Page 52 of 264
PDF/HTML Page 81 of 293
single page version
tataḥparapariṇāmadyotamānatvādvayavahārakālo nishchayenānanyāshrito‘pi pratītyabhav ityabhi–dhīyate.
tadatrāstikāyasāmānyaprarūpaṇāyāmastikāyatvābhāvātsākṣhādanupanyasyamāno‘pi
[sā mātrā api] aur vah parimāṇ [khalu] vāstavamen [pudgaladravyeṇ vinā] pudgaladravyake nahīn hotā;
[tasmāt] isaliye [kālaḥ pratītyabhavaḥ] kāl āshritarūpase upajanevālā hai [arthāt vyavahārakāl
parakā āshray karake utpanna hotā hai aisā upachārase kahā jātā hai].
rakhanevāle pramāṇ [–kālaparimāṇ] binā sambhavit nahīn hotā; aur vah pramāṇ pudgaladravyake pariṇām
binā nishchit nahīn hotā. isaliye, vyavahārakāl parake pariṇām dvārā gnāt honeke kāraṇ – yadyapi
nishchayase vah anyake āshrit nahīn hai tathāpi – āshritarūpase utpanna honevālā [–parake avalambanase
upajanevālā] kahā jātā hai.
pañchāstikāyakī bhān̐ti lokarūpase pariṇat hai– aisā, atyanta tīkṣhṇa daṣhṭise jānā jā sakatā hai.
sākṣhāt =sīdhā [kālakā vistr̥ut sīdhā kathan shrī pravachanasārake dvitīy–shrutaskandhamen kiyā gayā hai; isaliye
Page 53 of 264
PDF/HTML Page 82 of 293
single page version
pudgalon dvārā nishchit hotā hai. isaliye vyavahārakālakī utpatti pudgalon dvārā hotī [upachārase]
kahī jātī hai.
bhinna hai–aisā samajhanā. jis prakār das ser pānīke miṭṭīmay ghaṛekā māp pānī dvārā hotā hai
tathāpi ghaṛā miṭṭīkī hī paryāyarūp hai, pānīkī paryāyarūp nahīn hai, usī prakār samay–nimeṣhādi
vyavahārakālakā māp pudgal dvārā hotā hai tathāpi vyavahārakāl kāladravyakī hī paryāyarūp hai,
pudgalakī paryāyarūp nahīn hai.
padārtha avashya honā chāhiye. vah padārtha so kāladravya hai. kāladravya pariṇamit honese vyavahārakāl
hotā hai aur vah vyavahārakāl pudgal dvārā māpā jānese use upachārase parāshrit kahā jātā hai.
pañchāstikāyakī bhān̐ti nishchayavyavahārarūp kāl bhī lokarūpase pariṇat hai aisā sarvagnonne dekhā hai aur
ati tīkṣhṇa draṣhṭi dvārā spaṣhṭa samyak anumān bhī ho sakatā hai.
upalabdhi nahīn huī hai; us jīvāstikāyakā hī samyak shraddhān, usīkā rāgādise bhinnarūp bhedagnān
aur usīmen rāgādivibhāvarūp samasta saṅkalpa–vikalpajālake tyāg dvārā sthir pariṇati kartavya hai
.. 26..
Page 54 of 264
PDF/HTML Page 83 of 293
single page version
bhottā ya dehametto ṇa hi
bhoktā cha dehamātro na hi mūrtaḥ karmasanyuktaḥ.. 27..
ātmā hi nishchayen bhāvaprāṇadhāraṇājjīvaḥ, vyavahāreṇ dravyaprāṇadhāraṇājjīvaḥ. nishchayen
pīṭhikā samāpta huī.
bhoktā hai, [dehamātraḥ] dehapramāṇ hai, [na hi mūrtaḥ] amūrta hai [cha] aur [karmasanyuktaḥ] karmasanyukta hai.
1. sopādhi = upādhi sahit; jisamen parakī apekṣhā ātī ho aisā.
2. nishchayase chitshaktiko ātmāke sāth abhed hai aur vyavahārase bhed hai; isaliye nishchayase ātmā chitshaktisvarūp
kartā ane bhoktā, sharīrapramāṇ, karme yukta chhe. 27.
Page 55 of 264
PDF/HTML Page 84 of 293
single page version
chaitanyapariṇāmalakṣhaṇenopayogenopalakṣhitatvādupayogavisheṣhitaḥ. nishchayen bhāvakarmaṇān, vyavahāreṇ
dravyakarmaṇāmāsravaṇabandhanasamvaraṇanirjaraṇamokṣhaṇeṣhu svayamīshatvāt prabhuḥ. nishchayen
paudgalikakarmanimittātmapariṇāmānān, vyavahāreṇātmapariṇāmanimittapaudgalikakarmaṇān kartr̥utvātkartā.
nishchayenashubhāshubhakarmanimittasukhaduḥkhapariṇāmānān, vyavahāreṇ shubhāshubhakarmasampādi–teṣhṭāniṣhṭaviṣhayāṇān
bhoktr̥utvādbhoktā. nishchayen lokamātro‘pi vishiṣhṭāvagāhapariṇāmashaktiyukta–tvānnāmakarmanirvr̥uttamaṇu mahachcha
sharīramadhitiṣhṭhan vyavahāreṇ dehamātraḥ. vyavahāreṇ karmabhiḥ sahaikatvapariṇāmānmūrto‘pi nishchayen
‘upayogalakṣhit’ hai; nishchayase bhāvakarmoṅke āsrav, bandh, samvar, nirjarā aur mokṣha karanemen svayam īsh
[samartha] honese ‘prabhu’ hai, vyavahārase [asadbhūt vyavahāranayase] dravyakarmoṅke āsrav, bandh, samvar,
nirjarā aur mokṣha karanemen svayam īsh honese ‘prabhu’ hai; nishchayase paudgalik karma jinakā nimitta hai
aise ātmapariṇāmoṅkā kartr̥utva honese ‘kartā’ hai, vyavahārase [asadbhūt vyavahāranayase] ātmapariṇām
jinakā nimitta hai aise paudgalik karmoṅkā kartr̥utva honese ‘kartā’ hai; nishchayase shubhāshubh karma
jinakā nimitta hai aise sukhaduḥkhapariṇāmoṅkā bhoktr̥utva honese ‘bhoktā’ hai, vyavahārase [asadbhūt
vyavahāranayase] shubhāshubh karmonse sampādit [prāpta] iṣhṭāniṣhṭa viṣhayoṅkā bhoktr̥utva honese ‘bhoktā’ hai;
nishchayase lokapramāṇ hone par bhī, vishiṣhṭa avagāhapariṇāmakī shaktivālā honese nāmakarmase rachit
chhoṭe–baṛe sharīramen rahatā huā vyavahārase [sadbhūt vyavahāranayase] ‘dehapramāṇ’ hai; vyavahārase
[asadbhūt vyavahāranayase] karmoṅke sāth ekatvapariṇāmake kāraṇ mūrta hone par bhī, nishchayase arūpī–
svabhāvavālā honeke kāraṇ ‘amūrta’ hai;
2. sansārī ātmā nishchayase nimittabhūt pudgalakarmoṅko anurūp aise naimittik ātma pariṇāmoṅke sāth [arthāt
naimittik pudgalakarmoṅke sāth [arthāt dravyakarmoṅke sāth] sanyukta honese karmasanyukta hai.
Page 56 of 264
PDF/HTML Page 85 of 293
single page version
chaitanyapariṇāmānurūpapudgalapariṇāmātmabhiḥ karmabhiḥ sanyuktatvātkarmasanyukta iti.. 27..
kammamalavippamukko uḍḍhan
sa sarvagnānadarshī labhate sukhamanindriyamanantam.. 28..
anurūp pudgalapariṇāmātmak karmoṅke sāth sanyukta honese ‘karmasanyukta’ hai.
nirūpaṇ prārambha karate hue is gāthāmen sansārasthit ātmāko jīv [arthāt jīvatvavālā], chetayitā,
upayogalakṣhaṇavālā, prabhu, kartā ityādi kahā hai. jīvatva, chetayitr̥utva, upayog, prabhutva, kartr̥utva,
ityādikā vivaraṇ agalī gāthāommen āyegā.. 27..
[anindriyam] anindriy [sukham] sukhakā [labhate] anubhav karatā hai.
sarvagnadarshī te anant anindri sukhane anubhave. 28.
Page 57 of 264
PDF/HTML Page 86 of 293
single page version
ātmā hi paradravyatvātkarmarajasā sākalyen yasminnev kṣhaṇe
svarūpabhūtatvādamukto‘nantamatīndriyan sukhamanubhavati. muktasya chāsya bhāvaprāṇadhāraṇalakṣhaṇan jīvatvan,
chidrūpalakṣhaṇan chetayitr̥utvan, chitpariṇāmalakṣhaṇ upayogaḥ, nirvartitasamastādhikārashaktimātran prabhutvan,
samastavastvasādhāraṇasvarūpanirvartanamātran kartr̥utvan, svarūpabhūtasvātankryalakṣhaṇasukhopalambha–rūpan
bhoktr̥utvan, atītānantarasharīraparimāṇāvagāhapariṇāmarūpan
bhāvakarmāṇi tu
abhāv honese [vahān̐] sthir rahatā huā, kevalagnān aur kevaladarshan [nij] svarūpabhūt honeke
kāraṇ unase na chhūṭatā huā ananta atīndriy sukhakā anubhav karatā hai. us mukta ātmāko,
bhāvaprāṇadhāraṇ jisakā lakṣhaṇ
hotā hai; prāpta kiye hue samasta [ātmik] adhikāroṅkī
svarūpabhūt svātaṅkrya jisakā lakṣhaṇ [–svarūp] hai aise sukhakī upalabdhirūp ‘bhoktr̥utva’ hotā hai;
atīt anantar [–antim] sharīr pramāṇ avagāhapariṇāmarūp ‘
svayam samartha hai isaliye vah prabhu hai.]
2. mukta ātmākī avagāhanā charamasharīrapramāṇ hotī hai isaliye us antim sharīrakī apekṣhā lekar unako
3. vivikta = bhinna; rahita.
Page 58 of 264
PDF/HTML Page 87 of 293
single page version
vishvasyaikadesheṣhu krameṇ vyāpriyamāṇā. yadā tu gnānāvaraṇādikarmasamparkaḥ praṇashyati tadā parichchhedyasya
vishvasya
deshamen kramashaḥ vyāpār karatī huī vivartanako prāpta hotī hai. kintu jab gnānāvaraṇādikarmoṅkā samparka
vinaṣhṭa hotā hai, tab
abhāv], vāstavamen nishchit [–niyat, achal] sarvagnapanekī aur sarvadarshīpanekī upalabdhi hai. yahī,
dravyakarmoṅke nimittabhūt bhāvakarmoṅke kartr̥utvakā vināsh hai; yahī, vikārapūrvak anubhavake abhāvake kāraṇ
2. chidvivarta = chaitanyakā parivartan arthāt chaitanyakā ek viṣhayako chhoṛạkar anya viṣhayako jānanerūp badalanā;
3. kūṭastha = sarvakāl ek rūp rahanevālī; achala. [gnānāvaraṇādikarmokā sambandha naṣhṭa hone par kahīn chitshakti
kālake samasta gneyoṅko jānatī rahatī hai, isaliye use kathañchit kūṭastha kahā hai.]
4. aupādhik = dravyakarmarūp upādhike sāth sambandhavāle; jinamen dravyakarmarūpī upādhi nimitta hotī hai aise;
Page 59 of 264
PDF/HTML Page 88 of 293
single page version
chānādivivartakhedavichchhittisusthitānantachaitanyasyātmanaḥ svatantrasvarūpānubhūtilakṣhaṇasukhasya bhoktr̥u–
tvamiti.. 28..
pappodi suhamaṇantan avvābādhan sagamamuttan.. 29..
prāpnoti sukhamanantamavyābādhan svakamamūrtam.. 29..
jisakā ananta chaitanya susthit huā hai aise ātmāko svatantrasvarūpānubhūtilakṣhaṇ sukhakā [–svatantra
svarūpakī anubhūti jisakā lakṣhaṇ hai aise sukhakā] bhoktr̥utva hai.. 28..
[avyābādham] avyābādh [anantam] ananta [sukham] sukhako [prāpnoti] upalabdha karatā hai.
dvārā] kramashaḥ kuchh–kuchh jānatā hai aur dekhatā hai tathā parāshrit, mūrta [indriyādi] ke sāth
sambandhavālā, savyābādh [–bādhā sahit] aur sānta sukhakā anubhav karatā hai; kintu jab usake
karmaklesh samastarūpase vināshako prāpta hote hain tab, ātmashakti anargal [–niraṅkush] aur
asaṅkuchit honese, vah asahāyarūpase [–kisīkī sahāyatāke binā] svayamev yugapad sab [–
sarva dravyakṣhetrakālabhāv] jānatā hai aur dekhatā hai tathā svāshrit, mūrta [indriyādi] ke sāth sambandha
rahit, avyābādh aur ananta sukhakā anubhav karatā hai. isaliye sab svayamev jānane aur
dekhanevāle tathā svakīy sukhakā anubhavan karanevāle siddhako parase [kuchhabhī] prayojan nahīn hai.
svayamev chetak sarvagnānī–sarvadarshī thāy chhe,
ne nij amūrta anant avyābādh sukhane anubhave. 29.
Page 60 of 264
PDF/HTML Page 89 of 293
single page version
ātmā hi gnānadarshanasukhasvabhāvaḥ sansārāvasthāyāmanādikarmakl̥rueshasaṅkochitātmashaktiḥ
sukhamanubhavati cha. yadā tvasya karmakl̥rueshāḥ sāmastyen praṇashyanti, tadā‘nargalāsaṅkuchitātma–
shaktirasahāyaḥ svayamev yugapatsamagran jānāti pashyati, svapratyayamamūrtasambaddhamavyābādhamanantan sukh
manubhavati cha. tataḥ siddhasya samastan svayamev jānataḥ pashyataḥ, sukhamanubhavatashcha svan, na pareṇ
prayojanamiti.. 29..
kālamen sarvagna nahīn hai’ aisā kaho, to vah sammat hī hai. kintu yadi ‘ tīnon lokamen aur tīnon
kālamen sarvagna nahīn hai ’ aisā kaho to ham pūchhate hain ki vah tumane kaise jānā? ydi tīnon lokako
aur tīnon kālako sarvagna rahit tumane dekh–jān liyā to tumhīn sarvagna ho gaye, kyoṅki jo tīn
lok aur tīn kālako jāne vahī sarvagna hai. aur yadi sarvagna rahit tīnon lok aur tīnon kālako
tumane nahīn dekhā–jānā hai to phir ‘ tīn lok aur tīn kālamen sarvagna nahīn hai ’ aisā tum kaise
kah sakate ho? is prakār siddha hotā hai ki tumhārā kiyā huā sarvagnakā niṣhedh yogya nahīn hai.
uṣhṇatārūp pariṇamit agni samasta dāhyako jalātī hai, usī prakār paripūrṇa gnānarūp pariṇamit
Page 61 of 264
PDF/HTML Page 90 of 293
single page version
so jīvo pāṇā puṇ balamindiyamāu ussāso.. 30..
sa jīvaḥ prāṇāḥ punarbalamindriyamāyuruchchhavāsaḥ.. 30..
kālamen janma lene vāle jīvoṅko ] prāpta nahīn hotī tathāpi sarvagnatvashaktivāle nij ātmākā spaṣhṭa
anubhav is kṣhetramen is kālamen bhī ho sakatā hai.
yah shāstra adhyātma shāstra honese yahān̐ sarvagnasiddhikā vistār nahīn kiyā gayā hai; jignāsuko
prāṇ [indriyam] indriy, [balam] bal, [āyuḥ] āyu tathā [uchchhavāsaḥ] uchchhvās hai.
trikāl achchhinna–santānarūpase [aṭūṭ dhārāse] dhāraṇ karatā hai isaliye sansārīko jīvatva hai.
muktako [siddhako] to keval bhāvaprāṇ hī dhāraṇ honese jīvatva hai aisā samajhanā.. 30..
‘pudgalasāmānya, pudgalasāmānya, pudgalasāmānya ’ aisī ekarūpatā–sadrashatā hotī hai ve dravyaprāṇ haĩn.]
je chār prāṇe jīvato pūrve, jīve chhe, jīvashe,
te jīv chhe; ne prāṇ indriy–āyu–bal–uchchhvās chhe. 30.
Page 62 of 264
PDF/HTML Page 91 of 293
single page version
dhāraṇātsansāriṇo jīvatvam. muktasya tu kevalānāmev bhāvaprāṇānān dhāraṇāttadavaseyamiti.. 30..
desehin asaṅkhādā siy logan savvamāvaṇṇā.. 31..
kechittu aṇāvaṇṇā michchhādansaṇakasāyajogajudā.
vijudā ya tehin bahugā
deshairasaṅkhyātāḥ syāllokan sarvamāpannāḥ.. 31..
kechittu anāpannā mithyādarshanakaṣhāyayogayutāḥ.
viyutāshcha tairbahavaḥ siddhāḥ sansāriṇo jīvāḥ.. 32..
asaṅkhyāt pradeshavāle haĩn. [syāt sarvam lokam āpannāḥ] katipay kathañchit samasta lokako prāpta hote
hain [kechit tu] aur katipay [anāpannāḥ] aprāpta hote haĩn. [bahavaḥ jīvāḥ] anek [–ananta] jīv
[mithyādarshanakaṣhāyayogayutāḥ] mithyādarshan–kaṣhāy–yogasahit [sansāriṇaḥ] sansārī hain [cha] aur
anek [–ananta jīv] [taiḥ viyutāḥ] mithyādarshan–kaṣhāy–yogarahit [siddhāḥ] siddha haĩn.
je agurulaghuk ananta te–rūp sarva jīvo pariṇame;
saunā pradesh asaṅkhya; katipay lokavyāpī hoy chhe; 31.
avyāpī chhe katipay; valī nirdoṣh siddha jīvo ghaṇā;
mithyātva–yog–kaṣhāyayut sansārī jīv bahu jāṇavā. 32.
Page 63 of 264
PDF/HTML Page 92 of 293
single page version
aise un jīvommen katipay kathañchit [kevalasamudghātake kāraṇ] lokapūraṇ–avasthāke prakār dvārā
samasta lokamen vyāpta hote hain aur katipay samasta lokamen avyāpta hote haĩn. aur un jīvommen jo
anādi
jitanā haĩn. aur jīvake svakṣhetrake chhoṭese chhoṭe ansh karane par svabhāvase hī sadaiv asaṅkhya ansh hote hain,
isaliye jīv sadaiv aise asaṅkhya anshon jitanā hai.]
2. guṇ = ansh; avibhāg parichchheda. [jīvamen agurulaghutva nāmakā svabhāv hai. vah svabhāv jīvako
[–ansh] kahe haĩn.]
3. kisī guṇamen [arthāt guṇakī paryāyamen] anshakalpanā kī jānepar, usakā jo chhoṭese chhoṭā [jaghanya mātrārūp,
4. ṣhaṭsthānapatit vr̥uddhihāni = chhah sthānamen samāvesh pānevālī vr̥uddhihāni; ṣhaṭguṇ vr̥uddhihāni.
Page 64 of 264
PDF/HTML Page 93 of 293
single page version
asaṅkhyeyāḥ. evamvidheṣhu teṣhu kechitkathañchillokapūraṇāvasthāprakāreṇ sarvalokavyāpinaḥ, kechittu
tadavyāpin iti. ath ye teṣhu mithyādarshanakaṣhāyayogairanādisantatipravr̥uttairyuktāste sansāriṇaḥ, ye
vimuktāste siddhāḥ, te cha pratyekan bahav iti.. 31–32..
tah dehī dehattho sadehamittan pabhāsayadi.. 33..
tathā dehī dehasthaḥ svadehamātran prabhāyasati.. 33..
pravāharūpase pravartamān mithyādarshan–kaṣhāy–yog sahit hain ve sansārī hain, jo unase vimukta hain [arthāt
mithyādarshan–kaṣhāy–yogase rahit hain] ve siddha hain; aur ve har prakārake jīv bahut hain [arthāt
sansārī tathā siddha jīvommense haraek prakārake jīv ananta hain].. 31–32..
[dehasthaḥ] dehamen rahatā huā [svadehamātran prabhāsayati] svadehapramāṇ prakāshit hotā hai.
jyam dūdhamān sthit padmarāgamaṇi prakāshe dūdhane,
tyam dehamān sthit dehī dehapramāṇ vyāpakatā lahe. 33.
Page 65 of 264
PDF/HTML Page 94 of 293
single page version
kṣhīre‘gnisanyogādudvalamāne tasya padmarāgaratnasya prabhāskandh udvalate punarnivishamāne nivishate cha, tathaiv
cha tatra sharīre vishiṣhṭāhārādivashādutsarpati tasya jīvasya pradeshāḥ utsarpanti punarapasarpati apasarpanti
cha. yathaiv cha tatpadmarāgaratnamanyatra prabhūtakṣhīre kṣhiptan svaprabhā–skandhavistāreṇ tadvayāpnoti prabhūtakṣhīran,
tathaiv hi jīvo‘nyatra mahati sharīre‘vatiṣhṭhamānaḥ svapradeshavistāreṇ tadvayāpnoti mahachchharīram. yathaiv cha
tatpadmarāgaratnamanyatra stokakṣhīre nikṣhiptan svaprabhāskandhopasanhāreṇ tadvayāpnoti stokakṣhīran, tathaiv cha
jīvo‘nyatrāṇusharīre‘vatiṣhṭhamānaḥ
huā svapradeshon dvārā us sharīramen vyāpta hotā hai. aur jis prakār agnike sanyogase us dūdhamen
uphān āne par us padmarāgaratnake prabhāsamūhamen uphān ātā hai [arthāt vah vistārako vyāpta hotā
hai] aur dūdh phir baiṭh jāne par prabhāsamūh bhī baiṭh jātā hai, usī prakār vishiṣhṭa āhārādike vash
us sharīramen vr̥uddhi hone par us jīvake pradesh vistr̥ut hote hain aur sharīr phir sūkh jāne par pradesh
bhī saṅkuchit ho jāte haĩn. punashcha, jis prakār vah padmarāgaratna dūsare adhik dūdhamen ḍālā jāne par
svaprabhāsamūhake vistār dvārā us adhik dūdhamen vyāpta hotā hai, usī prakār jīv dūsare baṛe sharīramen
sthitiko prāpta hone par svapradeshoṅke vistār dvārā us baṛe sharīramen vyāpta hotā hai. aur jis
prakār vah padmarāgaratna dūsare kam dūdhamen ḍālane par svaprabhāsamūhake saṅkoch dvārā us thoṛe dūdhamen
samajhaneke liye ratna aur
samajhāneke hetu yahān̐ ratnakī prabhāko ratnase abhinna kahā hai.
Page 66 of 264
PDF/HTML Page 95 of 293
single page version
ajjhavasāṇavisiṭṭho chiṭṭhadi
adhyavasānavishiṣhṭashcheṣhṭate malino rajomalaiḥ.. 34..
vyāpta hotā hai, usī prakār jīv anya chhoṭe sharīramen sthitiko prāpta hone par svapradeshoṅke saṅkoch
dvārā us chhoṭe sharīramen vyāpta hotā hai.
mithyātvarāgādi vikalpon dvārā upārjit jo sharīranāmakarma usase janit [arthāt us
sharīranāmakarmakā uday jisamen nimitta hai aise] saṅkochavistārake ādhīnarūpase jīv sarvotkr̥uṣhṭa
avagāharūpase pariṇamit hotā huā sahasrayojanapramāṇ mahāmatsyake sharīramen vyāpta hotā hai, jaghanya
avagāharūpase pariṇamit hotā huā utsedh ghanāṅgulake asaṅkhyātaven bhāg jitane labdhyaparyāpta
sūkṣhmanigodake sharīramen vyāpta hotā hai aur madhyam avagāharūpase pariṇamit hotā huā madhyam sharīramen
vyāpta hotā hai.. 33..
anvayārthaḥ–
usake sāth ek nahīn hai; [adhyavasānavishiṣhṭaḥ] adhyavasāyavishiṣhṭa vartatā huā [rajomalaiḥ malinaḥ]
rajamal [karmamal] dvārā malin honese [cheṣhṭate] vah bhamaṇ karatā hai.
jīv vividh adhyavasāyayut, rajamaḷamalin thaīne bhame. 34.
Page 67 of 264
PDF/HTML Page 96 of 293
single page version
krameṇānyeṣhvapi sharīreṣhu vartat iti tasya sarvatrāstitvam. na chaikasmin sharīre nīre kṣhīramivaikyen
sthito‘pi bhinnasvabhāvatvātten sahaik iti tasya dehātpr̥uthagbhūtatvam. anādi–
bandhanopādhivivartitavividhādhyavasāyavishiṣhṭatvātanmūlakarmajālamalīmasatvāchcha cheṣhṭamānasyātmanasta–
thāvidhādhyavasāyakarmanirvartitetarasharīrapravesho bhavatīti tasya dehāntarasañcharaṇakāraṇopanyās
iti..34..
te honti bhiṇṇadehā siddhā vachigoyaramadīdā.. 35..
te bhavanti bhinnadehāḥ siddhā vāggocharamatītāḥ.. 35..
astitva hai. aur kisī ek sharīramen, pānīmen dūdhakī bhān̐ti ekarūpase rahane par bhī, bhinna svabhāvake
kāraṇ usake sāth ek [tadrūp] nahīn hai; is prakār use dehase pr̥uthakpanā hai. anādi bandhanarūp
upādhise vivartan [parivartan] pānevāle vividh adhyavasāyonse vishiṣhṭa honeke kāraṇ [–anek prakārake
adhyavasāyavālā honeke kāraṇ] tathā ve adhyavasāy jisakā nimitta hain aise karmasamūhase malin honeke
kāraṇ bhramaṇ karate hue ātmāko tathāvidh adhyavasāyon tathā karmonse rache jāne vāle [–us prakārake
mithyātvarāgādirūp bhāvakarmon tathā dravyakarmonse rache jāne vāle] anya sharīramen pravesh hotā hai; is
prakār use dehāntaramen gaman honekā kāraṇ kahā gayā.. 34..
[bhinnadehāḥ] deharahit [vāggocharam atītāḥ] vachanagocharātīt [siddhāḥ bhavanti] siddha
[siddhabhagavanta] haĩn.
jīvatva nahi ne sarvathā tadabhāv paṇ nahi jemane,
te siddha chhe–je dehavirahit vachanaviṣhayātīt chhe. 35.
Page 68 of 264
PDF/HTML Page 97 of 293
single page version
nīrakṣhīrayorivaikyen vr̥uttiḥ, yataste tatsamparkahetubhūtakaṣhāyayogaviprayogādatī–
tānantarasharīramātrāvagāhapariṇatatve‘pyatyantabhinnadehāḥ. vāchān gocharamatītashcha tanmahimā, yataste
laukikaprāṇadhāraṇamantareṇ sharīrasambandhamantareṇ cha pariprāptanirupādhisvarūpāḥ satatan prat–pantīti..35..
uppādedi ṇa kiñchi vi kāraṇamavi teṇ ṇa sa hodi.. 36..
sadbhāv hai. aur unhen sharīrake sāth, nīrakṣhīrakī bhān̐ti, ekarūp
dvārā ve satat pratapate hain [–pratāpavanta vartate hain].. 35..
2. atīt anantar = bhūt kālakā sabase antim; charama. [siddhabhagavantoṅkī avagāhanā charamasharīrapramāṇ hone ke
atyanta deharahit haĩn.]
3. vachanagocharātīt = vachanagocharatāko atikrānta ; vachanaviṣhayātīt; vachan–agochara.
ūpaje nahīn ko kāraṇe te siddha tethī na kārya chhe,
upajāvatā nathī kāī paṇ tethī na kāraṇ paṇ ṭhare. 36.
Page 69 of 264
PDF/HTML Page 98 of 293
single page version
utpādayati na kiñchidapi kāraṇamapi ten na sa bhavati.. 36..
hyubhayakarmakṣhaye svayamutpadyamāno nānyataḥ kutashchidutpadyat iti. yathaiv cha sa ev sansārī
bhāvakarmarūpāmātmapariṇāmasantatin dravyakarmarūpān cha pudgalapariṇāmasantatin kāryabhūtān kāraṇabhūtatven
nirvartayan tāni tāni devamanuṣhyatiryagnārakarūpāṇi kāryāṇyutpādayatyātmano na tathā siddharūpamapīti.
siddho hyubhayakarmakṣhaye svayamātmānamutpādayannānyatkiñchidutpādayati.. 36..
[anya kāryako] [na utpādayati] utpanna nahīn karate [ten] isaliye [saḥ] ve [kāraṇam api]
kāraṇ bhī [na bhavati] nahīn haĩn.
hai, usī prakār siddharūpase bhī utpanna hotā hai–– aiesā nahīn hai; [aur] siddha [–siddhabhagavān]
vāstavamen, donon karmon kā kṣhay hone par, svayam [siddharūpase] utpanna hote hue anya kisī kāraṇase
[–bhāvakarmase yā dravyakarmase] utpanna nahīn hote.
manuṣhya–tiryañch–nārakake rūp apanemen utpanna karatā hai, usī prakār siddhakā rūp bhī [apanemen] utpanna
karatā hai–– aiesā nahīn hai; [aur] siddha vāstavamen, donon karmoṅkā kṣhay hone par, svayam apaneko
[siddharūpase] utpanna karate hue anya kuchh bhī [bhāvadravyakarmasvarūp athavā devādisvarūp kārya] utpanna
nahīn karate.. 36..
Page 70 of 264
PDF/HTML Page 99 of 293
single page version
viṇṇāṇamaviṇṇāṇan ṇa vi jujjadi asadi sabbhāve.. 37..
vignānamavignānan nāpi yujyate asati sadbhāve.. 37..
svadravyeṇ sadā‘shūnyamiti, kvachijjīvadravye‘nantan gnānan kvachitsāntan gnānamiti, kvachijjīvadravye‘nantan
kvachitsāntamagnānamiti–etadanyathā–
[shūnyam] shūnya, [itarat cha] ashūnya, [vignānam] vignān aur [avignānam] avignān [na api
yujyate] [jīvadravyamen] ghaṭit nahīn ho sakate. [isaliye mokṣhamen jīvakā sadbhāv hai hī.]
paryāyarūpase abhāvya [–na honeyogya] hai, [5] dravya anya dravyon se sadā shūnya hai, [6] dravya
svadravyase sadā ashūnya hai, [7]
vignān, aṇavignān, shūnya, ashūnya–e kāī nav ghaṭe. 37.
Page 71 of 264
PDF/HTML Page 100 of 293
single page version
chedayadi jīvarāsī chedagabhāveṇ tiviheṇa.. 38..
chetayati jīvarāshishchetakabhāven trividhena.. 38..
jīvadravyamen ananta agnān aur kisīmen sānta agnān hai – yah sab,
ek jīvarāshi [gnānam] gnānako [chetayati] chetatī [–vedatī] hai.
dravyarūpase shāshvat hai–yah bāt kaise ghaṭit hogī? [2] pratyek dravya nitya rahakar usamen paryāyakā nāsh
hotā rahatā hai– yah bāt kaise ghaṭit hogī? [3–6] pratyek dravya sarvadā anāgat paryāyase bhāvya, sarvadā
atīt paryāyase abhāvya, sarvadā parase shūnya aur sarvadā svase ashūnya hai– yah bāten kaise ghaṭit hoṅgī?
[7] kisī jīvadravyamen ananta gnān haie– yah bāt kaise ghaṭit hogī? aur [8] kisī jīvadravyamen sānta
agnān hai [arthāt jīvadravya nitya rahakar usamen agnānapariṇāmakā anta ātā hai]– yah bāt kaise ghaṭit
hogī? isaliye in āṭh bhāvon dvārā mokṣhamen jīvakā astitva siddha hotā hai.]
ko jīvarāshi ‘karmaphaḷ’ne, koī chete ‘gnān’ne. 38.