Panchastikay Sangrah-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Description of NischayVyavhaarAabhasi; Contents; Swadhyay Mangalacharan; Shlok: 1-6 ; Shatdravya-panchastikayki samanya vyakhyanroop pithika; Gatha: 1-4.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 2 of 15

 

Page -8 of 264
PDF/HTML Page 21 of 293
single page version

prashnaḥ– vyavahāranay parako upadesh karanemen hī kāryakārī hai yā svayaṅkā bhī prayojan sādhatā hai?
uttaraḥ– svayam bhī jab tak nishchayanayase prarūpati vastuko nahīn jānatā tabatak vyavahāramārga dvārā
vastukā nishchay karatā hai. isaliye nīchalī dashāmen svayaṅko bhī vyavahāranay kāryakārī hai. parantu
vyavahārako upachāramātra mānakar usake dvārā vastukā shraddhān barābar kiyā jāve to vah kāryakārī
ho, aur yadi nishchayakī bhān̐ti vyavahār bhī satyabhūt mānakar ‘vastu aisī hī hai’ aisā shraddhān kiyā
jāve to vah ulṭā akāryakārī ho jāye. yahī puruṣhārthasiddhayupāyamen kahā haiḥ–
abudhasya bodhanānrtha munīshvarā deshayanttatyabhūtārtham.
vyavahāramev kevalamavaiti yastasya deshanā nāsti..
māṇavak ev sinho yathā bhavatyanavagītasinhasya.
vyavahār ev hi tathā nishchayatān yātyanishchayagnasya..
arthaḥ– munirāj, agnānīko samajhāneke liye asatyārtha jo vyavahāranay usako upadesh dete haĩn.
jo kevaḷ vyavahārako hī samajhātā hai, use to upadesh hī denā yogya nahīn hai. jis prakār jo
sachche sinhako na samajhatā use to bilāv hī sinh hai, usī prakār jo nishchayako nahīn samajhatā
usake to vyavahār hī nishchayapaneko prāpta hotā hai.
–shrī mokṣhamārgaprakāshak

Page -7 of 264
PDF/HTML Page 22 of 293
single page version

nishchayavyavahārābhās–avalambiyoṅkā nirūpaṇ
ab, nishchay–vyavahār donon nayoṅke ābhāsakā avalamban lete hain aise mithyādraṣhṭiyoṅkā
nirūpaṇ karate hainḥ––
koī aisā mānate hain ki jinamatamen nishchay aur vyavahār do nay kahe hain isaliye hamen un
donoṅkā aṅgīkār karanā chāhiye. aisā vichārakar, jis prakār kevaḷanishchayabhāsake avalimbayoṅkā
kathan kiyā thā tadanusār to ve nishchayakā aṅgīkār karate hain aur jis prakār kevalavyavahārābhāsake
avalimbayoṅkā kathan kiyā thā tadanusār vyavahārakā aṅgīkār karate haĩn. yadyapi is prakār aṅgīkār
karanemen donon nayommen virodh hai, tathāpi karen kyā? donon nayoṅkā sachchā svarūp to bhāsit huā nahīn
hai aur jinamatamen do nay kahe hain unamense kisīko chhoṛā bhī nahīn jātā. isaliye bhramapūrvak donon
nayokān sādhan sādhate haĩn. un jīvoṅko bhī mithyādraṣhṭi jānanā.
ab unakī pravr̥uttikī visheṣhatā darshāte hainḥ–
antaraṅgamen svayaṅko to nirdhār karake yathāvat nishchay–vyavahār mokṣhamārgako pahichānā nahīn hai
parantu jin–āgnā mānakar nishchay–vyavahārarūp do prakārake mokṣhamārga mānate haĩn. ab mokṣhamārga to
kahīn do hain nahīn, mokṣhamārgakā nirūpaṇ do prakārase hai. jahān̐n sachche mokṣhamārgako mokṣhamārga nirūpaṇ
kiyā hai vah nishchayamokṣhamārga hai, aur jahān̐nn mokṣhamārga to hai nahīn kintu mokṣhamārgakā nimitta haie athavā
sahachārī hai, use upachārase mokṣhamārga kahen vah vyavahāramokṣhamārga hai; kyoṅki nishchay–vyavahārakā sarvatra
aisā hī lakṣhaṇ hai. sachchā nirūpaṇ so nishchay, upachār nirūpaṇ so vyavahāra. isaliye nirūpaṇakī
apekṣhāse do prakāse mokṣhamārga jānanā. parantu ek nishchayamokṣhamārga hai tathā ek vyavahāramokṣhamārga hai is
prakār do mokṣhamārga mānanā mithyā hai.
punashcha, ve nishchay–vyavahār donoṅko upādey mānate haĩn. vah bhī bhram hai, kyoṅki nishchay aur
vyavahārakā svarūp to paraspar virodh sahit hai –
–shrī mokṣhamārgaprakāshak

Page -6 of 264
PDF/HTML Page 23 of 293
single page version

viṣhayānukramaṇikā
viṣhay
gāthā
viṣhay
gāthā
donon nayon dvārā dravyake lakṣhaṇakā vibhāg
11
1 ṣhaḍdravyapañchāstikāyavarṇan
dravya aur paryāyoṅke abhedapanekā kathan
12
ṣhaḍdravyapañchāstikāyake sāmānya
dravya aur guṇoṅke abhedapanekā kathan
13
vyākhyānarūp pīṭhikā
dravyake ādeshake pakṣha saptabhaṅgī
14
utpādamen asatkā prādurbhāv aur vyayamen
shāstrake ādimen bhāvanamaskārarūp
sat kā vināsh honekā niṣhedh
15
asādhāraṇ maṅgal
1
dravyon,guṇon tathā paryāyoṅkā pragnāpan
16
samay arthāt āgamako praṇām karake
usakā kathan karane sambandhī
bhāvakā kā nāsh nahīn hotā aur
abhāv
kā utpād nahīn hotā usakā
shrīmadkundakundāchārya devakī pratignā
2
udāharaṇ
17
shabdarūpase, gnānarūpase aur artharūpase
dravya kathañchit vyay aur utpādayukta
hone
aise tīn prakārakā ‘samay’ shabdakā
par bhī usakā sadaiv avinaṣhṭapanā
artha tathā lok–alokarūp
vibhāg
3
evan anutpannapanā
18
pān̐ch astikāyoṅkī visheṣh sañgnā,
sāmānya
dhruvatā ke pakṣhase satkā avināsh aur
–visheṣh astitva tathā kāyatvakā
kathan
4
asatkā anutpād
19
pān̐ch astikāyoṅkā astitva kis
prakār
siddhako atyant asat–utpādakā niṣhedh
20
se hai aur kāyatva kis prakārase hai
jīvako utpād, vyay, sat–vināsh evan
usakā kathan
5
asat–utpādakā kartāpanā honekī
pān̐ch astikāyoṅko tathā kālako
dravya–
siddhirūp upasanhār
21
panekā kā kathan
6
chhah dravyommense pān̐chako astikāyapanekā
chhah dravyoṅkā paraspar atyant saṅkar
honepar
sthāpan
22
bhī ve apane apane nishchit svarūpase
kāl astikāyarūpase anukta hone par
chyut nahīn hote aisā kathan
7
bhī usakā arthapanā
23
astitva kā svarūp
8
nishchayakālakā svarūp
24
sattā aur dravyakā arthāntarapanā
honekā
vyavahārakālakā kathañchit parāshritapanā
25
khaṇḍan
9
vyavahārakālake kathañchit parāshritapane
tīn prakārase dravyakā lakṣhaṇ
10
sammbandhī satya yukti
26

Page -5 of 264
PDF/HTML Page 24 of 293
single page version


viṣhay
gāthā
viṣhay
gāthā
jīvadravyāstikāyakā vyākhyān
vyapadesh ādi ekāntase dravyaguṇoṅke
sānsāradashāvāle ātmākā saupādhi aur
anyapanekā kāraṇ honekā khaṇḍan
46
nirupādhi svarūp
27
vasturūpase bhed aur [vasturūpase]
muktadashāvāle ātmākā nirupādhi svarūp
28
abhedakā udāharaṇ
47
siddhake nirupādhi gnān darshan aur
dravya aur guṇoṅkā arthāntarapanā honese
sukhakā samarthan
29
doṣh
48
jīvatvaguṇakī vyākhyā
30
gnān aur gnānīko samavāy sambandha
jīvoṅkā svābhāvik pramāṇ tathā unakā
honne kā nirākaraṇ
49
mukta aur amukta aisā vibhāg
31–32
samavāyame padārthanatarapanā honne kā
jīvake dehapramāṇapaneke draṣhṭāntakā kathan
33
nirākaraṇ
50
jīvakā dehase dehāntaramen astitva, deh
se pr̥uthakatva tathā dehāntaramen gaman kā
draṣhṭāntarūp tathā drārṣhṭāntarūp padārtha
pūrvak, dravya aur guṇoṅke abhinna–
kāraṇ
34
padārthapaneke vyākhyānakā upasanhār
51–52
siddha bhagavantoṅke jīvatva evan deh–
pramāṇatvakī vyavasthā
35
siddhabhagavānako kāryapanā aur
apane bhāvoṅko karate hue, kyā jīv
kāraṇapanā honekā nirākaraṇ
36
anādi ananta hai? kyā sādi sānta
‘jīvakā abhāv so mukti’ –is bāt
hai? kyā sādi anant hai? kyā
kā khaṇḍan
37
tadākārarūp pariṇat hai? kyā
chetayitr̥utva guṇakī vyākhyā
38
tadākārarūp apariṇat hai? ––in
kis jīvako kaunasī chetanā hotī hai
āshaṅkāoṅkā samādhān
53
usakā kathan
39
jīvako bhāvavashāt sādi–sāntapanā aur
upayog guṇake vyākhyānakā prārambha
40
anādi–anantapanā honemen virodhakā
gnānopayogake bhedoṅke nām aur
parihār
54
svarūpakā kathan
41
jīvako satbhāvake uchchhed aur asat–
darshanopayogake bhedoṅke nām aur
bhāvake utpādamen nimittabhūt upādhi
svarūpakā kathan
42
kā pratipādan
55
ek ātmā anek gnānātmak honekā
jīvoṅko pān̐ch bhāvoṅkī pragaṭatākā varṇan
56
samarthan
43
jīvake audayikādi bhāvoṅkā akartr̥utva–
dravyakā guṇonse bhinnatva aur guṇoṅkā
prakārakā kathan
57
dravyase bhinnatva honemen doṣh
44
nimittamātrarūpase dravyakarmoṅkā
dravya aur guṇoṅkā svochit ananyapanā
45
audayikādi bhāvoṅkā kartāpanā
58

Page -4 of 264
PDF/HTML Page 25 of 293
single page version


viṣhay
gāthā
viṣhay
gāthā
karmako jīvabhāvakā kartāpanā honeke
karmavimuktapanekī mukhyatāse prabhutva–
sambandhamenn pūrvapakṣha
59
guṇakā vyākhyān
70
59 vīn gāthāmen kahe hue pūrvapakṣhake
jīvake bhedoṅkā kathan
71–72
samādhānarūp siddhānta
60
baddha jīvako karmanimittak ṣhaḍvidhi
nishchanay se jīv ko apane bhāvon kā
gaman aur mukta jīvako svābhāvik
kartāpanā aur pudgalakarmoṅkā
akartāpanā
61
aisā ek ūrdhvagaman
73
nishchanayase abhinna kārak honese karma
pudgaladravyāstikāyakā vyākhyān
aur jīv svayam apane–apane rūpake
pudgaladravyake bhed
74
kartā hain– tatsambandhī nirūpaṇ
62
pudgaladravyake bhedoṅkā varṇan
75
yadi karma jīvako anayonya akartāpanā
skandhommen ‘pudgal’ aisā jo vyavahār
ho, to anyakā diyā huā phal anya
hai usakā samarthan
76
bhoge, aisā prasaṅg āyegā, –aisā doṣh
paramāṇu kī vyākhyā
77
batalākar pūrvapakṣhakā nirūpaṇ
63
paramāṇu bhinna– bhinna jātike honekā
karmayogya pudgal samasta lokamen vyāpta
khaṇḍan
78
hain; isaliye jahān̐ ātmā hai vahān̐, binā
shadba pudgalaskandhaparyāy honekā kathan
79
lāye hī, ve vidyamān hain–––tatsambandhī
paramāṇuke ek pradeshīpanekā kathan
80
kathan
64
paramāṇudravyamen guṇ–paryāy vartanekā
anya dvārā kiye binā karma kī uttpatti
kathan
81
kis prakār hotī hai usakā kathan
65
sarva pudgalabhedoṅkā upasanhār
82
karmoṅkī vichitratā anya dvārā nahīn kī
dharmadravyāstikāy aur adharma–
jātī ––––tatsambandhī kathan
66 dravyāstikāyakā vyākhyān
nishchayase jīv aur karmako nij–nij
dharmāstikāyakā svarūp
83
rūpakā hī kartāpanā hone par bhī,
dharmāstikāyakā sheṣh svarūp
84
vyavahārase jīvako karma dvārā diye gaye
dharmāstikāyake gatihetutva sambandhī
phal kā upabhog virodhako prāpta nahīn
draṣhṭānta
85
hotā––– tatsambandhī kathan
67
adharmāstikāyakā svarūp
86
kartr̥utva aur bhoktr̥utvakī vyākhyān kā
dharma aur adharmake sadbhāvakī siddhike
upasanhār
68
liye hetu
87
karmasanyuktapane kī mukhyatā se prabhutvaguṇ
dharma aur adharma gati aur sthitike
kā vyākhyān
69
hetu hone par bhī unakī atyanta
udāsīnatā
88

Page -3 of 264
PDF/HTML Page 26 of 293
single page version


viṣhay
gāthā
viṣhay
gāthā
dharma aur adharmake udāsīnapane
sambandhī
duḥkhase vimukta honekā kramakā kathan
104
hetu
89
2, navapadārthapurvak mokṣhamārgaprapañch varṇan
ākāshadravyāstikāy vyākhyān
āptakī stutipūrvak pratignā
105
ākāshakā svarūp
90
mokṣhamārgakī sūchanā
106
leākake bāhar bhī ākāsh honekī
sūchanā
91
smyagdarshan–gnān–chāritrakī sūchanā
107
ākāshamen gatihetutva honemen
padārthoṅke nām aur svarūpakā kathan
108
doṣhakā nirūpaṇ
92 jīvapadārthakā vyākhyān
92 vīn gāthā men gatipakṣhasambandhī kathan
jīvake svarūpakā kathan
109
karaneke pashchāt sthitipakṣhasambandhī
kathan
93
sansārī jīvoṅke bhedommense pr̥ithvīkāyik
ākāshako gatisthitihetutvakā
abhāv
ādi pān̐ch bhedoṅkā kathan
110
honeke sambandhamen hetu
94
pr̥ithvīkāyik ādi pañchavidh jīvoṅke
ākāshako gatisthitihetutva honeke
sthāvaratrasapane sambandhī kathan
111
khaṇḍan sambandhī kathanakā upasanhār
95
pr̥ithvīkāyik ādi pañchavidh jīvoṅke
dharma, a dharma aur lokākāshakā
ekendriyapanekā niyam
112
avagāhakī apekṣhāse ekatva honepar bhī
ekendriyoṅko chetanyakā astitva
vasturūpase anyatva
96
hone sambandhī draṣhṭānta
113
chūlikā
dvīndriy jīvoṅke prakārakī sūchanā
114
dravyoṅkā mūrtāmūrtapanā aur
trīndriy jīvoṅke prakārakī sūchanā
115
chetanāchetanapanā
97
chaturindriy jīvoṅke prakārakī sūchanā
116
dravyoṅkā sakriy– niṣhkriyapanā
98
pāñchendriy jīvoṅke prakārakī sūchanā
117
mūrta aur amūrtake lakṣhaṇ
99
ekendriyādi jīvoṅkā chaturgatisambandha
kāladravyakā vyākhyān
darshākar un jīvabhedoṅkā upasanhār
118
vyavahārakāl tathā nishchayakālakā
svarūp
100
gatināmakarma aur āyukarmake udatase
kālake ‘nitya’ aur ‘kṣhaṇik’ aise
niṣhpanna honeke kāraṇ devatvādikā
do vibhāg
101
anātmasvabhāvapanā
119
kālako dravyapanekā vidhān aur
pūrvokta jīvavistārakā upasanhār
120
astikāyapanekā niṣhedh
102
vyavahār jīvatvake ekāntakī
upasanhār
pratipattīkā khaṇḍan
121
pañchāstikātake avabodhakā phal
kahakar
anyase asādhāraṇ aise jīvakāryoṅkā
usake vyākhyānakā upasanhār
103
kathan
122

Page -2 of 264
PDF/HTML Page 27 of 293
single page version


viṣhay
gāthā
viṣhay
gāthā
jīvavyākhyānake upasanhārakī tathā
sāmānyarūpase samvarakā svarūp
142
ajīvavyākhyānake prārambhakī sūchanā
123
visheṣharūpase samvarakā svarūp
143
ajīvapadārthakā vyākhyān
nirjarā padārthakā vyākhyān
ākāshādikā ajīvapanā darshāneke
nirjarākā svarūp
144
hetu
124
nirjarākā mukhya kāraṇ
145
ākāshādikā achetanatvasāmānya
dhyānakā svarūp
146
nishchit karaneke liye anumān
125 bandhapadārthakā vyākhyān
jīv–pudgalake sanyogamen bhī, unake
bandhakā svarūp
147
bhedake kāraṇabhūt svarūpakā kathan
126–
27
bandhakā bahiraṅg aur antaraṅg kāraṇ
148
jīv–pudgalake sanyogase niṣhpanna
mithyātvādi dravyaparyāyoṅke bhī bandhake
honevāle anya sāt padārthoṅke
bahiraṅg kāraṇapanekā prakāshan
149
upodghāt hetu jīvakarma aur
mokṣhapadārthakā vyākhyān
pudkarmake chakrakā varṇan
128–
30
dravyakarmamokṣhake hetubhūt param–samvar
puṇya–pāpapadārthakā vyākhyān
rūpase bhāvamokṣhake svarūpakā
puṇya–pāpako yogya bhāvake
kathan
150–51
svabhāvakā kathan
131
dravyakarmamokṣhake hetubhūt aisī param
puṇya–pāpakā svarūp
132
nirjarāke kāraṇabhūt dhyān
152
mūrtakarmakā samarthan
133
dravyamokṣhakā svarūp
153
mūrtakarmakā mūrtakarmake sāth jo bandha–
mokṣhamārgaprapañchasūchak
chūlikā
prakār tathā amūrta jīvakā mūrta–karmake
mokṣhamārgakā svarūp
154
sāth jo bandha prakār usakī
sūchanā
134
svasamayake grahaṇ aur parasamayake
āstravapadārthakā vyākhyān
tyāgapūrvak karmakṣhay hotā hai––
puṇyāstravakā svarūp
135
aise pratipādan dvārā ’jīvasvabhāvamen
prashasta rāgakā svarūp
136
niyat chāritra vah mokṣhamārga hai’
anukampākā svarūp
137
–aisā nirūpaṇ
155
chittakī kalushatākā svarūp
138
parachāritramen pravartan karanevālekā
pāpāstravakā svarūp
139
svarūp
156
pāpāstravabhūt bhāvoṅkā vistār
140
parachāritrapravr̥utti bandhahetu bhūt honese
samvarapadārthakā vyākhyān
use mokṣhamārgapanekā niṣhedh
157
papake samvarakā kathan
141

Page -1 of 264
PDF/HTML Page 28 of 293
single page version


viṣhay
gāthā
viṣhay
gāthā
svachāritramen pravartan karanevālekā
svasamayakī upalabdhimen rāg hī ek hetu
167
svarūp
158
rāgalavamūlak doṣhaparamparākā nirūpaṇ
168
shuddha svachāritrapravr̥uttikā mārga
159
rāgarūp kleshakā niḥsheṣh nāsh karane–
nishchayamokṣhamārgake sādhanarūpase,
yogya honekā nirūpaṇ
169
pūrvodiṣhṭa vyavahāramokṣhamārgakā nirdesh
160
arhantādikī bhaktirūp parasamay–
vyavahāramokṣhamārgake sādhyarūpase,
pravr̥uttimen sākṣhāt mokṣhahetupanekā
nishchayamokṣhamārgakā kathan
161
abhāv honepar bhī paramparāse
ātmāke chāritra–gnān–darshanapanekā
mokṣhahetupanekā sadbhāv
170
prakāshan
162
mātra arhantādikī bhakti jitane rāgase
sarva sansārī ātmā mokṣhamārgake yogya
utpanna honevālā sākṣhāt mokṣhakā
honekā nirākaraṇ
163
antarāy
171
darshan–gnān chāritrakā kathañchit
sākṣhāt mokṣhamārgake sār–sūchan dvārā
bandhahetupanā aur jīvasvabhāvamen
niyat
shāstratātparyarūp upasanhār
172
chāritrakā sākṣhāt mokṣhahetupanā
164
shāstrakartākī pratignākī pūrṇatā sūchit
sūkṣhma parasamayakā svarūp
165
karanevālī samāpti
173
shuddhasamprayogako kathañchit bandhahetupanā
honese use mokṣhamārgapanekā niṣhedh
166

Page 0 of 264
PDF/HTML Page 29 of 293
single page version

namaḥ shrī sarvagnavītarāgāy
shāstrasvādhyāyakā maṅgalācharaṇ
oṅkāran bindusanyuktan nityan dhyāyanti yoginaḥ.
kāmadan mokṣhadan chaiv
kārāy namo namaḥ.. 1 ..
aviralashabdaghanaughaprakṣhālitasakalabhūtalakalaṅkā.
munibhirupāsitatīrthā sarasvatī haratu no duritān.. 2 ..
agnānatimirāndhānān gnānāñjanashalākayā.
chakṣhurunmīlitan yen tasmai shrīgurave namaḥ.. 3 ..
.. shrīparamagurave namaḥ, paramparāchāryagurave namaḥ ..
sakalakaluṣhavidhvansakan, shreyasān parivardhakan, dharmasambandhakan,
bhavyajīvamanaḥpratibodhakārakan, puṇyaprakāshakan, pāpapraṇāshakamidan shāstran
shrī pañchāstikāyanāmadheyan, asya mūlagranthakartāraḥ
shrīsarvagnadevāstaduttaragranthakartāraḥ shrīgaṇadharadevāḥ pratigaṇadharadevāsteṣhān
vachanānusāramāsādya āchāryashrīkundakundāchāryadevavirachitan, shrotāraḥ
sāvadhānatayā shrr̥uṇavantu..
maṅgalan bhagavān vīro maṅgalan gautamo gaṇī.
maṅgalan kundakundāryo jainadharmo‘stu maṅgalam.. 9 ..
sarvamaṅgalamāṅgalyan sarvakalyāṇakārakan.
pradhānan sarvadharmāṇān jainan jayatu shāsanam.. 2 ..

Page 1 of 264
PDF/HTML Page 30 of 293
single page version

shrī sarvagnavītarāgāy namaḥ
shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt
shrī
pañchāstikāyasaṅgrah
––1––
ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
shrīmadmr̥utachandrāchāryadevavirachitā samayavyākhyā
sahajānanda chaitanyaprakāshāy mahīyase.
namo‘nekāntavishrāntamahimne paramātmane.. 1..
------------------------------------------------------------------------------------------------
mūl gāthāon evan samayavyākhyā nāmak ṭīkāke gujarātī anuvādakā
hindī rūpāntar
[pratham, granthake ādimen shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt prākr̥itagāthābaddha is
‘pañchāstikāyasaṅgrah’ nāmak shāstrakī ‘samayavyākhyā’ nāmak sanskr̥it ṭīkā rachanevāle āchārya shrī
amr̥utachandrāchāryadev shlok dvārā maṅgalake hetu paramātmāko namaskār karate hainḥ––

[shlokārthaḥ––] sahaj ānanda evan sahaj chaitanyaprakāshamay honese jo ati mahān hai tathā
anekāntamen sthit jisakī mahimā hai, us paramātmāko namaskār ho. [1]

Page 2 of 264
PDF/HTML Page 31 of 293
single page version

2
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
durnivāranayānīkavirodhadhvansanauṣhadhiḥ.
syātkārajīvitā jīyājjainī siddhāntapaddhatiḥ.. 2..
samyaggnānāmalajyotirjananī dvinayāshrayā.
athātaḥ samayavyākhyā saṅkṣhepeṇā‘bhidhīyate.. 3..
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
[ab ṭīkākār āchāryadev shlok dvārā jinavāṇīkī stuti karate hainḥ––]
[shlokārthaḥ–] 1syātkār jisakā jīvan hai aisī jainī [–jinabhagavānakī] siddhāntapaddhati –
jo ki 2durnivār nayasamūhake 3virodhakā nāsh karanevālī auṣhadhi hai vah– jayavant ho. [2]
[ab ṭīkākār āchāryadev shlok dvārā is pañchāstikāyasaṅgrah nāmak shāstrakī ṭīkā rachane kī
pratignā karate hain]
[shlokārthaḥ–] ab yahān̐se, jo samyaggnānarūpī nirmal jyotikī jananī hai aisī dvinayāshrit
[do nayoṅkā āshray karanārī] 4samayavyākhyā [pañchāstikāyasaṅgrah nāmak shāstrakī samayavyākhyā nāmak
ṭīkā] saṅkṣhepase kahī jātī hai. [3]
[ab, tīn shlokon dvārā ṭīkākār āchāryadev atyanta saṅkṣhepamen yah batalāte hain ki is
pañchāstikāyasaṅgrah nāmak shāstramen kin–kin viṣhayoṅkā nirūpaṇ haiḥ–––]
-------------------------------------------------------
1 ̣ ‘syāt’ pad jinadevakī siddhāntapaddhatikā jīvan hai. [syāt = kathañchit; kisī apekṣhāse; kisī prakārase.]

2 ̣ durnivār = nivāraṇ karanā kaṭhin; ṭālanā kaṭhina.

3 ̣ pratyek vastu nityatva, anityatva ādi anek antamay [dharmamay] hai. vastukī sarvathā nityatā tathā sarvathā
anityatā mānanemen pūrṇa virodh ānepar bhī, kathañchit [arthāt dravya–apekṣhāse] nityatā aur kathañchit [arthāt
paryāy– apekṣhāse] anityatā mānanemen kiñchit virodh nahīnn ātā–aisā jinavāṇī spaṣhṭa samajhātī hai. isaprakār
jinabhagavānakī vāṇī syādvād dvārā [apekṣhā–kathanase] vastukā param yathārtha nirūpaṇ karake, nityatva–
anityatvādi dharmommen [tathā un–un dharmoṅko batalānevāle nayommen] avirodh [sumel] abādhitarūpase siddha
karatī hai aur un dharmoṅke binā vastukī niṣhpatti hī nahīn ho sakatī aisā nirbādharūpase sthāpit karatī hai.

4 ̣ samayavyākhyā = samayakī vyākhyā; pañchāstikāyakī vyākhyā; dravyakī vyākhyā; padārthakī vyākhyā.
[vyākhyā = vyākhyān; spaṣhṭa kathan; vivaraṇ; spaṣhṭīkaraṇa.]

Page 3 of 264
PDF/HTML Page 32 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
3
pañchāstikāyaṣhaḍdravyaprakāreṇ prarūpaṇam.
pūrvan mūlapadārthānāmih sūtrakr̥utā kr̥utam.. 4..
jīvājīvadviparyāyarūpāṇān chitravartmanām.
tatonavapadārthānān vyavasthā pratipāditā.. 5..
tatastattvaparignānapūrveṇ tritayātmanā.
proktā mārgeṇ kalyāṇī mokṣhaprāptirapashchimā.. 6..
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[shlokārthaḥ–] yahān̐ pratham sutrakartāne mūl padārthoṅkā pañchāstikāy even ṣhaḍdravyake prakārase
prarūpaṇ kiyā hai [arthāt is shāstrake pratham adhikāramen shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevane vishvake mūl
padārthoṅkā pān̐ch astikāy aur chhah dravyakī paddhatise nirūpaṇ kiyā hai]. [4]
[shlokārthaḥ–] pashchāt [dūsare adhikāramen], jīv aur ajīv– in do kī paryāyonrūp nav
padārthoṅkī–ki jinake mārga arthāt kārya bhinna–bhinna prakārake hain unakī–vyavasthā pratipādit kī hai.
[5]
[shlokārthaḥ–] pashchāt [dūsare adhikārake antamen] , tattvake parignānapūrvak [pañchāstikāy,
ṣhaḍdravya tathā nav padārthoṅke yathārtha gnānapūrvak] trayātmak mārgase [samyagdarshan gnānachāritrātmak
mārgase] kalyāṇasvarūp uttam mokṣhaprāpti kahī hai. [6]
--------------------------------------------------------------------------
is shāstrake kartā shrīmadbhagavatkundakundāchāryadev haĩn. unake dūsare nām padmanandī, vakragrīvāchārya,
elāchārya aur gr̥uddhapichchhāchārya haĩn. shrī jayasenāchāryadev is shāstrakī tātparyavr̥utti nāmak ṭīkā prārambha
karate hue likhate hain kiḥ–– ‘ab shrī kumāranandī–siddhāntidevake shiṣhya shrīmatkundakundāchāryadevane–
jinake dūsare nām padmanandī ādi the unhonne – prasiddhakathānyāyase pūrvavidehamen jākar vītarāg–
sarvagna sīmandharasvāmī tīrthaṅkaraparamadevake darshan karake, unake mukhakamalase nīkalī huī divya vāṇīke
shravaṇase avadhārit padārtha dvārā shuddhātmatattvādi sārabhūt artha grahaṇ karake, vahān̐se lauṭakar
antaḥtattva evan bahiḥtattvake gauṇ–mukhya pratipādanake hetu athavā shivakumāramahārājādi saṅkṣheparuchi
shiṣhyoṅke pratibodhanārtha rache hue pañchāstikāyaprābhr̥utashāstrakā yathākramase adhikārashuddhipūrvak
tātparyārtharūp vyākhyān kiyā jātā hai.

Page 4 of 264
PDF/HTML Page 33 of 293
single page version

4
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
ath sūtrāvatāraḥ–
īdasadavandiyāṇan tihuaṇahidamadhuravisadavakkāṇan.
antātīdaguṇāṇan ṇamo jiṇāṇan jidabhavāṇan.. 1..
indrashatavanditebhyastribhuvanahitamudharavishadavākyebhyaḥ.
antātītaguṇebhyo namo jinebhyo jitabhavebhyaḥ.. 1..
athātra ‘namo jinebhyaḥ’ ityanen jinabhāvanamaskārarūpamasādhāraṇan shāstrasyādau maṅgalamupāttam.
anādinā santānen pravarttamānā anādinaiv santānen pravarttamānairindrāṇān shatairvanditā ye ityanen sarvadaiv
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
ab [shrīmadbhagatvakundakundāchāryadevavirachit] gāthāsūtrakā avataraṇ kiyā jātā haiḥ–––
gāthā 1
anvayārthaḥ– [indrashatavanditebhyaḥ] jo so indronse vandit hain, [tribhuvanahitamadhuravishadavākyebhyaḥ]
tīn lokako hitakar, madhur evan vishad [nirmal, spaṣhṭa] jinakī vāṇī hai, [antātītaguṇebhyaḥ]
[chaitanyake ananta vilāsasvarūp] ananta guṇ jinako vartatā hai aur [jitabhavebhyaḥ] jinhonne bhav par
vijay prāpta kī hai, [jinebhyaḥ] un jinoṅko [namaḥ] namaskār ho.
ṭīkāḥ– yahān̐ [is gāthāmen] ‘jinoṅko namaskār ho’ aisā kahakar shāstrake ādimen jinako
bhāvanamaskārarūp asādhāraṇ 1maṅgal kahā. ‘jo anādi pravāhase pravartate [–chale ārahe ] hue anādi
pravāhase hī pravartamān [–chale ārahe] 2sau sau indronsemvandit hain’ aisā kahakar sadaiv
devādhidevapaneke kāraṇ ve hī [jinadev hī] asādhāraṇ namaskārake yogya hain aisā kahā.
--------------------------------------------------------------------------
1. malako arthāt pāpako gāle––naṣhṭa kare vah maṅgal hai, athavā sukhako prāpta kare––lāye vah maṅgal haie.
2. bhavanavāsī devoṅke 40 indra, vyantar devoṅke 32, kalpavāsī devoṅke ra4, jyotiṣhka devoṅke 2, manuṣhyoṅkā 1
aur tiryañchoṅkā 1– isaprakār kul 100 indra anādi pravāharūpasen chale ārahe hain .
shat–indravandit, trijagahit–nirmal–madhur vadanārane,
niḥsīm guṇ dharanārane, jitabhav namun jinarājane. 1.

Page 5 of 264
PDF/HTML Page 34 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
5
devadhidevatvātteṣhāmevāsādhāraṇanamaskārārhatvamuktam. tribhuvanamurdhvādhomadhyalokavartī samasta ev
jīvalokastasmai nirvyobādhavishuddhātmatattvopalambho–pāyābhidhāyitvāddhitan
paramārtharasikajanamanohāritvānmadhuran, nirastasamastashaṅkādidoṣhāspadatvādvi–shadan vākyan divyo
dhvaniryeṣhāmityanen samastavastuyāthātmyopadeshitvātprekṣhāvatpratīkṣhyatvamākhyātam. antamatītaḥ
kṣhetrānavachchhinnaḥ kālānavachchhinnashcha paramachaitanyashaktivilāsalakṣhaṇo guṇo yeṣhāmityanen tu
paramādbhutagnānātishayaprakāshanādavāptagnānātishayānāmapi yogīndrāṇān vandhatvamuditam. jito bhav
ājavañjavo yairityanen tu kutakr̥utyatvaprakaṭanātta evānyeṣhāmakr̥utakr̥utyānān sharaṇamityupadiṣhṭam. iti
sarvapadānān tātparyam.. 1..
---------------------------------------------------------------------------------------------

‘jinakī vāṇī arthāt divyadhvani tīn lokako –ūrdhva–adho–madhya lokavartī samasta jīvasamuhako–
nirbādh vishuddha ātmatattvakī upalabdhikā upāy kahanevālī honese hitakar hai, paramārtharasik janoṅke
manako haranevālī honese madhur hai aur samasta shaṅkādi doṣhoṅke sthān dūr kar denese vishad [nirmal,
spaṣhṭa] hai’ ––– aisā kahakar [jinadev] samasta vastuke yathārtha svarūpake upadeshak honese
vichāravant buddhimān puruṣhoṅke bahumānake yogya hain [arthāt jinakā upadesh vichāravant buddhimān puruṣhoṅko
bahumānapūrvak vichāranā chāhiye aise hain] aisā kahā. ‘ananta–kṣhetrase anta rahit aur kālase anta
rahit–––paramachaitanyashaktike vilāsasvarūp guṇ jinako vartatā hai’ aisā kahakar [jinoṅko] param
adabhut gnānātishay pragaṭ honeke kāraṇ gnānātishayako prāpta yogandronse bhī vandya hai aisā kahā. ‘bhav
arthāt sansār par jinhonne vijay prāpta kī hai’ aisā kahakar kr̥utakr̥utyapanā pragaṭ ho jānese ve
hī [jin hī] anya akr̥utakr̥utya jīvoṅko sharaṇabhūt hain aisā upadesh diyā.– aisā sarva padoṅkā tātparya
hai.
bhāvārthaḥ– yahān̐ jinabhagavantoṅke chār visheṣhaṇoṅkā varṇan karake unhen bhāvanamaskār kiyā hai. [1]
pratham to, jinabhagavanta sau indronse vandya haĩn. aise asādhāraṇ namaskārake yogya anya koī nahīn hai,
kyoṅki devon tathā asurommen yuddha hotā hai isalie [devādhidev jinabhagavānake atirikta] anya koī bhī
dev sau indronse vandit nahīn hai. [2] dūsare, jinabhagavānakī vāṇī tīnalokako shuddha ātmasvarūpakī
prāptikā upāy darshātī hai isalie hitakar hai; vītarāg nirvikalpa samādhise utpanna sahaj –apūrva
paramānandarūp pāramārthik sukharasāsvādake rasik janoṅke manako haratī hai isalie [arthāt param
samarasībhāvake rasik jīvoṅko mudit karatī hai isalie] madhur hai;

Page 6 of 264
PDF/HTML Page 35 of 293
single page version

6
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
shuddha jīvāstikāyādi sāt tattva, nav padārtha, chhah dravya aur pān̐ch astikāyakā sanshay–vimoh–
vibhram rahit nirūpaṇ kratī hai isalie athavā pūrvāparavirodhādi doṣh rahit honese athavā yugapad sarva
jīvoṅko apanī–apanī bhāṣhāmen spaṣhṭa arthakā pratipādan karatī hai isalie vishad–spaṣhṭa– vyakta hai.
isaprakār jinabhagavānakī vāṇī hī pramāṇabhūt hai; ekāntarūp apauruṣhey vachan yā vichitra kathārūp
kalpit purāṇavachan pramāṇabhūt nahīn hai. [3] tīsare, ananta dravya–kṣhetra–kāl–bhāvakā jānanevālā
ananta kevalagnānaguṇ jinabhagavantoṅko vartatā hai. isaprakār buddhi ādi sāt r̥uddhiyān̐ tathā
matignānādi chaturvidh gnānase sampanna gaṇadharadevādi yogandronse bhī ve vandya haĩn. [4] chauthe, pān̐ch prakārake
sansārako jinabhagavantonne jītā hai. isaprakār kr̥utakr̥utyapaneke kāraṇ ve hī anya akr̥utakr̥utya jīvoṅko
sharaṇabhūt hai, dūsarā koī nahī̃n.–
isaprakār chār visheṣhaṇonse yukta jinabhagavantoṅko granthake ādimen
bhāvanamaskār karake maṅgal kiyā.
prashnaḥ– jo shāstra svayam hī maṅgal hain, usakā maṅgal kisalie kiyā jātā hai?
uttaraḥ– bhaktike hetuse maṅgalakā bhī maṅgal kiyā jātā hai. sūryakī dīpakase , mahāsāgarakī
jalase, vāgīshvarīkī [sarasvatī] kī vāṇīse aur maṅgalakī maṅgalase archanā kī jātī hai .. 1..
--------------------------------------------------------------------------
is gāthākī shrījayasenāchāryadevakr̥ut ṭīkāmen, shāstrakā maṅgal shāstrakā nimitta, shāstrakā hetu [phal], shāstrakā
parimāṇ, shāstrakā nām tathā shāstrake kartā– in chhah viṣhayoṅkā vistr̥ut vivechan kiyā hai.
punashcha, shrī jayasenāchāryadevane is gāthāke shabdārtha, nayārtha, matārtha, āgamārtha evan bhāvārtha samajhākar,
‘isaprakār vyākhyānakālame sarvatra shabdārtha, nayārtha, matārtha, āgamārtha aur bhāvārtha prayukta karane yogya hain’ –––
aisā kahā hai.

Page 7 of 264
PDF/HTML Page 36 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
7
samaṇamuhuggadamaṭṭhan chaduggadiṇivāraṇan saṇivvāṇan.
eso paṇamiy sirasā samayamiyan saṇah vochchhāmi.. 2..
shramaṇamukhodgatārthan chaturgatinivāraṇan sanirvāṇam.
eṣh praṇamya shirasā samayamiman shr̥uṇut vakṣhyāmi.. 2..
samayo hyāgamaḥ. tasya praṇāmapūrvakamātmanābhidhānamatra pratignātam. yujyate hi sa praṇantumabhidhātun
chāptopadiṣhṭhatve sati saphalatvāt. tatrāptopadiṣhṭatvamasya shramaṇamukhodgatārthattvāt. shramaṇā hi mahāshramaṇāḥ
sarvagnavītarāgāḥ. arthaḥ punaranekashabdasambandhenābhidhīyamāno vastutayaiko‘bhidheya. saphalatvan tu chatasr̥uṇān
---------------------------------------------------------------------------------------------
gāthā 2
anvayārthaḥ– [shramaṇamukhodgatārthe] shramaṇake mukhase nikale hue arthamay [–sarvagna mahāmunike
mukhase kahe gaye padārthoṅkā kathan karanevāle], [chaturgatinivāraṇan] chār gatikā nivāraṇ karanevāle
aur [sanirvāṇam] nirvāṇ sahit [–nirvāṇake kāraṇabhūt] – [iman samayan] aise is samayako
[shirasā praṇamya] shirasā naman karake [eṣhavakṣhyāmi] main usakā kathan karatā hūn̐; [shrr̥uṇut] vah
shravaṇ karo.
ṭīkāḥ– samay arthāt āgam; use praṇām karake svayam usakā kathan kareṅge aisī yahān̐
[shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevane] pratignā kī hai. vah [samay] praṇām karane evan kathan karane yogya
hai, kyoṅki vah
āpta dvārā upadiṣhṭa honese saphal hai. vahān̐, usakā āpta dvārā upadiṣhṭapanā isalie
hai ki jisase vah ‘shramaṇake mukhase nikalā huā arthamay’ hai. ‘shramaṇ’ arthāt mahāshramaṇ–
sarvagnavītarāgadev; aur ‘artha’ arthāt anek shabdoṅke sambandhase kahā jānevālā, vasturūpase ek aisā
padārtha. punashcha usakī [–samayakī] saphalatā isalie hai ki jisase vah samay
--------------------------------------------------------------------------
āpta = vishvāsapātra; pramāṇabhūt; yathārtha vaktā. [sarvagnadev samasta vishvako prati samay sampūrṇarūpase jān rahe
hain aur ve vītarāg [moharāgadveṣharahit] honeke kāraṇ unhen asatya kahanekā leshamātra prayojan nahīn rahā hai;
isalie vītarāg–sarvagnadev sachamuch āpta haĩn. aise āpta dvārā āgam upadiṣhṭa honese vah [āgam] saphal
haĩn.]
ā samayane shiranamanapūrvak bhākhun chhun sūṇajo tame;
jinavadananirgat–arthamay, chaugatiharaṇ, shivahetu chhe. 2.

Page 8 of 264
PDF/HTML Page 37 of 293
single page version

8
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
nārakatiryagmanuṣhyadevatvalakṣhaṇānān gatīnān nivāraṇatvāt pārataṅkryanivr̥uttilakṣhaṇasya nirvāṇasya
shuddhātmatattvopalambharūpasya paramparayā kāraṇatvāt svātaṅkryaprāptilakṣhaṇasya cha phalasya sadbhāvāditi..
2..
samavāo pañchaṇhan samau tti jiṇuttamehin paṇṇattan.
so chev havadi loo tatto amio aloo khan.. 3..
samavādaḥ samavāyo vā pañchānān samay iti jinottamaiḥ pragnaptam.
sa cha ev bhavati lokastato‘mito‘lokaḥ kham.. 3..
---------------------------------------------------------------------------------------------
[1] ‘nārakatva’ tiryachatva, manuṣhyatva tathā devatvasvarūp chār gatiyoṅkā nivāraṇ’ karane ke
kāraṇ aur [2] shuddhātmatattvakī upalabdhirūp ‘nirvāṇakā paramparāse kāraṇ’ honeke kāraṇ [1]
paratantratānivr̥uti jisakā lakṣhaṇ hai aur [2] svatantratāprāpti jisakā lakṣhaṇ hai –– aise
1phal
sahit hai.

bhāvārthaḥ– vītarāgasarvagna mahāshramaṇake mukhase nīkale hue shabdasamayako koī āsannabhavya puruṣh
sunakar, us shabdasamayake vāchyabhūt pañchāstikāyasvarūp artha samayako jānatā hai aur usamen ājāne
vāle shuddhajīvāstikāyasvarūp arthamen [padārthamen] vītarāg nirvikalpa samādhi dvārā sthit rahakar chār
gatikā nivāraṇ karake, nirvāṇ prāpta karake, svātmotpanna, anākulatālakṣhaṇ, ananta sukhako prāpta
karatā hai. is kāraṇase dravyāgamarūp shabdasamay namaskār karane tathā vyākhyān karane yogya hai..2..
gāthā 3
anvayārthaḥ– [pañchānān samavādaḥ] pān̐ch astikāyakā samabhāvapūrvak nirūpaṇ [vā] athavā [samavāyaḥ]
--------------------------------------------------------------------------
mūl gāthāmen ‘samavāo’ shabda haie; sanskr̥it bhāṣhāmen usakā artha ‘samavādaḥ’ bhī hotā hai aur ‘ samavāyaḥ’ bhī
hotā hai.
1. chār gatikā nivāraṇ [arthāt paratantratākī nivr̥uti] aur nirvāṇakī utpatti [arthāt svatantratākī prāpti]
vah samayakā phal hai.
samavād vā samavāy pāñch taṇo samay– bhākhyun jine;
te lok chhe, āgaḷ amāp alok ābhasvarūp chhe. 3.

Page 9 of 264
PDF/HTML Page 38 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
9
tatra cha pañchānāmastikāyānān samo madhyastho rāgadveṣhābhyāmanupahato varṇapadavākya–sanniveshavishiṣhṭaḥ
pāṭho vādaḥ shabdasamayaḥ shabdāgam iti yāvat. teṣhāmev mithyādarshanodayochchhede sati samyagvāyaḥ
parichchhedo gnānasamayo gnānagam iti yāvat. teṣhāmevābhidhānapratyayaparichchhinnānān vasturūpeṇ samavāyaḥ
sandhāto‘rthasamayaḥ sarvapadārthasārtha iti yāvat. tadatra gnānasamayaprasiddhayartha shabdasamayasambandhenārthasamay
o‘bhidhātumabhipretaḥ. ath tasyaivārthasamayasya dvaividhyan lokālok–vikalpāt.
---------------------------------------------------------------------------------------------
unakā samavāy [–pañchāstikāyakā samyak bodh athavā samūh] [samayaḥ] vah samay hai [iti] aisā
[jinottamaiḥ pragnaptam] jinavaronne kahā hai. [saḥ cha ev lokaḥ bhavati] vahī lok hai. [–pān̐ch
astikāyake samūh jitanā hī lok hai.]; [tataḥ] usase āge [amitaḥ alokaḥ] amāp alok
[kham] ākāshasvarūp hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ [is gāthāmen shabdarūpase, gnānarūpase aur artharūpase [–shabdasamay, gnānasamay
aur arthasamay]– aise tīn prakārase ‘samay’ shabdakā artha kahā hai tathā lok–alokarūp vibhāg
kahā hai.
vahān̐, [1] ‘sam’ arthāt madhyastha yānī jo rāgadveṣhase vikr̥ut nahīn huā; ‘vād’ arthāt varṇa
[akṣhar], pad [shabda] aur vākyake samūhavālā pāṭha. pān̐ch astikāyakā ‘samavād’ arthāt madhyastha
[–rāgadveṣhase vikr̥ut nahīn huā] pāṭh [–maukhik yā shāstrārūrḥ nirūpaṇ] vah shabdasamay hai, arthāt
shabdāgam vah shabdasamay hai. [2] mithyādarshanake udayakā nāsh hone par, us pañchāstikāyakā hī
samyak avāy arthāt samyak gnān vah gnānasamay hai, arthāt gnānāgam vah gnānasamay hai. [3]
kathanake nimittase gnāt hue us pañchāstikāyakā hī vasturūpase samavāy arthāt samūh vah arthasamay
hai, arthāt sarvapadārthasamūh vah arthasamay hai. usamen yahān̐ gnān samayakī prasiddhike hetu shabdasamayake
sambandhase arthasamayakā kathan [shrīmadbhagavatkundakundāchāryadev] karanā chāhate haĩn.
--------------------------------------------------------------------------
samavāy =[1] sam+avāy; samyak avāy; samyak gnāna. [2] samūha. [is pañchāstikāyasaṅgrah shāstramen yahān̐
kāladvavyako–– ki jo dravya hone par bhī astikāy nahīn hai use ––vivakṣhāmen gauṇ karake ‘pañchāstikāyakā
samavāy vah samay hai.’ aisā kahā hai; isaliye ‘chhah dravyakā samavāy vah samay hai’ aise kathanake bhāvake sāth
is kathanake bhāvakā virodh nahīn samajhanā chāhiye, mātra vivakṣhābhed hai aisā samajhanā chāhiye. aur isī prakār
anya sthān par bhī vivakṣhā samajhakar aviruddha artha samajh lenā chāhiye]

Page 10 of 264
PDF/HTML Page 39 of 293
single page version

10
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
sa ev pañchāstikāyasamavāyo yāvānstāvān̐llokastataḥ paramamito‘nanto hyalokaḥ, sa tu nābhāvamātran
kintu
tatsamavāyātiriktaparimāṇamanantakṣhetran khamākāshamiti.. 3..
jīvā puggalakāyā dhammādhammā tahev āvāsan.
atthittamhi ya ṇiyadā aṇaṇṇamaiyā auṇamahantā.. 4..
jīvāḥ pudgalakāyā dharmo dharmau tathaiv ākāsham.
astitve cha niyatā ananyamayā aṇumahāntaḥ.. 4..
---------------------------------------------------------------------------------------------
ab, usī arthasamayakā, 1lok aur alokake bhedake kāraṇ dvividhapanā hai. vahī pañchāstikāyasamūh
jitanā hai, utanā lok hai. usase āge amāp arthāt ananta alok hai. vah alok abhāvamātra
nahīn hai kintu pañchāstikāyasamūh jitanā kṣhetra chhoṛ kar sheṣh ananta kṣhetravālā ākāsh hai [arthāt
alok shūnyarūp nahīn hai kinntu shuddha ākāshadravyarūp hai.. 3..
gāthā 4
anvayārthaḥ– [jīvāḥ] jīv, [pudgalakāyāḥ] pudgalakāy, [dharmādharmau] dharma, adharma [tathā ev]
tathā [ākāsham] ākāsh [astitve niyatāḥ] astitvamen niyat, [ananyamayāḥ] [astitvase]
ananyamay [cha] aur [aṇumahāntaḥ]
aṇumahān [pradeshase baḍẹ] haĩn.

--------------------------------------------------------------------------

1. ‘lokyante drashyante jīvādipadārthā yatra sa lokaḥ’ arthāt jahān̐ jīvādipadārtha dikhāī dete hain, vah lok hai.
aṇumahān=[1] pradeshamen baḍẹ arthāt anekapradeshī; [2] ekapradeshī [vyakti–apekṣhāse] tathā anekapradeshī
[shakti–apekṣhāse].
jīvadravya, pudgalakāy, dharma, adharma ne ākāsh e
astitvaniyat, ananyamay ne aṇumahān padārtha chhe. 4.

Page 11 of 264
PDF/HTML Page 40 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
11
atra pañchāstikāyānān visheṣhasañgnā sāmānyavisheṣhāstitvan kāyatvan choktam.
tatra jīvāḥ pudgalāḥ dharmādharmau ākāshamiti teṣhān visheṣhasañgnā anvarthāḥ pratyeyāḥ.
sāmānyavisheṣhāstitvañcha teṣhāmutpādavyayadhrauvyamayyān sāmānyavisheṣhasattāyān niyatatvādvay
vasthitatvādavaseyam. astitve niyatānāmapi na teṣhāmanyamayatvam, yataste sarvadaivānanya–mayā
ātmanirvr̥uttāḥ. ananyamayatve‘pi teṣhāmastitvaniyatatvan nayaprayogāt. dvau hi nayau bhagavatā praṇītau–
dravyārthikaḥ paryāyārthikashcha. tatra na khalvekanayāyattādeshanā kintu tadubhayāyatā. tataḥ
paryāyārthādeshādastitve svataḥ kathañchidbhinna‘pi vyavasthitāḥ dravyārthādeshātsvayamev santaḥ sato‘nanyamayā
bhavantīti. kāyatvamapi teṣhāmaṇumahattvāt. aṇavo‘tra pradeshā mūrto‘mūrtāshcha nirvibhāgānshāstaiḥ
mahānto‘ṇumahāntaḥ pradeshaprachayātmakā iti siddhan teṣhān kāyatvam. aṇubhyā̃n. mahānta itiḥ vyatpattyā
---------------------------------------------------------------------------------------------

ṭīkāḥ–
yahān̐ [is gāthāmen] pān̐ch astikāyoṅkī visheṣhasañgnā, sāmānya visheṣh–astitva tathā
kāyatva kahā hai.
vahān̐ jīv, pudgal, dharma, adharma aur ākāsh–yah unakī visheṣhasañgnāen̐ anvartha jānanā.
ve utpād–vyay–dhrauvyamayī sāmānyavisheṣhasattāmen niyat– vyavasthit [nishchit vidyamān] honese
unake sāmānyavisheṣh–astitva bhī hai aisā nishchit karanā chāhiye. ve astitvamen niyat hone par bhī
[jisaprakār bartanamen rahanevālā ghī bartanase anyamay hai usīprakār] astitvase anyamay nahīn hai;
kyoṅki ve sadaiv apanese niṣhpanna [arthāt apanese sat] honeke kāraṇ [astitvase] ananyamay hai
[jisaprakār agni uṣhṇatāse ananyamay hai usīprakār]. ‘astitvase ananyamay’ hone par bhī unakā
‘astitvamen niyatapanā’ nayaprayogase hai. bhagavānane do nay kahe hai – dravyārthik aur paryāyārthika. vahān̐
kathan ek nayake ādhīn nahīn hotā kintu un donon nayoṅke ādhīn hotā hai. isaliye ve
paryāyārthik kathanase jo apanese kathañchit bhinna bhī hai aise astitvamen vyavasthit [nishchit sthit] hain
aur dravyārthik kathanase svayamev sat [–vidyamān] honeke kāraṇ astitvase ananyamay haĩn.
---------------------------------------------------------------------------

anvartha=arthakā anusaraṇ karatī huī; arthānusāra. [pān̐ch astikāyoṅke nām unake arthānusār haĩn.]