Page 32 of 264
PDF/HTML Page 61 of 293
single page version
kathañchidbhede‘pyekāstitvaniyatatvādanyonyājahadvr̥uttīnān vastutvenābhed iti.. 13..
siy atthi ṇatthi uhayan avvattavvan puṇo ya tattidayan.
davvan khu satabhaṅgan
dravyan khalu saptabhaṅgamādeshavashen sambhavati.. 14..
syādasti dravyan, syānnāsti dravyan, syādasti cha nāsti cha dravyan, syādavaktavyan dravyan, syādasti
sarvathātvaniṣhedhako
nahīn hotā. isaliye, dravya aur guṇoṅkā ādeshavashāt kathañchit bhed hai tathāpi, ve ek astitvamen
niyat honeke kāraṇ anyonyavr̥utti nahīn chhoṛate isalie vasturūpase unakā bhī abhed hai [arthāt dravya
aur paryāyoṅkī bhān̐ti dravya aur guṇoṅkā bhī vasturūpase abhed hai].. 13..
[avaktavyam] syāt avaktavya [punaḥ cha] aur phir [tattritayam] avaktavyatāyukta tīn bhaṅgavālā [–
syāt asti–avaktavya, syāt nāsti–avaktavya aur syāt asti–nāsti–avaktavya] [–saptadhaṅgam]
isaprakār sāt bhaṅgavālā [sambhavati] hai.
‘syāt nāsti aur avaktavya’ hai; [7] dravya ‘syāt asti, nāsti aur avaktavya’ hai.
ādeshavash te sāt bhaṅge yukta sarve dravya chhe. 14.
Page 33 of 264
PDF/HTML Page 62 of 293
single page version
paradravyakṣhetrakālabhāvairādiṣhṭan nāsti dravyan, svadravyakṣhetrakālabhāvaiḥ paradravyakṣhetrakālabhāvaishcha krameṇā–
diṣhṭamasti cha nāsti cha davyan, svadravyakṣhetrakālabhāvaiḥ paradravyakṣhetrakālabhāvaishcha yugapadādiṣhṭamavaktavyan dravyan,
svadravyakṣhetrakālabhāvairyugapatsvaparadravyakṣhetrakālabhāvaishchādiṣhṭamasti chāvaktavyan cha dravyan, charadravya–
kṣhetrakālabhāvairyugapatsvaparadravyakṣhetrakālabhāvaishchādiṣhṭan nāsti chāvaktavyan cha dravyan, svadravyakṣhetra–kālabhāvaiḥ
paradravyakṣhetrakālabhāvaishcha yugapatsvaparadravyakṣhetrakālabhāvaishchādiṣhṭamasti cha nāsti chāvaktavyan cha dravyamiti. na
chaitadanupapannam, sarvasya vastunaḥ svarūpādinā ashūnyatvāt, pararūpādinā shūnyatvāt,
par ‘asti’ hai; [2] dravya paradravya–kṣhetra–kāl–bhāvase kathan kiyā jāne par ‘nāsti’ haie; [3] dravya
svadravya–kṣhetra–kāl–bhāvase aur paradravya–kṣhetra–kāl–bhāvase kramashaḥ kathan kiyā jāne par ‘asti
aur nāsti’ hai; [4] dravya svadravya–kṣhetra–kāl–bhāvase aur paradravya–kṣhetra–kāl–bhāvase yugapad
kathan kiyā jāne par ‘
kāl–bhāvase aur yugapad svaparadravya–kṣhetra–kāl–bhāvase kathan kiyā jāne par ‘nāsti aur
avaktavya’ hai; [7] dravya svadravya–kṣhetra–kāl–bhāvase, paradravya–kṣhetra–kāl–bhāvase aur yugapad
svaparadravya–kṣhetra–kāl–bhāvase kathan kiyā jāne par ‘asti, nāsti aur avaktavya’ hai. – yah
[uparyukta bāt] ayogya nahīn hai, kyoṅki sarva vastu [1] svarūpādise ‘
2. avaktavya=jo kahā na jā sake; avāchya. [ekahī sāth svachatuṣhṭay tathā parachatuṣhṭayakī apekṣhāse dravya kathanamen
3. ashūnya=jo shūnya nahīn hai aisā; astitva vālā; sat.
4. shūnya=jisakā astitva nahīn hai aisā; asat.
Page 34 of 264
PDF/HTML Page 63 of 293
single page version
guṇapañjayesu bhāvā uppādavae pakuvvanti.. 15..
guṇaparyāyeṣhu bhāvā utpādavyayān prakurvanti.. 15..
pararūpādise] ekahī sāth ‘avāchya’ hai, bhaṅgoṅke sanyogase kathan karane par [5] ‘ashūnya aur
avāchya’ hai, [6] ‘shūnya aur avāchya’ hai, [7] ‘ashūnya, shūnya aur avāchya’ hai.
svachatuṣhṭayakī aur parachatuṣhṭayakī apekṣhāse ‘avaktavya hai’. [5] dravya svachatuṣhṭayakī aur yugapad
svaparachatuṣhṭayakī apekṣhāse ‘hai aur avaktavya haie’. [6] dravya parachatuṣhṭayakī, aur yugapad
svaparachatuṣhṭayakī apekṣhāse ‘nahīn aur avaktavya hai’. [7] dravya svachatuṣhṭayakī, parachatuṣhṭayakī aur
yugapad svaparachatuṣhṭayakī apekṣhāse ‘hai, nahīn hai aur avaktavya hai’. – isaprakār yahān̐ saptabhaṅgī kahī gaī
hai.. 14..
dravyon] [guṇaparyāyaṣhu] guṇaparyāyommen [utpādavyayān] utpādavyay [prakr̥urvanti] karate haĩn.
apanī vartamān paryāy; svabhāv arthāt nijaguṇ– svashakti.
‘bhāvo’ kare chhe nāsh ne utpād guṇaparyāyamā̃n. 15.
Page 35 of 264
PDF/HTML Page 64 of 293
single page version
hi ghr̥utotpatau gorasasya sato na vināshaḥ na chāpi gorasavyatiriktasyārthāntarasyāsataḥ utpādaḥ kintu
gorasasyaiv saduchchhedamasadutpādan chānupalabh–mānasya sparsharasagandhavarṇādiṣhu pariṇāmiṣhu guṇeṣhu
pūrvāvasthayā vinashyatsūttarāvasthayā prādarbhavatsu nashyati cha navanītaparyāyo ghatr̥uparyāy utpadyate, tathā
sarvabhāvānāmapīti.. 15..
ṭīkāḥ– yahān̐ utpādamen asatke prādurbhāvakā aur vyayamen satke vināshakā niṣhedh kiyā hai
hotā ––aisā is gāthāmen kahā hai].
vināsh aur utpād karate haĩn. jisaprakār ghīkī utpattimen gorasakā–satkā–vināsh nahīn hai tathā
gorasase bhinna padārthāntarakā–asatkā–utpād nahīn hai, kintu gorasako hī, satkā vināsh aur
asatkā utpād kiye binā hī, pūrva avasthāse vināsh prāpta hone vāle aur uttar avasthāse utpanna
hone vāle sparsha–ras–gandh–varṇādik pariṇāmī guṇommen makkhanaparyāy vināshako prāpta hotī hai tathā
ghīparyāy utpanna hotī hai; usīprakār sarva bhāvoṅkā bhī vaisā hī hai [arthāt samasta dravyoṅko navīn
paryāyakī utpattimen satkā vināsh nahīn hai tathā asatkā utpād nahīn hai, kintu satkā vināsh aur
asatkā utpād kiye binā hī, pahalekī [purānī] avasthāse vināshako prāpta honevāle aur bādakī
[navīn] avasthāse utpanna honevāle
pariṇāmī=pariṇamit honevāle; pariṇāmavāle. [paryāyārthik nayase guṇ pariṇāmī hain arthāt pariṇamit hote haĩn.]
Page 36 of 264
PDF/HTML Page 65 of 293
single page version
suraṇaraṇārayatiriyā jīvassa ya pajjayā bahugā.. 16..
suranaranārakatiryañcho jīvasya cha paryāyāḥ bahavaḥ.. 16..
kāryānubhūtilakṣhaṇā karmaphalānubhūtilakṣhaṇā chāshuddhachetanā, chaitanyānuvidhāyipariṇāmalakṣhaṇaḥ sa–
vikalpanirvikalparūpaḥ shuddhāshuddhatayā sakalavikalatān
anvayārthaḥ– [jīvādyāḥ] jīvādi [dravya] ve [bhāvāḥ] ‘bhāv’ haĩn. [jīvaguṇāḥ] jīvake guṇ
[suranaranārakatiryañchaḥ] dev–manuṣhya–nārak–tiryañcharūp [bahavaḥ] anek haĩn.
haiḥ–
3. chaitanya–anuvidhāyī pariṇām arthāt chaitanyakā anusaraṇ karanevālā pariṇām vah upayog hai. savikalpa
honese sakal [akhaṇḍa, paripūrṇa] hai aur anya sab ashuddha honese vikal [khaṇḍit, apūrṇa] hain;
darshanopayogake bhedommese mātra kevaladarshan hī shuddha honese sakal hai aur anya sab ashuddha honese vikal haĩn.
jīvādi sau chhe ‘bhāv,’ jīvaguṇ chetanā upayog chhe;
jīvaparyayo tiryañch–nārak–dev–manuj anek chhe. 16.
Page 37 of 264
PDF/HTML Page 66 of 293
single page version
tiryaṅmanuṣhlakṣhaṇāḥ paradravyasambandhanirvr̥uttatvādashuddhāshcheti.. 16..
ubhayattha jīvabhāvo ṇa ṇassadi ṇa jāyade aṇṇo.. 17..
ubhayatra jīvabhāvo na nashyati na jāyate‘nyaḥ.. 17..
hotī hai isaliye ashuddha paryāyen haĩn.. 16..
[na nashyati] naṣhṭa nahīn hotā aur [anyaḥ] dūsarā jīvabhāv [na jāyate] utpanna nahīn hotā.
manujatvathī vyay pāmīne devādi dehī thāy chhe;
tyān jīvabhāv na nāsh pāme, anya nahi udbhav lahe. 17.
Page 38 of 264
PDF/HTML Page 67 of 293
single page version
paryāyeṇotpadyate. na cha manuṣhyatven nāshe jīvatvenāpi nashyati, devatvādinotpāde jīvatvenāpyutpadyateḥ
kin tu saduchchhedamasadutpādamantareṇaiv tathā vivartat iti..17..
uppaṇṇo ya viṇaṭṭho devo maṇusu tti pajjāo.. 18..
utpannashcha vinaṣhṭo devo manuṣhya iti paryāyaḥ.. 18..
tathāvidh [–svabhāvaparyāyoṅke pravāhako na toṛanevālī sopādhik] devatvasvarūp, nārakatvasvarūp yā
tiryañchatvasvarūp anya paryāyase utpanna hotā hai. vahān̐ aisā nahīn hai ki manuṣhyapatvase vinaṣhṭa honepar
jīvatvase bhī naṣhṭa hotā hai aur devatvase ādise utpād honepar jīvatva bhī utpanna hotā hai, kintu
satke uchchhed aur asatke utpād binā hī tadanusār vivartan [–parivartan, pariṇaman] karatā hai..
17..
manuṣhyaḥ] dev, munaṣhya [iti paryāyaḥ] aisī paryāy [utpannaḥ] utpanna hotī hai [cha] aur [vinaṣhṭaḥ]
vinaṣhṭa hotī hai.
janme mare chhe te ja, topaṇ nāsh–udbhav nav lahe;
sur–mānavādik paryayo utpanna ne lay thāy chhe. 18.
Page 39 of 264
PDF/HTML Page 68 of 293
single page version
svabhāvenāvinaṣhṭamanutpannan vā vedyate. paryāyāstu tasya pūrvapūrvapariṇāmo–pamardottarottarapariṇāmotpādarūpāḥ
praṇāshasambhavadharmāṇo‘bhidhīyante. te cha vastutven dravyādapr̥uthagbhūtā evoktāḥ. tataḥ paryāyaiḥ
sahaikavastutvājjāyamānan mriyamāṇamati jīvadravyan sarvadānutpannā vinaṣhṭan draṣhṭavyam. devamanuṣhyādiparyāyāstu
kramavartitvādupasthitātivāhitasvasamayā utpadyante vinashyanti cheti.. 18..
tāvadio jīvāṇan devo maṇuso tti gadiṇāmo.. 19..
tāvajjīvānān devo manuṣhya iti gatināma.. 19..
jo dravya
avasthāmen vyāpta honevālā jo pratiniyat ekavastutvake kāraṇabhūt svabhāv usake dvārā [–us
svabhāvakī apekṣhāse] avinaṣhṭa evan anutpanna gnāt hotā hai; usakī paryāyen pūrva–pūrva pariṇāmake nāsharūp
aur uttar–uttar pariṇāmake utpādarūp honese vināsh–utpādadharmavālī [–vināsh evan utpādarūp
dharmavālī] kahī jātī hai, aur ve [paryāyen] vasturūpase dravyase apr̥uthagbhūt hī kahī gaī hai. isaliye,
paryāyoṅke sāth ekavastupaneke kāraṇ janmatā aur maratā hone par bhī jīvadravya sarvadā anutpanna evan
avinaṣhṭa hī dekhanā [–shraddhā karanā]; dev manuṣhyādi paryāyen upajatī hai aur vinaṣhṭa hotī hain kyoṅki
ve kramavartī honese unakā svasamay upasthit hotā hai aur bīt jātā hai.. 18..
aisā kahā jātā hai usakā yah kāraṇ hai ki] [jīvānām] jīvoṅkī [devaḥ manuṣhyaḥ] dev, manuṣhya
[iti gatinām] aisā gatināmakarma [tāvat] utane hī kālakā hotā hai.
suranarapramukh gatināmano hadayukta kāḷ ja hoy chhe. 19.
Page 40 of 264
PDF/HTML Page 69 of 293
single page version
tadavadhr̥utakāladevamanuṣhyatvaparyāyanirvartakasya devamanuṣhyagatināmnastanmātratvādaviruddham. yathā hi mahato
veṇudaṇḍasyaikasya kramavr̥uttīnyane kāni parvāṇyātmīyātmīyapramāṇāvachchhinnatvāt parvāntaramagachchhanti
svasthāneṣhu bhāvabhājji parasthāneṣhvabhāvabhājji bhavanti, veṇudaṇḍastu sarveṣhvapi parvasthāneṣhu bhāvabhāgapi
parvāntarasambandhen parvāntarasambandhābhāvādabhāvabhāgbhavati; tathā niravadhitri–kālāvasthāyino
jīvadravyasyaikasya kramavr̥uttayo‘nekeḥ manuṣhyatvādiparyāyā ātmīyātmīyapramāṇā–vachchhinnatvāt
paryāyāntaramagachchhantaḥ svasthāneṣhu bhāvabhājaḥ parasthāneṣhvabhāvabhājo bhavanti, jīvadravyan tu
sarvaparyāyasthāneṣhu bhāvabhāgapi paryāyāntarasambandhen paryāyāntarasambandhābhāvādabhāvabhāgbhavati..19..
yadi vāstavamen jo jīv maratā hai vahī janmatā hai, jo jīv janmatā hai vahī maratā hai, to
aur manuṣhya maratā hai’ aisā jo kahā jātā hai vah [bhī] aviruddha hai kyoṅki maryādit kālakī
devatvaparyāy aur manuṣhyatvaparyāyako rachane vāle devagatināmakarma aur manuṣhyagatināmakarma mātra utane
kāl jitane hī hote haĩn. jisaprakār ek baḍẹ bān̐sake krramavartī anek
sthānommen abhāvavāle [–avidyamān] hain tathā bān̐s to samasta parvasthānommen bhāvavālā honepar bhī anya
parvake sambandha dvārā anya parvake sambandhakā abhāv honese abhāvavālā [bhī] hai; usīprakār niravadhi
trikāl sthit rahanevāle ek jīvadravyakī kramavartī anek manuṣhyatvādiparyāy apane–apane māpamen
maryādit honese anya paryāyamen na jātī huī apane–apane sthānommen bhāvavālī hain aur par sthānommen
abhāvavālī hain tathā jīvadravya to sarvaparyāyasthānomen bhāvavālā hone par bhī anya paryāyake sambandha dvārā
anya paryāyake sambandhakā abhāv honese abhāvavālā [bhī] hai.
Page 41 of 264
PDF/HTML Page 70 of 293
single page version
tesimabhāvan kichchā
teṣhāmabhāvan kutvā‘bhūtapūrvo bhavati siddhaḥ.. 20..
prāpta nahīn hotī. jisaprakār ek baḍẹ bān̐sakī anek poren apane–apane sthānommen vidyamān hain aur
dūsarī poroṅke sthānommen avidyamān hain tathā bān̐s to sarva poroṅke sthānommen anvayarūpase vidyamān hone
par bhī prathamādi porake rūpamen dvitīyādi poramen na honese avidyamān bhī kahā jātā hai; usīprakār
trikāl–avasthāyī ek jīvakī naranārakādi anek paryāyen apane–apane kālamen vidyamān hain aur
dūsarī paryāyoṅke kālamen avidyamān hain tathā jīv to sarva paryāyommen anvayarūpase vidyamān hone par bhī
manuṣhyādiparyāyarūpase devādiparyāyamen na honese avidyamān bhī kahā jātā hai.. 19..
abhūtapūrva siddha [bhavati] hotā hai.
teno karīne nāsh, pāme jīv siddhi apūrvane. 20.
Page 42 of 264
PDF/HTML Page 71 of 293
single page version
yathā stokakālānvayiṣhu nāmakarmavisheṣhodayanirvr̥utteṣhu jīvasya devādiparyāyeṣhvekasmin
gnānāvaraṇādikarmasāmānyodayanirvr̥uttisansāritvaparyāye bhavyasya svakāraṇanivr̥uttau nivr̥utte sumutpanne
chābhūtapūrve siddhatvaparyāye nāsadutpattiriti. kin cha–yathā drāghīyasi veṇudaṇḍe vyavahitā–
vyavahitavichitrachitrakirmīratākhachitādhastanārdhabhāge ekāntavyavahitasuvishuddhordhvārdhabhāge‘vatāritā
draṣhṭiḥ samantato vichitrachitrakirmīratāvyāptin pashyantī samunaminoti tasya sarvatrāvishuddhatvan, tathā
kvachidapi jīvadravye vyavahitāvyavahitagnānāvaraṇādikarmakirmīratākhachitabahutarādhastanabhāge ekānta–
vyavahitasuvishuddhabahutarordhvabhāge‘vatāritā buddhiḥ samantato gnānāvaraṇādikarmakirmīratāvyāpti
vyavasyantī samanuminoti tasya sarvatrāvishuddhatvam. yathā cha tatra veṇudaṇḍe vyāptignānābhāsani–
bandhanavichitrachitra kirmīratānvayaḥ tathā cha kvachijjīvadravye gnānāvar–
utpanna honevālī jo devādiparyāyen unamense jīvako ek paryāy svakāraṇakī nivr̥utti honepar nivr̥utta ho
tathā anya koī abhūtapūrva paryāyahī utpannaho, vahān̐ asatkī utpatti nahīn hai; usīprakār dīrdha kāl
tak anvayarūpase rahanevālī, gnānavaraṇādikarmasāmānyake udayase utpanna honevālī sansāritvaparyāy
bhavyako svakāraṇakī nivr̥utti hone par nivr̥utta ho aur abhūtapūrva [–pūrvakālamen nahīn huī aisī]
siddhatvaparyāy utpanna ho, vahān̐ asatkī utpatti nahīn hai.
bān̐s par draṣhṭi ḍālanese vah draṣhṭi sarvatra vichitra chatronse hue chitravichitrapanekī vyāptikā nirṇay karatī
huī ‘vah bān̐s sarvatra avishuddha hai [arthāt sampūrṇa raṅgabiraṅgā hai]’ aisā anumān karatī hai;
usīprakār jisakā gnānāvaraṇādi karmonse huā chitravichitratāyukta [–vividh vibhāvaparyāyavālā]
bahut baṛā nīchekā bhāg kuchh ḍhan̐kā huā aur kuchh bin ḍhan̐kā hai tathā suvishuddha [siddhaparyāyavālā],
bahut baṛā ūparakā bhāg mātra ḍhan̐kā huā hī hai aise kisī jīvadravyamen buddhi lagānese vah buddhi sarvatra
gnānāvaraṇādi karmase hue chitravichitrapanekī vyāptikā nirṇay karatī huī ‘vah jīv sarvatra avishuddha hai
[arthāt sampūrṇa sansāraparyāyavālā hai]’ aisā anumān karatī hai. punashcha jis prakār us bān̐samen
vyāptignānābhāsakā kāraṇ [nīcheke khule bhāgamen] vichitra chitronse hue chitravichitrapanekā anvay [–
santati, pravāh] hai, usīprakār us jīvadravyamen vyāptignānābhāsakā kāraṇ [nicheke khule bhāgamen]
Page 43 of 264
PDF/HTML Page 72 of 293
single page version
cha kvachijjīvadravye gnānavaraṇādikarma kirmīratānvayābhāvādāptāgamasamyaganumānātīndriy–
gnānaparichchhinnātsiddhatvamiti.. 20..
suvishuddhapanā hai kyoṅki [vahān̐] vichitra chitronse hue chitravichitrapaneke anvayakā abhāv hai, usīprakār
us jīvadravyamen [uparake bhāgamen] siddhapanā hai kyoṅki [vahān̐] gnānāvaraṇādi karmase hue
chitravichitrapaneke anvayakā abhāv hai– ki jo abhāv āpta– āgamake gnānase samyak anumānagnānase
aur atīndriy gnānase gnāt hotā hai.
utpādakā prasaṅg upasthit ho.’ kintu agnānīkī yah bāt yogya nahīn hai.
sansāraparyāyake kāraṇabhūt moharāgadveṣhādikā nāsh hone par sansāraparyāyakā nāsh hokar siddhaparyāy
utpanna hotī hai, jīvadravya to jo hai vahī rahatā hai. sansāraparyāy aur siddhaparyāy donon ek hī
jīvadravyakī paryāyen haĩn.
shuddha] hai. us bān̐sake raṅgabiraṅge bhāgamense kuchh bhāg khulā rakhā gayā hai aur sheṣh sārā raṅgabiraṅgā
bhāg aur pūrā araṅgī bhāg ḍhak diyā gayā hai. us bān̐sakā khulā bhāg raṅgabieraṅgā dekhakar avichārī
jīv ‘jahān̐–jahān̐ bān̐s ho vahān̐–vahān̐ raṅgabiraṅgīpanā hotā hai’ aisī vyāpti [–niyam,
avinābhāvasambandha] kī kalpanā kar letā hai aur aise mithyā vyāptignān dvārā aisā anumān khīñch
letā hai ki ‘nīchese upar tak sārā
Page 44 of 264
PDF/HTML Page 73 of 293
single page version
guṇaparyayaiḥ sahitaḥ sansaran karoti jīvaḥ.. 21..
raṅgabiraṅgepaneke abhāvavālā hai, araṅgī hai. bān̐sake draṣhṭāntakī bhān̐ti–koī ek bhavya jīv hai; usakā
nīchekā kuchh bhāg [arthāt anādi kālase vartamān kāl takakā aur amuk bhaviṣhya kāl takakā
bhāg] sansārī hai aur ūparakā ananta bhāg siddharūp [–svābhāvik shuddha] hai. us jīvake
sansārī bhāgamen se kuchh bhāg khulā [pragaṭ] hai aur sheṣh sārā sansārī bhāg aur pūrā siddharūp bhāg
ḍhan̐kā huā [apragaṭ] haie. us jīvakā khulā [pragaṭ] bhāg sansārī dekhakar agnānī jīv ‘jahān̐–
jahān̐ jīv ho vahān̐–vahān̐ sansārīpanā hai’ aisī vyāptikī kalpanā kar letā hai aur aise mithyā
vyāptignān dvārā aisā anumān karatā hai ki ‘anādi–ananta sārā jīv sansārī hai.’ yah anumān
mithyā haie; kyoṅki us jīvakā uparakā bhāg [–amuk bhaviṣhya kālake bādakā ananta bhāg]
sansārīpaneke abhāvavālā hai, siddharūp hai– aisā sarvagnapraṇīt āgamake gnānase, samyak anumānagnānase
tathā atīndriy gnānase spaṣhṭa gnāt hotā hai.
udbhav, vilay, valī bhāv–vilay, abhāv–udbhavane kare. 21.
Page 45 of 264
PDF/HTML Page 74 of 293
single page version
dravyan hi sarvadā‘vinaṣhṭānutpannamāmnatam tato jīvadravyasya dravyarūpeṇ nityatvamupanyastam tasyaiv
vyayato‘bhāvakartr̥utvamākhyātan; tasyaiv cha sato devādiparyāyasyochchhedamārabhamāṇasya bhāvābhāv–
kartr̥utvamuditan; tasyaiv chāsataḥ punarmanuṣhyādiparyāyasyotpādamārabhamāṇasyābhāvabhāvakartr̥utvamabhihitam
sarvamidamanavadyan dravyaparyāyāṇāmanyataraguṇamukhyatven vyākhyānāt tathā hi–yadā jīvaḥ paryāy–guṇatven
dravyamukhyatven vivakṣhyate tadā notpadyate, na vinashyati, na cha kramavr̥uttyāvartamānatvāt
[abhāvabhāvam] abhāvabhāvako [karoti] karatā hai.
bhāvakā [–utpādakā] kartr̥utva kahā gayā hai; [2] manuṣhyādiparyāyarūpase nāshako prāpta hotā hai
isaliye usīko abhāvakā [–vyayakā] kartr̥utva kahā gayā hai; [3] sat [vidyamān] devādiparyāyakā
nāsh karatā hai isaliye usīko bhāvābhāvakā [–satke vināshakā] kartr̥utva kahā gayā hai; aur [4]
phirase asat [–avidyamān] manuṣhyādiparyāyakā utpād karatā hai isaliye usīko abhāvabhāvakā [–
asatke utpādakā] kartr̥utva kahā gayā hai.
Page 46 of 264
PDF/HTML Page 75 of 293
single page version
prādurbhavati, vinashyati, satparyāyajātamativāhitasvakālamuchchhinatti, asadupasthit–svakālamutpād
yati cheti. sa khalvayan prasādo‘nekāntavādasya yadīdrasho‘pi virodho na virodhaḥ..21..
amayā atthittamayā kāraṇabhudā
amayā astitvamayāḥ kāraṇabhūtā hi lokasya.. 22..
paryāyasamūkoe vinaṣhṭa nahīn karatā aur [4] asatko [–avidyamān paryāyasamūhako] utpanna nahīn
karatā; aur jab jīv dravyakī gauṇatāse aur paryāyakī mukhyatāse vivakṣhit hotā hai tab vah [1]
upajatā hai, [2] vinaṣhṭa hotā hai, [3] jisakā svakāl bīt gayā hai aise sat [–vidyamān]
paryāyasamūhako vinaṣhṭa karatā hai aur [4] jisakā svakāl upasthit huā hai [–ā pahun̐chā hai] aise
asatko [–avidyamān paryāyasamūhako] utpanna karatā hai.
anvayārthaḥ– [jīvāḥ] jīv, [pudgalakāyāḥ] pudgalakāy, [ākāsham] ākāsh aur [sheṣhau
vāstavamen [lokasya kāraṇabhūtāḥ] lokake kāraṇabhūt haĩn.
aṇukr̥utak chhe, astitvamay chhe, lokakāraṇabhūt chhe. 22.
Page 47 of 264
PDF/HTML Page 76 of 293
single page version
akr̥utatvāt astitvamayatvāt vichitrātmapariṇatirūpasya lokasya kāraṇatvāchchābhyupagamyamāneṣhu
kālastadabhāvādastikāy iti sāmarthyādavasīyat iti.. 22..
pariyaṭṭaṇasambhūdo kālo ṇiyameṇ paṇṇatto.. 23..
parivartanasambhūtaḥ kālo niyamen pragnapta.. 23..
adharma pradeshaprachayātmak [–pradeshoṅke samūhamay] honese ve pān̐ch astikāy haĩn. kālako
pradeshaprachayātmakapanekā abhāv honese vāstavamen astikāy nahīn hain aisā [binā–kathan kiye bhī]
sāmarthyase nishchit hotā hai.. 22..
pragnaptaḥ] [sarvagnon dvārā] niyamase [nishchayase] upadesh diyā gayā hai.
kāraṇ haĩn.
chhe siddhi jenī, kāl te bhākhyo jiṇande niyamathī . 23.
Page 48 of 264
PDF/HTML Page 77 of 293
single page version
tatpariṇāmānyathānupapatigamyamānatvādanukto‘pi nishchayakālo‘–stīti nishchīyate. yastu
nishchayakālaparyāyarūpo vyavahārakālaḥ sa jīvapadgalapariṇāmenābhi–vyajyamānatvāttadāyatta evābhigamyat
eveti.. 23..
sadbhāvamen dikhāī detā hai, gati–sthit–avagāhapariṇāmakī bhān̐ti. [jisaprakār gati, sthiti aur
avagāharūp pariṇām dharma, adharma aur ākāsharūp sahakārī kāraṇoṅke sadbhāvamen hote hain, usī prakār
utpādavyayadhrauvyakī ekatārūp pariṇām sahakārī kāraṇake sadbhāvamen hote haĩn.] yah jo sahakārī
kāraṇ so kāl hai.
aur jo nishchayakālakī paryāyarūp vyavahārakāl vah, jīv–pudgaloṅke pariṇāmase vyakta [–gamya]
hotā hai isaliye avashya tadāshrit hī [–jīv tathā pudgalake pariṇāmake āshrit hī] ginā jātā hai
..23..
pariṇāmakī hī bāt lī gaī hai.
pariṇām arthāt unakī samayavishiṣhṭa vr̥utti. vah samayavishiṣhṭa vr̥utti samayako utpanna karanevāle kisī padārthake
binā [–nishchayakālake binā] nahīn ho sakatī. jisaprakār ākāsh binā dravya avagāhan prāpta nahīn kar
sakate arthāt unakā vistār [tiryakapanā] nahīn ho sakatā usī prakār nishchayakāl binā dravya pariṇāmako
prāpta nahīn ho sakate arthāt unako pravāh [ūrdhvapanā] nahīn ho sakatā. is prakār nishchayakālake astitva
binā [arthāt nimittabhūt kāladravyake sadbhāv binā] anya kisī prakār jīv–pudgalake pariṇām ban nahīn
sakate isaliye ‘nishchayakāl vidyamān hai’ aisā gnāt hotā hai– nishchit hotā hai.]
Page 49 of 264
PDF/HTML Page 78 of 293
single page version
agurulahugo amutto vaṭṭaṇalakkho ya kālo tti.. 24..
agurulaghuko amūrto vartanalakṣhaṇashcha kāl iti.. 24..
[amūrtaḥ] amūrta [cha] aur [vartanalakṣhaṇaḥ] vartanālakṣhaṇavālā hai.
hai. kālakā lakṣhaṇ vartanāhetutva hai; arthāt jis prakār shītar̥utumen svayam adhyayanakriyā karate hue
puruṣhako agni sahakārī [–bahiraṅg nimitta] hai aur jis prakār svayam ghumane kī kriyā karate hue
kumbhārake chākako nīchekī kīlī sahakārī hai usī prakār nishchayase svayamev pariṇāmako prāpta jīv–
pudgalādi dravyoṅko [vyavahārase] kālāṇurūp nishchayakāl bahiraṅg nimitta hai.
rasavarṇapañchak sparsha–aṣhṭak, gandhayugal vihīn chhe,
chhe mūrtihīn, agurulaghuk chhe, kāḷ vartanaliṅg chhe. 24.
Page 50 of 264
PDF/HTML Page 79 of 293
single page version
māsoduayaṇasamvachchharo tti
māsartvayanasamvatsaramiti kālaḥ parāyatta.. 25..
paramāṇuprachalanāyattaḥ samayaḥ. nayanapuṭaghaṭanāyatto nimiṣhaḥ. tatsaṅkhyāvisheṣhataḥ kāṣhṭhā kalā nālī
rasanendriyaviṣhayakā sharīrake ek hī bhāgamen sparsha hone par bhī sampūrṇa ātmāmen sukhānubhav hotā hai
aur jis prakār sarpadansh yā vraṇ [ghāv] ādi sharīrake ek hī bhāgamen hone par bhī sampūrṇa ātmāmen
duḥkhavedanā hotī hai, usī prakār kāladravya lokākāshamen hī hone par bhī sampūrṇa ākāshamen pariṇati
hotī hai kyoṅki ākāsh akhaṇḍa ek dravya hai.
yahān̐ yah bāt mukhyataḥ dhyānamen rakhanā chāhiye ki kāl kisī dravyako pariṇamit nahīn karatā,
is prakār nishchayakālakā svarūp darshāyā gayā.. 24..
– [iti kālaḥ] aisā jo kāl [arthāt vyavahārakāl] [parāyattaḥ] vah parāshrit hai.
usakī [–ahorātrakī] amuk saṅkhyāse mās, r̥utu, ayan aur varṣha hote haĩn. –aisā vyavahārakāl
Page 51 of 264
PDF/HTML Page 80 of 293
single page version
iti.. 25..
poggaladavveṇ
pudgaladravyeṇ vinā tasmātkāl pratītyabhavaḥ.. 26..
āṅkh, sūrya ādi par padārthokī apekṣhā binā–vyavahārakālakā māp nishchit karanā ashakay honese]
use ‘parāshrit’ aisī upamā dī jātī hai.
jo samay lage use samay kahā jātā hai]. ‘nimeṣh’ ān̐khake michanese pragaṭ hotā hai [arthāt khulī
ān̐khake michanemen jo samay lage use nimeṣh kahā jātā hai aur vah ek nimeṣh asaṅkhyāt samayakā
hotā hai]. pandrah nimeṣhakā ek ‘kāṣhṭhā’, tīs kāṣhṭhākī ek ‘kalā’, bīsase kuchh adhik kalākī
ek ‘ghaṛī’ aur do ghaṛīkā ek ‘mahūrta banatā hai]. ‘ahorātra’ sūryake gamanase pragaṭ hotā hai [aur
vah ek ahorātra tīs muhūrtakā hotā hai] tīs ahorātrakā ek ‘mās’, do māsakī ek ‘r̥utu’
tīn r̥utukā ek ‘ayan’ aur do ayanakā ek ‘varṣha’ banatā hai. – yah sab vyavahārakāl haie.
‘palyopam’, ‘sāgaropam’ ādi bhī vyavahārakālake bhed haĩn.
isaliye] unhen upachārase parāshrit kahā jātā hai.. 25..
‘chir’ ‘shīdhra’ nahi mātrā binā, mātrā nahīn pudgal binā,
te kāraṇe par–āshraye utpanna bhākhyo kāl ā. 26.