Panchastikay Sangrah-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 14-26.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 4 of 15

 

Page 32 of 264
PDF/HTML Page 61 of 293
single page version

32
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
gandhavarṇapr̥ugthabhūtapudgalavadguṇairvinā dravyan na sambhavati. tato dravyaguṇānāmapyādeshavashāt
kathañchidbhede‘pyekāstitvaniyatatvādanyonyājahadvr̥uttīnān vastutvenābhed iti.. 13..

siy atthi ṇatthi uhayan avvattavvan puṇo ya tattidayan.
davvan khu satabhaṅgan
ādesavaseṇ sambhavadi.. 14..
syādasti nāstyubhayamavaktavyan punashcha tattritayam.
dravyan khalu saptabhaṅgamādeshavashen sambhavati.. 14..
atra dravyasyādeshavashenoktā saptabhaṅgī.
syādasti dravyan, syānnāsti dravyan, syādasti cha nāsti cha dravyan, syādavaktavyan dravyan, syādasti
chāvaktavyan cha dravyan, syānnāsti chāvaktavyan cha dravyan, syādasti cha nāsti chāvaktavyan cha dravyamiti. atra
sarvathātvaniṣhedhako
-----------------------------------------------------------------------------

nahīn hotā. isaliye, dravya aur guṇoṅkā ādeshavashāt kathañchit bhed hai tathāpi, ve ek astitvamen
niyat honeke kāraṇ anyonyavr̥utti nahīn chhoṛate isalie vasturūpase unakā bhī abhed hai [arthāt dravya
aur paryāyoṅkī bhān̐ti dravya aur guṇoṅkā bhī vasturūpase abhed hai].. 13..
gāthā 14
anvayārthaḥ– [dravyan] dravya [ādeshavashen] ādeshavashāt [–kathanake vash] [khul] vāstavamen
[syāt asti] syāt asti, [nāsti] syāt nāsti, [ubhayam] syāt asti–nāsti,
[avaktavyam] syāt avaktavya [punaḥ cha] aur phir [tattritayam] avaktavyatāyukta tīn bhaṅgavālā [–
syāt asti–avaktavya, syāt nāsti–avaktavya aur syāt asti–nāsti–avaktavya] [–saptadhaṅgam]
isaprakār sāt bhaṅgavālā [sambhavati] hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ dravyake ādeshake vash saptabhaṅgī kahī hai.
[1] dravya ‘syāt asti’ hai; [2] dravya ‘syāt nāsti’ hai; [3] dravya ‘syāt asti aur
nāsti’ hai; [4] dravya ‘syāt avaktavya’ haie; [5] dravya ‘syāt asti aur avaktavya’ hai; [6] dravya
‘syāt nāsti aur avaktavya’ hai; [7] dravya ‘syāt asti, nāsti aur avaktavya’ hai.
--------------------------------------------------------------------------
chhe asti nāsti, ubhay tem avāchya ādik bhaṅg je,
ādeshavash te sāt bhaṅge yukta sarve dravya chhe. 14.

Page 33 of 264
PDF/HTML Page 62 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
33
‘nekāntadyotakaḥ kathañchidarthe syāchchhabdo nipātaḥ. tatra svadravyakṣhetrakālabhāvairādṣhṭimasti dravyan,
paradravyakṣhetrakālabhāvairādiṣhṭan nāsti dravyan, svadravyakṣhetrakālabhāvaiḥ paradravyakṣhetrakālabhāvaishcha krameṇā–
diṣhṭamasti cha nāsti cha davyan, svadravyakṣhetrakālabhāvaiḥ paradravyakṣhetrakālabhāvaishcha yugapadādiṣhṭamavaktavyan dravyan,
svadravyakṣhetrakālabhāvairyugapatsvaparadravyakṣhetrakālabhāvaishchādiṣhṭamasti chāvaktavyan cha dravyan, charadravya–
kṣhetrakālabhāvairyugapatsvaparadravyakṣhetrakālabhāvaishchādiṣhṭan nāsti chāvaktavyan cha dravyan, svadravyakṣhetra–kālabhāvaiḥ
paradravyakṣhetrakālabhāvaishcha yugapatsvaparadravyakṣhetrakālabhāvaishchādiṣhṭamasti cha nāsti chāvaktavyan cha dravyamiti. na
chaitadanupapannam, sarvasya vastunaḥ svarūpādinā ashūnyatvāt, pararūpādinā shūnyatvāt,
-----------------------------------------------------------------------------
yahān̐ [saptabhaṅgīmen] sarvathāpanekā niṣhedhak, anekāntakā dyotak ‘1syāt’ shabda ‘kathañchit’ aise
arthamen avyayarūpase prayukta huā hai. vahān̐ –[1] dravya svadravya–kṣhetra–kāl–bhāvase kathan kiyā jāne
par ‘asti’ hai; [2] dravya paradravya–kṣhetra–kāl–bhāvase kathan kiyā jāne par ‘nāsti’ haie; [3] dravya
svadravya–kṣhetra–kāl–bhāvase aur paradravya–kṣhetra–kāl–bhāvase kramashaḥ kathan kiyā jāne par ‘asti
aur nāsti’ hai; [4] dravya svadravya–kṣhetra–kāl–bhāvase aur paradravya–kṣhetra–kāl–bhāvase yugapad
kathan kiyā jāne par ‘
2avaktavya’ hai; [5] dravya svadravya–kṣhetra–kāl–bhāvase aur yugapad svapar–
dravya–kṣhetra–kāl–bhāvase kathan kiyā jāne par ‘asti aur avaktavya’ hai; [6] dravya paradravya–kṣhetra–
kāl–bhāvase aur yugapad svaparadravya–kṣhetra–kāl–bhāvase kathan kiyā jāne par ‘nāsti aur
avaktavya’ hai; [7] dravya svadravya–kṣhetra–kāl–bhāvase, paradravya–kṣhetra–kāl–bhāvase aur yugapad
svaparadravya–kṣhetra–kāl–bhāvase kathan kiyā jāne par ‘asti, nāsti aur avaktavya’ hai. – yah
[uparyukta bāt] ayogya nahīn hai, kyoṅki sarva vastu [1] svarūpādise ‘
3ashūnya’ hai, [2]
pararūpādise ‘4shūnya’ hai, [3] dononse [svarūpādise aur pararūpādise] ‘ashūnya aur shūnya’ hai
[4] dononse [svarūpādise aur
--------------------------------------------------------------------------
1 syāt=kathañchit; kisī prakār; kisī apekṣhāse. [‘syāt’ shabda sarvathāpanekā niṣhedh karatā hai aur anekāntako
prakāshit karatā hai – darshātā hai.]

2. avaktavya=jo kahā na jā sake; avāchya. [ekahī sāth svachatuṣhṭay tathā parachatuṣhṭayakī apekṣhāse dravya kathanamen
nahīn ā sakatā isaliye ‘avaktavya’ hai.]

3. ashūnya=jo shūnya nahīn hai aisā; astitva vālā; sat.

4. shūnya=jisakā astitva nahīn hai aisā; asat.

Page 34 of 264
PDF/HTML Page 63 of 293
single page version

34
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
ubhābhyāmashūnyashūnyatvāt, sahāvāchyatvāt, bhaṅgasanyogārpaṇāyāmashūnyāvāchyatvāt, shūnyāvāchya–tvāt,
ashūnyashūnyāvāchyatvāchcheti.. 14..
bhāvassa ṇatthi ṇāso ṇatthi abhāvassa chev uppādo.
guṇapañjayesu bhāvā uppādavae pakuvvanti.. 15..
bhāvasya nāsti nāsho nāsti abhāvasya chaiv utpādaḥ.
guṇaparyāyeṣhu bhāvā utpādavyayān prakurvanti.. 15..
-----------------------------------------------------------------------------

pararūpādise] ekahī sāth ‘avāchya’ hai, bhaṅgoṅke sanyogase kathan karane par [5] ‘ashūnya aur
avāchya’ hai, [6] ‘shūnya aur avāchya’ hai, [7] ‘ashūnya, shūnya aur avāchya’ hai.
bhāvārthaḥ– [1] dravya svachatuṣhṭayakī apekṣhāse ‘hai’. [2] dravya parachatuṣhṭayakī apekṣhāse ‘nahīn hai’.
[3] dravya kramashaḥ svachatuṣhṭayakī aur parachatuṣhṭayakī apekṣhāse ‘hai aur nahīn hai’. [4] dravya yugapad
svachatuṣhṭayakī aur parachatuṣhṭayakī apekṣhāse ‘avaktavya hai’. [5] dravya svachatuṣhṭayakī aur yugapad
svaparachatuṣhṭayakī apekṣhāse ‘hai aur avaktavya haie’. [6] dravya parachatuṣhṭayakī, aur yugapad
svaparachatuṣhṭayakī apekṣhāse ‘nahīn aur avaktavya hai’. [7] dravya svachatuṣhṭayakī, parachatuṣhṭayakī aur
yugapad svaparachatuṣhṭayakī apekṣhāse ‘hai, nahīn hai aur avaktavya hai’. – isaprakār yahān̐ saptabhaṅgī kahī gaī
hai.. 14..
gāthā 15
anvayārthaḥ– [bhāvasya] bhāvakā [satkā] [nāshaḥ] nāsh [na asti] nahīn hai [cha ev] tathā
[abhāvasya] abhāvakā [asatkā] [utpādaḥ] utpād [na asti] nahīn hai; [bhāvāḥ] bhāv [sat
dravyon] [guṇaparyāyaṣhu] guṇaparyāyommen [utpādavyayān] utpādavyay [prakr̥urvanti] karate haĩn.
--------------------------------------------------------------------------
svadravya, svakṣhetra, svakāl aur svabhāvako svachatuṣhṭay kahā jātā hai . svadravya arthāt nij guṇaparyāyoṅke
ādhārabhūt vastu svayam; svakṣhetra arthāt vastukā nij vistār arthāt svapradeshasamūh; svakāl arthāt vastukī
apanī vartamān paryāy; svabhāv arthāt nijaguṇ– svashakti.
nahi ‘bhāv’ kero nāsh hoy, ‘abhāv’no utpād nā;
‘bhāvo’ kare chhe nāsh ne utpād guṇaparyāyamā̃n. 15.

Page 35 of 264
PDF/HTML Page 64 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
35
atrāsatprādurbhāvatvamutpādasya saduchchhedatvan vigamasya niṣhiddham.
bhāvasya sato hi dravyasya na dravyatven vināshaḥ, abhāvasyāsato‘nyadravyasya na dravyatvenotpādaḥ.
kintu bhāvāḥ santi dravyāṇi saduchchhedamasadutpādan chāntareṇaiv guṇaparyāyeṣhu vināshamutpādan chārabhante. yathā
hi ghr̥utotpatau gorasasya sato na vināshaḥ na chāpi gorasavyatiriktasyārthāntarasyāsataḥ utpādaḥ kintu
gorasasyaiv saduchchhedamasadutpādan chānupalabh–mānasya sparsharasagandhavarṇādiṣhu pariṇāmiṣhu guṇeṣhu
pūrvāvasthayā vinashyatsūttarāvasthayā prādarbhavatsu nashyati cha navanītaparyāyo ghatr̥uparyāy utpadyate, tathā
sarvabhāvānāmapīti.. 15..
-----------------------------------------------------------------------------

ṭīkāḥ–
yahān̐ utpādamen asatke prādurbhāvakā aur vyayamen satke vināshakā niṣhedh kiyā hai
[arthāt utpād honese kahīn asatkī utpatti nahīn hotī aur vyay honese kahīn satkā vināsh nahīn
hotā ––aisā is gāthāmen kahā hai].
bhāvakā–sat dravyakā–dravyarūpase vināsh nahīn hai, abhāvakā –asat anyadravyakā –dravyarūpase
utpād nahīn hai; parantu bhāv–sat dravyon, satke vināsh aur asatke utpād binā hī, guṇaparyāyommen
vināsh aur utpād karate haĩn. jisaprakār ghīkī utpattimen gorasakā–satkā–vināsh nahīn hai tathā
gorasase bhinna padārthāntarakā–asatkā–utpād nahīn hai, kintu gorasako hī, satkā vināsh aur
asatkā utpād kiye binā hī, pūrva avasthāse vināsh prāpta hone vāle aur uttar avasthāse utpanna
hone vāle sparsha–ras–gandh–varṇādik pariṇāmī guṇommen makkhanaparyāy vināshako prāpta hotī hai tathā
ghīparyāy utpanna hotī hai; usīprakār sarva bhāvoṅkā bhī vaisā hī hai [arthāt samasta dravyoṅko navīn
paryāyakī utpattimen satkā vināsh nahīn hai tathā asatkā utpād nahīn hai, kintu satkā vināsh aur
asatkā utpād kiye binā hī, pahalekī [purānī] avasthāse vināshako prāpta honevāle aur bādakī
[navīn] avasthāse utpanna honevāle
pariṇāmī guṇommen pahalekī paryāy vināsh aur bādakī paryāyakī
utpatti hotī hai].. 15..
--------------------------------------------------------------------------

pariṇāmī=pariṇamit honevāle; pariṇāmavāle. [paryāyārthik nayase guṇ pariṇāmī hain arthāt pariṇamit hote haĩn.]

Page 36 of 264
PDF/HTML Page 65 of 293
single page version

36
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
bhāvā jīvādīyā jīvaguṇā chedaṇā ya uvaogo.
suraṇaraṇārayatiriyā jīvassa ya pajjayā bahugā.. 16..
bhāvā jīvādyā jīvaguṇāshchetanā chopayogaḥ.
suranaranārakatiryañcho jīvasya cha paryāyāḥ bahavaḥ.. 16..
atra bhāvaguṇaparyāyāḥ pragnāpitāḥ.
bhāvā hi jīvādayaḥ ṣhaṭ padārthāḥ. teṣhān guṇāḥ paryāyāshcha prasiddhāḥ. tathāpi jīvasya
vakṣhyamāṇodāharaṇaprasiddhayatharmabhidhīyante. guṇā hi jīvasya gnānānubhūtilakṣhaṇā shuddhachetanā,
kāryānubhūtilakṣhaṇā karmaphalānubhūtilakṣhaṇā chāshuddhachetanā, chaitanyānuvidhāyipariṇāmalakṣhaṇaḥ sa–
vikalpanirvikalparūpaḥ shuddhāshuddhatayā sakalavikalatān
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 16

anvayārthaḥ–
[jīvādyāḥ] jīvādi [dravya] ve [bhāvāḥ] ‘bhāv’ haĩn. [jīvaguṇāḥ] jīvake guṇ
[chetanā cha upayogaḥ] chetanā tathā upayog hain [cha] aur [jīvasya paryāyāḥ] jīvakī paryāyen
[suranaranārakatiryañchaḥ] dev–manuṣhya–nārak–tiryañcharūp [bahavaḥ] anek haĩn.
ṭīkāḥ– yahā bhāvon [dravyon], guṇonn aur paryāyen batalāye haĩn.
jīvādi chhah padārtha ve ‘bhāv’ haĩn. unake guṇ aur paryāyen prasiddha hain, tathāpi 1āge [agalī
gāthāmen] jo udāharaṇ denā hai usakī prasiddhike hetu jīvake guṇon aur paryāyon kathan kiyā jātā
haiḥ–
jīvake guṇon 2gnānānubhūtisvarūp shuddhachetanā tathā kāryānubhūtisvarūp aur karmaphalānubhūti–
svarūp ashuddhachetanā hai aur 3chaitanyānuvidhāyī–pariṇāmasvarūp, savikalpanirvikalparūp, shuddhatā–
--------------------------------------------------------------------------
1. agalī gāthāmen jīvakī bāt udāharaṇake rūpamen lenā hai, isaliye us udāharaṇako prasiddha karaneke liye yahān̐
jīvake guṇon aur paryāyoṅkā kathan kiyā gayā hai.
2. shuddhachetanā gnānakī anubhūtisvarūp hai aur ashuddhachetanā karmakī tathā karmaphalakī anubhūtisvarūp hai.
3. chaitanya–anuvidhāyī pariṇām arthāt chaitanyakā anusaraṇ karanevālā pariṇām vah upayog hai. savikalpa
upayogako gnān aur nirvikalpa upayogako darshan kahā jātā hai. gnānopayogake bhedommense mātra kevagnān hī shuddha
honese sakal [akhaṇḍa, paripūrṇa] hai aur anya sab ashuddha honese vikal [khaṇḍit, apūrṇa] hain;
darshanopayogake bhedommese mātra kevaladarshan hī shuddha honese sakal hai aur anya sab ashuddha honese vikal haĩn.

jīvādi sau chhe ‘bhāv,’ jīvaguṇ chetanā upayog chhe;
jīvaparyayo tiryañch–nārak–dev–manuj anek chhe. 16.

Page 37 of 264
PDF/HTML Page 66 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
37
dadhāno dvedhopayogashcha. paryāyāstvagurulaghuguṇahānivr̥uddhinirvr̥uttāḥ shuddhāḥ, sūtropāttāstu suranārak–
tiryaṅmanuṣhlakṣhaṇāḥ paradravyasambandhanirvr̥uttatvādashuddhāshcheti.. 16..
maṇusattaṇeṇ ṇaṭhṭho dehī devo havedi idaro vā.
ubhayattha jīvabhāvo ṇa ṇassadi ṇa jāyade aṇṇo.. 17..
manuṣhyatven naṣhṭo dehī devo bhavatītaro vā.
ubhayatra jīvabhāvo na nashyati na jāyate‘nyaḥ.. 17..
idan bhāvanāshābhāvotpādaniṣhedhodāharaṇam.
-----------------------------------------------------------------------------
ashuddhatāke kāraṇ sakalatā–vikalatā dhāraṇ karanevālā, do prakārakā upayog hai [arthāt jīvake
guṇon shuddha–ashuddha chetanā tathā do prakārake upayog hain].
jīvakī paryāyen isaprakār hainḥ–– agurulaghuguṇakī hānivr̥uddhise utpanna paryāyen shuddha paryāyen hain aur
sutramen [–is gāthāmen] kahī huī, dev–nārak–tiryañch–manuṣhyasvarūp paryāyen paradravyake sambandhase utpanna
hotī hai isaliye ashuddha paryāyen haĩn.. 16..
gāthā 17
anvayārthaḥ– [manuṣhyatven] manuṣhyapatvase [naṣhṭaḥ] naṣhṭa huā [dehī] dehī [jīv]
[devaḥ vā itaraḥ] dev athavā anya [bhavati] hotā hai; [ubhayatra] un donommen [jīvabhāvaḥ] jīvabhāv
[na nashyati] naṣhṭa nahīn hotā aur [anyaḥ] dūsarā jīvabhāv [na jāyate] utpanna nahīn hotā.
ṭīkāḥ– ‘bhāvakā nāsh nahīn hotā aur abhāvakā utpād nahīn hotā’ usakā yah udāharaṇ hai.
--------------------------------------------------------------------------
paryāyārthikanayase guṇ bhī pariṇāmī haĩn. [dakhiye, 15 vīn gāthākī ṭīkā.]

manujatvathī vyay pāmīne devādi dehī thāy chhe;
tyān jīvabhāv na nāsh pāme, anya nahi udbhav lahe. 17.

Page 38 of 264
PDF/HTML Page 67 of 293
single page version

38
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
pratisamayasambhavadagurulaghuguṇahānivr̥uddhinirvr̥uttasvabhāvaparyāyasantatyavichchhedakenaiken sopādhinā
manuṣhyatvalakṣhaṇen paryāyeṇ vinashyati jīvaḥ, tathāvidhen devatvalakṣhaṇen nārakatiryaktvalakṣhaṇen vānyen
paryāyeṇotpadyate. na cha manuṣhyatven nāshe jīvatvenāpi nashyati, devatvādinotpāde jīvatvenāpyutpadyateḥ
kin tu saduchchhedamasadutpādamantareṇaiv tathā vivartat iti..17..
so chev jādi maraṇan jādi ṇa ṇaṭhṭho ṇa chev uppaṇṇo.
uppaṇṇo ya viṇaṭṭho devo maṇusu tti pajjāo.. 18..
sa cha ev yāti maraṇan yāti na naṣhṭo na chaivotpannaḥ.
utpannashcha vinaṣhṭo devo manuṣhya iti paryāyaḥ.. 18..
atra kathañchidvayayotpādavattve‘pi dravyasya sadāvinaṣhṭānutpannatvan khyāpitam.
yadev pūrvottaraparyāyavivekasamparkāpāditāmubhayīmavasthāmātmasātkurvāṇamuchchhidyamānamutpadya–mānan cha
-----------------------------------------------------------------------------
pratisamay honevālī aguruladhuguṇakī hānivr̥uddhise utpanna honevālī svabhāvaparyāyoṅkī santatikā
vichchhed na karanevālī ek sopādhik manuṣhyatvasvarūp paryāyase jīv vināshako prāpta hotā hai aur
tathāvidh [–svabhāvaparyāyoṅke pravāhako na toṛanevālī sopādhik] devatvasvarūp, nārakatvasvarūp yā
tiryañchatvasvarūp anya paryāyase utpanna hotā hai. vahān̐ aisā nahīn hai ki manuṣhyapatvase vinaṣhṭa honepar
jīvatvase bhī naṣhṭa hotā hai aur devatvase ādise utpād honepar jīvatva bhī utpanna hotā hai, kintu
satke uchchhed aur asatke utpād binā hī tadanusār vivartan [–parivartan, pariṇaman] karatā hai..
17..
gāthā 18
anvayārthaḥ– [saḥ cha ev] vahī [yāti] janma letā hai aur [maraṇanyāti] mr̥utyu prāpta karatā hai
tathāpi [na ev utpannaḥ] vah utpanna nahīn hotā [cha] aur [na naṣhṭaḥ] naṣhṭa nahīn hotā; [devaḥ
manuṣhyaḥ] dev, munaṣhya [iti paryāyaḥ] aisī paryāy [utpannaḥ] utpanna hotī hai [cha] aur [vinaṣhṭaḥ]
vinaṣhṭa hotī hai.
ṭīkāḥ– yahān̐, dravya kathañchit vyay aur utpādavālā honepar bhī usakā sadā avinaṣhṭapanā aur
anutpannapanā kahā hai.
--------------------------------------------------------------------------

janme mare chhe te ja, topaṇ nāsh–udbhav nav lahe;
sur–mānavādik paryayo utpanna ne lay thāy chhe. 18.

Page 39 of 264
PDF/HTML Page 68 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
39
dravyamālakṣhyate, tadev tathāvidhobhayāvasthāvyāpinā pratiniyataik– vastutvanibandhanabhūten
svabhāvenāvinaṣhṭamanutpannan vā vedyate. paryāyāstu tasya pūrvapūrvapariṇāmo–pamardottarottarapariṇāmotpādarūpāḥ
praṇāshasambhavadharmāṇo‘bhidhīyante. te cha vastutven dravyādapr̥uthagbhūtā evoktāḥ. tataḥ paryāyaiḥ
sahaikavastutvājjāyamānan mriyamāṇamati jīvadravyan sarvadānutpannā vinaṣhṭan draṣhṭavyam. devamanuṣhyādiparyāyāstu
kramavartitvādupasthitātivāhitasvasamayā utpadyante vinashyanti cheti.. 18..
evan sado viṇāso asado jīvassa ṇatthi uppādo.
tāvadio jīvāṇan devo maṇuso tti gadiṇāmo.. 19..
evan sato vināsho‘sato jīvasya nāstyutpādaḥ.
tāvajjīvānān devo manuṣhya iti gatināma.. 19..
-----------------------------------------------------------------------------

jo dravya
1pūrva paryāyake viyogase aur 2uttar paryāyake sanyogase honevālī ubhay avasthāko ātmasāt
[apanerūp] karatā huā vinaṣhṭa hotā aur upajatā dikhāī detā hai, vahī [dravya] vaisī ubhay
avasthāmen vyāpta honevālā jo pratiniyat ekavastutvake kāraṇabhūt svabhāv usake dvārā [–us
svabhāvakī apekṣhāse] avinaṣhṭa evan anutpanna gnāt hotā hai; usakī paryāyen pūrva–pūrva pariṇāmake nāsharūp
aur uttar–uttar pariṇāmake utpādarūp honese vināsh–utpādadharmavālī [–vināsh evan utpādarūp
dharmavālī] kahī jātī hai, aur ve [paryāyen] vasturūpase dravyase apr̥uthagbhūt hī kahī gaī hai. isaliye,
paryāyoṅke sāth ekavastupaneke kāraṇ janmatā aur maratā hone par bhī jīvadravya sarvadā anutpanna evan
avinaṣhṭa hī dekhanā [–shraddhā karanā]; dev manuṣhyādi paryāyen upajatī hai aur vinaṣhṭa hotī hain kyoṅki
ve kramavartī honese unakā svasamay upasthit hotā hai aur bīt jātā hai.. 18..
gāthā 19
anvayārthaḥ– [evan] isaprakār [jīvasya] jīvako [sataḥ vināshaḥ] satkā vināsh aur
[asataḥ utpādaḥ] asatkā utpād [na asti] nahīn hai; [‘dev janmatā haie aur manuṣhya maratā hai’ –
aisā kahā jātā hai usakā yah kāraṇ hai ki] [jīvānām] jīvoṅkī [devaḥ manuṣhyaḥ] dev, manuṣhya
[iti gatinām] aisā gatināmakarma [tāvat] utane hī kālakā hotā hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. pūrva = pahalekī. 2. uttar = bādakī
e rīte sat–vyay ne asat–utpād hoy na jīvane;
suranarapramukh gatināmano hadayukta kāḷ ja hoy chhe. 19.

Page 40 of 264
PDF/HTML Page 69 of 293
single page version

40
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
atra sadasatoravināshānutpādau sthitipakṣhatvenopanyastau.
yadi hi jīvo ya ev mriyate sa ev jāyate, ya ev jāyate sa ev mriyate, tadaivan sato
vināsho‘sat utpādashcha nāstīti vyavatiṣhṭhate. yattu devo jāyate manuṣhyo mriyate iti vyapadishyate
tadavadhr̥utakāladevamanuṣhyatvaparyāyanirvartakasya devamanuṣhyagatināmnastanmātratvādaviruddham. yathā hi mahato
veṇudaṇḍasyaikasya kramavr̥uttīnyane kāni parvāṇyātmīyātmīyapramāṇāvachchhinnatvāt parvāntaramagachchhanti
svasthāneṣhu bhāvabhājji parasthāneṣhvabhāvabhājji bhavanti, veṇudaṇḍastu sarveṣhvapi parvasthāneṣhu bhāvabhāgapi
parvāntarasambandhen parvāntarasambandhābhāvādabhāvabhāgbhavati; tathā niravadhitri–kālāvasthāyino
jīvadravyasyaikasya kramavr̥uttayo‘nekeḥ manuṣhyatvādiparyāyā ātmīyātmīyapramāṇā–vachchhinnatvāt
paryāyāntaramagachchhantaḥ svasthāneṣhu bhāvabhājaḥ parasthāneṣhvabhāvabhājo bhavanti, jīvadravyan tu
sarvaparyāyasthāneṣhu bhāvabhāgapi paryāyāntarasambandhen paryāyāntarasambandhābhāvādabhāvabhāgbhavati..19..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yahān̐ satkā avināsh aur asatkā anutpād dhruvatāke pakṣhase kahā hai [arthāt
dhruvatākī apekṣhāse satkā vināsh yā asatkā utpād nahīn hotā–– aisā is gāthāmen kahā hai].

yadi vāstavamen jo jīv maratā hai vahī janmatā hai, jo jīv janmatā hai vahī maratā hai, to
isaprakār satkā vināsh aur asatkā utpād nahīn hai aisā nishchit hotā hai. aur ‘dev janmatā haie
aur manuṣhya maratā hai’ aisā jo kahā jātā hai vah [bhī] aviruddha hai kyoṅki maryādit kālakī
devatvaparyāy aur manuṣhyatvaparyāyako rachane vāle devagatināmakarma aur manuṣhyagatināmakarma mātra utane
kāl jitane hī hote haĩn. jisaprakār ek baḍẹ bān̐sake krramavartī anek
1parva apane–apane māpamen
maryādit honese anya parvamen na jāte hue apane–apane sthānommen bhāvavāle [–vidyamān] hain aur par
sthānommen abhāvavāle [–avidyamān] hain tathā bān̐s to samasta parvasthānommen bhāvavālā honepar bhī anya
parvake sambandha dvārā anya parvake sambandhakā abhāv honese abhāvavālā [bhī] hai; usīprakār niravadhi
trikāl sthit rahanevāle ek jīvadravyakī kramavartī anek manuṣhyatvādiparyāy apane–apane māpamen
maryādit honese anya paryāyamen na jātī huī apane–apane sthānommen bhāvavālī hain aur par sthānommen
abhāvavālī hain tathā jīvadravya to sarvaparyāyasthānomen bhāvavālā hone par bhī anya paryāyake sambandha dvārā
anya paryāyake sambandhakā abhāv honese abhāvavālā [bhī] hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. parva=ek gāṇṭhase dūsarī gāṇṭh takakā bhāg; pora.

Page 41 of 264
PDF/HTML Page 70 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
41
ṇāṇāvaraṇādīyā bhāvā jīveṇ suṭṭha aṇubaddhā.
tesimabhāvan kichchā
abhūdapuvvo havadi siddho.. 20..
gnānāvaraṇādyā bhāvā jīven suṣhṭhu anubaddhā.
teṣhāmabhāvan kutvā‘bhūtapūrvo bhavati siddhaḥ.. 20..
-----------------------------------------------------------------------------
bhāvārthaḥ– jīvako dhrauvya apekṣhāse satkā vināsh aur asatkā utpād nahīn hai. ‘manuṣhya maratā
hai aur dev janmatā hai’ –aisā jo kahā jātā hai vah bāt bhī uparyukta vivaraṇake sāth virodhako
prāpta nahīn hotī. jisaprakār ek baḍẹ bān̐sakī anek poren apane–apane sthānommen vidyamān hain aur
dūsarī poroṅke sthānommen avidyamān hain tathā bān̐s to sarva poroṅke sthānommen anvayarūpase vidyamān hone
par bhī prathamādi porake rūpamen dvitīyādi poramen na honese avidyamān bhī kahā jātā hai; usīprakār
trikāl–avasthāyī ek jīvakī naranārakādi anek paryāyen apane–apane kālamen vidyamān hain aur
dūsarī paryāyoṅke kālamen avidyamān hain tathā jīv to sarva paryāyommen anvayarūpase vidyamān hone par bhī
manuṣhyādiparyāyarūpase devādiparyāyamen na honese avidyamān bhī kahā jātā hai.. 19..
gāthā 20
anvayārthaḥ– [gnānāvaraṇādyāḥ bhāvāḥ] gnānāvaraṇādi bhāv [jīven] jīvake sāth [suṣhṭhu] bhalī
bhān̐ti [anubaddhāḥ] anubaddha hai; [teṣhām abhāvan kr̥utvā] unakā abhāv karake vah [abhūtapūrvaḥ siddhaḥ]
abhūtapūrva siddha [bhavati] hotā hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ siddhako atyanta asat–utpādakā niṣhedh kiyā hai. [arthāt siddhatva honese
sarvathā asatkā utpād nahīn hotā aisā kahā hai].
--------------------------------------------------------------------------
gnānāvaraṇ ityādi bhāvo jīv sah anubaddha chhe;
teno karīne nāsh, pāme jīv siddhi apūrvane. 20.

Page 42 of 264
PDF/HTML Page 71 of 293
single page version

42
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
atrātyantāsadutpādatvan siddhasya niṣhiddham.
yathā stokakālānvayiṣhu nāmakarmavisheṣhodayanirvr̥utteṣhu jīvasya devādiparyāyeṣhvekasmin
svakāraṇanivr̥utau nivr̥utte‘bhūtapūrva ev chānyasminnutpanne nāsadutpattiḥ, tathā dīrdhakālā– nvayini
gnānāvaraṇādikarmasāmānyodayanirvr̥uttisansāritvaparyāye bhavyasya svakāraṇanivr̥uttau nivr̥utte sumutpanne
chābhūtapūrve siddhatvaparyāye nāsadutpattiriti. kin cha–yathā drāghīyasi veṇudaṇḍe vyavahitā–
vyavahitavichitrachitrakirmīratākhachitādhastanārdhabhāge ekāntavyavahitasuvishuddhordhvārdhabhāge‘vatāritā
draṣhṭiḥ samantato vichitrachitrakirmīratāvyāptin pashyantī samunaminoti tasya sarvatrāvishuddhatvan, tathā
kvachidapi jīvadravye vyavahitāvyavahitagnānāvaraṇādikarmakirmīratākhachitabahutarādhastanabhāge ekānta–
vyavahitasuvishuddhabahutarordhvabhāge‘vatāritā buddhiḥ samantato gnānāvaraṇādikarmakirmīratāvyāpti
vyavasyantī samanuminoti tasya sarvatrāvishuddhatvam. yathā cha tatra veṇudaṇḍe vyāptignānābhāsani–
bandhanavichitrachitra kirmīratānvayaḥ tathā cha kvachijjīvadravye gnānāvar–
-----------------------------------------------------------------------------
jisaprakār kuchh samay tak anvayarūpase [–sāth–sāth] rahane vālī, nāmakarmavisheṣhake udayase
utpanna honevālī jo devādiparyāyen unamense jīvako ek paryāy svakāraṇakī nivr̥utti honepar nivr̥utta ho
tathā anya koī abhūtapūrva paryāyahī utpannaho, vahān̐ asatkī utpatti nahīn hai; usīprakār dīrdha kāl
tak anvayarūpase rahanevālī, gnānavaraṇādikarmasāmānyake udayase utpanna honevālī sansāritvaparyāy
bhavyako svakāraṇakī nivr̥utti hone par nivr̥utta ho aur abhūtapūrva [–pūrvakālamen nahīn huī aisī]
siddhatvaparyāy utpanna ho, vahān̐ asatkī utpatti nahīn hai.
punashcha [visheṣh samajhāyā jātā hai.]ḥ–
jis prakār jisakā vichitra chitronse chitravichitra nīchekā ardha bhāg kuchh ḍhan̐kāhuā aur kuchh
bin ḍhan̐kā ho tathā suvishuddha [–achitrit] ūparakā ardha bhāg mātra ḍhan̐kā huā hī ho aise bahut lambe
bān̐s par draṣhṭi ḍālanese vah draṣhṭi sarvatra vichitra chatronse hue chitravichitrapanekī vyāptikā nirṇay karatī
huī ‘vah bān̐s sarvatra avishuddha hai [arthāt sampūrṇa raṅgabiraṅgā hai]’ aisā anumān karatī hai;
usīprakār jisakā gnānāvaraṇādi karmonse huā chitravichitratāyukta [–vividh vibhāvaparyāyavālā]
bahut baṛā nīchekā bhāg kuchh ḍhan̐kā huā aur kuchh bin ḍhan̐kā hai tathā suvishuddha [siddhaparyāyavālā],
bahut baṛā ūparakā bhāg mātra ḍhan̐kā huā hī hai aise kisī jīvadravyamen buddhi lagānese vah buddhi sarvatra
gnānāvaraṇādi karmase hue chitravichitrapanekī vyāptikā nirṇay karatī huī ‘vah jīv sarvatra avishuddha hai
[arthāt sampūrṇa sansāraparyāyavālā hai]’ aisā anumān karatī hai. punashcha jis prakār us bān̐samen
vyāptignānābhāsakā kāraṇ [nīcheke khule bhāgamen] vichitra chitronse hue chitravichitrapanekā anvay [–
santati, pravāh] hai, usīprakār us jīvadravyamen vyāptignānābhāsakā kāraṇ [nicheke khule bhāgamen]

Page 43 of 264
PDF/HTML Page 72 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
43
ṇādikarmakirmīratānvayaḥ. yathaiv cha tatra veṇudaṇḍe vichitrachitrakirmīratānvayābhāvātsuvishuddhatvan, tathaiv
cha kvachijjīvadravye gnānavaraṇādikarma kirmīratānvayābhāvādāptāgamasamyaganumānātīndriy–
gnānaparichchhinnātsiddhatvamiti.. 20..
-----------------------------------------------------------------------------
gnānāvaraṇādi karmase hue chitravichitrapanekā anvay hai. aur jis prakār bānn̐samen [uparake bhāgamen]
suvishuddhapanā hai kyoṅki [vahān̐] vichitra chitronse hue chitravichitrapaneke anvayakā abhāv hai, usīprakār
us jīvadravyamen [uparake bhāgamen] siddhapanā hai kyoṅki [vahān̐] gnānāvaraṇādi karmase hue
chitravichitrapaneke anvayakā abhāv hai– ki jo abhāv āpta– āgamake gnānase samyak anumānagnānase
aur atīndriy gnānase gnāt hotā hai.
bhāvārthaḥ– sansārī jīvakī pragaṭ sansārī dashā dekhakar agnānī jīvako bhram utpanna hotā hai ki
– ‘jīv sadā sansārī hī rahatā hai, siddha ho hī nahīn sakatā; yadi siddha ho to sarvathā asat–
utpādakā prasaṅg upasthit ho.’ kintu agnānīkī yah bāt yogya nahīn hai.
jis prakār jīvako devādirūp ek paryāyake kāraṇakā nāsh hone par us paryāyakā nāsh
hokar anya paryāyakī utpanna hotī hai, jīvadravya to jo hai vahī rahatā hai; usī prakār jīvako
sansāraparyāyake kāraṇabhūt moharāgadveṣhādikā nāsh hone par sansāraparyāyakā nāsh hokar siddhaparyāy
utpanna hotī hai, jīvadravya to jo hai vahī rahatā hai. sansāraparyāy aur siddhaparyāy donon ek hī
jīvadravyakī paryāyen haĩn.
punashcha, anya prakārase samajhāte hainḥ– mān lo ki ek lambā bān̐s khaṛā rakhā gayā hai;
usakā nīchekā kuchh bhāg raṅgabiraṅgā kiyā gayā hai aur sheṣh uparakā bhāg araṅgī [–svābhāvik
shuddha] hai. us bān̐sake raṅgabiraṅge bhāgamense kuchh bhāg khulā rakhā gayā hai aur sheṣh sārā raṅgabiraṅgā
bhāg aur pūrā araṅgī bhāg ḍhak diyā gayā hai. us bān̐sakā khulā bhāg raṅgabieraṅgā dekhakar avichārī
jīv ‘jahān̐–jahān̐ bān̐s ho vahān̐–vahān̐ raṅgabiraṅgīpanā hotā hai’ aisī vyāpti [–niyam,
avinābhāvasambandha] kī kalpanā kar letā hai aur aise mithyā vyāptignān dvārā aisā anumān khīñch
letā hai ki ‘nīchese upar tak sārā

Page 44 of 264
PDF/HTML Page 73 of 293
single page version

44
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
evan bhāvamabhāvan bhāvābhāvan abhāvabhāvan cha.
guṇapajjayehin sahido sansaramāṇo kuṇadi jīvo.. 21..
evan bhāvamabhāvan bhāvābhāvamabhāvabhāvan cha.
guṇaparyayaiḥ sahitaḥ sansaran karoti jīvaḥ.. 21..
-----------------------------------------------------------------------------
bān̐s raṅgabiraṅgā hai.’ yah anumān mithyā hai; kyoṅki vāstavamen to us bān̐sake ūparakā bhāg
raṅgabiraṅgepaneke abhāvavālā hai, araṅgī hai. bān̐sake draṣhṭāntakī bhān̐ti–koī ek bhavya jīv hai; usakā
nīchekā kuchh bhāg [arthāt anādi kālase vartamān kāl takakā aur amuk bhaviṣhya kāl takakā
bhāg] sansārī hai aur ūparakā ananta bhāg siddharūp [–svābhāvik shuddha] hai. us jīvake
sansārī bhāgamen se kuchh bhāg khulā [pragaṭ] hai aur sheṣh sārā sansārī bhāg aur pūrā siddharūp bhāg
ḍhan̐kā huā [apragaṭ] haie. us jīvakā khulā [pragaṭ] bhāg sansārī dekhakar agnānī jīv ‘jahān̐–
jahān̐ jīv ho vahān̐–vahān̐ sansārīpanā hai’ aisī vyāptikī kalpanā kar letā hai aur aise mithyā
vyāptignān dvārā aisā anumān karatā hai ki ‘anādi–ananta sārā jīv sansārī hai.’ yah anumān
mithyā haie; kyoṅki us jīvakā uparakā bhāg [–amuk bhaviṣhya kālake bādakā ananta bhāg]
sansārīpaneke abhāvavālā hai, siddharūp hai– aisā sarvagnapraṇīt āgamake gnānase, samyak anumānagnānase
tathā atīndriy gnānase spaṣhṭa gnāt hotā hai.
is tarah anek prakārase nishchit hotā hai ki jīv sansāraparyāy naṣhṭa karake siddharūpaparyāyarūp
pariṇamit ho vahān̐ sarvathā asatkā utpād nahīn hotā.. 20..
--------------------------------------------------------------------------
guṇaparyaye sanyukta jīv sansaraṇ karato e rīte
udbhav, vilay, valī bhāv–vilay, abhāv–udbhavane kare. 21.

Page 45 of 264
PDF/HTML Page 74 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
45
jīvasyotpādavyayasaduchchhedāsadutpādakartr̥utvopapattyupasanhāro‘yam.
dravyan hi sarvadā‘vinaṣhṭānutpannamāmnatam tato jīvadravyasya dravyarūpeṇ nityatvamupanyastam tasyaiv
devādiparyāyarūpeṇ prādurbhavato bhāvakartr̥utvamuktan; tasyaiv cha manuṣhyādiparyāyarūpeṇ
vyayato‘bhāvakartr̥utvamākhyātan; tasyaiv cha sato devādiparyāyasyochchhedamārabhamāṇasya bhāvābhāv–
kartr̥utvamuditan; tasyaiv chāsataḥ punarmanuṣhyādiparyāyasyotpādamārabhamāṇasyābhāvabhāvakartr̥utvamabhihitam
sarvamidamanavadyan dravyaparyāyāṇāmanyataraguṇamukhyatven vyākhyānāt tathā hi–yadā jīvaḥ paryāy–guṇatven
dravyamukhyatven vivakṣhyate tadā notpadyate, na vinashyati, na cha kramavr̥uttyāvartamānatvāt
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 21
anvayārthaḥ– [evam] isaprakār [guṇaparyayaiḥ sahit] guṇaparyāy sahit [jīvaḥ] jīv [sansaran]
sansaraṇ karatā huā [bhāvam] bhāv, [abhāvam] abhāv, [bhāvābhāvam] bhāvābhāv [cha] aur
[abhāvabhāvam] abhāvabhāvako [karoti] karatā hai.
ṭīkāḥ– yah, jīv utpād, vyay, sat–vināsh aur asat–utpādakā kartr̥utva honekī
siddhirūp upasanhār hai.
dravya vāstavamen sarvadā avinaṣhṭa aur anutpanna āgamamen kahā hai; isaliye jīvadravyako dravyarūpase
nityapanā kahā gayā. [1] devādiparyāyarūpase utpanna hotā hai isaliye usīko [–jīvadravyako hī]
bhāvakā [–utpādakā] kartr̥utva kahā gayā hai; [2] manuṣhyādiparyāyarūpase nāshako prāpta hotā hai
isaliye usīko abhāvakā [–vyayakā] kartr̥utva kahā gayā hai; [3] sat [vidyamān] devādiparyāyakā
nāsh karatā hai isaliye usīko bhāvābhāvakā [–satke vināshakā] kartr̥utva kahā gayā hai; aur [4]
phirase asat [–avidyamān] manuṣhyādiparyāyakā utpād karatā hai isaliye usīko abhāvabhāvakā [–
asatke utpādakā] kartr̥utva kahā gayā hai.
–yah sab niravadya [nirdoṣh, nirbādh, aviruddha] hai, kyoṅki dravya aur paryāyomense ekakī
gauṇatāse aur anyakī mukhyatāse kathan kiyā jātā hai. vah is prakār haiḥ––

Page 46 of 264
PDF/HTML Page 75 of 293
single page version

46
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
satyaparyāyajātamuchchhinatti, nāsadutpādayati yadā tu dravyaguṇatven paryāyamukhyatven vivakṣhyate tadā
prādurbhavati, vinashyati, satparyāyajātamativāhitasvakālamuchchhinatti, asadupasthit–svakālamutpād
yati cheti. sa khalvayan prasādo‘nekāntavādasya yadīdrasho‘pi virodho na virodhaḥ..21..
iti ṣhaḍdravyasāmānyaprarūpaṇā.
jīvā puggalakāyā āyāsan atthikāiyā sesā.
amayā atthittamayā kāraṇabhudā
hi logassa.. 22..
jīvāḥ pudgalakāyā ākāshamastikāyau sheṣhau.
amayā astitvamayāḥ kāraṇabhūtā hi lokasya.. 22..
-----------------------------------------------------------------------------
jab jīv, paryāyakī gauṇatāse aur dravyakī mukhyatāse vivakṣhit hotā hai tab vah [1] utpanna
nahīn hotā, [2] vinaṣhṭa nahīn hotā, [3] kramavr̥uttise vartan nahīn karatā isaliye sat [–vidyamān]
paryāyasamūkoe vinaṣhṭa nahīn karatā aur [4] asatko [–avidyamān paryāyasamūhako] utpanna nahīn
karatā; aur jab jīv dravyakī gauṇatāse aur paryāyakī mukhyatāse vivakṣhit hotā hai tab vah [1]
upajatā hai, [2] vinaṣhṭa hotā hai, [3] jisakā svakāl bīt gayā hai aise sat [–vidyamān]
paryāyasamūhako vinaṣhṭa karatā hai aur [4] jisakā svakāl upasthit huā hai [–ā pahun̐chā hai] aise
asatko [–avidyamān paryāyasamūhako] utpanna karatā hai.
vah prasād vāstavamen anekāntavādakā hai ki aisā virodh bhī [vāstavamen] virodh nahīn hai.. 21..
isaprakār ṣhaḍdravyakī sāmānya prarūpaṇā samāpta huī.
gāthā 22

anvayārthaḥ–
[jīvāḥ] jīv, [pudgalakāyāḥ] pudgalakāy, [ākāsham] ākāsh aur [sheṣhau
astikāyau] sheṣh do astikāy [amayāḥ] akr̥ut hain, [astitvamayāḥ] astitvamay hain aur [hi]
vāstavamen [lokasya kāraṇabhūtāḥ] lokake kāraṇabhūt haĩn.
ṭīkāḥ– yahān̐ [is gāthāmen], sāmānyataḥ jinakā svarūp [pahale] kahā gayā hai aise chhah
dravyommense pān̐chako astikāyapanā sthāpit kiyā gayā hai.
--------------------------------------------------------------------------
jīvadravya, puddagalakāy, nabh ne astikāyo sheṣh be
aṇukr̥utak chhe, astitvamay chhe, lokakāraṇabhūt chhe. 22.

Page 47 of 264
PDF/HTML Page 76 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
47
atra sāmānyenoktalakṣhaṇānān ṣhaṇṇān dravyāṇān madhyātpashchānāmastikāyatvan vyavasthāpitam.
akr̥utatvāt astitvamayatvāt vichitrātmapariṇatirūpasya lokasya kāraṇatvāchchābhyupagamyamāneṣhu
ṣhaṭsu davyeṣhu jīvapudgalākāshadharmādharmāḥ pradeshaprachayātmakatvāt pañchāstikāyāḥ. na khalu
kālastadabhāvādastikāy iti sāmarthyādavasīyat iti.. 22..
sabbhāvasabhāvāṇan jīvāṇan tah ya poggalāṇan cha.
pariyaṭṭaṇasambhūdo kālo ṇiyameṇ paṇṇatto.. 23..
sadbhāvasvabhāvānān jīvānān tathaiv pudgalānān cha.
parivartanasambhūtaḥ kālo niyamen pragnapta.. 23..
atrāsitakāyatvenānuktasyāpi kālasyārthāpannatvan dyotitam.
-----------------------------------------------------------------------------
akr̥ut honese, astitvamay honese aur anek prakārakī 1apanī pariṇatirūp lokake kāraṇ
honese jo svīkār [–sammat] kiye gaye hain aise chhah dravyommen jīv, pudgal, ākāsh, dharma aur
adharma pradeshaprachayātmak [–pradeshoṅke samūhamay] honese ve pān̐ch astikāy haĩn. kālako
pradeshaprachayātmakapanekā abhāv honese vāstavamen astikāy nahīn hain aisā [binā–kathan kiye bhī]
sāmarthyase nishchit hotā hai.. 22..
gāthā 23
anvayārthaḥ– [sadbhāvasvabhāvānām] sattāsvabhāvavāle [jīvānām tathā ev pudgalānām cha] jīv
aur pudgaloṅke [parivartanasambhūtaḥ] parivartanase siddha hone vāle [kālaḥ] aisā kāl [niyamen
pragnaptaḥ] [sarvagnon dvārā] niyamase [nishchayase] upadesh diyā gayā hai.
ṭīkāḥ– kāl astikāyarūpase anukta [–nahīn kahā gayā] hone par bhī use arthapanā
[padārthapanā] siddha hotā hai aisā yahān̐ darshāyā hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. lok chhah dravyoṅke anekavidh pariṇāmarūp [–utpādavyayadhrauvyarūp] haie; isaliye chhah dravya sachamuch lokake
kāraṇ haĩn.
sattāsvabhāvī jīv ne pudgal taṇā pariṇamanathī
chhe siddhi jenī, kāl te bhākhyo jiṇande niyamathī . 23.

Page 48 of 264
PDF/HTML Page 77 of 293
single page version

48
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
ih hi jīvānān pudgalānān cha sattāsvabhāvatvādasti pratikṣhaṇamutpādavyayadhrauvyaikavr̥uttirūpaḥ pariṇāmaḥ. sa
khalu sahakārikāraṇasadbhāve draṣhṭaḥ, gatisthityavagāhapariṇāmavat. yastu sahakārikāraṇan sa kālaḥ.
tatpariṇāmānyathānupapatigamyamānatvādanukto‘pi nishchayakālo‘–stīti nishchīyate. yastu
nishchayakālaparyāyarūpo vyavahārakālaḥ sa jīvapadgalapariṇāmenābhi–vyajyamānatvāttadāyatta evābhigamyat
eveti.. 23..
-----------------------------------------------------------------------------
is jagatamen vāstavamen jīvoṅko aur pudgaloṅko sattāsvabhāvake kāraṇ pratikṣhaṇ
utpādavyayadhrauvyakī ekavr̥uttirūp pariṇām vartatā hai. vah [–pariṇām] vāstavamen sahakārī kāraṇake
sadbhāvamen dikhāī detā hai, gati–sthit–avagāhapariṇāmakī bhān̐ti. [jisaprakār gati, sthiti aur
avagāharūp pariṇām dharma, adharma aur ākāsharūp sahakārī kāraṇoṅke sadbhāvamen hote hain, usī prakār
utpādavyayadhrauvyakī ekatārūp pariṇām sahakārī kāraṇake sadbhāvamen hote haĩn.] yah jo sahakārī
kāraṇ so kāl hai.
1jīv–pudgalake pariṇāmakī 2anyathā anupapatti dvārā gnāt hotā hai isalie,
nishchayakāl–[astikāyarūpase] anukta hone par bhī–[dravyarūpase] vidyamān hai aisā nishchit hotā hai.
aur jo nishchayakālakī paryāyarūp vyavahārakāl vah, jīv–pudgaloṅke pariṇāmase vyakta [–gamya]
hotā hai isaliye avashya tadāshrit hī [–jīv tathā pudgalake pariṇāmake āshrit hī] ginā jātā hai
..23..
--------------------------------------------------------------------------
1. yadyapi kāladravya jīv–pudgaloṅke pariṇamāke atirikta dharmāstikāyādike pariṇāmako bhī nimittabhūt hai
tathāpi jīv–pudgaloṅke pariṇām spaṣhṭa khyālamen āte hain isaliye kāladravyako siddha karanemen mātra un doke
pariṇāmakī hī bāt lī gaī hai.
2. anyathā anupapatti = anya kisī prakārase nahīn ho sakatā. [jīv– pudgaloṅke utpādavyayadhrauvyātmak
pariṇām arthāt unakī samayavishiṣhṭa vr̥utti. vah samayavishiṣhṭa vr̥utti samayako utpanna karanevāle kisī padārthake
binā [–nishchayakālake binā] nahīn ho sakatī. jisaprakār ākāsh binā dravya avagāhan prāpta nahīn kar
sakate arthāt unakā vistār [tiryakapanā] nahīn ho sakatā usī prakār nishchayakāl binā dravya pariṇāmako
prāpta nahīn ho sakate arthāt unako pravāh [ūrdhvapanā] nahīn ho sakatā. is prakār nishchayakālake astitva
binā [arthāt nimittabhūt kāladravyake sadbhāv binā] anya kisī prakār jīv–pudgalake pariṇām ban nahīn
sakate isaliye ‘nishchayakāl vidyamān hai’ aisā gnāt hotā hai– nishchit hotā hai.]

Page 49 of 264
PDF/HTML Page 78 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
49
vavagadapaṇavaṇṇaraso vavagadadogandhaaṭṭhaphāso ya.
agurulahugo amutto vaṭṭaṇalakkho ya kālo tti.. 24..
vyapagatapashchavarṇaraso vyapagatadvigandhāṣhṭasparshashcha.
agurulaghuko amūrto vartanalakṣhaṇashcha kāl iti.. 24..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 24
anvayārthaḥ– [kālaḥ iti] kāl [nishchayakāl] [vyapagatapañchavarṇarasaḥ] pān̐ch varṇa aur pān̐ch ras
rahit, [vyapagatadvigandhāṣhṭasparshaḥ cha] do gandh aur āṭh sparsha rahit, [agurulaghukaḥ ] agurulaghu,
[amūrtaḥ] amūrta [cha] aur [vartanalakṣhaṇaḥ] vartanālakṣhaṇavālā hai.
bhāvārthaḥ– yahān̐ nishchayakālakā svarūp kahā hai.
lokākāshake pratyek pradeshamen ek–ek kālāṇu [kāladravya] sthit hai. vah kālāṇu
[kāladravya] so nishchayakāl hai. alokākāshamen kālāṇu [kāladravya] nahīn hai.
vah kāl [nishchayakāl] varṇa–gandh–ras–sparsha rahit hai, varṇādi rahit honese amūrta hai aur
amūrta honese sūkṣhma, atandriyagnānagrāhya hai. aur vah ṣhaṭguṇahānivr̥uddhisahit agurulaghutvasvabhāvavālā
hai. kālakā lakṣhaṇ vartanāhetutva hai; arthāt jis prakār shītar̥utumen svayam adhyayanakriyā karate hue
puruṣhako agni sahakārī [–bahiraṅg nimitta] hai aur jis prakār svayam ghumane kī kriyā karate hue
kumbhārake chākako nīchekī kīlī sahakārī hai usī prakār nishchayase svayamev pariṇāmako prāpta jīv–
pudgalādi dravyoṅko [vyavahārase] kālāṇurūp nishchayakāl bahiraṅg nimitta hai.
prashnaḥ– alokamen kāladravya nahīn hai vahān̐ ākāshakī pariṇati kis prakār ho sakatī hai?
--------------------------------------------------------------------------
shrī amr̥utachadrāchāryadevane is 24vīn gāthākī ṭīkā likhī nahīn hai isalie anuvādamen anvayārthake bād turanta
bhāvārtha likhā gayā hai.

rasavarṇapañchak sparsha–aṣhṭak, gandhayugal vihīn chhe,
chhe mūrtihīn, agurulaghuk chhe, kāḷ vartanaliṅg chhe. 24.

Page 50 of 264
PDF/HTML Page 79 of 293
single page version

50
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
samao ṇimiso kaṭṭhā kalā ya ṇālī tado divārattī.
māsoduayaṇasamvachchharo tti
kālo parāyatto.. 25..
samayo nimiṣhaḥ kāṣhṭhā kalā cha nālī tato divārātra.
māsartvayanasamvatsaramiti kālaḥ parāyatta.. 25..
atra vyavahārakālasya kathañchitparāyattatvan dyotitam.
paramāṇuprachalanāyattaḥ samayaḥ. nayanapuṭaghaṭanāyatto nimiṣhaḥ. tatsaṅkhyāvisheṣhataḥ kāṣhṭhā kalā nālī
-----------------------------------------------------------------------------
uttaraḥ– jis prakār laṭakatī huī lambī ḍorīko, lambe bān̐sako yā kumhārake chākako ek hī
sthān par sparsha karane par sarvatra chalan hotā hai, jis prakār manogna sparshanendriyaviṣhayakā athavā
rasanendriyaviṣhayakā sharīrake ek hī bhāgamen sparsha hone par bhī sampūrṇa ātmāmen sukhānubhav hotā hai
aur jis prakār sarpadansh yā vraṇ [ghāv] ādi sharīrake ek hī bhāgamen hone par bhī sampūrṇa ātmāmen
duḥkhavedanā hotī hai, usī prakār kāladravya lokākāshamen hī hone par bhī sampūrṇa ākāshamen pariṇati
hotī hai kyoṅki ākāsh akhaṇḍa ek dravya hai.

yahān̐ yah bāt mukhyataḥ dhyānamen rakhanā chāhiye ki kāl kisī dravyako pariṇamit nahīn karatā,
sampūrṇa svatantratāse svayamev pariṇamit honevāle dravyoṅko vah bāhyanimittamātra hai .

is prakār nishchayakālakā svarūp darshāyā gayā.. 24..
gāthā 25
anvayārthaḥ– [samayaḥ] samay, [nimiṣhaḥ] nimeṣh, [kāṣhṭhā] kāṣhṭhā, [kalā cha] kalā, [nālī]
ghaṛī, [tataḥ divārātraḥ] ahorātra, [–divas], [māsartvayanasamvatsaram] mās, r̥utu, ayan aur varṣha
– [iti kālaḥ] aisā jo kāl [arthāt vyavahārakāl] [parāyattaḥ] vah parāshrit hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ vyavahārakālakā kathañchit parāshritapanā darshāyā hai.
paramāṇuke gamanake āshrit samay hai; āṅkhake michaneke āshrit nimeṣh hai; usakī [–nimeṣhakī]
amuk saṅkhyāse kāṣhṭhā, kalā aur ghaṛī hotī hai; sūryake gamanake āshrit ahorātra hotā hai; aur
usakī [–ahorātrakī] amuk saṅkhyāse mās, r̥utu, ayan aur varṣha hote haĩn. –aisā vyavahārakāl

Page 51 of 264
PDF/HTML Page 80 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
51
cha. gaganamaṇigamanāyatto divārātraḥ. tatsaṅkhyāvisheṣhataḥ māsaḥ, r̥utuḥ ayanan, samvatsaramiti.
evamvidho hi vyavahārakālaḥ kevalakālaparyāyamātratvenāvadhārayitumashakyatvāt parāyatta ityupamīyat
iti.. 25..
ṇatthi chiran vā khippan mattārahidan tu sā vi khalu mattā.
poggaladavveṇ
viṇā tamhā kālo paḍḍachchabhavo.. 26..
nāsti chiran vā kṣhipran mātrārahitan tu sāpi khalu mātrā.
pudgaladravyeṇ vinā tasmātkāl pratītyabhavaḥ.. 26..
-----------------------------------------------------------------------------
keval kālakī paryāyamātrarūpase avadhāranā ashakay honase [arthāt parakī apekṣhā binā– paramāṇu,
āṅkh, sūrya ādi par padārthokī apekṣhā binā–vyavahārakālakā māp nishchit karanā ashakay honese]
use ‘parāshrit’ aisī upamā dī jātī hai.
bhāvārthaḥ– ‘samay’ nimittabhūt aise mand gatise pariṇat pudgal–paramāṇu dvārā pragaṭ hotā hai–
māpā jātā hai [arthāt paramāṇuko ek ākāshapradeshase dūsare anantar ākāshapradeshamen mandagatise jānemen
jo samay lage use samay kahā jātā hai]. ‘nimeṣh’ ān̐khake michanese pragaṭ hotā hai [arthāt khulī
ān̐khake michanemen jo samay lage use nimeṣh kahā jātā hai aur vah ek nimeṣh asaṅkhyāt samayakā
hotā hai]. pandrah nimeṣhakā ek ‘kāṣhṭhā’, tīs kāṣhṭhākī ek ‘kalā’, bīsase kuchh adhik kalākī
ek ‘ghaṛī’ aur do ghaṛīkā ek ‘mahūrta banatā hai]. ‘ahorātra’ sūryake gamanase pragaṭ hotā hai [aur
vah ek ahorātra tīs muhūrtakā hotā hai] tīs ahorātrakā ek ‘mās’, do māsakī ek ‘r̥utu’
tīn r̥utukā ek ‘ayan’ aur do ayanakā ek ‘varṣha’ banatā hai. – yah sab vyavahārakāl haie.
‘palyopam’, ‘sāgaropam’ ādi bhī vyavahārakālake bhed haĩn.
uparokta samay–nimeṣhādi sab vāstavamen mātra nishchayakālakī hī [–kāladravyakī hī] paryāyen hain
parantu ve paramāṇu ādi dvārā pragaṭ hotī hain isaliye [arthāt par padārthon dvārā māpī sakatī hain
isaliye] unhen upachārase parāshrit kahā jātā hai.. 25..
--------------------------------------------------------------------------

‘chir’ ‘shīdhra’ nahi mātrā binā, mātrā nahīn pudgal binā,
te kāraṇe par–āshraye utpanna bhākhyo kāl ā. 26.