab nirjarāpadārthakā vyākhyān hai.
gāthā 144
anvayārthaḥ– [saṁvarayogābhyām yuktaḥ] saṁvar aur yogase [śuddhopayogase] yukta aisā [yaḥ] jo
jīv [bahuvidhaiḥ tapobhiḥ ceṣṭate] bahuvidh tapoṁ sahit pravartatā hai, [saḥ] vah [niyatam] niyamase
[bahukānām karmaṇām] anek karmoṁkī [nirjaraṇaṁ karoti] nirjarā karatā hai.
ṭīkāḥ– yah, nirjarāke svarūpakā kathan hai.

saṁvar arthāt śubhāśubh pariṇāmakā nirodh, aur yog arthāt śuddhopayog; unase [–saṁvar aur
yogase] yukta aisā jo [puruṣ], anaśan, avamaudarya, vr̥ttiparisaṁkhyān, rasaparityāg, viviktaśayyāsan
tathā kāyakleśādi bhedoṁvāle bahiraṁg tapoṁ sahit aur prāyaścitta, vinay, vaiyāvr̥ttya, svādhyāy, vyutsarga
aur dhyān aise bhedoṁvāle aṁtaraṁg tapoṁ sahit–is prakār bahuvidh
1tapoṁ sahit
-------------------------------------------------------------------------
1. jis jīvako sahajaśuddhasvarūpake pratapanarūp niścay–tap ho us jīvake, haṭh rahit vartate hue anaśanādisambandhī bhāvoṁko tap kahā jātā hai.
usameṁ vartatā huā śuddhirūp aṁś vah niścay–tap hai aur
śubhapanerūp aṁśako vyavahār–tap kahā jātā hai. [mithyādraṣṭiko niścay–
tap nahīṁ hai isaliye usake anaśanādisambandhī śubh bhāvoṁko vyavahār–tap bhī nahīṁ kahā jātā ; kyoṁki jahān̐
yathārtha tapakā sadbhāv hī nahīṁ hai, vahān̐ un śubh bhāvoṁmeṁ ārop kisakā kiyā jāve?]

je yog–saṁvarayukta jīv bahuvidh tapo sah pariṇame,
tene niyamathī nirjarā bahu karma kerī thāy che. 144.

Page 208 of 264
PDF/HTML Page 237 of 293
single page version

208
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
bahūnāṁ karmaṇāṁ nirjaraṇaṁ karoti. tadatra karmavīryaśātanasamartho bahiraṅgāntaraṅgatapobhirbr̥ṁhitaḥ śuddhopayogo
bhāvanirjarā, tadanubhāvanīrasībhūtānāmekadeśasaṁkṣayaḥ samupāttakarmapudgalānāṁ dravya–nirjareti.. 144..
pravartatā hai, vah [puruṣ] vāstavameṁ bahut karmoṁkī nirjarā karatā hai. isaliye yahān̐ [is gāthāmeṁ aisā
kahā ki], karmake vīryakā [–karmakī śaktikā] śātan karanemeṁ samartha aisā jo bahiraṁg aur aṁtaraṁg
tapoṁ dvārā vr̥ddhiko prāpta śuddhopayog so bhāvanirjarā haie aur usake prabhāvase [–vr̥ddhiko prāpta
śuddhopayogake nimittase] nīras hue aise upārjit karmapudgaloṁkā ekadeś saṁkṣay so dravya nirjarā
hai.. 144..
1. śātan karanā = patalā karanā; hīn karanā; kṣīṇ karanā; naṣṭa karanā.
jo saṁvareṇ jutto appaṭṭhapasādhago hi appāṇaṁ.
muṇiūṇ jhādi ṇiyadaṁ ṇāṇaṁ so saṁdhuṇodi kammarayaṁ.. 145..
yaḥ saṁvareṇ yuktaḥ ātmārthaprasādhako hyātmānam.
jñātvā dhyāyati niyataṁ jñānaṁ sa saṁdhunoti karmarajaḥ.. 145..
-----------------------------------------------------------------------------
1
2
3
gāthā 145
anvayārthaḥ– [saṁvareṇ yuktaḥ] saṁvarase yukta aisā [yaḥ] jo jīv, [ātmārtha– prasādhakaḥ hi]
-------------------------------------------------------------------------

2. vr̥ddhiko prāpta = barḥā huā; ugra huā. [saṁvar aur śuddhopayogavāle jīvako jab ugra śuddhopayog hotā hai tab
bahut karmoṁkī nirjarā hotī hai. śuddhopayogakī ugratā karane kī vidhi śuddhātmadravyake ālambanakī ugratā karanā
hī hai. aisā karanevāleko, sahajadaśāmeṁ haṭh rahit jo anaśanādi sambandhī bhāv vartate haiṁ unameṁṁ [śubhapanerūp
aṁśake sāth] ugra–śuddhirūp aṁś hotā hai, jisase bahut karmoṁkī nirjarā hotī hai. [mithyādraṣṭiko to
śuddhātmadravya bhāsit hī nahīṁ huā haiṁ, isaliye use saṁvar nahīṁ hai, śuddhopayog nahīṁ hai, śuddhopayogakī vr̥ddhikī
to bāt hī kahān̐ rahī? isaliye use, sahaj daśā rahit–haṭhapūrvak–anaśanādisambandhī śubhabhāv kadācit bhale
hoṁ tathāpi, mokṣake hetubhūt nirjarā bilakul nahīṁ hotī.]]

3. saṁkṣay = samyak prakārase kṣaya.

Page 209 of 264
PDF/HTML Page 238 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
209
mukhyanirjarākāraṇopanyāso‘yam.
yo hi saṁvareṇ śubhāśubhapariṇāmaparamanirodhen yuktaḥ parijñātavastusvarūpaḥ paraprayojanebhyo
vyāvr̥ttabuddhiḥ kevalaṁ svaprayojanasādhanodyatamanāḥ ātmānaṁ svopalabhbhenopalabhya guṇaguṇinorvastu–
tvenābhedāttadev jñānaṁ svaṁ svenāvicalitamanāssaṁcetayate sa khalu nitāntanissnehaḥ prahīṇ–
snehābhyaṅgapariṣvaṅgaśuddhasphaṭikastambhavat pūrvopāttaṁ karmarajaḥ saṁdhunoti eten nirjarāmukhyatve hetutvaṁ
dhyānasya dyotitamiti.. 145..
-----------------------------------------------------------------------------
saṁvarase arthāt śubhāśubh pariṇāmake param nirodhase yukta aisā jo jīv, vastusvarūpako [hey–
upādey tattvako] barābar jānatā huā paraprayojanase jisakī buddhi vyāvr̥tta huī hai aur keval
svaprayojan sādhanemeṁ jisakā
2man udyat huā hai aisā vartatā huā, ātmāko svopalabdhise upalabdha
karake [–apaneko svānubhav dvārā anubhav karake], guṇ–guṇīkā vasturūpase abhed honeke kāraṇ
usī
bhān̐ti–pūrvopārjit karmarajako khirā detī hai.
5. niḥsneh = sneh rahit; moharāgadveṣ rahita.
vāstavameṁ ātmārthakā prasādhak [svaprayojanakā prakr̥ṣṭa sādhak] vartatā huā, [ātmānam jñātvā]
ātmāko jānakar [–anubhav karake] [jñānaṁ niyataṁ dhyāyati] jñānako niścalarūpase dhyātā hai, [saḥ]
vah [karmarajaḥ] karmarajako [saṁdhunoti] khirā detā hai.
ṭīkāḥ– yah, nirjarāke mukhya kāraṇakā kathan hai.
1
3
4jñānako–svako–sva dvārā avicalapariṇativālā hokar saṁcetatā hai, vah jīv vāstavameṁ atyanta
5niḥsneh vartatā huā –jisako 6snehake lepakā saṁg prakṣīṇ huā hai aise śuddha sphaṭikake staṁbhakī
-------------------------------------------------------------------------
1. vyāvr̥tta honā = nivartanā; nivr̥tta honā; vimukh honā.
2. man = mati; buddhi; bhāv; pariṇāma.
3. udyat honā = tatpar honā ; laganā; udyamavaṁt honā ; muṛạnā; ḍhalanā.
4. guṇī aur guṇameṁ vastu–apekṣāse abhed hai isaliye ātmā kaho yā jñān kaho–donoṁ ek hī haiṁ. upar jisakā
‘ātmā’ śabdase kathan kiyā thā usīkā yahān̐ ‘jñān’śabdase kathan kiyā hai. us jñānameṁ–nijātmāmeṁ–
nijātmā dvārā niścal pariṇati karake usakā saṁcetan–saṁvedan–anubhavan karanā so dhyān hai.
6. sneh = tel; cikanā padārtha; snigdhatā; cikanāpana.
saṁvar sahit, ātmaprayojanano prasādhak ātmane
jāṇī, suniścaḷ jñān dhyāve, te karamaraj nirjare. 145.

Page 210 of 264
PDF/HTML Page 239 of 293
single page version

210
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
jassa ṇa vijjadi rāgo doso moho va jogaparikammo.
tassa suhāsuhaḍahaṇo jñāṇamao jāyade agaṇī.. 146..
yasya na vidyate rāgo dveṣo moho vā yogaparikarma.
tasya śubhāśubhadahano dhyānamayo jāyate agniḥ.. 146..
śuddha svarūpameṁ avicalit caitanyapariṇati so vāstavameṁ dhyān hai. vah dhyān pragaṭ honekī vidhi
ab kahī jātī hai; jab vāstavameṁ yogī, darśanamohanīy aur cāritramohanīyakā vipāk pudgalakarma
honese us vipākako [apanese bhinna aise acetan] karmoṁmeṁ sameṭakar, tadanusār pariṇatise upayogako
vyavr̥tta karake [–us vipākake anurūp pariṇamanameṁse upayogakā nivartan karake], mohī, rāgī aur
dveṣī na honevāle aise us upayogako atyanta śuddha ātmāmeṁ hī niṣkamparūpase līn karatā
-------------------------------------------------------------------------
dhyānasvarūpābhidhānametat.
śuddhasvarūpe‘vicalitacaitanyavr̥ttirhi dhyānam. athāsyātmalābhavidhirabhidhīyate. yadā khalu yogī
darśanacāritramohanīyavipākaṁ pudgalakarmatvāt karmasu saṁhr̥tya, tadanuvr̥tteḥ vyāvr̥ttyopayogam–
muhyantamarajyantamadviṣantaṁ cātyantaśuddha evātmani niṣkampaṁ
-----------------------------------------------------------------------------
isase [–is gāthāse] aisā darśāyā ki nirjarākā mukhya hetu 1dhyān hai.. 145..
gāthā 146
anvayārthaḥ– [yasya] jise [mohaḥ rāgaḥ dveṣaḥ] moh aur rāgadveṣ [na vidyate] nahīṁ hai [vā]
tathā [yogaparikarma] yogoṁkā sevan nahīṁ hai [arthāt man–vacan–kāyāke prati upekṣā hai], [tasya]
use [śubhāśubhadahanaḥ] śubhāśubhako jalānevālī [dhyānamayaḥ agniḥ] dhyānamay agni [jāyate] pragaṭ
hotī hai.
ṭīkāḥ– yah, dhyānake svarūpakā kathan hai.
1. yah dhyān śuddhabhāvarūp hai.
nahi rāgadveṣavimoh ne nahi yogasevan jehane,
pragaṭe śubhāśubh bāḷanāro dhyān–agni tehane. 146.

Page 211 of 264
PDF/HTML Page 240 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
211
niveśayati, tadāsya niṣkriyacaitanyarūpasvarūpaviśrāntasya vāṅmanaḥkāyānabhāvayataḥ svakarmasva–
vyāpārayataḥ sakalaśubhāśubhakarmendhanadahanasamarthatvāt agnikalpaṁ paramapuruṣārthasiddhayupāyabhūtaṁ dhyānaṁ
jāyate iti. tathā coktam–
‘‘ajja vi tirayaṇasuddhā appā jhāevi lahai iṁdattaṁ. loyaṁtiyadevattaṁ
tattha cuā ṇivvudiṁ jaṁti’’.. ‘‘aṁto ṇatthi suīṇaṁ kālo thoo vayaṁ ca dummehā. taṇṇavari
sikkhiyavvaṁ jaṁ jaramaraṇaṁ khayaṁ kuṇaī’’.. 146..
-----------------------------------------------------------------------------
hai, tab us yogīko– jo ki apane niṣkriy caitanyarūp svarūpameṁ viśrānta hai, vacan–man–kāyāko
nahīṁ
1bhātā aur svakarmomeṁ 2vyāpār nahīṁ karatā use– sakal śubhāśubh karmarūp īṁdhanako jalānemeṁ
samartha honese agnisamān aisā, 3paramapuruṣārthasiddhike upāyabhūt dhyān pragaṭ hotā hai.
phir kahā hai ki –
‘ajja vi tirayaṇasuddhā appā jhāevi lahai iṁdataṁ.
loyaṁtiyadevattaṁ tattha cuā ṇivvr̥rdi jaṁti..
‘aṁto ṇatthi suīṇaṁ kālo thoo vayaṁ ca dummehā.
taṇṇavari sikkhiyavvaṁ jaṁ jaramaraṇaṁ khayaṁ kuṇai..
[arthaḥ– is samay bhī triratnaśuddha jīv [– is kāl bhī samyagdarśanajñānacāritrarūp tīn
ratnoṁse śuddha aise muni] ātmākā dhyān karake indrapanā tathā laukāntik–devapanā prāpta karate haiṁ aur
vahān̐ se cay kar [manuṣyabhav prāpta karake] nirvāṇako prāpta karate haiṁ.
śrutioṁkā anta nahīṁ hai [–śāstroṁkā pār nahīṁ hai], kāl alpa hai aur ham 1durmedh haiṁ;
isaliye vahī keval sīkhane yogya hai ki jo jarā–maraṇakā kṣay kare.]
-------------------------------------------------------------------------
in do uddhavat gāthāoṁmeṁse pahalī gāthā śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt mokṣaprābhr̥takī hai.

1. bhānā = ciṁtavan karanā; dhyānā; anubhav karanā.

2. vyāpār = pravr̥tti [svarūpaviśrānta yogīko apane pūrvopārjit karmoṁmeṁ pravartan nahīṁ hai, kyoṁki vah mohanīyakarmake
vipākako apanese bhinna–acetan–jānatā hai tathā us karmavipākako anurūp pariṇamanase usane upayogako
vimukh kiyā hai.]

3. puruṣārtha = puruṣakā artha; puruṣakā prayojan; ātmākā prayojan; ātmaprayojana. [paramapuruṣārtha arthāt ātmākā
param prayojan mokṣa hai aur vah mokṣa dhyānase sadhatā hai, isaliye paramapuruṣārthakī [–mokṣakī] siddhikā upāy
dhyān haie.]