Panchastikay Sangrah-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 160-172.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 14 of 15

 

Page 232 of 264
PDF/HTML Page 261 of 293
single page version

232
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
dhammādīsaddahaṇaṁ sammattaṁ ṇāṇamaṁgapuvvagadaṁ.
ceṭṭhā tavamhi cariyā vavahāro mokkhamaggo tti.. 160..
ṭīkāḥ– niścayamokṣamārgake sādhanarūpase, pūrvodṣṭi [107 vīṁ gāthāmeṁ ullikhit]
vyavahāramokṣamārgakā yah nirdeś hai.
dharmādiśraddhānaṁ samyaktvaṁ jñānamaṅgapūrvagatam.
ceṣṭā tapasi caryā vyavahāro mokṣamārga iti.. 160..
niścayamokṣamārgasādhanabhāven pūrvoddiṣṭavyavahāramokṣamārganirdeśo‘yam.
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 160
anvayārthaḥ– [dharmādiśraddhānaṁ samyaktvam] dharmāstikāyādikā śraddhān so samyaktva [aṅgapūrvagatam
jñānam] aṁgapūrvasambandhī jñān so jñān aur [tapasi ceṣṭā caryā] tapameṁ ceṣṭā [–pravr̥tti] soe cāritra;
[iti] is prakār [vyavahāraḥ mokṣamārgaḥ] vyavahāramokṣamārga hai.
-------------------------------------------------------------------------
[yahān̐ ek udāharaṇ liyā jātā haiḥ–
sādhya–sādhan sambandhī satyārtha nirūpaṇ is prakār hai ki ‘chaṭhaveṁ guṇasthānameṁ vartatī huī āṁśik śuddhi
sātaveṁ guṇasthānayogya nirvikalpa śuddha pariṇatikā sādhan hai.’ ab, ‘chaṭhaveṁ guṇasthānameṁ kaisī athavā kitanī
śuddhi hotī haie’– is bātako bhī sāth hī sāth samajhanā ho to vistārase eaisā nirūpaṇ kiyā jātā hai ki
‘jis śuddhike sadbhāvameṁ, usake sāth–sāth mahāvratādike śubhavikalpa haṭh vinā sahajarūpase pravartamān ho vah
chaṭhaveṁ guṇasthānayogya śuddhi sātaveṁ guṇasthānayogya nirvikalpa śuddha pariṇatikā sādhan hai.’ aise lambe kathanake
badale, aisā kahā jāe ki ‘chaṭhaveṁ guṇasthānameṁ pravartamān mahāvratādike śubh vikalpa sātaveṁ guṇasthānayogya
nirvikalpa śuddha pariṇatikā sādhan hai,’ to vah upacarit nirūpaṇ hai. aise upacarit nirūpaṇameṁse aisā artha
nikālanā cāhiye ki ‘mahāvratādike śubh vikalpa nahīṁ kintu unake dvārā jis chaṭhaveṁ guṇasthānayogya śuddhi
batānā thā vah śūddhi vāstavameṁ sātaveṁ guṇasthānayogya nirvikalpa śuddha pariṇatikā sādhan hai.’]
dharmādinī śraddhā sudrag, pūrvāṁgabodh subodh che,
tapamāṁhi ceṣṭā caraṇ–ek vyavahāramuktimārga che. 160.

Page 233 of 264
PDF/HTML Page 262 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
233
samyagdarśanajñānacāritrāṇi mokṣamārgaḥ. tatra dharmādīnāṁ dravyapadārthavikalpavatāṁ tattvārtha–
śraddhānabhāvasvabhāvaṁ bhāvantaraṁ śraddhānākhyaṁ samyaktvaṁ, tattvārthaśraddhānanirvr̥tau satyāmaṅgapūrvagatārthapari–
cchittirjñānam, ācārādisūtraprapañcitavicitrayativr̥ttasamastasamudayarūpe tapasi ceṣṭā caryā–ityeṣaḥ
svaparapratyayaparyāyāśritaṁ bhinnasādhyasādhanabhāvaṁ vyavahāranayamāśrityānugamyamāno mokṣamārgaḥ kārta–
svarapāṣāṇārpitadīptajātavedovatsamāhitāntaraṅgasya pratipadamuparitanaśuddhabhūmikāsu paramaramyāsu
viśrāntimabhinnāṁ niṣpādayan, jātyakārtasvarasyev śuddhajīvasya kathaṁcidbhinnasādhyasādhanabhāvābhāvā–
tsvayaṁ śuddhasvabhāven vipariṇamamānasyāpi, niścayamokṣamārgasya sādhanabhāvamāpadyat iti.. 160..
-----------------------------------------------------------------------------
samyagdarśan–jñān–cāritra so mokṣamārga hai. vahān̐ [chah] dravyarūp aur [nav] padārtharūp jinake
bhed haiṁ aise dharmādike tattvārthaśraddhānarūp bhāv [–dharmāstikāyādikī tattvārthapratītirūp bhāv] jisakā
svabhāv hai aisā, ‘śraddhān’ nāmakā bhāvaviśeṣ so samyaktva; tattvārthaśraddhānake sadbhāvameṁ aṁgapūrvagat
padārthoṁṁkā avabodhan [–jānanā] so jñān; ācārādi sūtroṁ dvārā kahe gae anekavidh muni–ācāroṁke
samasta samudāyarūp tapameṁ ceṣṭā [–pravartan] so cāritra; – aisā yah, svaparahetuk paryāyake āśrit,
bhinnasādhyasādhanabhāvavāle vyavahāranayake āśrayase [–vyavahāranayakī apekṣāse] anusaraṇ kiyā
jānevālā mokṣamārga, suvarṇapāṣāṇako lagāī jānevālī pradīpta agnikī bhān̐ti samāhit aṁtaraṁgavāle
jīvako [arthāt] jisakā aṁtaraṁg ekāgra–samādhiprāpta hai aise jīvako] pad–pad par param ramya
aisī uparakī śuddha bhūmikāoṁmeṁ abhinna viśrāṁti [–abhedarūp sthiratā] utpanna karatā huā – yadyapi
uttam suvarṇakī bhān̐ti śuddha jīv kathaṁcit bhinnasādhyasādhanabhāvake abhāvake kāraṇ svayaṁ [apane āp]
śuddha svabhāvase pariṇamit hotā hai tathāpi–niścayamokṣamārgake sādhanapaneko prāpta hotā hai.
1
bhāvārthaḥ–ijase aṁtaraṁgameṁ śuddhikā aṁś pariṇamit huā hai us jīvako tattvārtha–śraddhān,
aṁgapūrvagat jñān aur muni–ācārameṁ pravartanarūp vyavahāramokṣamārga viśeṣ–viśeṣ śuddhikā 1
-------------------------------------------------------------------------
1. samāhit=ekāgra; ekatākoe prāpta; abhedatāko prāpta; chinnabhinnatā rahit; samādhiprāpta; śuddha; praśāṁta.
2. is gāthākī śrī jayasenācāryadevakr̥t ṭīkāmeṁ paṁcamaguṇasthānavartī gr̥hasthako bhī vyavahāramokṣamārga kahā hai. vahān̐
vyavahāramokṣamārgake svarūpakā nimnānusār varṇan kiyā haiḥ– ‘vītarāgasarvajñapraṇīt jīvādipadārtho sambandhī samyak
śraddhān tathā jñān donoṁ, gr̥hasthako aur tapodhanako samān hote haiṁ; cāritra, tapodhanoṁko ācārādi caraṇagraṁthoṁmeṁ
vihit kiye hue mārgānusār pramatta–apramatta guṇasthānayogya paṁcamahāvrat–paṁcasamiti–trigupti–ṣaḍāvaśyakādirūp
hotā hai aur gr̥hasthoṁko upāsakādhyayanagraṁthameṁ vihit kiye hue mārgake anusār paṁcamaguṇasthānayogya dān–śīl–
pūvajā–upavāsādirūp athavā dārśanik–vratikādi gyārah sthānarūp [gyārah pratimārūp] hotā hai; is prakār
vyavahāramokṣamārgakā lakṣaṇ hai.

Page 234 of 264
PDF/HTML Page 263 of 293
single page version

234
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
ṇicchayaṇaeṇ bhaṇido tihi tehiṁ samāhido hu jo appā.
ṇa kuṇadi kiṁci vi aṇṇaṁ ṇa muyadi so mokkhamaggo tti.. 161..
niścayanayen bhaṇitastribhistaiḥ samāhitaḥ khalu yaḥ ātmā.
na karoti kiṁcidapyanyanna muñcati sa mokṣamārga iti.. 161..
vyavahāramokṣamārgasādhyabhāven niścayamokṣamārgopanyāso‘yam.
-----------------------------------------------------------------------------
vyavahārasādhan banatā huā, yadyapi nirvikalpaśuddhabhāvapariṇat jīvako paramārthase to uttam suvarṇakī
bhān̐ti abhinnasādhyasādhanabhāvake kāraṇ svayamev śuddhabhāvarūp pariṇaman hotā hai tathāpi, vyavahāranayase
niścayamokṣamārgake sādhanapaneko prāpta hotā hai.
[ajñānī dravyaliṁgī munikā aṁtaraṁg leśamātra bhī samāhit nahīṁ honese arthāt
use[dravyārthikanayake viṣayabhūt śuddhātmasvarūpake ajñānake kāraṇ] śuddhikā aṁś bhī pariṇamit nahīṁ
honese use vyavahāramokṣamārga bhī nahīṁ hai..] 160..
gāthā 161
anvayārthaḥ– [yaḥ ātmā] jo ātmā [taiḥ tribhiḥ khalu samāhitaḥ] in tīn dvārā vāstavameṁ
samāhit hotā huā [arthāt samyagdarśanajñānacāritra dvārā vāstavameṁ ekāgra–abhed hotā huā]
[anyat kiṁcit api] anya kuch bhī [na karoti na muñcati] karatā nahīṁ hai yā choṛatā nahīṁ hai,
[saḥ] vah [niścayanayen] niścayanayase [mokṣamārgaḥ iti bhaṇitaḥ] ‘mokṣamārga’ kahā gayā hai.

ṭīkāḥ– vyavahāramokṣamārgake sādhyarūpase, niścayamokṣamārgakā yah kathan hai.
-------------------------------------------------------------------------
je jīv darśanajñānacaraṇ vaḍe samāhit hoīne,
choḍe–grahe nahi anya kaṁīpaṇ, niścaye śivamārga che. 161.

Page 235 of 264
PDF/HTML Page 264 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
235
samyagdarśanajñānacāritrasamāhit ātmaiv jīvasvabhāvaniyatacaritratvānniścayen mokṣamārgaḥ. ath
khalu kathañcanānādyavidyāvyapagamādvayavahāramokṣamārgamanuprapanno dharmāditattvārthāśraddhānāṅgapūrva–
gatārthājñānātapaśceṣṭānāṁ dharmāditattvārthaśraddhānāṅgapūrvagatārthajñānatapaśceṣṭānāñca tyāgopādānāy prārabdha–
viviktabhāvavyāpāraḥ, kutaścidupādeyatyāge tyājyopādāne ca punaḥ pravartitapratividhānābhiprāyo,
yasminyāvati kāle viśiṣṭabhāvanāsauṣṭhavavaśātsamyagdarśanajñānacāritraiḥ svabhāvabhūtaiḥ samamaṅgāṅgibhāv–
pariṇatyā
-----------------------------------------------------------------------------
samyagdarśan–jñān–cāritra dvārā samāhit huā ātmā hī jīvasvabhāvameṁ niyat cāritrarūp hone
ke kāraṇ niścayase mokṣamārga hai.
ab [vistār aisā hai ki], yah ātmā vāstavameṁ kathaṁcit [–kisī prakārase, nij udyamase]
anādi avidyāke nāś dvārā vyavahāramokṣamārgako prāpta hotā huā, dharmādisambandhī tattvārtha–
aśraddhānake, aṁgapūrvagat padārthoṁsambandhī ajñānake aur atapameṁ ceṣṭāke tyāg hetuse tathā dharmādisambandhī
tattvārtha–śraddhānake, aṁgapūrvagat padārthoṁsambandhī jñānake aur tapameṁ ceṣṭāke grahaṇ hetuse [–tīnoṁke tyāg
hetu tathā tīnoṁke grahaṇ hetuse] vivikta bhāvarūp vyāpār karatā huā, aur kisī kāraṇase grāhyakā
tyāg ho jānepar aur tyājyakā grahaṇ ho jānepar usake pratividhānakā abhiprāy karatā huā, jis
kāl aur jitane kāl tak viśiṣṭa bhāvanāsauṣṭhavake kāraṇ svabhāvabhūt samyagdarśan–jñān–cāritrake
sāth aṁg–aṁgībhāvase pariṇati dvārā
2. pratividhān = pratikār karanekī vidhi; pratikārakā upāy; ilāja.
3. viśiṣṭa bhāvanāsauṣṭhav = viśeṣ acchī bhāvanā [arthāt viśiṣṭaśuddha bhāvanā]; viśiṣṭa prakārakī uttam bhāvanā.
4. ātmā vah aṁgī aur svabhāvabhūt samyagdarśanajñānacāritra vah aṁga.
1
2
3
4
-------------------------------------------------------------------------
1. vivikta = vivekase pr̥thak kie hue [arthāt hey aur upādeyakā vivek karake vyavahārase upādey rūp jāne
hue]. [jisane anādi ajñānakā nāś karake śuddhikā aṁś pragaṭ kiyā hai aise vyavahār–mokṣamārgī
[savikalpa] jīvako niḥśaṁkatā–niḥkāṁkṣā–nirvicikitsādi bhāvarūp, svādhyāy–vinayādi bhāvarūp aur
niraticār vratādi bhāvarūp vyāpār bhūmikānusār hote haiṁ tathā kisī kāraṇ upādey bhāvoṁkā [–vyavahārase
grāhya bhāvoṁkā] tyāg ho jāne par aur tyājya bhāvoṁkā upādān arthāt grahaṇ ho jāne par usake
pratikārarūpase prāyaścittādi vidhān bhī hotā hai.]

Page 236 of 264
PDF/HTML Page 265 of 293
single page version

236
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
tatsamāhito bhūtvā tyāgopādānavikalpaśūnyatvādviśrāntabhāvavyāpāraḥ suniḥprakampaḥ ayamātmāv–tiṣṭhate,
tasmin tāvati kāle ayamevātmā jīvasvabhāvaniyatacaritatvānniścayen mokṣamārga ityucyate. ato
niścayavyavahāramokṣamārgayoḥ sādhyasādhanabhāvo nitarāmupapanna.. 161..
-----------------------------------------------------------------------------
unase samāhit hokar, tyāgagrahaṇake vikalpase śūnyapaneke kāraṇ [bhedātmak] bhāvarūp vyāpār
virām prāpta honese [arthāt bhedabhāvarūp–khaṁḍabhāvarūp vyāpār ruk jānese] suniṣkamparūpase rahatā hai,
us kāl aur utane kāl tak yahī ātmā jīvasvabhāvameṁ niyat cāritrarūp honeke kāraṇ niścayase
‘mokṣamārga’ kahalātā hai. isaliye, niścayamokṣamārga aur vyavahāramokṣamārgako sādhya–sādhanapanā atyanta
ghaṭatā hai.
1
2
bhāvārthaḥ– niścayamokṣamārga nij śuddhātmākī ruci, jñapti aur niścaḷ anubhūtirūp hai. usakā
sādhak [arthāt niścayamokṣamārgakā vyavahār–sādhan] aisā jo bhedaratnatrayātmak vyavahāramokṣamārga use
jīv kathaṁcit [–kisī prakār, nij udyamase] apane saṁvedanameṁ ānevālī avidyākī vāsanāke vilay
dvārā prāpta hotā huā, jab guṇasthānarūp sopānake kramānusār nijaśuddhātmadravyakī bhāvanāse utpanna
nityānandalakṣaṇavāle sukhāmr̥take rasāsvādakī tr̥ptirūp param kalāke anubhavake kāraṇ nijaśuddhātmāśrit
niścayadarśanajñānacāritrarūpase abhedarūp pariṇamit hotā hai, tab niścayanayase bhinna sādhya–sādhanake
abhāvake kāraṇ yah ātmā hī mokṣamārga hai. isaliye aisā siddha huā ki suvarṇa aur suvarṇapāṣāṇakī
bhān̐ti niścayamokṣamārga aur vyavahāramokṣamārgako sādhya–sādhakapanā [vyavahāranayase] atyanta ghaṭit hotā
hai.. 161..
-------------------------------------------------------------------------
1. unase = svabhāvabhūt samyagdarśan–jñān–cāritrase.

2. yahān̐ yah dhyānameṁ rakhaneyogya hai ki jīv vyavahāramokṣamārgako bhī anādi avidyākā nāś karake hī prāpta kar
sakatā hai; anādi avidyāke nāś honese pūrva to [arthāt niścayanayake–dravyārthikanayake–viṣayabhūt
śuddhātmasvarūpakā bhān karanese pūrva to] vyavahāramokṣamārga bhī nahīṁ hotā.
punaśca, ‘niścayamokṣamārga aur vyavahāramokṣamārgako sādhya–sādhanapanā atyanta ghaṭit hotā hai’ aisā jo
kahā gayā hai vah vyavahāranay dvārā kiyā gayā upacarit nirūpaṇ hai. usameṁse aisā artha nikālanā cāhiye ki
‘chaṭhaveṁ guṇasthānameṁ vartanevāle śubh vikalpoṁko nahīṁ kintu chaṭhaveṁ guṇasthānameṁ vartanevāle śuddhike aṁśakoe aur
sātaveṁ guṇasthānayogya niścayamokṣamārgako vāstavameṁ sādhan–sādhyapanā hai.’ chaṭhaveṁ guṇasthānameṁ vartanevāle śuddhikā
aṁś barḥakar jab aur jitane kāl tak ugra śuddhike kāraṇ śubh vikalpoṁkā abhāv vartatā hai tab aur utane
kāl tak sātaveṁ guṇasthānayogya niścayamokṣamārga hotā hai.

Page 237 of 264
PDF/HTML Page 266 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
237
jo caradi ṇādi pecchadi appāṇaṁ appaṇā aṇaṇṇamayaṁ.
so cārittaṁ ṇāṇaṁ daṁsaṇamidi ṇicchido hodi.. 162..
yaścarati jānāti paśyati ātmānamātmanānanyamayam.
sa cāritraṁ jñānaṁ darśanamiti niścito bhavati.. 162..
ātmanaścāritrajñānadarśanatvadyotanametat.
-----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [yaḥ] jo [ātmā] [ananyamayam ātmānam] ananyamay ātmāko [ātmanā]
ātmāse [carati] ācaratā hai, [jānāti] jānatā hai, [paśyati] dekhatā hai, [saḥ] vah [ātmā
hī] [cāritraṁ] cāritra hai, [jñānaṁ] jñān hai, [darśanam] darśan hai–[iti] aisā [niścitaḥ bhavati]
niścit hai.
yaḥ khalvātmānamātmamayatvādananyamayamātmanā carati–svabhāvaniyatāstitvenānuvartate, ātmanā
jānāti–svaparaprakāśakatven cetayate, ātmanā paśyati–yāthātathyenāvalokayate, sa khalvātmaiv cāritraṁ
gāthā 162
ṭīkāḥ– yah, ātmāke cāritra–jñān–darśanapanekā prakāśan hai [arthāt ātmā hī cāritra, jñān
aur darśan hai aisā yahān̐ samajhāyā hai].
jo [ātmā] vāstavameṁ ātmāko– jo ki ātmamay honese ananyamay hai use–ātmāse
ācaratā hai arthāt svabhāvaniyat astitva dvārā anuvartatā hai [–svabhāvaniyat astitvarūpase
pariṇamit hokar anusaratā hai], [ananyamay ātmāko hī] ātmāse jānatā hai arthāt
svaparaprakāśakarūpase cetatā hai, [ananyamay ātmāko hī] ātmāse dekhatā hai arthāt yathātatharūpase
1
-------------------------------------------------------------------------
1. svabhāvaniyat = svabhāvameṁ avasthit; [jñānadarśanarūp] svabhāvameṁ drarḥarūpase sthita. [‘svabhāvaniyat astitva’kī
viśeṣ spaṣṭatāke lie 144 vīṁ gāthākī ṭīkā dekho.]
jāṇe, jue ne ācare nij ātmane ātmā vaḍe,
te jīv darśan, jñān ne cāritra che niścitapaṇe. 162.

Page 238 of 264
PDF/HTML Page 267 of 293
single page version

238
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
jñānaṁ darśanamiti kartr̥karmakaraṇānāmajñānaṁ darśanamiti kartr̥karmakaraṇānāmabhedānniścito bhavati.
ataścāritrajñānadarśanarūpatvājjīvasvabhāvaniyatacaritatvalakṣaṇaṁ niścayamokṣamārgatvamātmano
nitarāmupapannamiti.. 162..
jeṇ vijāṇadi savvaṁ pecchadi so teṇ sokkhamaṇuhavadi.
idi taṁ jāṇadi bhavio abhaviyasatto ṇa saddahadi.. 163..
sarvasyātmanaḥ saṁsāriṇo mokṣamārgārhatvanirāso‘yam.
-----------------------------------------------------------------------------
avalokatā hai, vah ātmā hī vāstavameṁ cāritra hai, jñān hai, darśan hai–aisā kartā–karma–karaṇake
abhedake kāraṇ niścit hai. isase [aisā niścit huā ki] cāritra–jñān–darśanarūp honeke kāraṇ
ātmāko jīvasvabhāvaniyat cāritra jisakā lakṣaṇ hai aisā niścayamokṣamārgapanā atyanta ghaṭit hotā hai
[arthāt ātmā hī cāritra–jñān–darśan honeke kāraṇ ātmā hī jñānadarśanarūp jīvasvabhāvameṁ drarḥarūpase
sthit cāritra jisakā svarūp hai aisā niścayamokṣamārga hai].. 162..
1
gāthā 163
anvayārthaḥ– [yen] jisase [ātmā mukta honepar] [sarvaṁ vijānāti] sarvako jānatā hai aur
[paśyati] dekhatā haie, [ten] usase [saḥ] vah [saukhyam anubhavati] saukhyakā anubhav karatā hai; –
[iti tad] aisā [bhavyaḥ jānāti] bhavya jīv jānatā hai, [abhavyasattvaḥ na śraddhatte] abhavya jīv śraddhā
nahīṁ karatā.
ṭīkāḥ– yah, sarva saṁsārī ātmā mokṣamārgake yogya honekā nirākaraṇ [niṣedh] hai
-------------------------------------------------------------------------
1. jab ātmā ātmāko ātmāse ācaratā hai–jānatā hai–dekhatā hai, tab kartā bhī ātmā, karma bhī ātmā aur
karaṇ bhī ātmā hai; is prakār yahān̐ kartā–karma–karaṇakī abhinnatā hai.
jāṇe–jue che sarva tethī saukhya–anubhav muktane;
–ā bhāvajāṇe bhavya jīv, abhavya nahi śraddhā lahe. 163.

Page 239 of 264
PDF/HTML Page 268 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
239
ih hi svabhāvaprātikūlyābhāvahetukaṁ saukhyam. ātmano hi draśi–jñaptī
svabhāvaḥ. tayorviṣayapratibandhaḥ prātikūlyam. mokṣe khalvātmanaḥ sarvaṁ vijānataḥ paśyataśca tadabhāvaḥ.
tatastaddhetukasyānākulatvalakṣaṇasya paramārthasukhasya mokṣe‘nubhūtiracalitā‘sti. ityetadbhavya ev
bhāvato vijānāti, tataḥ sa ev mokṣamārgārhaḥ. naitadabhavyaḥ śraddhatte, tataḥ sa mokṣamārgānarha eveti. ataḥ
katipaye ev saṁsāriṇo mokṣamārgārhā na sarva eveti.. 163..
-----------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
vāstavameṁ saukhyakā kāraṇ svabhāvakī pratikūlatākā abhāv hai. ātmākā ‘svabhāv’ vāstavameṁ
draśi–jñapti [darśan aur jñān] hai. un donoṁko viṣayapratibandha honā so ‘pratikūlatā’ hai. mokṣameṁ
vāstavameṁ ātmā sarvako jānatā aur dekhatā honese usakā abhāv hotā hai [arthāt mokṣameṁ svabhāvakī
pratikūlatākā abhāv hotā hai]. isaliye usakā abhāv jisakā kāraṇ hai aise
anākulatālakṣaṇavāle paramārtha–sukhakī mokṣameṁ acalit anubhūti hotī hai. –is prakār bhavya jīv hī
bhāvase jānatā hai, isaliye vahī mokṣamārgake yogya hai; abhavya jīv is prakār śraddhā nahīṁ karatā,
isaliye vah mokṣamārgake ayogya hī hai.
1
2
3
4
5
isase [aisā kahā ki] katipay hī saṁsārī mokṣamārgake yogya haiṁ, sarva nahīṁ.. 163..
1. pratikūlatā = viruddhatā; viparītatā; ūlaṭāpana.
2. viṣayapratibandha = viṣayameṁ rukāvaṭ arthāt maryāditapanā. [darśan aur jñānake viṣayameṁ maryāditapanā honā vah
svabhāvakī pratikūlatā hai.]
3. pāramārthik sukhakā kāraṇ svabhāvakī pratikūlatākā abhāv hai.
4. pāramārthik sukhakā lakṣaṇ athavā svarūp anākulatā hai.
5. śrī jayasenācāryadevakr̥t ṭīkāmeṁ kahā hai ki ‘us ananta sukhako bhavya jīv jānate hai, upādeyarūpase śraddhate haiṁ
aur apane–apane guṇasthānānusār anubhav karate haiṁ.’

Page 240 of 264
PDF/HTML Page 269 of 293
single page version

240
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
daṁsaṇaṇāṇacarittāṇi mokkhamaggo tti sevidavvāṇi.
sādhūhi idaṁ bhaṇidaṁ tehiṁ
du baṁdho va mokkho vā.. 164..
-----------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
darśanajñānacāritrāṇi mokṣamārga iti sevitavyāni.
sādhubhiridaṁ bhaṇitaṁ taistu bandho vā mokṣo vā.. 164...
darśanajñānacāritrāṇāṁ kathaṁcidbandhahetutvopadarśanen jīvasvabhāve niyatacaritasya sākṣānmokṣa–
hetutvadyotanametat. amūni hi darśanajñānacāritrāṇi kiyanmātrayāpi parasamayapravr̥ttyā saṁvalitāni
kr̥śānu–saṁvalitānīv ghr̥tāni kathañcidviruddhakāraṇatvarūḍherbandhakāraṇānyapi
gāthā 164
anvayārthaḥ– [darśanajñānacāritrāṇi] darśan–jñān–cāritra [mokṣamārgaḥ] mokṣamārga hai [iti]
isaliye [sevitavyāni] ve sevanayogya haiṁ– [idam sādhubhiḥ bhaṇitam] aisā sādhuoṁne kahā hai; [taiḥ
tu] parantu unase [bandhaḥ vā] bandha bhī hotā hai aur [mokṣaḥ vā] mokṣa bhī hotā hai.
ṭīkāḥ– yahān̐, darśan–jñān–cāritrakā kathaṁcit bandhahetupanā darśāyā hai aur is prakār
jīvasvabhāvameṁ niyat cāritrakā sākṣāt mokṣahetupanā prakāśit kiyā hai.
yah darśan–jñān–cāritra yadi alpa bhī parasamayapravr̥ttike sāth milit ho to, agnike sāth
milit ghr̥takī bhān̐ti [arthāt uṣṇatāyukta ghr̥takī bhān̐ti], kathaṁcit viruddha kāryake kāraṇapanekī
vyāptike kāraṇ bandhakāraṇ bhī hai. aur jab ve
12
1. ghr̥t svabhāvase śītalatāke kāraṇabhūt honepar bhī, yadi vah kiṁcit bhī uṣṇatāse yukta ho to, usase
[kathaṁcit] jalate bhī haiṁ; usī prakār darśan–jñān–cāritra svabhāvase mokṣake kāraṇabhūt hone par bhī , yadi ve
kiṁcit bhī parasamayapravr̥tise yukta ho to, unase [kathaṁcit] bandha bhī hotā hai.

2. parasamayapravr̥ttiyukta darśan–jñān–cāritrameṁ kathaṁcit mokṣarūp kāryase viruddha kāryakā kāraṇapanā [arthāt bandharūp
kāryakā kāraṇapanā] vyāpta hai.

dr̥g, jñān ne cāritra che śivamārga tethī sevavāṁ
–saṁte kahyuṁ, paṇ hetu che e baṁdhanā vā mokṣanā. 164.

Page 241 of 264
PDF/HTML Page 270 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
241
bhavanti. yadā tu samastapar–samayapravr̥ttinivr̥ttirūpayā svasamayapravr̥ttyā saṅgacchaṁte, tadā
nivr̥ttakr̥śānusaṁvalanānīv ghr̥tāni viruddhakāryakāraṇabhāvābhāvātsākṣānmokṣakāraṇānyev

bhavanti. tataḥ svasamayapravr̥ttināmno jīvasvabhāvaniyatacaritasya sākṣānmokṣamārgatvamupapanna–miti..164..
aṇṇāṇādo ṇāṇī jadi maṇṇadi suddhasaṁpaogādo.
havadi tti dukkhamokkhaṁ parasamayarado havadi jīvo.. 165..
ajñānāt jñānī yadi manyate śuddhasaṁprayogāt.
bhavatīti duḥkhamokṣaḥ parasamayarato bhavati jīvaḥ.. 165..
-----------------------------------------------------------------------------
[darśan–jñān–cāritra], samasta parasamayapravr̥ttise nivr̥ttirūp aisī svasamayapravr̥ttike sāth saṁyukta hote
haiṁ tab, jise agnike sāthakā militapanā nivr̥tta huā hai aise ghr̥takī bhān̐ti, viruddha kāryakā kāraṇabhāv
nivr̥tta ho gayā honese sākṣāt mokṣakā kāraṇ hī hai. isaliye ‘svasamayapravr̥tti’ nāmakā jo
jīvasvabhāvameṁ niyat cāritra use sākṣāt mokṣamārgapanā ghaṭit hotā hai .. 164..
1
gāthā 165
anvayārthaḥ– [śuddhasaṁprayogāt] śuddhasaṁprayogase [śubh bhaktibhāvase] [duḥkhamokṣaḥ bhavati] duḥkhamokṣa
hotā hai [iti] aisā [yadi] yadi [ajñānāt] ajñānake kāraṇ [jñānī] jñānī [manyate] māne, to
vah [parasamayarataḥ jīvaḥ] parasamayarat jīv [bhavati] hai. [‘arhaṁtādike prati bhakti–anurāgavālī
maṁdaśuddhise bhī kramaśaḥ mokṣa hotā hai’ is prakār yadi ajñānake kāraṇ [–śuddhātmasaṁvedanake abhāvake
kāraṇ, rāgāṁśakee kāraṇ] jñānīko bhī [maṁd puruṣārthavālā] jhukāv varte, to tab tak vah bhī sūkṣma
parasamayameṁ rat hai.]
2
-------------------------------------------------------------------------
[śāstroṁmeṁ kabhī–kabhī darśan–jñān–cāritrako bhī yadi ve parasaṁmayapravr̥ttiyukta ho to, kathaṁcit baṁdhakā kāraṇ
kahā jātā hai; aur kabhī jñānīko vartanevāle śubhabhāvoṁko bhī kathaṁcit mokṣake paraṁparāhetu kahā jātā hai.
śāstromeṁ ānevāle aise bhinnabhinna paddhatinake kathanoṁko sulajhāte hue yah sārabhūt vāstavikatā dhyānameṁ rakhanī
cāhiye ki –jñānīko jab śuddhāśuddharūp miśraparyāy vartatī hai tab vah miśraparyāy ekāṁtase saṁvar–nirjarā–mokṣake
kāraṇabhūt nahīṁ hotī , athavā ekāṁtase āsrav–baṁdhake kāraṇabhūt nahīṁ hotī, parantu us miśraparyāyakā śuddha
aṁś saṁvar–nirjarā–mokṣake kāraṇabhūt hotā hai aur aśuddha aṁś āsrav–baṁdhake kāraṇabhūt hotā hai.]

1. is nirūpaṇake sāth tulanā karaneke liye śrī pravacanasārakī 11 vīṁ gāthā aur usakī tattvapradīpikā ṭīkā
dekhie.
2. mānanā = jhukāv karanā; āśay rakhanā; āśā rakhanā; icchā karanā; abhiprāy karanā.
jinavarapramukhanī bhakti dvārā mokṣanī āśā dhare
ajñānathī jo jñānī jīv, to parasamayarat teh che. 165.

Page 242 of 264
PDF/HTML Page 271 of 293
single page version

242
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
sūkṣmaparasamayasvarūpākhyānametat.
arhadādiṣu bhagavatsu siddhisādhanībhūteṣu bhaktibhāvānurañjitā cittavr̥ttiratra
śuddhasaṁprayogaḥ. ath khalvajñānalavāveśādyadi yāvat jñānavānapi tataḥ śuddhasaṁprayogānmokṣo bhavatī–
tyabhiprāyeṇ khidyamānastatra pravartate tadā tāvatso‘pi rāgalavasadbhāvātparasamayarat ityupagīyate. ath
na kiṁ punarniraṅkuśarāgakalikalaṅkitāntaraṅgavr̥ttiritaro jan iti.. 165..
-----------------------------------------------------------------------------
siddhike sādhanabhūt aise arhaṁtādi bhagavantoṁke prati bhaktibhāvase anuraṁjit cittavr̥tti vah yahān̐
‘śuddhasamprayog’ hai. ab, 2ajñānalavake āveśase yadi jñānavān bhī ‘us śuddhasamprayogase mokṣa hotā hai
’ aise abhiprāy dvārā khed prāpta karatā huā usameṁ [śuddhasamprayogameṁ] pravarte, to tab tak vah bhī
kalaṁkit aisī aṁtaraṁg vr̥ttivālā itar jan kyā parasamayarat nahīṁ kahalāegā? [avaśya kahalāegā
hī]
ṭīkāḥ– yah, sūkṣma parasamayake svarūpakā kathan hai.
1
3rāgalavake sadbhāvake kāraṇ 4‘parasamayarat’ kahalātā hai. to phir niraṁkuś rāgarūp kleśase
5 .. 165..
-------------------------------------------------------------------------
1. anuraṁjit = anurakta; rāgavālī; sarāga.

2. ajñānalav = kincit ajñān; alpa ajñāna.

3. rāgalav = kincit rāg; alpa rāga.
4. parasamayarat = parasamayameṁ rat; parasamayasthit; parasamayakī or jhukāvavālā; parasamayameṁ āsakta.

5. is gāthākī śrī jayasenācāryadevakr̥t ṭīkāmeṁ is prakār vivaraṇ haiḥ–
koī puruṣ nirvikār–śuddhātmabhāvanāsvarūp paramopekṣāsaṁyamameṁ sthit rahanā cāhatā hai, parantu usameṁ sthit
rahaneko aśakta vartatā huā kāmakrodhādi aśubh pariṇāmake vaṁcanārtha athavā saṁsārasthitike chedanārtha jab
paṁcaparameṣṭhīke prati guṇastavanādi bhakti karatā hai, tab vah sūkṣma parasamayarūpase pariṇat vartatā huā sarāg
samyagdraṣṭi haie; aur yadi vah puruṣ śuddhātmabhāvanāmeṁ samartha hone par bhī use [śuddhātmabhāvanāko] choṛakar
‘śubhopayogase hī mokṣa hotā hai aisā ekānta māne, to vah sthūl parasamayarūp pariṇām dvārā ajñānī mithyādraṣṭi
hotā hai.

Page 243 of 264
PDF/HTML Page 272 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
243
arahaṁtasiddhacediyapavayaṇagaṇaṇāṇabhattisaṁpaṇṇo.
baṁdhadi puṇṇaṁ bahuso ṇa hu so kammakkhayaṁ kuṇadi.. 166..
arhatsiddhacaityapravacanagaṇajñānabhaktisampannaḥ.
badhnāti puṇyaṁ bahuśo na khalu sa karmakṣayaṁ karoti.. 166..
uktaśuddhasaṁprayogasya kathañcidbandhahetutven mokṣamārgatvanirāso‘yam. arhadādibhaktisaṁpannaḥ
kathañcicchuddhasaṁprayogo‘pi san jīvo jīvadrāgalavatvācchubhopayog–tāmajahat bahuśaḥ
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 166
anvayārthaḥ– [arhatsiddhacaityapravacanagaṇajñānabhaktisampannaḥ] arhaṁt, siddha, caitya
[–arhaṁtādikī pratimā], pravacan [–śāstra], munigaṇ aur jñānake prati bhaktisampanna jīv [bahuśaḥ
puṇyaṁ badhnāti] bahut puṇya bāṁdhatā hai, [na khalu saḥ karmakṣayaṁ karoti] parantu vāstavameṁ vah karmoṁkā kṣay
nahīṁ karatā.
ṭīkāḥ– yahān̐, pūrvokta śuddhasamprayogako kathaṁcit baṁdhahetupanā honese usakā mokṣamārgapanā nirasta
kiyā hai [arthāt jñānīko vartatā huā śuddhasamprayog niścayase baṁdhahetubhūt honeke kāraṇ vah mokṣamārga
nahīṁ hai aisā yahān̐ darśāyā hai]. arhaṁtādike prati bhaktisampanna jīv, kathaṁcit ‘śuddhasamprayogavālā’
hone par bhī, rāgalav jīvit [vidyamān] honese ‘śubhopayogīpane’ ko nahīṁ choṛatā huā, bahut
12
3
4
-------------------------------------------------------------------------
1. kathaṁcit = kisī prakār; kisī apekṣāse [arthāt niścayanayakī apekṣāse]. [jñānīko vartate hue
śuddhasamprayogakoe kadācit vyavahārase bhale mokṣakā paramparāhetu kahā jāy, kintu niścayase to vah baṁdhahetu hī hai
kyoṁki aśuddhirūp aṁś hai.]
2. nirasta karanā = khaṁḍit karanā; nikāl denā; niṣiddha karanā.
3. siddhike nimittabhūt aise jo arhaṁntādi unake prati bhaktibhāvako pahale śuddhasamprayog kahā gayā hai. usameṁ ‘śuddha’
śabda hone par bhī ‘śubh’ upayogarūp rāgabhāv hai. [‘śubh’ aise arthameṁ jis prakār ‘viśuddha’ śabda kadācit
prayog hotā hai usī prakār yahān̐ ‘śuddha’ śabdakā prayog huā hai.]
4. rāgalav = kiṁcit rāg; alpa rāga.

jin–siddha–pravacan–caitya–munigaṇ–jñānanī bhakti kare,
te puṇyabaṁdh lahe ghaṇo, paṇ karmano kṣay nav kare. 166.

Page 244 of 264
PDF/HTML Page 273 of 293
single page version

244
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
puṇyaṁ badhnāti, na khalu sakalakarmakṣayamārabhate. tataḥ sarvatra rāgakaṇikā‘pi pariharaṇīyā
parasamayapravr̥ttinibandhanatvāditi.. 166..
jassa hidaeṇumettaṁ vā paradavvamhi vijjade rāgo.
sa na vijānāti samayaṁ svakasya sarvāgamadharo‘pi.. 167..
so ṇa vijāṇadi samayaṁ sagassa savvāgamadharo vi.. 167..
yasya hr̥daye‘ṇumātro vā paradravye vidyate rāgaḥ.
svasamayopalambhābhāvasya rāgaikahetutvadyotanametat. yasya khalu rāgareṇukaṇikā‘pi jīvati hr̥daye
na nām sa samastasiddhāntasindhupārago‘pi niruparāgaśuddhasvarūpaṁ svasamayaṁ cetayate.
-----------------------------------------------------------------------------
puṇya bāṁdhatā hai, parantu vāstavameṁ sakal karmakā kṣay nahīṁ karatā. isaliye sarvatra rāgakī kaṇikā bhī
pariharaneyogya hai, kyoṁki vah parasamayapravr̥ttikā kāraṇ hai.. 166..
gāthā 167
anvayārthaḥ– [yasya] jise [paradravye] paradravyake prati [aṇumātraḥ vā] aṇumātra bhī [leśamātra
bhī [rāgaḥ] rāg [hr̥daye vidyate] hr̥dayameṁ vartatā hai [saḥ] vah, [sarvāgamadharaḥ api] bhale sarvaāgamadhar
ho tathāpi, [svakasya samayaṁ na vijānāti] svakīy samayako nahīṁ jānatā [–anubhav nahīṁ
karatā].
ṭīkāḥ– yahān̐, svasamayakī upalabdhike abhāvakā, rāg ek hetu hai aisā prakāśit kiyā hai
[arthāt svasamayakī prāptike abhāvakā rāg hī ek kāraṇ hai aisā yahān̐ darśāyā hai]. jise rāgareṇukī
kaṇikā bhī hr̥dayameṁ jīvit hai vah, bhale samasta siddhāṁtasāgarakā pāraṁgat ho tathāpi, niruparāg–
śuddhasvarūp svasamayako vāstavameṁ nahīṁ cetatā [–anubhav nahīṁ karatā].
1
-------------------------------------------------------------------------
1. niruparāg–śuddhasvarūp = uparāgarahit [–nirvikār] śuddha jisakā svarūp hai aisā.
aṇumātra jene hr̥dayamāṁ paradravya pratye rāg che,
ho sarvaāgamadhar bhale jāṇe nahīṁ svak–samayane. 167.

Page 245 of 264
PDF/HTML Page 274 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
245
tataḥ svasamayaprasiddhayarthaṁ piñjanalagnatūlanyāsanyāyamadhiddhatā‘rhadādiviṣayo‘pi krameṇ
rāgareṇurapasāraṇīy iti.. 167..
dhariduṁ jassa ṇa sakkaṁ cittubbhāmaṁ viṇā du appāṇaṁ.
rodho tassa ṇa vijjadi suhāsuhakadassa kammassa.. 168..
dhartuṁ yasya na śakyam cittodbhrāmaṁ vinā tvātmānam.
rodhastasya na vidyate śubhāśubhakr̥tasya karmaṇaḥ.. 168..
rāgalavamūladoṣaparaṁparākhyānametat. ih khalvarhadādibhaktirapi na rāgānuvr̥ttimantareṇ bhavati.
rāgādyanuvr̥ttau ca satyāṁ buddhiprasaramantareṇātmā na taṁ kathaṁcanāpi dhārayituṁ śakyate.
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, rāgalavamūlak doṣaparamparākā nirūpaṇ hai [arthāt alpa rāg jisakā mūl hai aisī
doṣoṁkī saṁtatikā yahān̐ kathan hai]. yahān̐ [is lokameṁ] vāstavameṁ arhaṁtādike orakī bhakti bhī
rāgapariṇatike binā nahīṁ hotī. rāgādipariṇati hone par, ātmā buddhiprasār rahit [–cittake
bhramaṇase rahit] apaneko kisī prakār nahīṁ rakh sakatā ;
isaliye, ‘ dhunakīse cipakī huī rūī’kā nyāy lāgu honese, jīvako svasamayakī prasiddhike hetu
arhaṁtādi–viṣayak bhī rāgareṇu [–arhaṁtādike orakī bhī rāgaraj] kramaśaḥ dūr karaneyogya hai.. 167..
1
gāthā 168
anvayārthaḥ– [yasya] jo [cittodbhrāmaṁ vinā tu] [rāganake sadbhāvake kāraṇ] cittake bhramaṇ
rahit [ātmānam] apaneko [dhartum na śakyam] nahīṁ rakh sakatā, [tasya] use [śubhāśubhakr̥tasya
karmaṇaḥ] śubhāśubh karmakā [rodhaḥ na vidyate] nirodh nahīṁ hai.
1
-------------------------------------------------------------------------
1. dhunakīse cipakī huī thoṛī sī bhī 2. jis prakār rūī, dhunaneke kāryameṁ vighna karatī hai, usī prakār thoṛā
sā bhī rāg svasamayakī upalabdhirūp kāryameṁ vighna karatā hai.
mananā bhramaṇathī rahit je rākhī śake nahi ātmane,
śubh vā aśubh karmo taṇo nahi rodh che te jīvane. 168.

Page 246 of 264
PDF/HTML Page 275 of 293
single page version

246
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
buddhiprasare ca sati śubhasyāśubhasya vā karmaṇo na nirodho‘sti. tato rāgakalivilāsamūl
evāyamanarthasantān iti.. 168..
tamhā ṇivvudikāmo ṇissaṁgo ṇimmamo ya haviy puṇo.
siddhesu kuṇadi bhattiṁ ṇivvāṇaṁ teṇ pappodi.. 169..
tasmānnivr̥ttikāmo nissaṅgo nirmamaśca bhūtvā punaḥ.
siddheṣu karoti bhaktiṁ nirvāṇaṁ ten prāpnoti.. 169..
rāgakaliniḥśeṣīkaraṇasya karaṇīyatvākhyānametat.
-----------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
2. is gāthākī śrī jayasenācāryadevaviracit ṭīkāmeṁ nimnānusār vivaraṇ diyā gayā haiḥ–mātra nityānaṁd jisakā
svabhāv hai aise nij ātmāko jo jīv nahīṁ bhātā, us jīvako māyā–mithyā–nidānaśalyatrayādik
samastavibhāvarūp buddhiprasār rokā nahīṁ jā sakatā aur yah nahīṁ rukanese [arthāt buddhiprasārakā nirodh nahīṁ
honese] śubhāśubh karmakā saṁvar nahīṁ hotā; isalie aisā siddha huā ki samasta anarthaparamparāoṁkā
rāgādivikalpa hī mūl hai.
aur buddhiprasār hone par [–cittakā bhramaṇ hone par], śubh tathā aśubh karmakā nirodh nahīṁ hotā.
isalie, is anarthasaṁtatikā mūl rāgarūp kleśakā vilās hī hai.
bhāvārthaḥ– arhaṁtādikī bhakti bhī rāg binā nahīṁ hotī. rāgase cittakā bhramaṇ hotā hai; cittake
bhramaṇase karmabaṁdh hotā hai. isalie in anarthoṁkī paramparākā mūl kāraṇ rāg hī hai.. 168.. 2
gāthā 169
anvayārthaḥ– [tasmāt] isalie [nivr̥ttikāmaḥ] mokṣārthī jīv [nissaṅgaḥ] niḥsaṁg [ca] aur
[nirmamaḥ] nirmam [bhūtvā punaḥ] hokar [siddheṣu bhakti] siddhoṁkī bhakti [–śuddhātmadravyameṁ sthiratārūp
pāramārthik siddhabhakti] [karoti] karatā hai, [ten] isalie vah [nirvāṇaṁ prāpnoti] nirvāṇako prāpta
karatā hai.
ṭīkāḥ– yah, rāgarūp kleśakā niḥśeṣ nāś karaneyogya honekā nirūpaṇ hai. 3
1. buddhiprasār = vikalpoṁkā vistār; cittakā bhramaṇ; manakā bhaṭakanā; manakī caṁcalatā.
3. niḥśeṣ = sampūrṇa; kiṁcit śeṣ na rahe aisā.

te kāraṇe mokṣecchu jīv asaṁg ne nirmam banī
siddho taṇī bhakti kare, upalabdhi jethī mokṣanī. 169.

Page 247 of 264
PDF/HTML Page 276 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
247
yato rāgādyanuvr̥ttau cittodbhrāntiḥ, cittodbhrāntau karmabandha ityuktam, tataḥ khalu mokṣārthinā
karmabandhamūlacittodbhrāntimūlabhūtā rāgādyanuvr̥ttirekānten niḥśeṣīkaraṇīyā. niḥ–śeṣitāyāṁ tasyāṁ
prasiddhanaiḥsaṅgayanairmamyaḥ śuddhātmadravyaviśrāntirūpāṁ pāramārthikīṁ siddhabhaktimanubibhrāṇaḥ
prasiddhasvasamayapravr̥ttirbhavati. ten kāraṇen sa ev niḥ–śeṣitakarmabandhaḥ siddhimavāpnotīti.. 169..
-----------------------------------------------------------------------------
rāgādipariṇati hone par cittakā bhramaṇ hotā hai aur cittakā bhramaṇ hone par karmabandha hotā hai aisā
[pahale] kahā gayā, isalie mokṣārthīko karmabandhakā mūl aisā jo cittakā bhramaṇ usake mūlabhūt
rāgādipariṇatikā ekānta niḥśeṣ nāś karaneyogya hai. usakā niḥśeṣ nāś kiyā jānese, jise
niḥsaṁgatā aur nirmamatā prasiddha huī hai aisā vah jīv śuddhātmadravyameṁ viśrāṁtirūp pāramārthik
siddhabhakti dhāraṇ karatā huā svasamayapravr̥ttikī prasiddhivālā hotā hai. us kāraṇase vahī jīv
karmabandhakā niḥśeṣ nāś karake siddhiko prāpta karatā hai.. 169..
12
3
-------------------------------------------------------------------------
1 niḥsaṁg = ātmatattvase viparīt aisā jo bāhya–abhyaṁtar parigrahaṇ usase rahit pariṇati so niḥsaṁgatā hai.

2. rāgādi–upādhirahit caitanyaprakāś jisakā lakṣaṇ hai aise ātmatattvase viparīt mohoday jisakī utpattimeṁ
nimittabhūt hotā hai aise mamakār–ahaṁkārādirūp vikalpasamūhase rahit nirmohapariṇati so nirmamatā hai.
3. svasamayapravr̥ttikī prasiddhivālā = jise svasamayameṁ pravr̥tti prasiddha huī hai aisā. [jo jīv rāgādipariṇatikā
sampūrṇa nāś karake niḥsaṁg aur nirmam huā hai us paramārtha–siddhabhaktivaṁt jīvake svasamayameṁ pravr̥tti siddha kī
hai isalie svasamayapravr̥ttike kāraṇ vahī jīv karmabandhakā kṣay karake mokṣako prāpta karatā hai, anya nahīṁ.]

Page 248 of 264
PDF/HTML Page 277 of 293
single page version

248
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
sapayatthaṁ titthayaraṁ abhigadabuddhissa suttaroissa.
dūrataraṁ ṇivvāṇaṁ saṁjamatavasaṁpauttassa.. 170..
sapadārthaṁ tīrthakaramabhigatabuddheḥ sūtrarocinaḥ.
dūrataraṁ nirvāṇaṁ saṁyamatapaḥsamprayuktasya.. 170..
arhadādibhaktirūpaparasamayapravr̥tteḥ sākṣānmokṣahetutvābhāve‘pi paramparayā mokṣahetutvasadbhāv–
dyotanametat.
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 170
anvayārthaḥ– [saṁyamatapaḥsamprayuktasya] saṁyamatapasaṁyukta hone par bhī, [sapadārtha tīrthakaram] nav
padārthoṁ tathā tīrthaṁkarake prati [abhigatabuddheḥ] jisakī buddhikā jhukāv vartatā hai aur [sūtrarocinaḥ]
sūtroṁke prati jise ruci [prīti] vartatī hai, us jīvako [nirvāṇaṁ] nirvāṇ [dūrataram] dūratar
[viśeṣ dūr] hai.
ṭīkāḥ– yahān̐, arhaṁtādikī bhaktirūp parasamayapravr̥ttimeṁ sākṣāt mokṣahetupanekā abhāv hone par bhī
paramparāse mokṣahetupanekā sadbhāv darśāyā hai. 1
-------------------------------------------------------------------------
1. vāstavameṁ to aisā hai ki –jñānīko śuddhāśuddharūp miśra paryāyameṁ jo bhakti–ādirūp śubh aṁś vartatā hai vah
to mātra devalokādike kleśakī paramparākā hī hetu hai aur sāth hī sāth jñānīko jo [maṁdaśuddhirūp] śuddha
aṁś pariṇamit hotā hai vah saṁvaranirjarākā tathā [utane aṁśameṁ] mokṣakā hetu hai. vāstavameṁ aisā hone par bhī,
śuddha aṁśameṁ sthit saṁvar–nirjarā–mokṣahetutvakā ārop usake sāthake bhakti–ādirūp śubh aṁśameṁ karake un
śubh bhāvoṁko devalokādike kleśakī prāptikī paramparā sahit mokṣaprāptike hetubhūt kahā gayā hai. yah kathan
āropase [upacārase] kiyā gayā hai aisā samajhanā. [aisā kathaṁcit mokṣahetutvakā ārop bhī jñānīko hī
vartanevāle bhakti–ādirūp śubh bhāvoṁmeṁ kiyā jā sakatā hai. ajñānīke to śuddhikā aṁśamātra bhī pariṇamanameṁ nahīṁ
honese yathārtha mokṣahetu bilakul pragaṭ hī nahīṁ huā hai–vidyamān hī nahīṁṁ hai to phir vahān̐ usake bhakti–
ādirūp śubh bhāvoṁmeṁ ārop kisakā kiyā jāy?]
saṁyam tathā tapayuktane paṇ dūratar nirvāṇ che,
sūtro, padārtho, jinavaro prati cittamāṁ ruci jo rahe. 170.

Page 249 of 264
PDF/HTML Page 278 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
249
yaḥ khalu maukṣārthamudyatamanāḥ samupārjitācintyasaṁyamatapobhāro‘pyasaṁbhāvitaparamavairāgya–
bhūmikādhirohaṇasamarthaprabhuśaktiḥ piñjanalagnatūlanyāsanyāyen navapadārthaiḥ sahārhadādirucirūpāṁ par–
samayapravr̥ttiṁ parityaktuṁ notsahate, sa khalu na nām sākṣān mokṣaṁ labhate kintu suralokādi–
kl̥eśaprāptirūpayā paramparayā tamavāpnoti.. 170..
arahaṁtasiddhacediyapavayaṇabhatto pareṇ ṇiyameṇa.
jo kuṇadi tavokammaṁ so suralogaṁ samādiyadi.. 171..
saṁyam param sah tap kare, te jīv pāme svargane. 171.
-----------------------------------------------------------------------------
jo jīv vāstavameṁ mokṣake liye udyamī cittavālā vartatā huā, aciṁtya saṁyamatapabhār samprāpta
kiyā hone par bhī paramavairāgyabhūmikākā ārohaṇ karanemeṁ samartha aisī prabhuśakti utpanna nahīṁ kī
honese, ‘dhunakī ko cipakī huī rūī’ke nyāyase, nav padārthoṁ tathā arhaṁtādikī rucirūp [prītirūp]
parasamayapravr̥ttikā parityāg nahīṁ kar sakatā, vah jīv vāstavameṁ sākṣāt mokṣako prāpta nahīṁ karatā
kintu devalokādike kleśakī prāptirūp paramparā dvārā use prāpta karatā hai.. 170..
1
-------------------------------------------------------------------------
1. prabhuśakti = prabal śakti; ugra śakti; pracur śakti. [jis jñānī jīvane param udāsīnatāko prāpta karanemeṁ samartha
aisī prabhuśakti utpanna nahīṁ kī vah jñānī jīv kadācit śuddhātmabhāvanāko anukūl, jīvādipadārthoṁkā
pratipādan karanevāle āgamoṁke prati ruci [prīti] karatā hai, kadācit [jis prakār koī rāmacandrādi puruṣ
deśāntarasthit sītādi strī ke pāsase āe hue manuṣyoṁko premase sunatā hai, unakā sanmānādi karatā hai aur
unheṁ dān detā hai usī prakār] nirdoṣ–paramātmā tīrthaṁkaraparamadevoṁke aur gaṇadharadev–bharat–sagar–rām–
pāṁḍavādi mahāpuruṣoṁke caritrapurāṇ śubh dharmānurāgase sunatā hai tathā kadācit gr̥hastha–avasthāmeṁ
bhedābhedaratnatrayapariṇat ācārya–upādhyāy–sādhunake pūjanādi karatā hai aur unheṁ dān detā hai –ityādi śubh
bhāv karatā hai. is prakār jo jñānī jīv śubh rāgako sarvathā nahīṁ choṛ sakatā, vah sākṣāt mokṣako prāpta
nahīṁ karatā parantu devalokādike kleśakī paramparāko pākar phir caram dehase nirvikalpasamādhividhān dvārā
viśuddhadarśanajñānasvabhāvavāle nijaśuddhātmāmeṁ sthir hokar use [mokṣako] prāpta karatā hai.]
jin–siddha–pravacan–caitya pratye bhakti dhārī man viṣe,

Page 250 of 264
PDF/HTML Page 279 of 293
single page version

250
] paṁcāstikāyasaṁgrah
[bhagavānaśrīkundakunda
arhatsiddhacaityapravacanabhaktaḥ pareṇ niyamena.
yaḥ karoti tapaḥkarma sa suralokaṁ samādatte.. 171..
arhadādibhaktimātrarāgajanitasākṣānmokṣasyāntarāyadyotanametat.
yaḥ khalvarhadādibhaktividheyabuddhiḥ san paramasaṁyamapradhānamatitīvraṁ tapastapyate, sa tāvanmātra–
rāgakalikalaṅkitasvāntaḥ sākṣānmokṣasyāntarāyībhūtaṁ viṣayaviṣadrumāmodamohitāntaraṅgaṁ svargalokaṁ
samāsādya, suciraṁ rāgāṅgāraiḥ pacyamāno‘ntastāmyatīti.. 171..
tamhā ṇivvudikāmo rāgaṁ savvattha kuṇadu mā kiṁci.
so teṇ vīdarāgo
bhavio bhavasāyaraṁ taradi.. 172..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 171
anvayārthaḥ– [yaḥ] jo [jīv], [arhatsiddhacaityapravacanabhaktaḥ] arhaṁt, siddha, caitya [–
arharṁtādikī pratimā] aur pravacanake [–śāstra] prati bhaktiyukta vartatā huā, [pareṇ niyamen] param
saṁyam sahit [tapaḥkarma] tapakarma [–taparūp kārya] [karoti] karatā hai, [saḥ] vah [suralokaṁ]
devalokako [samādatte] samprāpta karatā hai.
ṭīkāḥ– yah, mātra arhaṁtādikī bhakti jitane rāgase utpanna honevālā jo sākṣāt mokṣakā
aṁtarāy usakā prakāśan hai.
jo [jīv] vāstavameṁ arhaṁtādikī bhaktike ādhīn buddhivālā vartatā huā paramasaṁyamapradhān
atitīvra tap tapatā hai, vah [jīv], mātra utane rāgarūp kleśase jisakā nij aṁtaḥkaraṇ kalaṁkit
[–malin] hai aisā vartatā huā, viṣayaviṣavr̥kṣake
2āmodase jahān̐ antaraṁg [–aṁtaḥkaraṇ] mohit
hotā hai aise svargalokako– jo ki sākṣāt mokṣako antarāyabhūt hai use–samprāpta karake, sucirakāl
paryaṁt [–bahut lambe kāl tak] rāgarūpī aṁgāroṁse dahyamān huā antarameṁ saṁtapta [–duḥkhī, vyathit]
hotā hai.. 171..
1
-------------------------------------------------------------------------
1. paramasaṁyamapradhān = utkr̥ṣṭa saṁyam jisameṁ mukhya ho aisā.
2. āmod = [1] sugaṁdh; [2] moja.
tethī na karavo rāg jarīye kayāṁy paṇ mokṣecchue;
vītarāg thaīne e rīte te bhavya bhavasāgar tare. 172.

Page 251 of 264
PDF/HTML Page 280 of 293
single page version

kahānajainaśāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣamārgaprapaṁcavarṇan
[
251
tasmānnirvr̥ttikāmo rāgaṁ sarvatra karotu mā kiñcit.
sa ten vītarāgo bhavyo bhavasāgaraṁ tarati.. 172..
sākṣānmokṣamārgasārasūcanadvāreṇ śāstratātparyopasaṁhāro‘yam.
sākṣānmokṣamārgapurassaro hi vītarāgatvam. tataḥ khalvarhadādigatamapi rāgaṁ candananag–
saṅgatamagnimiv suralokādikleśaprāptyā‘tyantamantardāhāy kalpamānamākalayya sākṣānmokṣakāmo
mahājanaḥ samastaviṣayamapi rāgamutsr̥jyātyantavītarāgo bhūtvā samucchalajjvaladduḥkhasaukhyakallolaṁ
karmāgnitaptakalakalodabhāraprāgbhārabhayaṅkaraṁ bhavasāgaramuttīrya, śuddhasvarūpaparamāmr̥tasamudramadhyāsya sadyo
nirvāti..
sākṣātmokṣamārgameṁ agrasar sacamuc vītarāgatā hai. isalie vāstavameṁ 1arhaṁtādigat rāgako bhī,
caṁdanavr̥kṣasaṁgat agnikī bhān̐ti, devalokādike kleśakī prāpti dvārā atyanta antardāhakā kāraṇ
samajhakar, sākṣāt mokṣakā abhilāṣī mahājan sabhī kī orase rāgako choṛakar, atyanta vītarāg
hokar, jisameṁ ubalatī huī duḥkhasukhakī kalloleṁ ūchalatī hai aur jo karmāgni dvārā tapta, khalabalāte
jalasamūhakī atiśayatāse bhayaṁkar hai aise bhavasāgarako pār utarakar, śuddhasvarūp paramāmr̥tasamudrako
avagāhakar, śīghra nirvāṇako prāpta karatā hai.
alaṁ vistareṇa. svasti sākṣānmokṣamārgasāratven śāstratātparyabhūtāy vītarāg tvāyeti.
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 172
anvayārthaḥ– [tasmāt] isalie [nirvr̥ttikāmaḥ] mokṣābhilāṣī jīv [sarvatra] sarvatra [kiñcit
rāgaṁ] kiṁcit bhī rāg [mā karotu] na karo; [ten] aisā karanese [saḥ bhavyaḥ] vah bhavya jīv
[vītarāgaḥ] vītarāg hokar [bhavasāgaraṁ tarati] bhavasāgarako taratā hai.
ṭīkāḥ– yah, sākṣātmokṣamārgake sār–sūcan dvārā śāstratātparyarūp upasaṁhār hai [arthāt yahān̐
sākṣātmokṣamārgakā sār kyā hai usake kathan dvārā śāstrakā tātparya kahanerūp upasaṁhār kiyā hai].
–vistārase bas ho. jayavanta varte vītarāgatā jo ki sākṣātmokṣamārgakā sār honese
śāstratātparyabhūt hai.
-------------------------------------------------------------------------
1. arhaṁṁtādigat rāg = arhaṁṁtādikī orakā rāg; arhaṁtādiviṣayak rāg; arhaṁtādikā rāga. [jis prakār
caṁdanavr̥kṣakī agni bhī ugrarūpase jalātī hai, usī prakār arhaṁṁtādikā rāg bhī devalokādike kleśakī prāpti dvārā
atyanta antaraṁg jalanakā kāraṇ hotā hai.]