Page 192 of 264
PDF/HTML Page 221 of 293
single page version
bhavanti, tasyāvaśyaṁ bhavati śubho‘śubho vā pariṇāmaḥ. tatra yatra praśastarāgaścittaprasādaśca tatra śubhaḥ
pariṇāmaḥ, yatra tu mohadveṣāvapraśastarāgaśca tatrā‘śubh iti.. 131..
doṇhaṁ poggalametto bhāvo kammattaṇaṁ
dvayoḥ pudgalamātro bhāvaḥ karmatvaṁ prāptaḥ.. 132..
[cāritramohanīyake hī] maṁd udayase honevāle jo viśuddha pariṇām vah
use avaśya śubh athavā aśubh pariṇām hai. usameṁ, jahān̐ praśasta rāg tathā cittaprasād hai vahān̐ śubh
pariṇām hai aur jahān̐ moh, dveṣ tathā apraśasta rāg hai vahān̐ aśubh pariṇām hai.. 131..
pudgalamātra bhāv [karmatvaṁ prāptaḥ] karmapaneko prāpta hote haiṁ [arthāt jīvake puṇya–pāpabhāvake nimittase
sātā–asātāvedanīyādi pudgalamātra pariṇām vyavahārase jīvakā karma kahe jāte haiṁ].
tenā nimitte paudgalik pariṇām karmapaṇuṁ lahe. 132.
Page 193 of 264
PDF/HTML Page 222 of 293
single page version
dravyapāpasya nimittamātratven kāraṇībhūtatvāttadāsravakṣaṇādūrdhvaṁ bhāvapāpam. pudgalasya
karturniścayakarmatāmāpanno viśiṣṭaprakr̥titvapariṇāmo jīvaśubhapariṇāmanimitto dravyapuṇyam. pudgalasya
karturniścayakarmatāmāpanno viśiṣṭaprakr̥titvapariṇāmo jīvāśubhapariṇāmanimitto dravyapāpam. evaṁ
vyavahāraniścayābhyāmātmano mūrtamamūrtañca karma prajñāpitamiti.. 132..
[sātāvedanīyādi dravyapuṇyāsravakā jo prasaṁg banatā hai usameṁ jīvake śubhapariṇām nimittakāraṇ haiṁ
isaliye ‘dravyapuṇyāsrav’ prasaṁgake pīche–pīche usake nimittabhūt śubhapariṇāmako bhī ‘bhāvapuṇya’ aisā
nām hai.] is prakār jīvarūp kartāke niścayakarmabhūt aśubhapariṇām dravyapāpako nimittamātrarūpase
kāraṇabhūt haiṁ isaliye ‘dravyapāpāsrav’ke prasaṁgakā anusaraṇ karake [–anulakṣa karake] ve
aśubhapariṇām ‘bhāvapāp’ haiṁ.
niścayakarmabhūt viśiṣṭaprakr̥tirūp pariṇām [–asātāvedanīyādi khās prakr̥tirūp pariṇām] – ki
jinameṁ jīvake aśubhapariṇām nimitta haiṁ ve–dravyapāp haiṁ.
2. pudgal kartā hai aur viśiṣṭaprakr̥tirūp pariṇām usakā niścayakarma hai [arthāt niścayase pudgal kartā haie aur
Page 194 of 264
PDF/HTML Page 223 of 293
single page version
jīveṇ suhaṁ dukkhaṁ tamhā kammāṇi muttāṇi.. 133..rabadya
jīven sukhaṁ duḥkhaṁ tasmātkarmāṇi mūrtāni.. 133..
133..
asātāvedanīyādi] dravyapuṇyapāp vyavahārase jīvakā karma kahe jāte haiṁ.. 132..
sukharūpase athavā duḥkharūpase [bhujyate] bhoge jāte haiṁ, [tasmāt] isaliye [karmāṇi] karma [mūrtāni]
mūrta haiṁ.
mūrta hai usī prakār karma mūrta hai, kyoṁki [mūṣakaviṣake phalakī bhān̐ti] mūrtake sambandha dvārā anubhavameṁ
ānevālā aisā mūrta usakā phal hai. [cūheke viṣakā phal
jīv bhogave duḥkhe–sukhe, tethī karam te mūrta che. 133.
Page 195 of 264
PDF/HTML Page 224 of 293
single page version
jīvo muttivirahido gāhadi te tehiṁ uggahadi.. 134..
jīvo mūrtivirahito gāhati tāni tairavagāhyate.. 134..
ath niścayanayenāmūrto jīvo‘nādimūrtakarmanimittarāgādipariṇāmasnigdhaḥ san viśiṣṭatayā mūrtāni
133..
mūrtakarmoṁko avagāhatā hai aur [taiḥ avagāhyate] mūrtakarma jīvako avagāhate haiṁ [arthāt donoṁ
ekadūsaremeṁ avagāh prāpta karate haiṁ].
vah vah usake sāth, snigdhatvaguṇake vaś [–apane snigdharūkṣatvaparyāyake kāraṇ], bandhako prāpta
hotā hai. yah, mūrtakarmakā mūrtakarmake sāth bandhaprakār hai.
ātmā amūrat ne karam anyonya avagāhan lahe. 134.
Page 196 of 264
PDF/HTML Page 225 of 293
single page version
kathañcidbandho na virudhyate.. 134..
cittamhi ṇatthi kalusaṁ puṇṇaṁ jīvassa āsavadi.. 135..
citte nāsti kāluṣyaṁ puṇyaṁ jīvasyāsravati.. 135..
mūrtakarmoṁko viśiṣṭarūpase avagāhatā hai [arthāt ek–dūsareko pariṇāmameṁ nimittamātra hoṁ aise
sambandhaviśeṣ sahit mūrtakarmoṁke kṣetrameṁ vyāpta hotā hai] aur us rāgādipariṇāmake nimittase jo
apane [jñānāvaraṇādi] pariṇāmako prāpta hote haiṁ aise mūrtakarma bhī jīvako viśiṣṭarūpase avagāhate haiṁ
[arthāt jīvake pradeśoṁke sāth viśiṣṭatāpūrvak ekakṣetrāvagāhako prāpta hote haiṁ]. yah, jīv aur
mūrtakarmakā anyonya–avagāhasvarūp bandhaprakār hai. is prakār
hai, [jīvasya] us jīvako [puṇyam āsravati] puṇya āsravit hotā hai.
manamāṁ nahīṁ kāluṣya che, tyāṁ puṇya–āsrav hoy che. 135.
Page 197 of 264
PDF/HTML Page 226 of 293
single page version
praśastarāgo‘nukampāpariṇatiḥ cittasyākaluṣatvañceti trayaḥ śubhā bhāvāḥ dravyapuṇyāsravasya
yogadvāreṇ praviśatāṁ pudgalānāṁ dravyapuṇyāsrav iti.. 135..
aṇugamaṇaṁ pi gurūṇaṁ pasattharāgo tti
anugamanamapi gurūṇāṁ praśastarāg iti bruvanti.. 136..
praviṣṭa honevāle pudgaloṁke śubhakarmapariṇām [–śubhakarmarūp pariṇām] ve dravyapuṇyāsrav haiṁ.. 135..
iti bruvanti] vah ‘praśasta rāg’ kahalātā hai.
‘bhāvapuṇyāsrav’ aisā nām hai.
guruo taṇuṁ anugaman–e pariṇām rāg praśastanā. 136.
Page 198 of 264
PDF/HTML Page 227 of 293
single page version
ananta catuṣṭay sahit hue, ve arhanta kahalāte haiṁ.
binā vaisā hī anuṣṭhān–aise niścayapaṁcācārako tathā usake sādhak vyavahārapaṁcācārako–ki jisakī vidhi
ācārādiśāstroṁmeṁ kahī hai usee–arthāt ubhay ācārako jo svayaṁ ācarate hai aur dūsaroṁko usakā ācaraṇ
karāte haiṁ, ve ācārya haiṁ.
karate haiṁ aur svayaṁ bhāte [–anubhav karate ] haiṁ, ve upādhyāy haiṁ.
3. bhāvanāpradhān ceṣṭā = bhāvapradhān pravr̥tti; śubhabhāvapradhān vyāpāra.
4. anugaman = anusaraṇ; ājñāṁkitapanā; anukūl vartana. [guruoṁke prati rasikabhāvase
Page 199 of 264
PDF/HTML Page 228 of 293
single page version
sthūlalakṣyatayā kevalabhaktipradhānasyājñānino bhavati. uparitanabhūmikāyāmalabdhāspadasyāsthān–
rāganiṣedhārthaṁ tīvrarāgajvaravinodārthaṁ vā kadācijjñānino‘pi bhavatīti.. 136..
paḍivajjadi taṁ kivayā tassesā hodi
pratipadyate taṁ kr̥payā tasyaiṣā bhavatyanukampā.. 137..
karuṇāse vartatā hai, [tasya eṣā anukampā bhavati] usakā vah bhāv anukampā hai.
bhūmikāmeṁ viharate hue [–svayaṁ nīcale guṇasthānoṁmeṁ vartatā ho tab], janmārṇavameṁ nimagna jagatake
2. asthānakā = ayogya sthānakā, ayogya viṣayakī orakā ; ayogya padārthoṁkā avalamban lene vālā.
duḥkhit, tr̥ṣit vā kṣudhit dekhī duḥkh pāmī man viṣe
karuṇāthī varte jeh, anukaṁpā sahit te jīv che. 137.
Page 200 of 264
PDF/HTML Page 229 of 293
single page version
kañcidudanyādiduḥkhaplutamavalokya karuṇayā tatpraticikīrṣākulitacittatvamajñānino‘nu–kampā.
jīvassa kuṇadi khohaṁ kaluso tti ya taṁ budhā
jīvasya karoti kṣobhaṁ kāluṣyamiti ca taṁ budhā bruvanti.. 138..
krodhamānamāyālobhānāṁ tīvrodaye cittasya kṣobhaḥ kāluṣyam. teṣāmev maṁdodaye tasya
vr̥tterasamagravyāvartitopayogasyāvāṁtarabhūmikāsu kadācit jñānino‘pi bhavatīti.. 138..
karate haiaiṁ, tab [taṁ] use [budhāḥ] jñānī [kāluṣyam iti ca bruvanti] ‘kaluṣatā’ kahate haiṁ.
vyākul hokar anukampā karatā hai; jñānī to svātmabhāvanāko prāpta na karatā huā [arthāt nijātmāke
anubhavakī upalabdhi na hotī ho tab], saṁkleśake parityāg dvārā [–aśubh bhāvako choṛakar] yathāsambhav
pratikār karatā hai tathā use duḥkhī dekhakar viśeṣ saṁveg aur vairāgyakī bhāvanā karatā hai.
jīvane kare je kṣobh, tene kaluṣatā jñānī kahe. 138.
Page 201 of 264
PDF/HTML Page 230 of 293
single page version
paraparidāvapavādo pāvassa ya āsavaṁ
paraparitāpāpavādaḥ pāpasya cāsravaṁ karoti.. 139..
pramādabahulacaryāpariṇatiḥ, kāluṣyapariṇatiḥ, viṣayalaulyapariṇatiḥ, paraparitāpapariṇatiḥ,
ttadāsravakṣaṇādūrdhvaṁ bhāvapāpāsravaḥ. tannimitto‘śubhakarmapariṇāmo yogadvāreṇ praviśatāṁ pudgalānāṁ
dravyapāpāsrav iti.. 139..
viśiṣṭa [–khās prakārakā] kṣayopaśam hone par, ajñānīko hotī hai; kaṣāyake udayakā anusaraṇ
karanevālī pariṇatimeṁse upayogako
madhyam guṇasthānoṁmeṁ], kadācit jñānīko bhī hotī hai.. 138..
bolanā–vah [pāpasya ca āsravaṁ karoti] pāpakā āsrav karatā hai.
parake apavādarūp pariṇati–yah pān̐c aśubh bhāv dravyapāpāsravako nimittamātrarūpase
paritāp ne apavād paranā, pāp–āsravane kare. 139.
Page 202 of 264
PDF/HTML Page 231 of 293
single page version
ṇāṇaṁ ca duppauttaṁ moho pāvappadā
jñānaṁ ca duḥprayuktaṁ mohaḥ pāpapradā bhavanti.. 140..
kr̥ṣṇanīlakāpotaleśyāstisraḥ, rāgadveṣodayaprakarṣādindriyādhīnatvam,
pudgaloṁke aśubhakarmapariṇām [–aśubhakarmarūp pariṇām] ve dravyapāpāsrav haiṁ.. 139..
kāryameṁ lagā huā jñān] [ca] aur [mohaḥ] moh–[pāpapradāḥ bhavanti] yah bhāv pāpaprad hai.
‘bhāvapāpāsrav’ aisā nām hai.
saṁjñā, trileśyā, indrivaśatā, ārtaraudra dhyān
Page 203 of 264
PDF/HTML Page 232 of 293
single page version
prayuktaṁ jñānam, sāmānyen darśan–cāritramohanīyodayopajanitāvivekarūpo mohaḥ, –eṣaḥ
bhāvapāpāsravaprapañco dravyapāpāsravaprapañcaprado bhavatīti.. 140..
jāvattāvattesiṁ pihidaṁ
aur sāmānyarūpase darśanacāritra mohanīyake udayase utpanna avivekarūp moh;– yah, bhāvapāpāsravakā
vistār dravyapāpāsravake vistārako pradān karanevālā hai [arthāt uparokta bhāvapāpāsravarūp anekavidh
bhāv vaise–vaise anekavidh dravyapāpāsravameṁ nimittabhūt haiṁ].. 140..
2. udrek = bahulatā; adhikatā .
mārge rahī saṁjñā–kaṣāyo–indrino nigrah kare,
pāpāsaravanuṁ chidra tene teṭaluṁ rūṁdhāy che. 141.
Page 204 of 264
PDF/HTML Page 233 of 293
single page version
yāvattāvateṣāṁ pihitaṁ pāpāsravachidram.. 141..
dravyapāpāsravahetuḥ pūrvamuktaḥ. ih tannirodho bhāvapāpasaṁvaro dravyapāpasaṁvaraheturavadhāraṇīy iti..141..
ṇāsavadi
[pāpāsravachidram] pāpāsravakā chidra [teṣām] unako [pihitam] bandha hotā hai.
pāpāsravadvārā bandha hotā hai.
nirodh]–bhāvapāpasaṁvar–dravya–pāpasaṁvarakā hetu avadhāranā [–samajhanā].. 141..
Page 205 of 264
PDF/HTML Page 234 of 293
single page version
nāsravati śubhamaśubhaṁ samasukhaduḥkhasya bhikṣoḥ.. 142..
moharāgadveṣapariṇāmanirodho bhāvasaṁvaraḥ. tannimittaḥ śubhāśubhakarmapariṇāmanirodho yogadvāreṇ praviśatāṁ
pudgalānāṁ dravyasaṁvar iti.. 142..
sukhaduḥkhake prati samabhāvavāle muniko] [śubham aśubham] śubh aur aśubh karma [na āsravati]
āsravit nahīṁ hote.
bhāvasaṁvar hai, aur vah [moharāgadveṣarūp pariṇāmakā nirodh] jisakā nimitta hai aisā jo yogadvārā
praviṣṭa honevāle pudgaloṁke śubhāśubhakarmapariṇāmakā [śubhāśubhakarmarūp pariṇāmakā] nirodh so
dravyasaṁvar hai.. 142..
vikārarahit hai isaliye samasukhaduḥkh hai.]
Page 206 of 264
PDF/HTML Page 235 of 293
single page version
saṁvaraṇaṁ tassa tadā suhāsuhakadassa
saṁvaraṇaṁ tasya tadā śubhāśubhakr̥tasya karmaṇaḥ.. 143..
svakāraṇābhāvātprasiddhayati. tadatra śubhāśubhapariṇāmanirodho bhāvapuṇyapāpasaṁvaro dravyapuṇyapāp–saṁvarasya
hetuḥ pradhāno‘vadhāraṇīy iti.. 143..
[tasya] use [śubhāśubhakr̥tasya karmaṇāḥ] śubhāśubhabhāvakr̥t karmakā [saṁvaraṇam] saṁvar hotā hai.
dravyakarmakā [–śubhāśubhabhāv jisakā nimitta hotā hai aise dravyakarmakā], svakāraṇake abhāvake kāraṇ
saṁvar hotā hai. isaliye yahān̐ [is gāthāmeṁ] śubhāśubh pariṇāmakā nirodh–bhāvapuṇyapāpasaṁvar–
dravyapuṇyapāpasaṁvarakā
nirodh nahīṁ hai. [ yahān̐ yah dhyān rakhane yogya hai ki dravyasaṁvarakā upādān kāraṇ– niścay kāraṇ to pudgal
svayaṁ hī hai.]
tyāre śubhāśubhakr̥t karamano thāy saṁvar tehane. 143.
Page 207 of 264
PDF/HTML Page 236 of 293
single page version
kammāṇaṁ ṇijjaraṇaṁ bahugāṇaṁ
karmaṇāṁ nirjaraṇaṁ bahukānāṁ karoti sa niyatam.. 144..
svādhyāyavyutsargadhyānabhedādantaraṅgaiśca bahuvidhairyaśceṣṭate sa khalu
[bahukānām karmaṇām] anek karmoṁkī [nirjaraṇaṁ karoti] nirjarā karatā hai.
saṁvar arthāt śubhāśubh pariṇāmakā nirodh, aur yog arthāt śuddhopayog; unase [–saṁvar aur
tathā kāyakleśādi bhedoṁvāle bahiraṁg tapoṁ sahit aur prāyaścitta, vinay, vaiyāvr̥ttya, svādhyāy, vyutsarga
aur dhyān aise bhedoṁvāle aṁtaraṁg tapoṁ sahit–is prakār bahuvidh
usameṁ vartatā huā śuddhirūp aṁś vah niścay–tap hai aur
yathārtha tapakā sadbhāv hī nahīṁ hai, vahān̐ un śubh bhāvoṁmeṁ ārop kisakā kiyā jāve?]
je yog–saṁvarayukta jīv bahuvidh tapo sah pariṇame,
tene niyamathī nirjarā bahu karma kerī thāy che. 144.
Page 208 of 264
PDF/HTML Page 237 of 293
single page version
bhāvanirjarā, tadanubhāvanīrasībhūtānāmekadeśasaṁkṣayaḥ samupāttakarmapudgalānāṁ dravya–nirjareti.. 144..
kahā ki], karmake vīryakā [–karmakī śaktikā] śātan karanemeṁ samartha aisā jo bahiraṁg aur aṁtaraṁg
tapoṁ dvārā vr̥ddhiko prāpta śuddhopayog so bhāvanirjarā haie aur usake prabhāvase [–vr̥ddhiko prāpta
śuddhopayogake nimittase] nīras hue aise upārjit karmapudgaloṁkā ekadeś saṁkṣay so dravya nirjarā
hai.. 144..
muṇiūṇ jhādi ṇiyadaṁ ṇāṇaṁ so saṁdhuṇodi kammarayaṁ.. 145..
jñātvā dhyāyati niyataṁ jñānaṁ sa saṁdhunoti karmarajaḥ.. 145..
2. vr̥ddhiko prāpta = barḥā huā; ugra huā. [saṁvar aur śuddhopayogavāle jīvako jab ugra śuddhopayog hotā hai tab
hī hai. aisā karanevāleko, sahajadaśāmeṁ haṭh rahit jo anaśanādi sambandhī bhāv vartate haiṁ unameṁṁ [śubhapanerūp
aṁśake sāth] ugra–śuddhirūp aṁś hotā hai, jisase bahut karmoṁkī nirjarā hotī hai. [mithyādraṣṭiko to
śuddhātmadravya bhāsit hī nahīṁ huā haiṁ, isaliye use saṁvar nahīṁ hai, śuddhopayog nahīṁ hai, śuddhopayogakī vr̥ddhikī
to bāt hī kahān̐ rahī? isaliye use, sahaj daśā rahit–haṭhapūrvak–anaśanādisambandhī śubhabhāv kadācit bhale
hoṁ tathāpi, mokṣake hetubhūt nirjarā bilakul nahīṁ hotī.]]
3. saṁkṣay = samyak prakārase kṣaya.
Page 209 of 264
PDF/HTML Page 238 of 293
single page version
tvenābhedāttadev jñānaṁ svaṁ svenāvicalitamanāssaṁcetayate sa khalu nitāntanissnehaḥ prahīṇ–
snehābhyaṅgapariṣvaṅgaśuddhasphaṭikastambhavat pūrvopāttaṁ karmarajaḥ saṁdhunoti eten nirjarāmukhyatve hetutvaṁ
dhyānasya dyotitamiti.. 145..
svaprayojan sādhanemeṁ jisakā
usī
ātmāko jānakar [–anubhav karake] [jñānaṁ niyataṁ dhyāyati] jñānako niścalarūpase dhyātā hai, [saḥ]
vah [karmarajaḥ] karmarajako [saṁdhunoti] khirā detā hai.
2. man = mati; buddhi; bhāv; pariṇāma.
3. udyat honā = tatpar honā ; laganā; udyamavaṁt honā ; muṛạnā; ḍhalanā.
4. guṇī aur guṇameṁ vastu–apekṣāse abhed hai isaliye ātmā kaho yā jñān kaho–donoṁ ek hī haiṁ. upar jisakā
nijātmā dvārā niścal pariṇati karake usakā saṁcetan–saṁvedan–anubhavan karanā so dhyān hai.
jāṇī, suniścaḷ jñān dhyāve, te karamaraj nirjare. 145.
Page 210 of 264
PDF/HTML Page 239 of 293
single page version
tasya śubhāśubhadahano dhyānamayo jāyate agniḥ.. 146..
honese us vipākako [apanese bhinna aise acetan] karmoṁmeṁ sameṭakar, tadanusār pariṇatise upayogako
vyavr̥tta karake [–us vipākake anurūp pariṇamanameṁse upayogakā nivartan karake], mohī, rāgī aur
dveṣī na honevāle aise us upayogako atyanta śuddha ātmāmeṁ hī niṣkamparūpase līn karatā
muhyantamarajyantamadviṣantaṁ cātyantaśuddha evātmani niṣkampaṁ
use [śubhāśubhadahanaḥ] śubhāśubhako jalānevālī [dhyānamayaḥ agniḥ] dhyānamay agni [jāyate] pragaṭ
hotī hai.
pragaṭe śubhāśubh bāḷanāro dhyān–agni tehane. 146.
Page 211 of 264
PDF/HTML Page 240 of 293
single page version
vyāpārayataḥ sakalaśubhāśubhakarmendhanadahanasamarthatvāt agnikalpaṁ paramapuruṣārthasiddhayupāyabhūtaṁ dhyānaṁ
jāyate iti. tathā coktam–
sikkhiyavvaṁ jaṁ jaramaraṇaṁ khayaṁ kuṇaī’’.. 146..
nahīṁ
vahān̐ se cay kar [manuṣyabhav prāpta karake] nirvāṇako prāpta karate haiṁ.
1. bhānā = ciṁtavan karanā; dhyānā; anubhav karanā.
2. vyāpār = pravr̥tti [svarūpaviśrānta yogīko apane pūrvopārjit karmoṁmeṁ pravartan nahīṁ hai, kyoṁki vah mohanīyakarmake
vimukh kiyā hai.]
3. puruṣārtha = puruṣakā artha; puruṣakā prayojan; ātmākā prayojan; ātmaprayojana. [paramapuruṣārtha arthāt ātmākā
dhyān haie.]