Page -28 of 264
PDF/HTML Page 1 of 293
single page version

Page -27 of 264
PDF/HTML Page 2 of 293
single page version

shrī digambar jain svāghyāyamandir ṭrasṭa,
sonagaḍh – 364250 [saurāṣhṭra]
mudrakaḥ
gnānachanda jain,
kahān mudraṇālay, sonagaḍh – 364250 [saurāṣhṭra]
Page -26 of 264
PDF/HTML Page 3 of 293
single page version

Page -25 of 264
PDF/HTML Page 4 of 293
single page version

Page -24 of 264
PDF/HTML Page 5 of 293
single page version

atyanta bhaktibhāv
anuvādakaḥ
Page -23 of 264
PDF/HTML Page 6 of 293
single page version

gnānī sukānī maḷayā binā e nāv paṇ tāre nahīn;
ā kāḷamān shuddhātmagnānī sukānī bahu bahu dohyalo,
muj puṇyarāshi phaḷayo aho! guru khān tun nāvik maḷayo.
bāhyāntar vibhavo tārā, tāre nāv mumukṣhunā̃n.
ane gnaptimānhī darav–guṇ–paryāy vilase;
nijālambībhāve pariṇati svarūpe jaī bhaḷe,
nimitto vahevāro chidaghan viṣhe kāī na maḷe.
je vajre sumumukṣhu sattva jhaḷake; paradravya nāto tūṭe;
–rāgadveṣh ruche na, jamp na vaḷe bhāvendrimān–anshamān,
ṭaṅkotkīrṇa akamp gnān mahimā hr̥udaye rahe sarvadā.
karuṇā akāraṇ samudra! tane namun hun;
he gnānapoṣhak sumegh! tane namun hun,
ā dāsanā jīvanashilpī! tane namun hũn.
Page -22 of 264
PDF/HTML Page 7 of 293
single page version

jinavarakī sākṣhāt vandanā evan deshanā shravaṇase puṣhṭakar, use bhagavatkundakundāchāryadevane samayasārādi
paramāgamarūp bhājanamen saṅgrahit kar ādhyātmatatchapremī jagat par mahān upakār kiyā hai.
ye pāchon paramāgam hamāre ṭrasṭa dvārā gujarātī evan hindī bhāṣhāmen anek bār prasiddha ho chuke haĩn.
ṭīkākār shrīmad–amr̥utachandrāchāryadevakī ‘samayavyākhyā’ nāmak ṭīkā sahit ‘pañchāstikāyasaṅgrah’ ke
shrī himmatalāl jeṭhālāl shāh kr̥ut gujarātī anuvādake hindī rūpāntarakā yah pañcham sanskaraṇ
ādhyātmavidyāpremī jignāsuoṅke hāthamen prastut karate hue ānanda anubhūt hotā hai.
shrī kundakundabhāratīke ananya param bhakta, ādhyātmayugapravartak, paramopakārī pūjya sadgurudev shrī
kiyā hai. vāstavamen is shatādbīmen ādhyātmaruchike navayugakā pravartan kar muumuukṣhusamāj par unhonne
asādhāraṇ mahān upakār kiyā hai. is bhautik viṣham yugamen, bhāratavarṣha evan videshommen bhī,
ādhyātmake prachārakā jo āndolan pravartatā hai vah pūjya gurudevashrīke chamatkārī prabhāvanāyogakā hī
sundar phal hai.
pūjya gurudevashrīke punīt pratāpase hī jain ādhyātmashrutake anek paramāgamaratna mumukṣhujagatako
gujarātī gadyapadyānuvād bhī, shrī samayasār ādike gujarātī gadyapadyānuvādakī bhān̐ti, prashamamūrti pūjya
bahinashrī champābenake bhāī ādhyātmatattvarasik, vidvadvar, ādaraṇīy pt. shrī himmatalāl jeṭhālāl
shāhane, pūjya gurudev dvārā diye gaye shuddhātmadarshī upadeshāmr̥utabodh dvārā shāstroṅke gahan bhāvoṅko
kholanekī sūjh prāpta kar, ādhyātma– jinavāṇīkī agādh bhaktise saral bhāṣhāmen – ābālavr̥uddhagrāhya,
rochak evan sundar ḍhaṅgase – kar diyā hai. anuvādak mahānubhav ādhyātmarasik vidvān honeke
atirikta gambhīr, vairāgyashālī, shānta evan vivekashīl sajjan hai, tathā unamen ādhyātmaras syandī
madhur kavitva bhī hai. ve bahut varṣho tak pūjya gurudevake samāgamamen rahe hain, aur pūjya gurudevake
ādhyātmapravachanoṅke gahan manan dvārā unhonne apanī ātmārthitā kī bahut puṣhṭi kī hai. tattchārthake mūl
rahasyon par unakā manan ati gahan hai. shāstrakār evan ṭīkākār āchāryabhagavantoṅke hr̥udayake gahan
bhāvoṅkī gambhīratāko yathāvat surakṣhit rakhakar unhonne yah shadbashaḥ gujarātī anuvād kiyā hai;
taduparānta mūl gāthāsutroṅkā bhāvapūrṇa madhur gujarātī padyānuvād bhī
Page -21 of 264
PDF/HTML Page 8 of 293
single page version

unhonne spaṣhṭatā kī hai.
gurudevashrīkī preraṇā jhelakar atyanta parishramapūrvak aisā sundar anuvād kar deneke badalemen sansthā
unakā jitanā upakār māne utanā kam hai. yah anuvād amūlya hai, kyoṅki mātra, kundakundabhāratī
evan gurudevake prati param bhaktise prerit hokar apanī ādhyātmarasikatā dvārā kiye gaye is
anuvādakā mulya kaise ān̐kā jāye? is anuvādake mahān kāryake badalemen unako abhinandanake rūpamen
kuchh kīmatī bheṇṭ denekī sansthāko atīv utkaṇṭhā thī, aur use svīkār karaneke liye unako
bārambār āgrahayukta anurodhabhī kiyā gayā thā, parantu unhonne use svīkār karaneke liye spaṣhṭa
inakār kar diyā thā. unakī yah nispr̥uhatā bhī atyannta prashansanīy hai. pahale pravachanasārake
anuvādake samay jab unako bheṇṭakī svīkr̥utike liye anurodh kiyā gayā thā tab unhonne
vairāgyapūrvak aisā pratyuttar diyā thā ki ‘‘merā ātmā is sansār paribhramaṇase chhūṭe itanā hī paryāpta,
––dūsarā mujhe kuchh badalā nahīn chāhiye’’. upodghātamen bhī apanī bhāvanā vyakta karate hue ve likhate
hain kiḥ ‘‘ yah anuvād maine shrīpañchāstikāyasaṅgrah prati bhaktise aur pūjya gurudevakī preraṇāse prerit
hokar, nij kalyāṇake liye, bhavabhayase ḍarate ḍarate kiyā hai’’.
shāstrabhaṇḍār’ īḍar, tathā ‘bhāṇḍārakar orienṭal rīsarcha insṭiṭyūṭ’ pūnākī orase hamen pāṇḍulekh
mile the, tadartha un donon sansthāoṅke prati bhī kr̥utagnatā vyakta karate haĩn. shrī maganālālajī jainane shrī
pañchāstikāyasaṅgrah ke gujarātī anuvād ke gadyānsh kā handī rūpāntar, bra0 shrī chandūlālabhāīne prastut
sanskaraṇ kā ‘prūph’ sanshodhan tathā ‘kahān mudraṇālay’ ke mālik shrī gnānachandajī jainane
utsāhapūrvak is sanskaraṇ kā sundar mudraṇ kar dayā hai, tadartha unake prati bhī kr̥utagnatā vyakta karate
haĩn.
mumukṣhu jīv ati bahumānapūrvak sadgurugam se is paramāgam kā abhyās karake usake gahan
bhāvoṅko ātmasāt karen aur shāstrake tātparyabhūt vītarāgabhāvako prāpta karen–––yahī bhāvanā.
Page -20 of 264
PDF/HTML Page 9 of 293
single page version

kunda–prabhā–praṇayi–kīrti–vibhūṣhitāshaḥ .
yashchāru–chāraṇ–karāmbujachañcharīk–
shchakre shrutasya bharate prayataḥ pratiṣhṭhām ..
hastakamaloṅke bhramar the aur jin pavitrātmāne bharatakṣhetramen shrutakī pratiṣhṭhā kī hai, ve
vibhu kundakunda is pr̥ithvīpar kisake dvārā vandya nahīn hain?
rbāhyepi samvyañjayitun yatīshaḥ .
rajaḥpadan bhūmitalan vihāy
chachār manye chaturaṅgulan saḥ ..
Page -19 of 264
PDF/HTML Page 10 of 293
single page version

tathā bāhyamen rajase apanā atyanta aspr̥uṣhṭapanā vyakta karate the. [–antaraṅgamen
rāgādik malase aur bāhyamen dhūlase aspr̥uṣhṭa the.]
ṇa vibohai to samaṇā kahan sumaggan payāṇanti..
to munijan sachchemārgako kaise jānate?
Page -18 of 264
PDF/HTML Page 11 of 293
single page version

dvārā pragaṭ kar rahe the. unake nirvāṇake pashchāt pān̐ch shrutakevalī hue, jinamen antim shrutakevalī shrī
bhadrabāhusvāmī the. vahān̐ tak to dvādashāṅgashāstrakī prarūpaṇāse nishchayavyavahārātmak mokṣhamārga yathārtha–
rūpamen pravartamān rahā. tatpashchāt kāladoṣhase kramashaḥ aṅgoke gnānakī vyuchchhitti hotī gaī. is
prakār apār gnānasindhukā bahubhāg vichchhedako prāpta honeke pashchāt dūsare bhadrabāhusvāmī āchāryakī
paripāṭīmen do samartha munivar hue– ek shrī dharasenāchārya aur dūsare shrī guṇadharāchārya. unase prāpta
gnānake dvārā unakī paramparāmen honevāle āchāryone shāstroṅkī rachanā kī aur vīr bhagavānake upadeshakā
pravāh achchhinna rakhā.
shrī dharasenāchāryane āgrāyaṇīpūrvake pañcham vastu adhikārake mahākarmaprakr̥iti nāmak chaturtha prābhr̥utakā
jayadhaval, gommaṭasār, labdhisār, kṣhapaṇāsār ādi shāstroṅkī rachanā kī. is prakār pratham
shrutaskandhakī utpatti huī. usamen mukhyataḥ jīv aur karmake sanyogase utpanna honevālī ātmākī
sansāraparyāyakā –guṇasthān, mārgaṇāsthān ādikā –varṇan hai, paryāyārthik nayako pradhān karake kathan
hai. is nayako ashuddhadravyārthik bhī kahate hai aur adhyātmabhāṣhāmen ashuddhanishchayanay athavā vyavahār kahā
jātā hai.
shrī guṇadharāchāryako gnānapravādapūrvake dasham vastuke tr̥utīy prābhr̥utakā gnān thā. us gnānamense
chale ānevālā gnān āchārya – paramparā dvārā bhagavān kundakundāchāryadevako prāpta huā. unhonne
pañchāstikāyasaṅgrah, pravachanasār, samayasār, niyamasār, aṣhṭapāhuṛ ādi shāstroṅkī rachanā kī. is
prakār dvitīy shrutaskandhakī utpatti huī. usamen mukhyatayā gnānakī pradhānatāpūrvak shuddhadravyārthik nayase
kathan hai, ātmāke shuddha svarūpakā varṇan hai.
Page -17 of 264
PDF/HTML Page 12 of 293
single page version

jainadharmo‘stu maṅgalamm..’– yah shlok pratyek digambar jain shāstrapaṭhanake prārambhamen maṅgalācharaṇarūpase
bolatā hai. isase siddha hotā hai ki sarvagna bhagavān shrī mahāvīrasvāmī aur gaṇadhar bhagavān shrī
gautamasvāmīke pashchāt turta hī bhagavān kundakundāchāryakā sthān ātā hai. digambar jain sādhu apaneko
kundakundāchāryakī paramparākā kahalānemen gaurav mānate haĩn. bhagavān kundakundāchāryadevake shāstra sākṣhāt
gaṇadharadevake vachanon jitane hī pramāṇabhūt māne jāte haĩn. unake pashchāt honevāle granthakār āchārya apane
kisī kathanako siddha karaneke liye kundakundāchāryadevake shāstroṅkā pramāṇ dete hain jisase vah kathan
nirvivād siddha ho jātā hai. unake pashchāt likhe gaye granthommen unake shāstrommense bahut avataraṇ lie
gaye haĩn. vāstavamen bhagavān kundakundāchāryane apane paramāgamommen tīrthaṅkaradevon dvārā prarūpit uttamottam
siddhāntoṅko surakṣhit karake mokṣhamārgako sthir rakhā hai. vi0 san0 990 men honevāle shrī devasenāchāryavar
apane darshanasār nāmak granthamen kahate hain ki
prāpta thī, jinhonne pūrva videhamen jākar sīmandharabhagavānakī vandanā kī thī aur unase prāpta hue
shrutagnānake dvārā jinhonne bhāratavarṣhake bhavya jīvoṅko pratibodhit kiyā hai aise jo
jinachandrasuribhaṭṭārakake paṭṭake ābharaṇarūp kalikālasarvagna
ṣhaṭprābhr̥utakī shrī shrutasāgarasūrikr̥ut ṭīkāke antamen likhā hai.
hai.
1 bhagavān kundakundāchāryadevake videh gaman sambandhī ek ullekh
2 shilālekhoṅke liye dekhiye āge ‘bhagavān shrī kundakundāchāryadev sambandhī ullekh’.
Page -16 of 264
PDF/HTML Page 13 of 293
single page version

anek ātmārthiyoṅko ātmajīvan pradān kar rahe haĩn. unake samayasār, pravachanasār, niyamasār aur
pañchāstikāyasaṅgrah nāmak uttamottam paramāgamommen hajāron shāstroṅkā sār ājātā hai. bhagavān
kundakundāchāryake pashchāt likhe gaye anek granthoṅke bīj in paramāgamommen vidyamān hain aisā sūkṣhma draṣhṭise
abhyās karane par gnāt hotā hai. shrī samayasār is bharatakṣhetrakā sarvotkr̥uṣhṭa paramāgam hai. usamen nav
tattvoṅkā shuddhanayakī draṣhṭise nirūpaṇ karake jīvakā shuddha svarūp sarva prakārase–āgam, yukti, anubhav
aur paramparāse–ati vistārapūrvak samajhāyā hai. shrī pravachanasāramen usake nāmānusār jinapravachanakā
sār saṅgr̥uhit kiyā hai tathā use gnānatattva, gneyatattva aur charaṇānuyogake tīn adhikārommen vibhājit
kar diyā hai. shrī niyamasāramen mokṣhamārgakā spaṣhṭa satyārtha nirūpaṇ hai. jis prakār samayasāramen
shuddhanayase nav tattvonṅkā nirūpaṇ kiyā hai usī prakār niyamasāramen mukhyataḥ shuddhanayase jīv, ajīv,
shuddhabhāv, pratikramaṇ, pratyākhyān, ālochanā, prāyashchit, samādhi, bhakti, āvashyak, shuddhopayog
ādikā varṇan hai. shrī pañchāstikāyasaṅgrahamen kāl sahit pān̐ch astikāyoṅkā
vastutattvakā sār is prakār haiḥ–
nitya hai. pratyek vastu pratikṣhaṇ apanemen apanā kārya karatī hone par bhī arthāt navīn dashāain–
avasthāyen–paryāyen dhāraṇ karatī hain tathāpi ve paryāyen aisī maryādāmen rahakar hotī hain ki vastu apanī
jātiko nahīn chhoṛatī arthāt usakī shaktiyommense ek bhī kam–adhik nahīn hotī. vastuoṅkī [–
dravyoṅkī] bhinnabhinna shaktiyoṅkī apekṣhāse unakī [–dravyoṅkī] chhah jātiyān̐ haiḥ jīvadravya, pudgaladravya,
dharmadravya, adharmadravya, ākāshadravya aur kāladravya. jisamen sadā gnān, darshan, chāritra, sukh ādi
anant guṇ [–shaktiyān̐] ho vah jīvadravya hai; jisamen sadā varṇa, gandh, ras, sparsha ādi anant guṇ ho
vah pudgaladravya hai; sheṣh chār dravyoṅke vishiṣhṭa guṇ anukramase gatihetutva, sthitihetutva, avagāhahetutva
tathā vartanāhetutva haie. in chhah dravyommense pratham pān̐ch dravya sat honese tathā shakti athavā vyakti–
apekṣhāse vishāl kṣhetravāle honese ‘astikāy’ hai; kāladravya ‘asti’ hai ‘kāy’ nahīn hai.
anya dravyonse bilakul svatantra hain; ve paramārthataḥ kabhī ek dūsarese milate nahīn hain, bhinna hī rahate haĩn.
dev, manuṣhya, tiryaññcha, nārak, ekendriy, dvīndriy, ādi jīvommen jīv–pudgal māno mil gaye
hon aisā lagatā hain kintu vāstavamen aisā nahīn hai. ve bilakul pr̥uthak haĩn. sarva jīv ananta
gnānasukhakī nidhi hai
tathāpi, par dvārā unhen kuchh sukhaduḥkh nahīn hotā tathāpi, sansārī agnānī jīv anādi kālase
svataḥ agnānaparyāyarūp pariṇamit hokar apane gnānānandasvabhāvako, paripūrṇatāko, svātaṅkryako evan
Page -15 of 264
PDF/HTML Page 14 of 293
single page version

karatā rahatā hai; jīvake aise bhāvoṅke nimittase pudgal svataḥ gnānāvaraṇādikarmaparyāyarūp pariṇamit
hokar jīvake sāth sanyogamen āte hain aur isaliye anādi kālase jīvako paudgalik dehakā sanyog
hotā rahatā hai. parantu jīv aur dehake sanyogamen bhī jīv aur pudgal bilakul pr̥uthak hain tathā unake
kārya bhī ek dūsarese bilakul bhinna evan nirapekṣha hain–– aisā jinendronne dekhā hai, samyaggnāniyone jānā
hai aur anumānagamya bhī hai. jīv keval bhrāntike kāraṇ hī dehakī dashāse tathā iṣhṭa–aniṣhṭa par
padārthonse apane ko sukhī duḥkhī mānatā hai. vāstavamen apane sukhaguṇakī vikārī paryāyarūp pariṇamit
hokar vah anādi kālase duḥkhī ho rahā hai.
nimittase shubhāshubh pudgalakarmoṅkā āsravaṇ evan bandhan tathā unakā rukanā, khiranā aur sarvathā chhūṭanā
hotā hai. in bhāvoṅko samajhāneke liye jinendrabhagavantoane nav padārthohakā upadesh diyā hai. in nav
padārthoṅko samyakrūpase samajhanepar, jīvako kyā hitarūp hai, kyā ahitarūp hai, shāshvat param hit
pragaṭ karaneke liye jīvako kyā karanā chāhiye, par padārthoṅke sāth apanā kyā sambandha hai–ityādi
bāte yathārtharūpase samajhamen ātī hai aur apanā sukh apanemen hī jānakar, apanī sarva paryāyomen bhī
gnānānandasvabhāvī nij jīvadravyasāmānya sadā ekarūp jānakar, te anādi–aprāpta aise kalyāṇabīj
samyagdarshanako tathā samyaggnānako prāpta karatā hai. unakī prāpti honepar jīv apaneko dravya–apekṣhāse
kr̥utakr̥utya mānatā hai aur us kr̥utakr̥utya dravyakā paripūrṇa āshray karanese hī shāshvat sukhakī prāpti–
mokṣha–hotī hai aisā samajhatā hai.
shuddhātmadravyake madhyam ālambanarūp ānshik shuddhi hotī hai vah karmoṅke aṭakane khiranemen nimitta hotī
hai aur jo ashuddhirūp ansh hotā hai vah shrāvakake deshavratādirūpase tathā munike mahāvratādirūpase
dekhāī detā hai, jo karmabandhakā nimitta hotā hai. anukramase vah jīv gnānānandasvabhāvī
shuddhātmadravyakā ati ugrarūpase avalamban karake, sarva vikalponse chhūṭakar, sarva rāgadveṣh rahit hokar,
kevalagnānako prāpta karake, āyuṣhya pūrṇa hone par dehādisanyogase vimukta hokar, sadākāl paripūrṇa
gnānadarshanarūpase aur atīndriy ananta avyābādh ānandarūpase rahatā hai.
prakār jīv anādikālīn bhanyakar duḥkhase chhūṭ nahīn sakatā. jab tak jīv vastusvarūpako nahīn
samajh pātā tab tak anya lākh prayatnonse bhī mokṣhakā upāy usake hāth nahīn lāgatā. isaliye
is shāstramen sarva pratham pañchāstikāy aur nav padārthakā svarūp samajhāyā gayā hai jisase ki jīv
vastusvarūpako samajhakar mokṣhamārgake mūlabhūt samyagdarshanako prāpta ho.
Page -14 of 264
PDF/HTML Page 15 of 293
single page version

yah ati priy adhikār hai. is adhikārakā rasāsvādan karate hue mānon unhen tr̥upti hī nahīn hotī.
isamen mukhyataḥ vītarāg chāritrakā–svasamayakā–shuddhamunidashākā–pāramārthik mokṣhamārgakā bhāvavāhī madhur
pratipādan hai, tathā muniko sarāg chāritrakī dashāmen ānshik shuddhike sāth sāth kaise shubh bhāvoṅkā
sumel avashya hotā hī hai usakā bhī spaṣhṭa nirdesh hai. jinake hr̥udayamen vītarāgatākī bhāvanā kā manthan
hotā rahatā hai aise shāstrakār aur ṭīkākār munīndronne is adhikāramen mānon shānt vītarāg rasakī
saritā pravāhit kī hai. dhīr gambhīr gatise bahatī huī us shāntarasakī adhyātmagaṅgāmen snān karanese
tattvajignāsu bhāvuk jīv shītalatābhībhūt hote hain aur unakā hr̥uday shānt–shānt hokar muniyoṅkī
ātmānubhavamūlak sahajashuddha udāsīn dashāke prati bahumānapūrvak namit ho jātā hai. is adhikār par
manan karanese supātra mumukṣhu jīvon ko samajhamen ātā hai ki ‘shuddhātmadravyake āshrayase sahaj dashākā
ansh pragaṭ kiye binā mokṣhake upāyakā ansh bhī prāpta nahīn hotā.
itanī apār gaharāī hai ki use māpate hue apanī hī shaktikā māp nikal ātā hai. in sāragambhīr
shāstroṅke rachayitā param kr̥upālu achāryabhagavānakī koī param alaukik sāmarthya hai. param adbhūt
sātishay antarbāhya yogoṅke binā in shāstroṅkī rachanā shakay nahīn hai. in shāstroṅkī vāṇī tarate hue
puruṣhakī vāṇī hai aisā ham spaṣhṭajānate haĩn. inakī pratyek gāthā chhaṭhṭhe–sātaven guṇasthānamen jhulanevāle
mahāmunīke ātmānubhavamense pragaṭ huī hai. in shāstroṅke rachayitā bhagavān kundakundāchāryadev
mahāvidehakṣhetramen sarvagna vītarāg shrī sīmandharabhagavānake samavasaraṇamen gaye the aur ve vahān̐ āṭh din tak
rahe the yah bāt yathātathya hai, akṣharashaḥ satya hai, pramāṇasiddha hai. un paramopakārī āchāryabhagavān dvārā
rache gaye samayasārādi shāstrommen tīrthaṅkaradevakī ūn̐
hain; unhonne samayasārakī tathā pravachanasārakī ṭīkā bhī likhī hai aur tattvārthasār, puruṣhārthasiddhayupāy
ādi svatantra granth bhī rache haĩn. unakī ṭīkāon jaisī ṭīkā abhī tak anya kisī jain granthakī nahīn
likhī gayī hai. unakī ṭīkāain parḥanevāle unakī adhyātmarasikatā, ātmānubhav, prakhar vidvattā,
vastusvarūpakī nyāyase siddha karanekī asādhāraṇ shakti, jinashāsanakā sātishay agādh gnān,
nishchay–vyavahārakā sandhibaddha nirūpaṇ karanekī viral shakti evan uttam kāvyashaktikī sampūṇar pratīti
ho jātī hai. ati saṅkṣhepamen gambhīr rahasya bhar denekī unakī shakti vidvānoṅko āshcharyachakit kar detī
hai. unakī daivī ṭīkāain shrutakevalīke vachan samān haĩn. jis prakār mūl shāstrakāranake shāstra anubhav–
yukti ādi samasta samr̥uddhise samr̥uddha hain usī prakār ṭīkākārakī ṭīkāain bhī u
kiyā hai aur shrī amr̥utachandrāchāryadene va–mānon ve kundakundabhagavānake hr̥udayamen praviṣhṭa ho gaye hon
Page -13 of 264
PDF/HTML Page 16 of 293
single page version

shrī amr̥utachandrāchāryadevake rache hue kāvya bhī adhyātmaras evan ātmānubhavakī mastīse bharapūr hai. shrī
samayasārakī ṭīkāmen ānevāle kāvyonn
adhyātmarasikoṅke hr̥udtantrīko jhaṅkr̥ut kar dete haĩn. adhyātmakavike rūpamenshrī amr̥utachandrāchāryadevakā sthān
advitīy hai.
sanskr̥it ṭīkā likhī hai. shrī pāṇḍe hemarājajīne samayavyākhyākā bhāvārtha
maṇḍal dvārā prakāshit hindī pañchāstikāyamen mūl gāthāain, donon sanskr̥it ṭīkāain aur shrī hemarājajīkr̥ut
bālāvabodhabhāṣhāṭīkā
gujarātī padyānuvād, sanskr̥it samayavyākhyā ṭīkā aur us gāthā–ṭīkākā akṣharashaḥ gujarātī anuvād
prakāshit kiyā gayā hai, jisakā yah hindī anuvād hai. jahān̐ visheṣh
anek sthānompar shrī jayasenāchāryadevakr̥ut tātparyavr̥utti atishay upayogī huī hai; kuchh sthānompar to
tātparyavr̥uttike kisī kisī bhāgakā akṣharashaḥ anuvād hī ‘bhāvārtha’ athavā ṭippaṇī rūpamen kiyā hai. shrī
hemarājajīkr̥ut bālāvabodhabhāṣhāṭīkākā ādhār bhī kisī sthānapar liyā hai. shrī paramashrutaprabhāvak
maṇḍal dvārā prakāshit pañchāstikāyamen chhapīhuī sanskr̥it ṭīkākā hastalikhit pratiyoṅke sāth milān
karanepar usamen kahīn alpa ashuddhiyān̐ dikhāī dī ve isamen sudhāralī gaī haĩn.
shakti mujhe pūjyapād sadgurudevase hī prāpta huī hai. paramopakārī sadgurudevake pavitra jīvanake pratyakṣha
parichay binā tathā unake ādhyātmik upadeshake binā is pāmarako jinavāṇīke prati lesh bhī bhakti
yā shraddhā kahān̐se pragaṭ hotī? bhagavān kundakundāchāryadev aur unake shāstroṅkī lesh bhī mahimā kahān̐se
ātī aur un shāstrokā artha samajhanekī lesh bhī shakti kahān̐se prāpta hotī? is prakār anuvādakī
samasta shaktikā mūl shrī sadgurudev hī honese vāstavamen to sadgurudevakī amr̥utavāṇīkā strot hī
––unake dvārā prāpta anamol upadesh hī–yathāsamay is anuvādarūpamen pariṇamit huā hai. jinake
shaktisiñchan tathā chhatrachhāyāse maine is gahan shāstrakā anuvādakā sāhas kiyā thā aur jinakī
kr̥upāse vah nirvidhna samāpta huā hai un paramapūjya paramopakārī sadgurudev
Page -12 of 264
PDF/HTML Page 17 of 293
single page version

pañchāstikāyasaṅgrahamen upadeshit vītarāgavignānake prati bahumān vr̥uddhike vishiṣhṭa nimitta hue hain, aisī
param pūjya bahinashrīke charaṇakamamen yah hr̥uday naman karatā hai.
vyavasāyommense samay nikālakar samasta anuvādakī sukṣhmatāse jān̐chakī hai, yathochit sūchanāyen dī hai
aur anuvādamen ānevālī chhoṭī–baṛī kaṭhināīyoṅkā apane vishāl shāstragnānase nirākaraṇ kiyā hai.
unakī sūchanāen̐ mere liye ati upayogī siddha huī hai. bramhachārī bhāīshrī chandulālabhāīne samasta
anuvādako ati sūkṣhmatāse jān̐chakar upayogī sūchanāain dī hai, bahut parīshramapūrvak hastalikhit
pratiyoṅke ādhārase sanskr̥it ṭīkā sudhārī hai, anukramaṇikā, gāthāsūchī, shuddhipatra ādi taiyār kiye
hain, tathā atyant sāvadhānīse ‘prūph’ sanshodhan kiyā hai––is prakār ati parishram evan sāvadhānīpūrvak
sarvatomukhī sahāyatā kī haie. donon sajjanoṅkī sahāyatāke liye main unakā antaḥkaraṇapūrvak ābhār
mānatā hū̃n. unakī hārdik sahāyatāke binā is anuvādamen anek truṭiyān̐ rah jātī. jin– jin
ṭīkāon tathā shāstroṅkā maine ādhār liyā hai un sabake rachayitāoṅkā bhī main r̥uṇī hū̃n.
yah anuvād maine pañchāstikāyasaṅgrahake prati bhakti evan gurudevakī preraṇāse prerit hokar,
sāvadhānī rakhī hai ki shāstrake mūl āshayommen koī parivartan na ho jāye. tathāpi alpagnatāke kāraṇ
isamen kahī āshay–parivartanathayo huā ho yā bhūlo rah gaī ho to usake liye main shāstrakār shrī
kundakundāchārya–bhagavān, ṭīkākār shrī amr̥utachandrāchāryadev, paramakr̥upālu shrī sadgurudev evan mumukṣhu
pāṭhakonse hārdik kṣhamā yāchanā karatā hūn̐ .
nirvāṇako prāpta ho. isake āshayako samyak prakārase samajhaneke liye nimnokta bātoṅko lakṣhamen
rakhanā āvashyak haiḥ– is shāstramen katipay kathan svāshrit nishchayanayake hain
karanā chahiye aur vyavahārakathanoṅkā abhūtārtha samajhakar unakā sachchā āshay kyā hai vah nikālanā
chāhiye. yadi aisā na kiyā jāyagā to viparīt samajh honese mahā anartha hogā. ‘pratyek dravya
svatantra hai. vah apane hī guṇaparyāyoṅko tathā utpādavyayadhrauvyako karatā hai. paradravyakā vah grahaṇ–
tyāg nahīn kar sakatā tathā paradravya vāstavamen use kuchh lābh–hāni yā sahāy nahīn kar sakatā .
––jīvakī shuddha paryāy samvar–nirjarā–mokṣhake kāraṇabhūt hai aur ashuddha paryāy āsrav–bandhake
kāraṇabhūt hai.’– aise mūlabhūt siddhāntoṅko kahīn bādhā na pahun̐che is prakār sadaiv shāstrake kathanoṅkā
artha karanā chāhiye. punashcha is shāstramen kuchh paramaprayojanabhūt bhāvoṅkā nirūpaṇ ati saṅkṣhepamen hī kiyā
gayā hai
Page -11 of 264
PDF/HTML Page 18 of 293
single page version

abhyās dvārā kī jāve to mumukṣhuoṅko is shāstrake āshay samajhanemen visheṣh sugamatā hogī.
āchāryabhagavānane samyaggnānakī prasiddhike hetuse tathā mārgakī prabhāvanāke hetuse yah pañchāstikāyasaṅgrah
shāstra kahā hai. ham isakā adhyayan karake, sarva dravyoṅkī svatantratā samajhakarake, nav padārthoko yathārtha
samajh karake, chaitanyaguṇamay jīvadravyasāmānyakā āshray karake, samyagdarshan–samyaggnān pragaṭā karake,
mārgako prāpta karake, bhavabhramaṇake duḥkhoṅkā anta prāpta karen yahī bhāvanā hai. shrī amr̥utachandrāchāryadevane
pañchāstikāyasaṅgrahake samyak avabodhake phalakā nimnokta shabdomen varṇan kiyā haiḥ–‘jo puruṣh vāstavamen
vastuttvakā kathan karanevāle is ‘pañchāstikāyasaṅgrah’ ko arthataḥ arthīrūpase jānakar, isīmen kahe hue
jīvāstikāyamen antargat apaneko
svarūpavikār āropit hai aisā apanekoe
vartat paramāṇukī bhān̐ti bhāvī bandhase parāṅmukh vartatā huā, pūrva bandhase chhūṭatā huā, agnitapta jalakī
duḥsthiti samān jo duḥkh usase parimukta hotā hai.’
kārtik kr̥iṣhṇā 4,
Page -10 of 264
PDF/HTML Page 19 of 293
single page version

hai, ataḥ aise hī shraddhān se mithyātva hai; isaliye usakā tyāg karanā. tathā nishchayanay unhīno
yathāvat nirūpaṇ karatā hai, kisī ko kisī men nahīn milātā, ataḥ aise hī shraddhānase samyaktva hotā
hai, isaliye usakā shraddhān karanā.
nimittādikī apekṣhāse upachār kiyā hai’ aisā jānanā. is prakār jānanekā nām hī donon nayoṅkā
grahaṇ hai. parantu donon nayoṅke vyākhyānako samān satyārtha jānakar ‘aisā bhī hai aur aisā bhī hai ’
aisā bhramarūp pravartanese to donon nayoṅkā grahaṇ karanā nahīn kahā hai.
tah vavahāreṇ viṇā paramatthuvaesaṇamasakkan..
karane yogya nahīn hai.
Page -9 of 264
PDF/HTML Page 20 of 293
single page version

vyavahāranayase sharīrādik paradravyoṅkī sāpekṣhatā dvārā nar–nārak–pr̥ithvīkāyādirūp jīvake bhed kiye,
tab ‘manuṣhya jīv hai,’ nārakī jīv hai’ ityādi prakārase unhen jīvakī pahichān huī; athavā abhed
vastumen bhed utpanna karake gnān–darshanādi guṇaparyāyarūp jīvake bhed kiye, tab ‘jānanevālā jīv hai,’
‘dekhanevālā jīv hai’ ityādi prakārase unhenn jīvakī pahichān huī. aur nishchayase to vītarāgabhāv
mokṣhamārga hai; kintu use jo nahīn jānate, unasee aisā hī kahate rahen to ve nahīn samajheṅge ; isaliye
unhen samajhāneke liye, vyavahāranayase tattvārthashraddhān gnānapūrvak paradravyakā nimitta miṭānekī sāpekṣhatā
dvārā vrat–shīl–sanyamādirūp vītarāgabhāvake visheṣh darshāye, tab unhen vītarāgabhāvakī pahichān huī.
isī prakār, anyatra bhī vyavahār binā nishchayakā upadesh na honā samajhanā.
usīko jīv mānanā. jīvake sanyogase sharīrādikako bhī jīv kahā vah kathanamātra hī hai. paramārthase
sharīrādik jīv nahīn hote. aisā hī shraddhān karanā. ḍūsarabh, abhed ātmāmen gnān–darshanādi bhed
kiye isaliye kahīn unhen bhedarūp hī na mān lenā; bhed to samajhāneke liye hai. nishchayase ātmā
abhed hī hai; usīko jīvavastu mānanā. sañgnā–saṅkhyādi bhed kahe ve kathanamātra hī hai ; paramāthase ve
pr̥uthak– pr̥uthak nahīn haĩn. aisā hī shraddhān karanā. punashcha, paradravyakā nimitta miṭānekī apekṣhāse vrat–
shīl–sanyamādikako mokṣhamārga kahā isaliye kahīn unhīṅko mokṣhamārga na mān lenā; kyoṅki paradravyake
grahaṇ–tyāg ātmāko ho to ātmā paradravyakā kartā–hartā ho jāye, kintu koī dravya kisī dravyake
ādhīn nahīn haĩn. ātmā to apane bhāv jo rāgādik hai unhen chhoṛakar vītarāgī hotā hai, isaliye
nishchayase vītarāgabhāv hī mokṣhamārga hai. vītarāgabhāvoṅko aur vratādikako kadāchit kāryakāraṇapanā hai
isaliye vratādikako mokṣhamārga kahā kintu vah kathanamātra hī hai. paramārthase bāhyakriyā mokṣhamārga nahīn
hai. aisā hī shraddhān karanā. isī prakār, anyatra bhī vyavahāranayako aṅgīkār na karanekā samajh
lenā.