Page 12 of 264
PDF/HTML Page 41 of 293
single page version
nāmekapradeshātmakatve‘pi tatsiddhiḥ. vyaktayapekṣhayā shaktayapekṣhayā cha pradesh prachayātmakasya
mahattvasyābhāvātkālāṇūnāmastitvaniyatatve‘pyakāyatvamanenaiv sādhitam. at ev teṣhāmastikāy–
prakaraṇe satāmapyanupādānamiti.. 4..
unake kāyapanā bhī hai kyoṅki ve aṇumahān haĩn. yahān̐ aṇu arthāt pradesh–mūrta aur amūrta
pradeshaprachayātmak [–pradeshoṅke samūhamay] ho vah aṇumahān hai. isaprakār unhen [uparyukta pān̐ch
dravyoṅko] kāyatva siddha huā. [upar jo aṇumahānakī vyutpatti kī usamen aṇuoṅke arthāt pradeshoṅke
liye bahuvachanakā upayog kiyā hai aur sanskr̥it bhāṣhāke niyamānusār bahuvachanamen dvivachanakā samāvesh
nahīn hotā isaliye ab vyutpattimen kiñchit bhāṣhākā parivartan karake dvi–aṇuk skandhoṅko bhī aṇumahān
batalākar unakā kāyatva siddha kiyā jātā haiḥ] ‘do aṇuon [–do pradeshon] dvārā mahān ho’ vah
aṇumahān– aisī vyutpattise dvi–aṇuk pudgalaskandhoṅko bhī [aṇumahānapanā honese] kāyatva hai.
[ab, paramāṇuoṅko aṇumahānapanā kisaprakār hai vah batalākar paramāṇuoṅko bhī kāyatva siddha kiyā
jātā hai;] vyakti aur shaktirūpase ‘aṇu tathā mahān’ honese [arthāt paramāṇu vyaktirūpase ek pradeshī
tathā shaktirūpase anek pradeshī honeke kāraṇ] paramāṇuoṅko bhī , unake ek pradeshātmakapanā hone
par bhī [aṇumahānapanā siddha honese] kāyatva siddha hotā hai. kālāṇuoṅko vyakti–apekṣhāse tathā
shakti–apekṣhāse pradeshaprachayātmak mahānapanekā abhāv honese, yadyapi ve astitvamen niyat hai tathāpi,
unake akāyatva hai ––aisā isīse [–is kathanase hī] siddha huā. isaliye, yadyapi ve sat
[vidyamān] hain tathāpi, unhen astikāyake prakaraṇamen nahīn liyā hai.
ye pān̐chon dravya paryāyārthik nayase apanese kathañchit bhinna aise astitvamen vidyamān hain aur
Page 13 of 264
PDF/HTML Page 42 of 293
single page version
te honti atthikāyā ṇippiṇṇan jehin taillukkan.. 5..
te bhavantyastikāyāḥ niṣhpannan yaistrailokyam.. 5..
aṇumahāntaḥ arthāt jo bahu pradeshon dvārā [– do se adhik pradeshon dvārā] baḍẹ hon ve aṇumahān haĩn.
is vyutpattike anusār jīv, dharma aur adharma asaṅkhyapradeshī honese aṇumahān hain; ākāsh anantapradeshī
honese aṇumahān hai; aur tri–aṇuk skandhase lekar anantāṇuk skandh takake sarva skandha bahupradeshī
honese aṇumahān hai. [2] aṇubhyām mahāntaḥ aṇumahāntaḥ arthāt jo do pradeshon dvārā baḍẹ hon ve
aṇumahān haĩn. is vyutpattike anusār dvi–aṇuk skandh aṇumahān haĩn. [3] aṇavashcha mahāntashcha
aṇumahāntaḥ arthāt jo aṇurūp [–ek pradeshī] bhī hon aur mahān [anek pradeshī] bhī hon ve
aṇumahān haĩn. is vyutpattike anusār paramāṇu aṇumahān hai, kyoṅki vyakti–apekṣhāse ve ekapradeshī hain
aur shakti–apekṣhāse anekapradeshī bhī [upachārase] haĩn. isaprakār uparyukta pān̐chon dravya aṇumahān
honese kāyatvavāle hain aisā siddha huā.
kālāṇuko astitva hai kintu kisī prakār bhī kāyatva nahīn hai, isaliye vah dravya hai kintu
[astikāyāḥ bhavanti] astikāy hai [yaiḥ] ki jinase [trailokyam] tīn lok [niṣhpannam] niṣhpanna
hai.
kintu vistārakramake ansh astikāyake hī hote haĩn.]
te astikāyo jāṇavā, trailokyarachanā je vaḍe. 5.
Page 14 of 264
PDF/HTML Page 43 of 293
single page version
pralīyamānasyānyenopajāyamānasyānvayinā guṇen dhrauvyan bibhrāṇasyaikasyā‘pi vastunaḥ
samuchchhedotpādadhrauvyalakṣhaṇamastitvamupapadyat eva. guṇaparyāyaiḥ sah sarvathānyatve tvanyo vinashyatyanyaḥ
prādurbhavatyanyo dhravutvamālambat iti sarvan viplavate. tataḥ sādhvastitvasambhav–prakārakathanam.
kāyatvasambhavaprakārastvayamupadishyate. avayavino hi jīvapudgaladharmādharmākāsh–padārthāsteṣhāmavayavā api
pradeshākhyāḥ parasparavyatirekitvātparyāyāḥ uchyante. teṣhān taiḥ sahānanyatve kāyatvasiddhirūpapattimatī.
niravayavasyāpi paramāṇoḥ sāvayavatvashaktisadbhāvāt kāyatvasiddhiranapavādā. na chaitadāṅkayam
vastuko
[utpādako] prāpta hogā aur anya koī dhruv rahegā – isaprakār sab
yogya–nyāyayukta haie.
visheṣh haĩn.]
4. viplav=andhādhūrandhī; uthalaputhal; gaṛạbaṛạī; virodha.
Page 15 of 264
PDF/HTML Page 44 of 293
single page version
kalpet tadā yadev ghaṭākāshan tadevāghaṭākāshan syāt. na cha tadiṣhṭam. tataḥ kālāṇubhyo‘nyatra sarveṣhān
kāyatvākhyan sāvayavatvamavaseyam. trailokyarūpeṇ niṣhpannatvamapi teṣhāmastikāyatvasādhanaparamupanyastam.
tathā cha–trayāṇāmūrdhvā‘dhomadhyalokānāmutpādavyayadhrauvyavantastadvisheṣhātmakā bhāvā bhavantasteṣhān mūl–
ab, [unhen] kāyatva kis prakār hai usakā upadesh kiyā jātā haiḥ– jīv, pudgal, dharma,
[ paṭākāsh] hai’ aisī vibhāgakalpanā draṣhṭigochar hotī hī hai. yadi vahān̐ [kathañchit] vibhāgakī
kalpanā na kī jāye to jo ghaṭākāsh haie vahī [sarvathā] aghaṭākāsh ho jāyegā; aur vah to īṣhṭa
[mānya] nahīn hai. isaliye kālāṇuoṅke atirikta anya sarvamen kāyatva nāmakā sāvayavapanā nishchit
karanā chāhiye.
2. paryāyakā lakṣhaṇ paraspar vyatirek hai. vah lakṣhaṇ pradeshommen bhī vyāpta hai, kyoṅki ek pradesh dūsare pradesharūp na
4. nirapavād=apavād rahita. [pān̐ch astikāyoṅko kāyapanā honemen ek bhī apavād nahīn hai, kyoṅki [upachārase]
Page 16 of 264
PDF/HTML Page 45 of 293
single page version
dhomadhyalokavibhāgarūpeṇ pariṇamanātkāyatvākhyan sāvayavatvam. jhaviānāmapi
shaktestadanumīyat eva. pudgalānāmapyūrdhvādhomadhyalokavibhāgarūpapariṇatamahāskandhatvaprāptivyakti–
shaktiyogitvāttathāvidhā sāvayavatvasiddhirastyeveti.. 5..
karate haĩn. [tīn lokake bhāv sadaiv kathañchit sadrash rahate hain aur kathañchit badalate rahate hain ve aisā
siddha karate hai ki tīn lokake mūl padārtha kathañchit sadrash rahate hain aur kathañchit parivartit hote
rahate hain arthāt un mūl padārthoṅkā utpād–vyay–dhauvyavālā athavā guṇaparyāyavālā astitva hai.]
1. yadi lokake ūrdhva, adhaḥ aur madhya aise tīn bhāg hain to phir ‘yah ūrdhvalokakā ākāshabhāg hai, yah
adholokakā ākāshabhāg hai aur yah madhyalokakā ākāshabhāg haie’ – isaprakār ākāshake bhī vibhāg kiye jā
sakate hain aur isaliye yah sāvayav arthāt kāyatvavālā hai aisā siddha hotā hai. isīprakār dharma aur adharma bhī
sāvayav arthāt kāyatvavāle haĩn.
Page 17 of 264
PDF/HTML Page 46 of 293
single page version
gachchhanti daviyabhāvan pariyaṭṭaṇaliṅgasañjutā.. 6..
gachchhanti dravyabhāvan parivartanaliṅgasanyuktāḥ.. 6..
lokapūraṇ avasthārūp vyaktikī shaktikā sadaiv sadbhāv honese jīvoṅko bhī kāyatva nāmakā
sāvayavapanā hai aisā anumān kiyā hī jā sakatā hai. pudgalo bhī ūrdhva adho–madhya aise lokake
[tīn] vibhāgarūp pariṇat mahāskandhapanekī prāptikī vyaktivāle athavā shaktivāle honese unhen bhī
vaisī [kāyatva nāmakī] sāvayavapanekī siddhi hai hī.. 5..
parivartanaliṅg [kāl] sahit, [dravyabhāvan gachchhanti] dravyatvako prāpta hote hain [arthāt ve chhahon dravya
haĩn.]
jā sakate hai. aisī trilokavyāpī dashā [avasthā] kī shakti to jīvommen sadaiv hai isaliye jīv sadaiv
sāvayav arthāt kāyatvavāle hainaisā siddha hotā hai.]
e pān̐ch tem ja kāl vartanaliṅg sarve dravya chhe. 6.
Page 18 of 264
PDF/HTML Page 47 of 293
single page version
kālasya chāsti dravyatvam. na cha teṣhān bhūtabhavadbhaviṣhyadbhāvātmanā pariṇamamānānāmanityatvam, yataste
bhūtabhavadbhaviṣhyadbhāvāvasthāsvapi pratiniyatasvarūpāparityāgā–nnityā eva. atra kālaḥ
pudgalādiparivartanahetutvātpudgalādiparivartanagamyamānaparyāyatvā–chchāstikāyeṣhvantarbhāvārtha sa parivartan–
liṅga ityukta iti.. 6..
[pān̐ch] astikāy aur
pratiniyat [–apane–apane nishvit] svarūpako nahīn chhoṛate isaliye ve nitya hī hai.
‘
padārthakā [kālakā] athavā us parivartan dvārā jinakī paryāyen vyakta hotī hain us padārthakā
[kālakā] varṇan karanā anuchit nahīn kahā jā sakatā. isaprakār pañchāstikāyake varṇanamen kālake
varṇanakā samāvesh karanā anuchit nahīn hai aisā darshāneke hetu is gāthāsūtramen kālake liye
‘parivartanaliṅg’ shabdakā upayog kiyā hai.].. 6..
isaliye kāl ‘parivartanaliṅg’ hai. [2] aur pudgalādike parivartan dvārā kālakī paryāyen [–‘karma samay’,
‘adhik samay aisī kālakī avasthāen̐] gamya hotī hain isaliye bhī kāl ‘parivartanaliṅg’ hai.
Page 19 of 264
PDF/HTML Page 48 of 293
single page version
melantā vi ya ṇichchan sagan sabhāvan ṇa vijahanti.. 7..
milantyapi cha nityan svakan svabhāvan na vijahanti.. 7..
cha] tathāpi [nityan] sadā [svakan svabhāvan] apane–apane svabhāvako [na vijahanti] nahīn chhoṛate.
isaliye], pariṇāmavāle hone par bhī ve nitya hain–– aisā pahale [chhaṭhavī gāthāmen] kahā thā; aur
isaliye ve ekatvako prāpta nahīn hote; aur yadyapi jīv tathā karmako vyavahāranayake kathanase
ekatva [kahā jātā] hai tathāpi ve [jīv tathā karma] ek–dūsareke svarūpako grahaṇ nahīn karate..
7..
saṅkar=milan; milāp; [anyonya–avagāharūp] mishritapanā.
anyonya milan, chhatān kadī chhoḍẹ na āpasvabhāvane. 7.
Page 20 of 264
PDF/HTML Page 49 of 293
single page version
maṅguppādadhuvattā sappaḍivakkhā havadi
bhaṅgotpādadhrauvyātmikā sapratipakṣhā mavatyekā.. 8..
astitvan hi sattā nām sato bhāvaḥ sattvam. na sarvathā nityatayā sarvathā kṣhaṇikatayā vā
sarvathā kṣhaṇikasya cha tattvataḥ pratyabhignānābhāvāt kut ekasantānatvam. tataḥ pratyabhignānahetubhūten
kenachitsvarūpeṇ dhrauvyamālambyamānan kābhyāñchitkramapravr̥uttābhyān svarūpābhyān pralīyamānamupajāyamānan
chaikakālamev paramārthatastritayīmavasthān bibhrāṇan vastu sadavabodhyam. at ev
sattāpyutpādavyayadhrauvyātmikā‘vaboddhavyā, bhāvabhāvavatoḥ kathañchidekasvarūpatvāt. sā cha trilakṣhaṇasya
[sapratipakṣhā] sapratipakṣha [bhavati] hai.
hogā? aur sarvathā kṣhaṇik vastumen vāstavamen
svarūponse naṣhṭa hotī huī tathā utpanna hotī huī – isaprakār paramārthataḥ ek hī kālamen tigunī [tīn
anshavālī] avasthāko dhāraṇ karatī huī vastu sat jānanā. isaliye ‘sattā’ bhī
2. vastu sarvathā kṣhaṇik ho to ‘jo pahale dekhanemen [–jānanemen] āī thī vahī yah vastu hai’ aisā gnān nahīn ho
sarvārthaprāpta, savishvarūp, anantaparyayavant chhe,
sattā janam–lay–dhrauvyamay chhe, ek chhe, savipakṣha chhe. 8.
Page 21 of 264
PDF/HTML Page 50 of 293
single page version
sadityabhidhānasya saditi pratyayasya cha sarvapadārtheṣhu tanmūlasyaivopalambhāt. savishvarūpā cha vishvasya
samastavastuvistārasyāpi rūpaistrilakṣhaṇaiḥ svabhāvaiḥ sah vartamānatvāt. anantaparyāyā
chānantābhirdravyaparyāyavyaktibhistrilakṣhaṇābhiḥ parigamyamānatvāt evambhūtāpi sā na khalu nirakushā kintu
sapratipakṣhā. pratipakṣho hyasattā sattāyāḥ atrilakṣhaṇatvan trilakṣhaṇāyāḥ, anekatvamekasyāḥ,
ekapadārthasthitatvan sarvapadārthasthitāyāḥ, ekarūpatvan savishvarūpāyāḥ, ekaparyāyatvamanantaparyāyāyā
iti.
‘utpādavyayadhrauvyātmak’ [trilakṣhaṇā] jānanā; kyoṅki
sūchit karatī hai. aur vah [sattā] ‘sarvapadārthasthit’ hai; kyoṅki usake kāraṇ hī [–sattāke kāraṇ
hī] sarva padārthomen trilakṣhaṇakī [–utpādavyayadhrauvyakī], ‘sat’ aise kathanakī tathā ‘sat’ aisī
pratītikī upalabdhi hotī hai. aur vah [sattā] ‘savishvarūp’ hai, kyoṅki vah vishvake rūpon sahit
arthāt samasta vastuvistārake trilakṣhaṇavāle svabhāvon sahit vartatī hai. aur vah [sattā]
‘anantaparyāyamay’ hai. kyoṅki vah trilakṣhaṇavālī ananta dravyaparyāyarūp vyaktiyonse vyāpta hai. [isaprakār
sarvapadārthasthitako ekapadārthasthitapanā pratipakṣha hai; [5] savishvarūpako ekarūpapanā pratipakṣha hai;
[6]anantaparyāyamayako ekaparyāyamayapanā pratipakṣha hai.
2. yahān̐ ‘sāmānyātmak’kā artha ‘mahā’ samajhanā chāhiye aur ‘visheṣhātmak’ kā artha ‘avāntar’ samajhanā chāhiye.
3. niraṅkush=aṅkush rahit; viruddha pakṣha rahit ; niḥpratipakṣha. [sāmānyavisheṣhātmak sattākā ūpar jo varṇan kiyā
apekṣhāse] viruddha prakārakī haie.]
4. sapratipakṣha=pratipakṣha sahit; vipakṣha sahit; viruddha pakṣha sahita.
Page 22 of 264
PDF/HTML Page 51 of 293
single page version
mahāsattā proktaiva. anyā tu pratiniyatavastuvartinī svarūpāstitvasūchikā‘vāntarasattā. tatra
mahāsattā‘vāntarasattārūpeṇā‘–sattā‘vāntarasattā cha mahāsattārūpeṇā‘sattetyasattā sattāyāḥ. yen
svarūpeṇottpādastattatho–tpādaikalakṣhaṇamev, yen svarūpeṇochchhedastattathochchheudaikalakṣhaṇamev, yen svarūpeṇ
dhrovyan tattathā dhrauvyaikalakṣhaṇamev, tat utpadyamānochchhidyamānāvatiṣhṭhamānānān vastunaḥ svarūpāṇān pratyekan
trailakṣhaṇyābhāvādatrilakṣhaṇatvanḥ trilakṣhaṇāyāḥ. ekasya vastunaḥ svarūpasattā nānyasya vastunaḥ svarūpasattā
bhavatītyanekatvamekasyāḥ. pratiniyatapadārthasthitābhirev sattābhiḥ padārthānān pratiniyamo
[uparyukta sapratipakṣhapanā spaṣhṭa samajhāyā jātā haiḥ–]
sattā dvividh haiḥ mahāsattā aur avāntarasattā . unamen sarva padārthasamūhamen vyāpta honevālī,
pratinishchit [–ek–ek nishchit] vastumen rahenevālī, svarūp–astitvako sūchit karanevālī
avāntarasattā [visheṣhasattā] hai. [1] vahān̐ mahāsattā avāntarasattārūpase asattā haie aur avāntarasattā
mahāsattārūpase asattā hai isaliye sattāko asattā hai [arthāt jo sāmānyavisheṣhātmak sattā
mahāsattārūp honese ‘sattā’ hai vahī avāntarasattārūp bhī honese ‘asattā’ bhī hai]. [2] jis
svarūpase utpād hai usakā [–us svarūpakā] usaprakārase utpād ek hī lakṣhaṇ hai, jis
svarūpase vyay haie usakā [–us svarūpakā] usaprakārase vyay ek hī lakṣhaṇ hai aur jis svarūpase
dhrauvya hai usakā [–us svarūpakā] usaprakārase dhrauvya ek hī lakṣhaṇ hai isaliye vastuke utpanna
hoenevāle, naṣhṭa hoenevāle aur dhruv rahanetavāle svarūpommense pratyekako trilakṣhaṇakā abhāv honese
trilakṣhaṇā [sattā] ko atrilakṣhaṇapanā hai. [arthāt jo sāmānyavisheṣhātmak sattā mahāsattārūp honese
‘trilakṣhaṇā’ hai vahī yahān̐ kahī huī avāntarasattārūp bhī honese ‘atrilakṣhaṇā’ bhī hai]. [3] ek
vastukī svarūpasattā anya vastukī svarūpasattā nahīn hai isaliye ek [sattā] ko anekapanā hai.
[arthāt jo sāmānyavisheṣhātmak sattā mahāsattārūp honese ‘ek’ hai vahī yahān̐ kahī huī
avāntarasattārūp bhī honese ‘anek’ bhī hai]. [4] pratinishchit [vyaktigat nishchit] padārthamen sthit
sattāon dvārā hī padārthoṅkā pratinishchitapanā [–bhinna–bhinna nishchit vyaktitva] hotā hai isaliye
sarvapadārthasthit [sattā] ko ekapadārthasthitapanā hai. [arthāt jo sāmānyavisheṣhātmak sattā
mahāsattārūp honese
Page 23 of 264
PDF/HTML Page 52 of 293
single page version
vastūnān bhavatītyekarūpatvan savishvarūpāyāḥ pratiparyāyaniyatābhirev sattābhiḥ
pratiniyataikaparyāyāṇāmānantyan bhavatītyekaparyāy–tvamanantaparyāyāyāḥ. iti sarvamanavadyan
sāmānyavisheṣhaprarūpaṇapravaṇanayadvayāyattatvāttaddeshanāyāḥ.. 8..
‘sarvapadārthasthit’ hai vahī yahān̐ kahī huī avāntarasattārūp bhī honese ‘ekapadārthasthit’ bhī hai.] [5]
pratinishchit ek–ek rūpavālī sattāon dvārā hī vastuoṅkā pratinishchit ek ekarūp hotā hai isaliye
savishvarūp [sattā] ko ekarūpapanā hai [arthāt jo sāmānyavisheṣhātmak sattā mahāsattārūp honese
‘savishvarūp’ hai vahī yahān̐ kahī huī avāntarasattārūp bhī honese ‘ekarūp’ bhī hai]. [6] pratyek
paryāyamen sthit [vyaktigat bhinna–bhinna] sattāon dvārā hī pratinishvit ek–ek paryāyoṅkā anantapanā
hotā hai isaliye anantaparyāyamay [sattā] ko ekaparyāyamayapanā hai [arthāt jo sāmānyavisheṣhātmak
sattā mahāsattārūp honese ‘anantaparyāyamay’ hai vahī yahān̐ kahī huī avāntarasattārūp bhī honese
‘ekaparyāyamay’ bhī hai].
or ḍhalate hue do nayoṅke ādhīn hai.
bhāvārthaḥ– sāmānyavisheṣhātmak sattāke do pakṣha hainḥ–– ek pakṣha vah mahāsattā aur dūsarā pakṣha
asattā haie; isaliye yadi mahāsattāko ‘sattā’ kahe to avāntarasattāko ‘asattā’ kahā jāyagā.
[2] mahāsattā utpād, vyay aur dhrauvya aise tīn lakṣhaṇavālī hai isaliye vah ‘trilakṣhaṇā’ hai. vastuke
utpanna honevāle svarūpakā utpād hī ek lakṣhaṇ hai, naṣhṭa honevāle svarūpakā vyay hī ek lakṣhaṇ hai
aur dhruv rahanevāle svarūpakā dhrauvya hī ek lakṣhaṇ hai isaliye un tīn svarūpommense pratyekakī
avāntarasattā ek hī lakṣhaṇavālī honese ‘atrilakṣhaṇā’ hai. [3] mahāsattā samasta padārthasamūhamen ‘sat,
sat, sat’ aisā samānapanā darshātī hai isaliye ek haie. ek vastukī svarūpasattā anya kisī vastukī
svarūpasattā nahīn hai, isaliye jitanī vastuen̐ utanī svarūpasattāen̐; isaliye aisī svarūpasattāen̐ athavā
avāntarasattāen̐ ‘anek’ haĩn.
Page 24 of 264
PDF/HTML Page 53 of 293
single page version
daviyan
dravya tat bhaṇanti ananyabhūtan tu sattātaḥ.. 9..
[4] sarva padārtha sat hai isaliye mahāsattā ‘sarva padārthommen sthit’ hai. vyaktigat padārthommen sthit
bhinna–bhinna vyaktigat sattāon dvārā hī padārthoṅkā bhinna–bhinna nishchit vyaktitva rah sakatā hai, isaliye
us–us padārthakī avāntarasattā us–us ‘ek padārthamen hī sthit’ hai. [5] mahāsattā samasta
vastusamūhake rūpon [svabhāvon] sahit hai isaliye vah ‘savishvarūp’ [sarvarūpavālī] hai. vastukī
sattākā [kathañchit] ek rūp ho tabhī us vastukā nishchit ek rūp [–nishchit ek svabhāv] rah
sakatā hai, isaliye pratyek vastukī avāntarasattā nishchit ‘ek rūpavālī’ hī hai. [6] mahāsattā
sarva paryāyommen sthit hai isaliye vah ‘anantaparyāyamay’ hai. bhinna–bhinna paryāyommen [kathañchit] bhinna–bhinna
sattāen̐ hon tabhī pratyek paryāy bhinna–bhinna rahakar ananta paryāyen siddha hoṅgī, nahīn to paryāyoṅkā
anantapanā hī nahīn rahegā–ekapanā ho jāyagā; isaliye pratyek paryāyakī avāntarasattā us–us
‘ek paryāyamay’ hī hai.
bhī hai, [4] sarvapadārthasthit bhī hai aur ekapadārthasthit bhī hai. [5] savishvarūp bhī hai aur ekarūp
bhī hai, [6] anantaparyāyamay bhī hai aur ekaparyāyamay bhī hai.. 8..
tene kahe chhe dravya, je sattā thakī nahi anya chhe. 9.
Page 25 of 264
PDF/HTML Page 54 of 293
single page version
dravati gachchhati sāmānyarūpeṇ svarūpeṇ vyāpnoti tānstān kramabhuvaḥ sahabhuvashvasadbhāvaparyāyān
svabhāvavisheṣhānityanugatārthayā niruktayā dravyan vyākhyātam. dravyan cha lakṣhya–lakṣhaṇabhāvādibhyaḥ
kathañchidbhede‘pi vastutaḥ sattāyā apr̥uthagbhūtameveti mantavyam. tato yatpūrvan sattvamasattvan
trilakṣhaṇatvamatrilakṣhaṇatvamekatvamanekatvan sarvapadārthasthitatvamekapadārthasthitatvan vishva–
– [sattātaḥ ananyabhūtan tu] jo ki sattāse ananyabhūt hai.
isaliye
arthāt vibhāvaparyāyoṅko prāpta hotā hai ’ aisā dūsarā artha bhī yahān̐ kiyā gayā hai.
3. sattā lakṣhaṇ hai aur dravya lakṣhya hai.
Page 26 of 264
PDF/HTML Page 55 of 293
single page version
dravyāsyaiv draṣhṭavyam. tato na kashchidapi teṣhu sattā visheṣho‘vashiṣhyet yaḥ sattān vastuto dravyātpr̥uthak
vyavasthāpayediti.. 9..
guṇapajjayāsayan vā jan tan bhaṇṇanti savvaṇhu.. 10..
guṇapayāyāshrayan vā yattadbhaṇanti sarvagnā.. 10..
sadrravyalakṣhaṇam uktalakṣhaṇāyāḥ sattāyā avisheṣhādrravyasya satsvarūpamev lakṣhaṇam. na
anekapanā, sarvapadārthasthitapanā, ekapadārthasthitapanā, vishvarūpapanā, ekarūpapanā, anantaparyāyamayapanā
aur ekaparyāyamayapanā kahā gayā vah sarva sattāse anarthāntarabhūt [abhinnapadārthabhūt, ananyapadārthabhūt]
dravyako hī dekhanā [arthāt satpanā, asatpanā, trilakṣhaṇapanā, atrilakṣhaṇapanā ādi samasta sattāke
visheṣh dravyake hī hai aisā mānanā]. isaliye unamen [–un sattāke visheṣhomen] koī sattāvisheṣh sheṣh
nahīn rahatā jo ki sattāko vastutaḥ [paramārthataḥ] dravyase pr̥uthak sthāpit kare .. 9..
[sarvagnāḥ] sarvagna [dravyan] dravya [bhaṇanti] kahate haĩn.
lakṣhyalakṣhaṇake vibhāgakā abhāv ho. [sattāse dravya abhinna hai isaliye dravyakā jo sattārūp svarūp vahī
chhe sattva lakṣhaṇ jehanun, utpādavyayadhruvayukta je,
guṇaparyayāshray jeh, tene dravya sarvagno kahe. 10.
Page 27 of 264
PDF/HTML Page 56 of 293
single page version
sumachchhedaḥ, uttarabhāvaprādurbhāvashcha samutpādaḥ, pūrvotarabhāvochchhedotpādayorapi svajāteraparityāgo dhrauvyam.
tāni sāmānyādeshād–bhinnāni visheṣhādeshādbhinnāni yugapadbhāvīni svabhāvabhūtāni dravyasya lakṣhaṇan
bhavantīti. guṇaparyāyā vā dravyalakṣhaṇam. anekāntātmakasya vastuno‘nvayino visheṣhā guṇā vyatirekiṇaḥ
paryāyāste dravye yaugapadyen krameṇ cha pravartamānāḥ kathañchidbhinnāḥ kathañchidabhinnāḥ svabhāvabhūtāḥ
dravyalakṣhaṇatāmā–
‘sattā lakṣhaṇ hai aur dravya lakṣhya hai’ – aisā vibhāg kisaprakār ghaṭit hotā hai? uttaraḥ––
anekāntātmak dravyake ananta svarūp haien, unamense sattā bhī usakā ek svarūp hai; isaliye
anantasvarūpavālā dravya lakṣhya hai aur usakā sattā nāmakā svarūp lakṣhaṇ hai – aisā lakṣhyalakṣhaṇavibhāg
avashya ghaṭit hotā hai. isaprakār abādhitarūpase sat dravyakā lakṣhaṇ hai.]
athavā, utpādavyayadhrauvya dravyakā lakṣhaṇ hai.
arthāt vartamān bhāvakī utpatti] so utpād hai aur pūrva–uttar bhāvoṅke vyay–utpād hone par bhī
svajātikā atyāg so dhrauvya hai. ve utpād–vyay–dhrauvya –– jo–ki sāmānya ādeshase abhinna hain
[arthāt sāmānya kathanase dravyase abhinna hain], visheṣh ādeshase [dravyase] bhinna hain, yugapad vartate haien
aur svabhāvabhūt hain ve – dravyakā lakṣhaṇ haĩn.
kramashaḥ pravartate hain, [dravyase] kathañchit bhinna aur kathañchit abhinna hain tathā svabhāvabhūt hain ve – dravyakā
lakṣhaṇ haĩn.
Page 28 of 264
PDF/HTML Page 57 of 293
single page version
vyayadhrauvyavachcha guṇaparyāyavachcha. utpādavyayadhrauvyavachchetsachcha guṇaparyāyavachcha. guṇaparyāyavachchetsa–
chchotpādavyayadhrauvyavachcheti. saddhi ninyānityasvabhāvatvāddhruvatvamutpādavyayātmakatāñcha prathayati,
dhruvatvātmakairguṇairutpādavyayātmakaiḥ paryāyaishcha sahaikatvañchākhyāti. utpādavyayadhrauvyāṇi tu
nityā–nityasvarūpan
to vah [1] utpādavyayadhrauvyavālā aur [2] guṇaparyāyavālā hogā; yadi utpādavyayadhrauvyavālā ho,
to vah [1] sat aur [2] guṇaparyāyavālā hogā; guṇaparyāyavālā ho, to vah [1] sat aur [2]
utpādavyayadhrauvyavālā hogā. vah isaprakāraḥ– sat nityānityasvabhāvavālā honese [1] dhrauvyakoe aur
utpādavyayātmakatāko prakaṭ karatā hai tathā [2] dhrauvyātmak guṇon aur utpādavyayātmak paryāyoṅke
sāth ekatva darshātā hai. utpādavyayadhrauvya [1] nityānityasvarūp
isaprakār ‘dravya utpādavyayadhrauvyavālā hai ’ aisā kahanese ‘vah sat hai’ aisā bhī binā kahe hī ājātā hai.]
‘dravya utpādavyayadhrauvyavālā hai’ –aisā kahanese vah guṇaparyāyavālā bhī siddha ho jātā hai.]
vyatirek dvārā anityatako batalāte hain ; –isaprakār ve nityānityasvarūp satko batalāte haĩn.
Page 29 of 264
PDF/HTML Page 58 of 293
single page version
sachchopalakṣhayantīti..10..
vigamuppādadhavattan karenti tassev pajjāyā.. 11..
vigamotpādadhuvratvan kurvanti tasyaiv paryāyāḥ.. 11..
vyatirekavālī honese [1] dhrauvyako aur utpādavyayako sūchit karate hain tathā [2]
nityānityasvabhāvavāle pāramārthik satko batalāte haĩn.
vināsh, utpād aur dhruvatā [kurvanti] karatī haĩn.
tenā ja je paryāy te utpād–lay–dhruvatā kare. 11.
Page 30 of 264
PDF/HTML Page 59 of 293
single page version
kramapravr̥uttibhājān vināshasambhavasambhāvanamupapannam. tato dravyārthārpaṇāyāmanutpādamuchchhedan satsvabhāvamev
dravyan, tadev paryāyārthārpaṇāyān sotpādan sochchhedan chāvaboddhavyam. sarvamidamanavadyañcha
dravyaparyāyāṇāmabhedāt.. 11..
doṇhan aṇaṇṇabhūdan bhāvan samaṇā paruvinti.. 12..
dvayorananyabhūtan bhāvan shramaṇāḥ prarūpayanti.. 12..
sahavartī katipay [paryāyon] kā dhrauvya hone par bhī anya kramavartī [paryāyon] ke–vināsh aur utpād
honā ghaṭit hote haĩn. isaliye dravya dravyārthik ādeshase [–kathanase] utpād rahit, vināsh rahit,
satsvabhāvavālā hī jānanā chāhiye aur vahī [dravya] paryāyārthik ādeshase utpādavālā aur
vināshavālā jānanā chāhiye.
ananyapanā] [shramaṇāḥ] shramaṇ [prarūpayanti] prarūpit karate haĩn.
paryāy tem ja dravya kerī ananyatā shramaṇo kahe. 12.
Page 31 of 264
PDF/HTML Page 60 of 293
single page version
ppekāstitvaniyatatvādanyonyājahadvr̥uttīnān vastutvenābhed iti.. 12..
avvadiritto bhāvo
avyatirikto bhāvo dravyaguṇānān bhavati tasmāt.. 13..
pudgalapr̥uthagbhūtasparsharasagandhavarṇavadrravyeṇ vinā na guṇāḥ sambhavanti sparsharas–
usīprakār dravyase rahit paryāyen nahīn hotī. isaliye yadyapi dravya aur paryāyoṅkā ādeshavashāt [–
kathanake vash] kathañchit bhed hai tathāpi, ve ek astitvamen niyat [–drarḥarūpase sthit] honeke kāraṇ
[avyatiriktaḥ bhāvaḥ] avyatiriktabhāv [–abhinnapaṇun] [bhavati] hai.
tethī guṇo ne dravya kerī abhinnatā nirdiṣhṭa chhe. 13.