Page -8 of 264
PDF/HTML Page 21 of 293
single page version

prashnaḥ– vyavahāranay parako upadesh karanemen hī kāryakārī hai yā svayaṅkā bhī prayojan sādhatā hai?

uttaraḥ– svayam bhī jab tak nishchayanayase prarūpati vastuko nahīn jānatā tabatak vyavahāramārga dvārā vastukā nishchay karatā hai. isaliye nīchalī dashāmen svayaṅko bhī vyavahāranay kāryakārī hai. parantu vyavahārako upachāramātra mānakar usake dvārā vastukā shraddhān barābar kiyā jāve to vah kāryakārī ho, aur yadi nishchayakī bhān̐ti vyavahār bhī satyabhūt mānakar ‘vastu aisī hī hai’ aisā shraddhān kiyā jāve to vah ulṭā akāryakārī ho jāye. yahī puruṣhārthasiddhayupāyamen kahā haiḥ–

arthaḥ– munirāj, agnānīko samajhāneke liye asatyārtha jo vyavahāranay usako upadesh dete haĩn. jo kevaḷ vyavahārako hī samajhātā hai, use to upadesh hī denā yogya nahīn hai. jis prakār jo sachche sinhako na samajhatā use to bilāv hī sinh hai, usī prakār jo nishchayako nahīn samajhatā usake to vyavahār hī nishchayapaneko prāpta hotā hai.

Page -7 of 264
PDF/HTML Page 22 of 293
single page version

ab, nishchay–vyavahār donon nayoṅke ābhāsakā avalamban lete hain aise mithyādraṣhṭiyoṅkā nirūpaṇ karate hainḥ––

koī aisā mānate hain ki jinamatamen nishchay aur vyavahār do nay kahe hain isaliye hamen un donoṅkā aṅgīkār karanā chāhiye. aisā vichārakar, jis prakār kevaḷanishchayabhāsake avalimbayoṅkā kathan kiyā thā tadanusār to ve nishchayakā aṅgīkār karate hain aur jis prakār kevalavyavahārābhāsake avalimbayoṅkā kathan kiyā thā tadanusār vyavahārakā aṅgīkār karate haĩn. yadyapi is prakār aṅgīkār karanemen donon nayommen virodh hai, tathāpi karen kyā? donon nayoṅkā sachchā svarūp to bhāsit huā nahīn hai aur jinamatamen do nay kahe hain unamense kisīko chhoṛā bhī nahīn jātā. isaliye bhramapūrvak donon nayokān sādhan sādhate haĩn. un jīvoṅko bhī mithyādraṣhṭi jānanā.

ab unakī pravr̥uttikī visheṣhatā darshāte hainḥ–

antaraṅgamen svayaṅko to nirdhār karake yathāvat nishchay–vyavahār mokṣhamārgako pahichānā nahīn hai parantu jin–āgnā mānakar nishchay–vyavahārarūp do prakārake mokṣhamārga mānate haĩn. ab mokṣhamārga to kahīn do hain nahīn, mokṣhamārgakā nirūpaṇ do prakārase hai. jahān̐n sachche mokṣhamārgako mokṣhamārga nirūpaṇ kiyā hai vah nishchayamokṣhamārga hai, aur jahān̐nn mokṣhamārga to hai nahīn kintu mokṣhamārgakā nimitta haie athavā sahachārī hai, use upachārase mokṣhamārga kahen vah vyavahāramokṣhamārga hai; kyoṅki nishchay–vyavahārakā sarvatra aisā hī lakṣhaṇ hai. sachchā nirūpaṇ so nishchay, upachār nirūpaṇ so vyavahāra. isaliye nirūpaṇakī apekṣhāse do prakāse mokṣhamārga jānanā. parantu ek nishchayamokṣhamārga hai tathā ek vyavahāramokṣhamārga hai is prakār do mokṣhamārga mānanā mithyā hai.

punashcha, ve nishchay–vyavahār donoṅko upādey mānate haĩn. vah bhī bhram hai, kyoṅki nishchay aur vyavahārakā svarūp to paraspar virodh sahit hai –

Page -6 of 264
PDF/HTML Page 23 of 293
single page version

viṣhay

1 ṣhaḍdravyapañchāstikāyavarṇan

ṣhaḍdravyapañchāstikāyake sāmānya

shāstrake ādimen bhāvanamaskārarūp

asādhāraṇ maṅgal

samay arthāt āgamako praṇām karake usakā kathan karane sambandhī

shrīmadkundakundāchārya devakī pratignā

shabdarūpase, gnānarūpase aur artharūpase

aise tīn prakārakā ‘samay’ shabdakā

artha tathā lok–alokarūp vibhāg

pān̐ch astikāyoṅkī visheṣh sañgnā, sāmānya

–visheṣh astitva tathā kāyatvakā kathan

pān̐ch astikāyoṅkā astitva kis prakār

se hai aur kāyatva kis prakārase hai

usakā kathan

pān̐ch astikāyoṅko tathā kālako dravya–

panekā kā kathan

chhah dravyoṅkā paraspar atyant saṅkar honepar

bhī ve apane apane nishchit svarūpase

chyut nahīn hote aisā kathan

astitva kā svarūp

sattā aur dravyakā arthāntarapanā honekā

khaṇḍan

tīn prakārase dravyakā lakṣhaṇ

Page -5 of 264
PDF/HTML Page 24 of 293
single page version

viṣhay

jīvadravyāstikāyakā vyākhyān

sānsāradashāvāle ātmākā saupādhi aur

nirupādhi svarūp

muktadashāvāle ātmākā nirupādhi svarūp

siddhake nirupādhi gnān darshan aur

sukhakā samarthan

jīvatvaguṇakī vyākhyā

jīvoṅkā svābhāvik pramāṇ tathā unakā

mukta aur amukta aisā vibhāg

jīvake dehapramāṇapaneke draṣhṭāntakā kathan

jīvakā dehase dehāntaramen astitva, deh se pr̥uthakatva tathā dehāntaramen gaman kā

kāraṇ

siddha bhagavantoṅke jīvatva evan deh– pramāṇatvakī vyavasthā

siddhabhagavānako kāryapanā aur

kāraṇapanā honekā nirākaraṇ

‘jīvakā abhāv so mukti’ –is bāt

kā khaṇḍan

chetayitr̥utva guṇakī vyākhyā

kis jīvako kaunasī chetanā hotī hai

usakā kathan

upayog guṇake vyākhyānakā prārambha

gnānopayogake bhedoṅke nām aur

svarūpakā kathan

darshanopayogake bhedoṅke nām aur

svarūpakā kathan

ek ātmā anek gnānātmak honekā

samarthan

dravyakā guṇonse bhinnatva aur guṇoṅkā

dravyase bhinnatva honemen doṣh

dravya aur guṇoṅkā svochit ananyapanā

Page -4 of 264
PDF/HTML Page 25 of 293
single page version

viṣhay

karmako jīvabhāvakā kartāpanā honeke

sambandhamenn pūrvapakṣha

59 vīn gāthāmen kahe hue pūrvapakṣhake

samādhānarūp siddhānta

nishchanay se jīv ko apane bhāvon kā

kartāpanā aur pudgalakarmoṅkā akartāpanā

nishchanayase abhinna kārak honese karma

aur jīv svayam apane–apane rūpake

kartā hain– tatsambandhī nirūpaṇ

yadi karma jīvako anayonya akartāpanā

ho, to anyakā diyā huā phal anya

bhoge, aisā prasaṅg āyegā, –aisā doṣh

batalākar pūrvapakṣhakā nirūpaṇ

karmayogya pudgal samasta lokamen vyāpta

hain; isaliye jahān̐ ātmā hai vahān̐, binā

lāye hī, ve vidyamān hain–––tatsambandhī

kathan

anya dvārā kiye binā karma kī uttpatti

kis prakār hotī hai usakā kathan

karmoṅkī vichitratā anya dvārā nahīn kī

jātī ––––tatsambandhī kathan

nishchayase jīv aur karmako nij–nij

rūpakā hī kartāpanā hone par bhī,

vyavahārase jīvako karma dvārā diye gaye

phal kā upabhog virodhako prāpta nahīn

hotā––– tatsambandhī kathan

kartr̥utva aur bhoktr̥utvakī vyākhyān kā

upasanhār

karmasanyuktapane kī mukhyatā se prabhutvaguṇ

kā vyākhyān

Page -3 of 264
PDF/HTML Page 26 of 293
single page version

viṣhay

dharma aur adharmake udāsīnapane sambandhī

hetu

ākāshadravyāstikāy vyākhyān

ākāshakā svarūp

leākake bāhar bhī ākāsh honekī sūchanā

ākāshamen gatihetutva honemen

doṣhakā nirūpaṇ

92 vīn gāthā men gatipakṣhasambandhī kathan

karaneke pashchāt sthitipakṣhasambandhī kathan

ākāshako gatisthitihetutvakā abhāv

honeke sambandhamen hetu

ākāshako gatisthitihetutva honeke

khaṇḍan sambandhī kathanakā upasanhār

dharma, a dharma aur lokākāshakā

avagāhakī apekṣhāse ekatva honepar bhī

vasturūpase anyatva

dravyoṅkā mūrtāmūrtapanā aur

chetanāchetanapanā

dravyoṅkā sakriy– niṣhkriyapanā

mūrta aur amūrtake lakṣhaṇ

vyavahārakāl tathā nishchayakālakā svarūp

kālake ‘nitya’ aur ‘kṣhaṇik’ aise

do vibhāg

kālako dravyapanekā vidhān aur

astikāyapanekā niṣhedh

pañchāstikātake avabodhakā phal kahakar

usake vyākhyānakā upasanhār

Page -2 of 264
PDF/HTML Page 27 of 293
single page version

viṣhay

jīvavyākhyānake upasanhārakī tathā

ajīvavyākhyānake prārambhakī sūchanā

ajīvapadārthakā vyākhyān

ākāshādikā ajīvapanā darshāneke

hetu

ākāshādikā achetanatvasāmānya

nishchit karaneke liye anumān

jīv–pudgalake sanyogamen bhī, unake

bhedake kāraṇabhūt svarūpakā kathan

jīv–pudgalake sanyogase niṣhpanna

honevāle anya sāt padārthoṅke

upodghāt hetu jīvakarma aur

pudkarmake chakrakā varṇan

puṇya–pāpapadārthakā vyākhyān

puṇya–pāpako yogya bhāvake

svabhāvakā kathan

puṇya–pāpakā svarūp

mūrtakarmakā samarthan

mūrtakarmakā mūrtakarmake sāth jo bandha–

prakār tathā amūrta jīvakā mūrta–karmake

sāth jo bandha prakār usakī sūchanā

āstravapadārthakā vyākhyān

puṇyāstravakā svarūp

prashasta rāgakā svarūp

anukampākā svarūp

chittakī kalushatākā svarūp

pāpāstravakā svarūp

pāpāstravabhūt bhāvoṅkā vistār

samvarapadārthakā vyākhyān

papake samvarakā kathan

Page -1 of 264
PDF/HTML Page 28 of 293
single page version

viṣhay

svachāritramen pravartan karanevālekā

svarūp

shuddha svachāritrapravr̥uttikā mārga

nishchayamokṣhamārgake sādhanarūpase,

pūrvodiṣhṭa vyavahāramokṣhamārgakā nirdesh

vyavahāramokṣhamārgake sādhyarūpase,

nishchayamokṣhamārgakā kathan

ātmāke chāritra–gnān–darshanapanekā

prakāshan

sarva sansārī ātmā mokṣhamārgake yogya

honekā nirākaraṇ

darshan–gnān chāritrakā kathañchit

bandhahetupanā aur jīvasvabhāvamen niyat

chāritrakā sākṣhāt mokṣhahetupanā

sūkṣhma parasamayakā svarūp

shuddhasamprayogako kathañchit bandhahetupanā

honese use mokṣhamārgapanekā niṣhedh

Page 0 of 264
PDF/HTML Page 29 of 293
single page version

.. shrīparamagurave namaḥ, paramparāchāryagurave namaḥ ..

sakalakaluṣhavidhvansakan, shreyasān parivardhakan, dharmasambandhakan, bhavyajīvamanaḥpratibodhakārakan, puṇyaprakāshakan, pāpapraṇāshakamidan shāstran shrī pañchāstikāyanāmadheyan, asya mūlagranthakartāraḥ shrīsarvagnadevāstaduttaragranthakartāraḥ shrīgaṇadharadevāḥ pratigaṇadharadevāsteṣhān vachanānusāramāsādya āchāryashrīkundakundāchāryadevavirachitan, shrotāraḥ sāvadhānatayā shrr̥uṇavantu..

Page 1 of 264
PDF/HTML Page 30 of 293
single page version

[pratham, granthake ādimen shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt prākr̥itagāthābaddha is ‘pañchāstikāyasaṅgrah’ nāmak shāstrakī ‘samayavyākhyā’ nāmak sanskr̥it ṭīkā rachanevāle āchārya shrī amr̥utachandrāchāryadev shlok dvārā maṅgalake hetu paramātmāko namaskār karate hainḥ–– [shlokārthaḥ––] sahaj ānanda evan sahaj chaitanyaprakāshamay honese jo ati mahān hai tathā anekāntamen sthit jisakī mahimā hai, us paramātmāko namaskār ho. [1]

Page 2 of 264
PDF/HTML Page 31 of 293
single page version

2

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[ab ṭīkākār āchāryadev shlok dvārā jinavāṇīkī stuti karate hainḥ––]

[shlokārthaḥ–] 1syātkār jisakā jīvan hai aisī jainī [–jinabhagavānakī] siddhāntapaddhati – jo ki 2durnivār nayasamūhake 3virodhakā nāsh karanevālī auṣhadhi hai vah– jayavant ho. [2]

[ab ṭīkākār āchāryadev shlok dvārā is pañchāstikāyasaṅgrah nāmak shāstrakī ṭīkā rachane kī pratignā karate hain]

[shlokārthaḥ–] ab yahān̐se, jo samyaggnānarūpī nirmal jyotikī jananī hai aisī dvinayāshrit [do nayoṅkā āshray karanārī] 4samayavyākhyā [pañchāstikāyasaṅgrah nāmak shāstrakī samayavyākhyā nāmak ṭīkā] saṅkṣhepase kahī jātī hai. [3]

[ab, tīn shlokon dvārā ṭīkākār āchāryadev atyanta saṅkṣhepamen yah batalāte hain ki is pañchāstikāyasaṅgrah nāmak shāstramen kin–kin viṣhayoṅkā nirūpaṇ haiḥ–––] ------------------------------------------------------- 1 ̣ ‘syāt’ pad jinadevakī siddhāntapaddhatikā jīvan hai. [syāt = kathañchit; kisī apekṣhāse; kisī prakārase.] 2 ̣ durnivār = nivāraṇ karanā kaṭhin; ṭālanā kaṭhina. 3 ̣ pratyek vastu nityatva, anityatva ādi anek antamay [dharmamay] hai. vastukī sarvathā nityatā tathā sarvathā

4 ̣ samayavyākhyā = samayakī vyākhyā; pañchāstikāyakī vyākhyā; dravyakī vyākhyā; padārthakī vyākhyā. [vyākhyā = vyākhyān; spaṣhṭa kathan; vivaraṇ; spaṣhṭīkaraṇa.]

Page 3 of 264
PDF/HTML Page 32 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

prarūpaṇ kiyā hai [arthāt is shāstrake pratham adhikāramen shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevane vishvake mūl padārthoṅkā pān̐ch astikāy aur chhah dravyakī paddhatise nirūpaṇ kiyā hai]. [4]

[shlokārthaḥ–] pashchāt [dūsare adhikāramen], jīv aur ajīv– in do kī paryāyonrūp nav padārthoṅkī–ki jinake mārga arthāt kārya bhinna–bhinna prakārake hain unakī–vyavasthā pratipādit kī hai. [5]

[shlokārthaḥ–] pashchāt [dūsare adhikārake antamen] , tattvake parignānapūrvak [pañchāstikāy, ṣhaḍdravya tathā nav padārthoṅke yathārtha gnānapūrvak] trayātmak mārgase [samyagdarshan gnānachāritrātmak mārgase] kalyāṇasvarūp uttam mokṣhaprāpti kahī hai. [6] -------------------------------------------------------------------------- is shāstrake kartā shrīmadbhagavatkundakundāchāryadev haĩn. unake dūsare nām padmanandī, vakragrīvāchārya,

Page 4 of 264
PDF/HTML Page 33 of 293
single page version

] pañchāstikāyasaṅgrah

4

ath sūtrāvatāraḥ–

athātra ‘namo jinebhyaḥ’ ityanen jinabhāvanamaskārarūpamasādhāraṇan shāstrasyādau maṅgalamupāttam. anādinā santānen pravarttamānā anādinaiv santānen pravarttamānairindrāṇān shatairvanditā ye ityanen sarvadaiv ---------------------------------------------------------------------------------------------------------

ab [shrīmadbhagatvakundakundāchāryadevavirachit] gāthāsūtrakā avataraṇ kiyā jātā haiḥ–––

anvayārthaḥ– [indrashatavanditebhyaḥ] jo so indronse vandit hain, [tribhuvanahitamadhuravishadavākyebhyaḥ] tīn lokako hitakar, madhur evan vishad [nirmal, spaṣhṭa] jinakī vāṇī hai, [antātītaguṇebhyaḥ] [chaitanyake ananta vilāsasvarūp] ananta guṇ jinako vartatā hai aur [jitabhavebhyaḥ] jinhonne bhav par vijay prāpta kī hai, [jinebhyaḥ] un jinoṅko [namaḥ] namaskār ho.

ṭīkāḥ– yahān̐ [is gāthāmen] ‘jinoṅko namaskār ho’ aisā kahakar shāstrake ādimen jinako bhāvanamaskārarūp asādhāraṇ 1maṅgal kahā. ‘jo anādi pravāhase pravartate [–chale ārahe ] hue anādi pravāhase hī pravartamān [–chale ārahe] 2sau sau indronsemvandit hain’ aisā kahakar sadaiv devādhidevapaneke kāraṇ ve hī [jinadev hī] asādhāraṇ namaskārake yogya hain aisā kahā. --------------------------------------------------------------------------

niḥsīm guṇ dharanārane, jitabhav namun jinarājane. 1.

Page 5 of 264
PDF/HTML Page 34 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan

devadhidevatvātteṣhāmevāsādhāraṇanamaskārārhatvamuktam. tribhuvanamurdhvādhomadhyalokavartī samasta ev jīvalokastasmai nirvyobādhavishuddhātmatattvopalambho–pāyābhidhāyitvāddhitan paramārtharasikajanamanohāritvānmadhuran, nirastasamastashaṅkādidoṣhāspadatvādvi–shadan vākyan divyo dhvaniryeṣhāmityanen samastavastuyāthātmyopadeshitvātprekṣhāvatpratīkṣhyatvamākhyātam. antamatītaḥ kṣhetrānavachchhinnaḥ kālānavachchhinnashcha paramachaitanyashaktivilāsalakṣhaṇo guṇo yeṣhāmityanen tu paramādbhutagnānātishayaprakāshanādavāptagnānātishayānāmapi yogīndrāṇān vandhatvamuditam. jito bhav ājavañjavo yairityanen tu kutakr̥utyatvaprakaṭanātta evānyeṣhāmakr̥utakr̥utyānān sharaṇamityupadiṣhṭam. iti sarvapadānān tātparyam.. 1.. --------------------------------------------------------------------------------------------- ‘jinakī vāṇī arthāt divyadhvani tīn lokako –ūrdhva–adho–madhya lokavartī samasta jīvasamuhako– nirbādh vishuddha ātmatattvakī upalabdhikā upāy kahanevālī honese hitakar hai, paramārtharasik janoṅke manako haranevālī honese madhur hai aur samasta shaṅkādi doṣhoṅke sthān dūr kar denese vishad [nirmal, spaṣhṭa] hai’ ––– aisā kahakar [jinadev] samasta vastuke yathārtha svarūpake upadeshak honese vichāravant buddhimān puruṣhoṅke bahumānake yogya hain [arthāt jinakā upadesh vichāravant buddhimān puruṣhoṅko bahumānapūrvak vichāranā chāhiye aise hain] aisā kahā. ‘ananta–kṣhetrase anta rahit aur kālase anta rahit–––paramachaitanyashaktike vilāsasvarūp guṇ jinako vartatā hai’ aisā kahakar [jinoṅko] param adabhut gnānātishay pragaṭ honeke kāraṇ gnānātishayako prāpta yogandronse bhī vandya hai aisā kahā. ‘bhav arthāt sansār par jinhonne vijay prāpta kī hai’ aisā kahakar kr̥utakr̥utyapanā pragaṭ ho jānese ve hī [jin hī] anya akr̥utakr̥utya jīvoṅko sharaṇabhūt hain aisā upadesh diyā.– aisā sarva padoṅkā tātparya hai.

bhāvārthaḥ– yahān̐ jinabhagavantoṅke chār visheṣhaṇoṅkā varṇan karake unhen bhāvanamaskār kiyā hai. [1] pratham to, jinabhagavanta sau indronse vandya haĩn. aise asādhāraṇ namaskārake yogya anya koī nahīn hai, kyoṅki devon tathā asurommen yuddha hotā hai isalie [devādhidev jinabhagavānake atirikta] anya koī bhī dev sau indronse vandit nahīn hai. [2] dūsare, jinabhagavānakī vāṇī tīnalokako shuddha ātmasvarūpakī prāptikā upāy darshātī hai isalie hitakar hai; vītarāg nirvikalpa samādhise utpanna sahaj –apūrva paramānandarūp pāramārthik sukharasāsvādake rasik janoṅke manako haratī hai isalie [arthāt param samarasībhāvake rasik jīvoṅko mudit karatī hai isalie] madhur hai;

Page 6 of 264
PDF/HTML Page 35 of 293
single page version

6

shuddha jīvāstikāyādi sāt tattva, nav padārtha, chhah dravya aur pān̐ch astikāyakā sanshay–vimoh– vibhram rahit nirūpaṇ kratī hai isalie athavā pūrvāparavirodhādi doṣh rahit honese athavā yugapad sarva jīvoṅko apanī–apanī bhāṣhāmen spaṣhṭa arthakā pratipādan karatī hai isalie vishad–spaṣhṭa– vyakta hai. isaprakār jinabhagavānakī vāṇī hī pramāṇabhūt hai; ekāntarūp apauruṣhey vachan yā vichitra kathārūp kalpit purāṇavachan pramāṇabhūt nahīn hai. [3] tīsare, ananta dravya–kṣhetra–kāl–bhāvakā jānanevālā ananta kevalagnānaguṇ jinabhagavantoṅko vartatā hai. isaprakār buddhi ādi sāt r̥uddhiyān̐ tathā matignānādi chaturvidh gnānase sampanna gaṇadharadevādi yogandronse bhī ve vandya haĩn. [4] chauthe, pān̐ch prakārake sansārako jinabhagavantonne jītā hai. isaprakār kr̥utakr̥utyapaneke kāraṇ ve hī anya akr̥utakr̥utya jīvoṅko sharaṇabhūt hai, dūsarā koī nahī̃n.– isaprakār chār visheṣhaṇonse yukta jinabhagavantoṅko granthake ādimen bhāvanamaskār karake maṅgal kiyā.

prashnaḥ– jo shāstra svayam hī maṅgal hain, usakā maṅgal kisalie kiyā jātā hai?

uttaraḥ– bhaktike hetuse maṅgalakā bhī maṅgal kiyā jātā hai. sūryakī dīpakase , mahāsāgarakī jalase, vāgīshvarīkī [sarasvatī] kī vāṇīse aur maṅgalakī maṅgalase archanā kī jātī hai .. 1..

-------------------------------------------------------------------------- is gāthākī shrījayasenāchāryadevakr̥ut ṭīkāmen, shāstrakā maṅgal shāstrakā nimitta, shāstrakā hetu [phal], shāstrakā

punashcha, shrī jayasenāchāryadevane is gāthāke shabdārtha, nayārtha, matārtha, āgamārtha evan bhāvārtha samajhākar, ‘isaprakār vyākhyānakālame sarvatra shabdārtha, nayārtha, matārtha, āgamārtha aur bhāvārtha prayukta karane yogya hain’ ––– aisā kahā hai.

Page 7 of 264
PDF/HTML Page 36 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan

samayo hyāgamaḥ. tasya praṇāmapūrvakamātmanābhidhānamatra pratignātam. yujyate hi sa praṇantumabhidhātun chāptopadiṣhṭhatve sati saphalatvāt. tatrāptopadiṣhṭatvamasya shramaṇamukhodgatārthattvāt. shramaṇā hi mahāshramaṇāḥ sarvagnavītarāgāḥ. arthaḥ punaranekashabdasambandhenābhidhīyamāno vastutayaiko‘bhidheya. saphalatvan tu chatasr̥uṇān ---------------------------------------------------------------------------------------------

mukhase kahe gaye padārthoṅkā kathan karanevāle], [chaturgatinivāraṇan] chār gatikā nivāraṇ karanevāle aur [sanirvāṇam] nirvāṇ sahit [–nirvāṇake kāraṇabhūt] – [iman samayan] aise is samayako [shirasā praṇamya] shirasā naman karake [eṣhavakṣhyāmi] main usakā kathan karatā hūn̐; [shrr̥uṇut] vah shravaṇ karo.

[shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevane] pratignā kī hai. vah [samay] praṇām karane evan kathan karane yogya hai, kyoṅki vah āpta dvārā upadiṣhṭa honese saphal hai. vahān̐, usakā āpta dvārā upadiṣhṭapanā isalie hai ki jisase vah ‘shramaṇake mukhase nikalā huā arthamay’ hai. ‘shramaṇ’ arthāt mahāshramaṇ– sarvagnavītarāgadev; aur ‘artha’ arthāt anek shabdoṅke sambandhase kahā jānevālā, vasturūpase ek aisā padārtha. punashcha usakī [–samayakī] saphalatā isalie hai ki jisase vah samay

--------------------------------------------------------------------------

Page 8 of 264
PDF/HTML Page 37 of 293
single page version

8

nārakatiryagmanuṣhyadevatvalakṣhaṇānān gatīnān nivāraṇatvāt pārataṅkryanivr̥uttilakṣhaṇasya nirvāṇasya shuddhātmatattvopalambharūpasya paramparayā kāraṇatvāt svātaṅkryaprāptilakṣhaṇasya cha phalasya sadbhāvāditi.. 2..

---------------------------------------------------------------------------------------------

[1] ‘nārakatva’ tiryachatva, manuṣhyatva tathā devatvasvarūp chār gatiyoṅkā nivāraṇ’ karane ke kāraṇ aur [2] shuddhātmatattvakī upalabdhirūp ‘nirvāṇakā paramparāse kāraṇ’ honeke kāraṇ [1] paratantratānivr̥uti jisakā lakṣhaṇ hai aur [2] svatantratāprāpti jisakā lakṣhaṇ hai –– aise 1phal sahit hai.

bhāvārthaḥ– vītarāgasarvagna mahāshramaṇake mukhase nīkale hue shabdasamayako koī āsannabhavya puruṣh sunakar, us shabdasamayake vāchyabhūt pañchāstikāyasvarūp artha samayako jānatā hai aur usamen ājāne vāle shuddhajīvāstikāyasvarūp arthamen [padārthamen] vītarāg nirvikalpa samādhi dvārā sthit rahakar chār gatikā nivāraṇ karake, nirvāṇ prāpta karake, svātmotpanna, anākulatālakṣhaṇ, ananta sukhako prāpta karatā hai. is kāraṇase dravyāgamarūp shabdasamay namaskār karane tathā vyākhyān karane yogya hai..2..

-------------------------------------------------------------------------- mūl gāthāmen ‘samavāo’ shabda haie; sanskr̥it bhāṣhāmen usakā artha ‘samavādaḥ’ bhī hotā hai aur ‘ samavāyaḥ’ bhī

1. chār gatikā nivāraṇ [arthāt paratantratākī nivr̥uti] aur nirvāṇakī utpatti [arthāt svatantratākī prāpti]

Page 9 of 264
PDF/HTML Page 38 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan

tatra cha pañchānāmastikāyānān samo madhyastho rāgadveṣhābhyāmanupahato varṇapadavākya–sanniveshavishiṣhṭaḥ pāṭho vādaḥ shabdasamayaḥ shabdāgam iti yāvat. teṣhāmev mithyādarshanodayochchhede sati samyagvāyaḥ parichchhedo gnānasamayo gnānagam iti yāvat. teṣhāmevābhidhānapratyayaparichchhinnānān vasturūpeṇ samavāyaḥ sandhāto‘rthasamayaḥ sarvapadārthasārtha iti yāvat. tadatra gnānasamayaprasiddhayartha shabdasamayasambandhenārthasamay o‘bhidhātumabhipretaḥ. ath tasyaivārthasamayasya dvaividhyan lokālok–vikalpāt.

--------------------------------------------------------------------------------------------- unakā samavāy [–pañchāstikāyakā samyak bodh athavā samūh] [samayaḥ] vah samay hai [iti] aisā [jinottamaiḥ pragnaptam] jinavaronne kahā hai. [saḥ cha ev lokaḥ bhavati] vahī lok hai. [–pān̐ch astikāyake samūh jitanā hī lok hai.]; [tataḥ] usase āge [amitaḥ alokaḥ] amāp alok [kham] ākāshasvarūp hai.

ṭīkāḥ– yahān̐ [is gāthāmen shabdarūpase, gnānarūpase aur artharūpase [–shabdasamay, gnānasamay aur arthasamay]– aise tīn prakārase ‘samay’ shabdakā artha kahā hai tathā lok–alokarūp vibhāg kahā hai.

vahān̐, [1] ‘sam’ arthāt madhyastha yānī jo rāgadveṣhase vikr̥ut nahīn huā; ‘vād’ arthāt varṇa [akṣhar], pad [shabda] aur vākyake samūhavālā pāṭha. pān̐ch astikāyakā ‘samavād’ arthāt madhyastha [–rāgadveṣhase vikr̥ut nahīn huā] pāṭh [–maukhik yā shāstrārūrḥ nirūpaṇ] vah shabdasamay hai, arthāt shabdāgam vah shabdasamay hai. [2] mithyādarshanake udayakā nāsh hone par, us pañchāstikāyakā hī samyak avāy arthāt samyak gnān vah gnānasamay hai, arthāt gnānāgam vah gnānasamay hai. [3] kathanake nimittase gnāt hue us pañchāstikāyakā hī vasturūpase samavāy arthāt samūh vah arthasamay hai, arthāt sarvapadārthasamūh vah arthasamay hai. usamen yahān̐ gnān samayakī prasiddhike hetu shabdasamayake sambandhase arthasamayakā kathan [shrīmadbhagavatkundakundāchāryadev] karanā chāhate haĩn. -------------------------------------------------------------------------- samavāy =[1] sam+avāy; samyak avāy; samyak gnāna. [2] samūha. [is pañchāstikāyasaṅgrah shāstramen yahān̐

Page 10 of 264
PDF/HTML Page 39 of 293
single page version

10

sa ev pañchāstikāyasamavāyo yāvānstāvān̐llokastataḥ paramamito‘nanto hyalokaḥ, sa tu nābhāvamātran kintu tatsamavāyātiriktaparimāṇamanantakṣhetran khamākāshamiti.. 3..

--------------------------------------------------------------------------------------------- ab, usī arthasamayakā, 1lok aur alokake bhedake kāraṇ dvividhapanā hai. vahī pañchāstikāyasamūh jitanā hai, utanā lok hai. usase āge amāp arthāt ananta alok hai. vah alok abhāvamātra nahīn hai kintu pañchāstikāyasamūh jitanā kṣhetra chhoṛ kar sheṣh ananta kṣhetravālā ākāsh hai [arthāt alok shūnyarūp nahīn hai kinntu shuddha ākāshadravyarūp hai.. 3..

anvayārthaḥ– [jīvāḥ] jīv, [pudgalakāyāḥ] pudgalakāy, [dharmādharmau] dharma, adharma [tathā ev] tathā [ākāsham] ākāsh [astitve niyatāḥ] astitvamen niyat, [ananyamayāḥ] [astitvase] ananyamay [cha] aur [aṇumahāntaḥ] aṇumahān [pradeshase baḍẹ] haĩn. -------------------------------------------------------------------------- 1. ‘lokyante drashyante jīvādipadārthā yatra sa lokaḥ’ arthāt jahān̐ jīvādipadārtha dikhāī dete hain, vah lok hai. aṇumahān=[1] pradeshamen baḍẹ arthāt anekapradeshī; [2] ekapradeshī [vyakti–apekṣhāse] tathā anekapradeshī

Page 11 of 264
PDF/HTML Page 40 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan

atra pañchāstikāyānān visheṣhasañgnā sāmānyavisheṣhāstitvan kāyatvan choktam. tatra jīvāḥ pudgalāḥ dharmādharmau ākāshamiti teṣhān visheṣhasañgnā anvarthāḥ pratyeyāḥ. sāmānyavisheṣhāstitvañcha teṣhāmutpādavyayadhrauvyamayyān sāmānyavisheṣhasattāyān niyatatvādvay vasthitatvādavaseyam. astitve niyatānāmapi na teṣhāmanyamayatvam, yataste sarvadaivānanya–mayā ātmanirvr̥uttāḥ. ananyamayatve‘pi teṣhāmastitvaniyatatvan nayaprayogāt. dvau hi nayau bhagavatā praṇītau– dravyārthikaḥ paryāyārthikashcha. tatra na khalvekanayāyattādeshanā kintu tadubhayāyatā. tataḥ paryāyārthādeshādastitve svataḥ kathañchidbhinna‘pi vyavasthitāḥ dravyārthādeshātsvayamev santaḥ sato‘nanyamayā bhavantīti. kāyatvamapi teṣhāmaṇumahattvāt. aṇavo‘tra pradeshā mūrto‘mūrtāshcha nirvibhāgānshāstaiḥ mahānto‘ṇumahāntaḥ pradeshaprachayātmakā iti siddhan teṣhān kāyatvam. aṇubhyā̃n. mahānta itiḥ vyatpattyā ---------------------------------------------------------------------------------------------

ṭīkāḥ– yahān̐ [is gāthāmen] pān̐ch astikāyoṅkī visheṣhasañgnā, sāmānya visheṣh–astitva tathā kāyatva kahā hai.

vahān̐ jīv, pudgal, dharma, adharma aur ākāsh–yah unakī visheṣhasañgnāen̐ anvartha jānanā.

unake sāmānyavisheṣh–astitva bhī hai aisā nishchit karanā chāhiye. ve astitvamen niyat hone par bhī [jisaprakār bartanamen rahanevālā ghī bartanase anyamay hai usīprakār] astitvase anyamay nahīn hai; kyoṅki ve sadaiv apanese niṣhpanna [arthāt apanese sat] honeke kāraṇ [astitvase] ananyamay hai [jisaprakār agni uṣhṇatāse ananyamay hai usīprakār]. ‘astitvase ananyamay’ hone par bhī unakā ‘astitvamen niyatapanā’ nayaprayogase hai. bhagavānane do nay kahe hai – dravyārthik aur paryāyārthika. vahān̐ kathan ek nayake ādhīn nahīn hotā kintu un donon nayoṅke ādhīn hotā hai. isaliye ve paryāyārthik kathanase jo apanese kathañchit bhinna bhī hai aise astitvamen vyavasthit [nishchit sthit] hain aur dravyārthik kathanase svayamev sat [–vidyamān] honeke kāraṇ astitvase ananyamay haĩn. --------------------------------------------------------------------------- anvartha=arthakā anusaraṇ karatī huī; arthānusāra. [pān̐ch astikāyoṅke nām unake arthānusār haĩn.]