Panchastikay Sangrah-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Shaddravya-panchastikayka vishesh varnan; Jivdravya-astikay ka varnan; Gatha: 27-38.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 5 of 15

 

Page 52 of 264
PDF/HTML Page 81 of 293
single page version

52
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
atra vyavahārakālasya kathañchit parāyattatve sadupapattiruktā.
ih hi vyavahārakāle nimiṣhasamayādau asti tāvat chir iti kṣhipra iti sampratyayaḥ. sa khalu
dīrdhahrasvakālanibandhanan pramāṇamantareṇ na sambhāvyate. tadapi pramāṇan pudgaladravyapariṇāmamantareṇ nāvadhāryate.
tataḥparapariṇāmadyotamānatvādvayavahārakālo nishchayenānanyāshrito‘pi pratītyabhav ityabhi–dhīyate.
tadatrāstikāyasāmānyaprarūpaṇāyāmastikāyatvābhāvātsākṣhādanupanyasyamāno‘pi
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 26
anvayārthaḥ– [chiran vā kṣhipran] ‘chir’ athavā ‘kṣhipra’ aisā gnān [–adhik kāl athavā alpa
kāl aisā gnān] [mātrārahitan tu] parimāṇ binā [–kālake māp binā] [na asti] nahīn hotā;
[sā mātrā api] aur vah parimāṇ [khalu] vāstavamen [pudgaladravyeṇ vinā] pudgaladravyake nahīn hotā;
[tasmāt] isaliye [kālaḥ pratītyabhavaḥ] kāl āshritarūpase upajanevālā hai [arthāt vyavahārakāl
parakā āshray karake utpanna hotā hai aisā upachārase kahā jātā hai].
ṭīkāḥ– yahān̐ vyavahārakālake kathañchit parāshritapaneke viṣhayamen satya yukti kahī gaī hai.
pratham to, nimeṣh–samayādi vyavahārakālamen ‘chir’ aur ‘kṣhipra’ aisā gnān [–adhik kāl aur
alpa kāl aisā gnān hotā hai]. vah gnān vāstavamen adhik aur alpa kāl sāth sambandha
rakhanevāle pramāṇ [–kālaparimāṇ] binā sambhavit nahīn hotā; aur vah pramāṇ pudgaladravyake pariṇām
binā nishchit nahīn hotā. isaliye, vyavahārakāl parake pariṇām dvārā gnāt honeke kāraṇ – yadyapi
nishchayase vah anyake āshrit nahīn hai tathāpi – āshritarūpase utpanna honevālā [–parake avalambanase
upajanevālā] kahā jātā hai.
isaliye yadyapi kālako astikāyapaneke abhāvake kāraṇ yahān̐ astikāyakī sāmānya prarūpaṇāmen
usakā sākṣhāt kathan nahīnn hai tathāpi, jīv–pudgalake pariṇāmakī anyathā anupapatti dvārā siddha
honevālā nishchayarūp kāl aur unake pariṇāmake āshrit nishchit honevālā vyavahārarūp kāl
pañchāstikāyakī bhān̐ti lokarūpase pariṇat hai– aisā, atyanta tīkṣhṇa daṣhṭise jānā jā sakatā hai.
--------------------------------------------------------------------------

sākṣhāt =sīdhā [kālakā vistr̥ut sīdhā kathan shrī pravachanasārake dvitīy–shrutaskandhamen kiyā gayā hai; isaliye
kālakā svarūp vistārase jānaneke ichchhuk jignāsukoe pravachanasāramense te jān lenā chāhiye.]

Page 53 of 264
PDF/HTML Page 82 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
53
jīv–pudgalapariṇāmānyathānupapattyā nishchayarūpastatpariṇāmāyattatayā vyavahārarūpaḥ kālo‘stikāyapañcha–
kavallokarūpeṇ pariṇat iti kharataradraṣhṭayābhyupagamyat iti.. 26..
-----------------------------------------------------------------------------
bhāvārthaḥ– ‘samay’ alpa hai, ‘nimeṣh’ adhik hai aur ‘muhurta’ usase bhī adhik hai aisā jo
gnān hotā hai vah ‘samay’, ‘nimeṣh’ ādikā parimāṇ jānanese hotā hai; aur vah kālaparimāṇ
pudgalon dvārā nishchit hotā hai. isaliye vyavahārakālakī utpatti pudgalon dvārā hotī [upachārase]
kahī jātī hai.
is prakār yadyapi vyavahārakālakā māp pudgal dvārā hotā hai isaliye use upachārase
pudgalāshrit kahā jātā hai tathāpi nishchayase vah keval kāladravyakī hī paryāyarūp hai, pudgalase sarvathā
bhinna hai–aisā samajhanā. jis prakār das ser pānīke miṭṭīmay ghaṛekā māp pānī dvārā hotā hai
tathāpi ghaṛā miṭṭīkī hī paryāyarūp hai, pānīkī paryāyarūp nahīn hai, usī prakār samay–nimeṣhādi
vyavahārakālakā māp pudgal dvārā hotā hai tathāpi vyavahārakāl kāladravyakī hī paryāyarūp hai,
pudgalakī paryāyarūp nahīn hai.
kālasambandhī gāthāsūtronṅke kathanakā saṅkṣhep is prakār haiḥ– jīvapudgaloṅke pariṇāmamen
[samayavishiṣhṭa vr̥uttimen] vyavahārase samayakī apekṣhā ātī hai; isaliye samayako utpanna karanevālā koī
padārtha avashya honā chāhiye. vah padārtha so kāladravya hai. kāladravya pariṇamit honese vyavahārakāl
hotā hai aur vah vyavahārakāl pudgal dvārā māpā jānese use upachārase parāshrit kahā jātā hai.
pañchāstikāyakī bhān̐ti nishchayavyavahārarūp kāl bhī lokarūpase pariṇat hai aisā sarvagnonne dekhā hai aur
ati tīkṣhṇa draṣhṭi dvārā spaṣhṭa samyak anumān bhī ho sakatā hai.
kālasambandhī kathanakā tātparyārtha nimnoktānusār grahaṇ karane yogya haieḥ– atīt ananta kālamen
jīvako ek chidānandarūp kāl hī [svakāl hī] jisakā svabhāv hai aise jīvāstikāyakī
upalabdhi nahīn huī hai; us jīvāstikāyakā hī samyak shraddhān, usīkā rāgādise bhinnarūp bhedagnān
aur usīmen rāgādivibhāvarūp samasta saṅkalpa–vikalpajālake tyāg dvārā sthir pariṇati kartavya hai
.. 26..

Page 54 of 264
PDF/HTML Page 83 of 293
single page version

54
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
iti samayavyākhyāyāmantanīntaṣhaḍdravyapañchāstikāyasāmānyavyākhyānarūpaḥ pīṭhabandhaḥ samāptaḥ..
athāmīṣhāmev visheṣhavyākhyānam. tatra tāvat jīvadravyāstikāyavyākhyānam.
jīvo tti havadi chedā uvaogavisesido pahū kattā.
bhottā ya dehametto ṇa hi
mutto kammasañjutto.. 27..
jīv iti bhavati chetayitopayogavisheṣhitaḥ prabhuḥ kartā.
bhoktā cha dehamātro na hi mūrtaḥ karmasanyuktaḥ.. 27..
atra sansārāvasthasyātmanaḥ sopādhi nirupādhi cha svarūpamuktam.
ātmā hi nishchayen bhāvaprāṇadhāraṇājjīvaḥ, vyavahāreṇ dravyaprāṇadhāraṇājjīvaḥ. nishchayen
-----------------------------------------------------------------------------
is prakār [shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī pañchāstikāyasaṅgrah shāstrakī shrī
amr̥utachandrāchāryadevavirachit] samayavyākhyā nāmakī ṭīkāmen ṣhaḍdravya–pañchāstikāyake sāmānya vyākhyānarūp
pīṭhikā samāpta huī.
ab unhīṅkā [–ṣhaḍdravya aur pañchāstikāyakā hī] visheṣh vyākhyān kiyā jātā hai. usamen
pratham, jīvadravyāstikāyake vyākhyān haĩn.
gāthā 27
anvayārthaḥ– [jīvaḥ iti bhavati] [sansārasthit] ātmā jīv hai, [chetayitā] chetayitā
[chetanevālā] hai, [upayogavisheṣhitaḥ] upayogalakṣhit hai, [prabhuḥ] prabhu hai, [kartā] kartā haie, [bhoktā]
bhoktā hai, [dehamātraḥ] dehapramāṇ hai, [na hi mūrtaḥ] amūrta hai [cha] aur [karmasanyuktaḥ] karmasanyukta hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ [is gāthāmen] sansār–dashāvāle ātmākā sopādhi aur nirupādhi svarūp kahā
hai.
ātmā nishchayase bhāvaprāṇako dhāraṇ karatā hai isaliye ‘jīv’ hai, vyavahārase [asadbhūt
vyavahāranayase] dravyaprāṇako dhāraṇ karatā hai isaliye ‘jīv’ hai; 2nishchayase chitsvarūp honeke kāraṇ
‘chetayitā’ [chetanevālā] hai, vyavahārase [sadbhūt vyavahāranayase] chitshaktiyukta honese ‘chetayitā’
--------------------------------------------------------------------------

1. sopādhi = upādhi sahit; jisamen parakī apekṣhā ātī ho aisā.
2. nishchayase chitshaktiko ātmāke sāth abhed hai aur vyavahārase bhed hai; isaliye nishchayase ātmā chitshaktisvarūp
hai aur vyavahārase chitshaktivān hai.
chhe jīv, chetayitā, prabhu, upayogachihna, amūrta chhe,
kartā ane bhoktā, sharīrapramāṇ, karme yukta chhe. 27.

Page 55 of 264
PDF/HTML Page 84 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
55
chidātmakatvāt, vyavahāreṇ chichchhaktiyuktatvāchchetayitā. nishchayenāpr̥uthagbhūten, vyavahāreṇ pr̥uthagbhūten
chaitanyapariṇāmalakṣhaṇenopayogenopalakṣhitatvādupayogavisheṣhitaḥ.
nishchayen bhāvakarmaṇān, vyavahāreṇ
dravyakarmaṇāmāsravaṇabandhanasamvaraṇanirjaraṇamokṣhaṇeṣhu svayamīshatvāt prabhuḥ. nishchayen
paudgalikakarmanimittātmapariṇāmānān, vyavahāreṇātmapariṇāmanimittapaudgalikakarmaṇān kartr̥utvātkartā.
nishchayenashubhāshubhakarmanimittasukhaduḥkhapariṇāmānān, vyavahāreṇ shubhāshubhakarmasampādi–teṣhṭāniṣhṭaviṣhayāṇān
bhoktr̥utvādbhoktā. nishchayen lokamātro‘pi vishiṣhṭāvagāhapariṇāmashaktiyukta–tvānnāmakarmanirvr̥uttamaṇu mahachcha
sharīramadhitiṣhṭhan vyavahāreṇ dehamātraḥ. vyavahāreṇ karmabhiḥ sahaikatvapariṇāmānmūrto‘pi nishchayen
-----------------------------------------------------------------------------
hai; nishchayase 1apr̥uthagbhūt aise chaitanyapariṇāmasvarūp upayog dvārā lakṣhit honese ‘upayogalakṣhit’ hai,
vyavahārase [sadbhūt vyavahāranayase] pr̥uthagbhūt aise chaitanyapariṇāmasvarūp upayog dvārā lakṣhit honese
‘upayogalakṣhit’ hai; nishchayase bhāvakarmoṅke āsrav, bandh, samvar, nirjarā aur mokṣha karanemen svayam īsh
[samartha] honese ‘prabhu’ hai, vyavahārase [asadbhūt vyavahāranayase] dravyakarmoṅke āsrav, bandh, samvar,
nirjarā aur mokṣha karanemen svayam īsh honese ‘prabhu’ hai; nishchayase paudgalik karma jinakā nimitta hai
aise ātmapariṇāmoṅkā kartr̥utva honese ‘kartā’ hai, vyavahārase [asadbhūt vyavahāranayase] ātmapariṇām
jinakā nimitta hai aise paudgalik karmoṅkā kartr̥utva honese ‘kartā’ hai; nishchayase shubhāshubh karma
jinakā nimitta hai aise sukhaduḥkhapariṇāmoṅkā bhoktr̥utva honese ‘bhoktā’ hai, vyavahārase [asadbhūt
vyavahāranayase] shubhāshubh karmonse sampādit [prāpta] iṣhṭāniṣhṭa viṣhayoṅkā bhoktr̥utva honese ‘bhoktā’ hai;
nishchayase lokapramāṇ hone par bhī, vishiṣhṭa avagāhapariṇāmakī shaktivālā honese nāmakarmase rachit
chhoṭe–baṛe sharīramen rahatā huā vyavahārase [sadbhūt vyavahāranayase] ‘dehapramāṇ’ hai; vyavahārase
[asadbhūt vyavahāranayase] karmoṅke sāth ekatvapariṇāmake kāraṇ mūrta hone par bhī, nishchayase arūpī–
svabhāvavālā honeke kāraṇ ‘amūrta’ hai;
2nishchayase pudgalapariṇāmako anurūp chaitanyapariṇāmātmak
--------------------------------------------------------------------------
1. apr̥uthagbhūt = apr̥uthak; abhinna. [nishchayase upayog ātmāse apr̥uthak hai aur vyavahārase pr̥uthak hai.]
2. sansārī ātmā nishchayase nimittabhūt pudgalakarmoṅko anurūp aise naimittik ātma pariṇāmoṅke sāth [arthāt
bhāvakarmoṅke sāth] sanyukta honese karmasanyukta hai aur vyavahārase nimittabhūt ātmapariṇāmoṅko anurūp aisen
naimittik pudgalakarmoṅke sāth [arthāt dravyakarmoṅke sāth] sanyukta honese karmasanyukta hai.

Page 56 of 264
PDF/HTML Page 85 of 293
single page version

56
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
nīrūpasvabhāvatvānna hi mūrtaḥ. nishchayen pudgal–pariṇāmānurūpachaitanyapariṇāmātmabhiḥ, vyavahāreṇ
chaitanyapariṇāmānurūpapudgalapariṇāmātmabhiḥ karmabhiḥ sanyuktatvātkarmasanyukta iti.. 27..

kammamalavippamukko uḍḍhan
logassa antamadhigantā.
so savvaṇāṇadarisī lahadi suhamaṇindiyamaṇantan.. 28..
karmamalavipramukta ūrdhvan lokasyāntamadhigamya.
sa sarvagnānadarshī labhate sukhamanindriyamanantam.. 28..
-----------------------------------------------------------------------------
karmoṅke sāth sanyukta honese ‘karmasanyukta’ hai, vyavahārase [asadbhūt vyavahāranayase] chaitanyapariṇāmako
anurūp pudgalapariṇāmātmak karmoṅke sāth sanyukta honese ‘karmasanyukta’ hai.
bhāvārthaḥ– pahalī 26 gāthāommen ṣhaḍdravya aur pañchāstikāyakā sāmānya nirūpaṇ karake, ab is
27vīn gāthāse unakā visheṣh nirūpaṇ prārambha kiyā gayā hai. usamen pratham, jīvakā [ātmākā]
nirūpaṇ prārambha karate hue is gāthāmen sansārasthit ātmāko jīv [arthāt jīvatvavālā], chetayitā,
upayogalakṣhaṇavālā, prabhu, kartā ityādi kahā hai. jīvatva, chetayitr̥utva, upayog, prabhutva, kartr̥utva,
ityādikā vivaraṇ agalī gāthāommen āyegā.. 27..
gāthā 28
anvayārthaḥ– [karmamalavipramuktaḥ] karmamalase mukta ātmā [ūrdhvan] ūpar [lokasya antam]
lokake antako [adhigamya] prāpta karake [saḥ sarvagnānadarshī] vah sarvagna–sarvadarshī [anantam] ananta
[anindriyam] anindriy [sukham] sukhakā [labhate] anubhav karatā hai.
--------------------------------------------------------------------------
sau karmamaḷathī mukta ātmā pāmīne lokāgrane,
sarvagnadarshī te anant anindri sukhane anubhave. 28.

Page 57 of 264
PDF/HTML Page 86 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
57
atra muktāvasthasyātmano nirupādhisvarūpamuktam.

ātmā hi paradravyatvātkarmarajasā sākalyen yasminnev kṣhaṇe
muchyate tasmi–
nnevordhvagamanasvabhāvatvāllokāntamadhigamya parato gatihetorabhāvādavasthitaḥ kevalagnānadarshanābhyān
svarūpabhūtatvādamukto‘nantamatīndriyan sukhamanubhavati. muktasya chāsya bhāvaprāṇadhāraṇalakṣhaṇan jīvatvan,
chidrūpalakṣhaṇan chetayitr̥utvan, chitpariṇāmalakṣhaṇ upayogaḥ, nirvartitasamastādhikārashaktimātran prabhutvan,
samastavastvasādhāraṇasvarūpanirvartanamātran kartr̥utvan, svarūpabhūtasvātankryalakṣhaṇasukhopalambha–rūpan
bhoktr̥utvan, atītānantarasharīraparimāṇāvagāhapariṇāmarūpan
dehamātratvan, upādhisambandhavivikta–
mātyantikamamūrtatvam. karmasanyuktatvan tu dravyabhāvakarmavipramokṣhānna bhavatyeva. dravyakarmāṇi hi pudgalaskandhā
bhāvakarmāṇi tu
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yahān̐ muktāvasthāvāle ātmākā nirupādhi svarūp kahā hai.
ātmā [karmarajake] paradravyapaneke kāraṇ karmarajase sampūrṇarūpase jis kṣhaṇ chhūṭatā hai [–mukta
hotā hai], usī kṣhaṇ [apane] ūrdhvagamanasvabhāvake kāraṇ lokake antako pākar āge gatihetukā
abhāv honese [vahān̐] sthir rahatā huā, kevalagnān aur kevaladarshan [nij] svarūpabhūt honeke
kāraṇ unase na chhūṭatā huā ananta atīndriy sukhakā anubhav karatā hai. us mukta ātmāko,
bhāvaprāṇadhāraṇ jisakā lakṣhaṇ
[–svarūp] hai aisā ‘jīvatva’ hotā hai; chidrūp jisakā lakṣhaṇ [–
svarūp] hai aisā ‘chetayitr̥utva’ hotā hai ; chitpariṇām jisakā lakṣhaṇ [–svarūp] hai aisā ‘upayog’
hotā hai; prāpta kiye hue samasta [ātmik] adhikāroṅkī
1shaktimātrarūp ‘prabhutva’ hotā hai; samasta
vastuonse asādhāraṇ aise svarūpakī niṣhpattimātrarūp [–nij svarūpako rachanerūp] ‘kartr̥utva’ hotā hai;
svarūpabhūt svātaṅkrya jisakā lakṣhaṇ [–svarūp] hai aise sukhakī upalabdhirūp ‘bhoktr̥utva’ hotā hai;
atīt anantar [–antim] sharīr pramāṇ avagāhapariṇāmarūp ‘
2dehapramāṇapanā’ hotā hai; aur
upādhike sambandhase 3vivikta aisā ātyantik [sarvathā] ‘amūrtapanā’ hotā hai. [mukta ātmāko]
--------------------------------------------------------------------------
1. shakti = sāmarthya; īshatva. [mukta ātmā samasta ātmik adhikāroṅko bhoganemen arthāt unakā upayog karanemen
svayam samartha hai isaliye vah prabhu hai.]

2. mukta ātmākī avagāhanā charamasharīrapramāṇ hotī hai isaliye us antim sharīrakī apekṣhā lekar unako
‘dehapramāṇapanā’ kahā jā sakatā hai.

3. vivikta = bhinna; rahita.

Page 58 of 264
PDF/HTML Page 87 of 293
single page version

58
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
chidvivartāḥ. vivartate hi chichchhaktiranādignānāvaraṇādi–karmasamparkakūṇitaprachārā parichchhedyasya
vishvasyaikadesheṣhu krameṇ vyāpriyamāṇā. yadā tu gnānāvaraṇādikarmasamparkaḥ praṇashyati tadā parichchhedyasya
vishvasya
sarvadesheṣhu yugapadvayāpr̥utā kathañchitkauṭasthyamavāpya viṣhayāntaramanāpnuvantī na vivartate. sa khalveṣh
nishchitaḥ sarvagnasarvadarshitvopalambhaḥ. ayamev dravyakarmanibandhanabhūtānān bhāvakarmaṇān kartr̥utvochchhedaḥ. ayamev
-----------------------------------------------------------------------------
1karmasanyuktapanā’ to hotā hī nahīn , kyoṅki dravyakarmo aur bhāvakarmose vimukti huī hai. dravyakarma ve
pudgalaskandh hai aur bhāvakarma ve 2chidvivarta haĩn. chitshakti anādi gnānāvaraṇādikarmoṅke samparkase
[sambandhase] saṅkuchit vyāpāravālī honeke kāraṇ gneyabhūt vishvake [–samasta padārthoṅke] ek–ek
deshamen kramashaḥ vyāpār karatī huī vivartanako prāpta hotī hai. kintu jab gnānāvaraṇādikarmoṅkā samparka
vinaṣhṭa hotā hai, tab
vah gneyabhūt vishvake sarva deshommen yugapad vyāpār karatī huī kathañchit 3kūṭastha
hokar, anya viṣhayako prāpta na hotī huī vivartan nahīn karatī. vah yah [chitshaktike vivartanakā
abhāv], vāstavamen nishchit [–niyat, achal] sarvagnapanekī aur sarvadarshīpanekī upalabdhi hai. yahī,
dravyakarmoṅke nimittabhūt bhāvakarmoṅke kartr̥utvakā vināsh hai; yahī, vikārapūrvak anubhavake abhāvake kāraṇ
4aupādhik sukhaduḥkhapariṇāmoṅke bhoktr̥utvakā vināsh hai; aur yahī, anādi vivartanake khedake vināshase
--------------------------------------------------------------------------
1. pūrva sūtramen kahe hue ‘jīvatva’ ādi nav visheṣhomense pratham āṭh visheṣh muktātmāko bhī yathāsambhav hote hain, mātra
ek ‘karmasanyuktapanā’ nahīn hotā.

2. chidvivarta = chaitanyakā parivartan arthāt chaitanyakā ek viṣhayako chhoṛạkar anya viṣhayako jānanerūp badalanā;
chitshaktikā anya anya gneyoṅko jānanerūp parivartit honā.

3. kūṭastha = sarvakāl ek rūp rahanevālī; achala. [gnānāvaraṇādikarmokā sambandha naṣhṭa hone par kahīn chitshakti
sarvathā apariṇāmī nahīn ho jātī; kintu vah anya–anya gneyoṅko jānanerūp parivartit nahīn hotī–sarvadā tīnon
kālake samasta gneyoṅko jānatī rahatī hai, isaliye use kathañchit kūṭastha kahā hai.]

4. aupādhik = dravyakarmarūp upādhike sāth sambandhavāle; jinamen dravyakarmarūpī upādhi nimitta hotī hai aise;
asvābhāvik; vaibhāvik; vikārī.

Page 59 of 264
PDF/HTML Page 88 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
59
cha vikārapūrvakānubhavābhāvādaupādhikasukhaduḥkhapariṇāmānān bhoktr̥utvochchhedaḥ. idamev
chānādivivartakhedavichchhittisusthitānantachaitanyasyātmanaḥ svatantrasvarūpānubhūtilakṣhaṇasukhasya bhoktr̥u–
tvamiti.. 28..
jādo sayan sa chedā savvaṇhū savvalogadarasī ya.
pappodi suhamaṇantan avvābādhan sagamamuttan.. 29..
jātaḥ svayam sa chetayitā sarvagnaḥ sarvalokadarshī cha.
prāpnoti sukhamanantamavyābādhan svakamamūrtam.. 29..
-----------------------------------------------------------------------------

jisakā ananta chaitanya susthit huā hai aise ātmāko svatantrasvarūpānubhūtilakṣhaṇ sukhakā [–svatantra
svarūpakī anubhūti jisakā lakṣhaṇ hai aise sukhakā] bhoktr̥utva hai.. 28..
gāthā 29
anvayārthaḥ– [saḥ chetayitā] vah chetayitā [chetanevālā ātmā] [sarvagnaḥ] sarvagna [cha] aur
[sarvalokadarshī] sarvalokadarshī [svayam jātaḥ] svayam hotā huā, [svakam] svakīy [amūrtam] amūrta
[avyābādham] avyābādh [anantam] ananta [sukham] sukhako [prāpnoti] upalabdha karatā hai.
ṭīkāḥ– yah, siddhake nirupādhi gnān, darshan aur sukhakā samarthan hai.
vāstavamen gnān, darshan aur sukh jisakā svabhāv hai aisā ātmā sansāradashāmen, anādi
karmaklesh dvārā ātmashakti saṅkuchit kī gaī honese, paradravyake samparka dvārā [–indriyādike sambandha
dvārā] kramashaḥ kuchh–kuchh jānatā hai aur dekhatā hai tathā parāshrit, mūrta [indriyādi] ke sāth
sambandhavālā, savyābādh [–bādhā sahit] aur sānta sukhakā anubhav karatā hai; kintu jab usake
karmaklesh samastarūpase vināshako prāpta hote hain tab, ātmashakti anargal [–niraṅkush] aur
asaṅkuchit honese, vah asahāyarūpase [–kisīkī sahāyatāke binā] svayamev yugapad sab [–
sarva dravyakṣhetrakālabhāv] jānatā hai aur dekhatā hai tathā svāshrit, mūrta [indriyādi] ke sāth sambandha
rahit, avyābādh aur ananta sukhakā anubhav karatā hai. isaliye sab svayamev jānane aur
dekhanevāle tathā svakīy sukhakā anubhavan karanevāle siddhako parase [kuchhabhī] prayojan nahīn hai.
--------------------------------------------------------------------------

svayamev chetak sarvagnānī–sarvadarshī thāy chhe,
ne nij amūrta anant avyābādh sukhane anubhave. 29.

Page 60 of 264
PDF/HTML Page 89 of 293
single page version

60
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
idan siddhasya nirupādhignānadarshanasukhasamarthanam.

ātmā hi gnānadarshanasukhasvabhāvaḥ sansārāvasthāyāmanādikarmakl̥rueshasaṅkochitātmashaktiḥ
paradravyasamparkeṇ krameṇ kiñchit kiñchijjānāti pashyati, parapratyayan mūrtasambaddhan savyābādhan sāntan
sukhamanubhavati cha. yadā tvasya karmakl̥rueshāḥ sāmastyen praṇashyanti, tadā‘nargalāsaṅkuchitātma–
shaktirasahāyaḥ svayamev yugapatsamagran jānāti pashyati, svapratyayamamūrtasambaddhamavyābādhamanantan sukh
manubhavati cha. tataḥ siddhasya samastan svayamev jānataḥ pashyataḥ, sukhamanubhavatashcha svan, na pareṇ
prayojanamiti.. 29..
-----------------------------------------------------------------------------
bhāvārthaḥ– siddhabhagavān [tathā kevalībhagavān] svayamev sarvagnatvādirūpase pariṇamit hote hain;
unake us pariṇamanamen leshamātra bhī [indriyādi] parakā ālamban nahīn hai.
yahān̐ koī sarvagnakā niṣhedh karanevālā jīv kahe ki– ‘sarvagna hai hī nahīn, kyoṅki dekhanemen
nahīn āte,’ to use nimnoktānusār samajhāte hainḥ–
he bhāī! yadi tum kahate ho ki ‘sarvagna nahīn hai,’ to ham pūchhate hain ki sarvagna kahān̐ nahīn hai?
is kṣhetramen aur is kālamen athavā tīnon lokamen aur tīnon kālamen? yadi ‘is kṣhetramen aur is
kālamen sarvagna nahīn hai’ aisā kaho, to vah sammat hī hai. kintu yadi ‘ tīnon lokamen aur tīnon
kālamen sarvagna nahīn hai ’ aisā kaho to ham pūchhate hain ki vah tumane kaise jānā? ydi tīnon lokako
aur tīnon kālako sarvagna rahit tumane dekh–jān liyā to tumhīn sarvagna ho gaye, kyoṅki jo tīn
lok aur tīn kālako jāne vahī sarvagna hai. aur yadi sarvagna rahit tīnon lok aur tīnon kālako
tumane nahīn dekhā–jānā hai to phir ‘ tīn lok aur tīn kālamen sarvagna nahīn hai ’ aisā tum kaise
kah sakate ho? is prakār siddha hotā hai ki tumhārā kiyā huā sarvagnakā niṣhedh yogya nahīn hai.
he bhāī! ātmā ek padārtha haie aur gnān usakā svabhāv hai; isaliye us gnānakā sampūrṇa
vikās hone par aisā kuchh nahīn rahatā ki jo us gnānamen agnāt rahe. jis prakār paripūrṇa
uṣhṇatārūp pariṇamit agni samasta dāhyako jalātī hai, usī prakār paripūrṇa gnānarūp pariṇamit

Page 61 of 264
PDF/HTML Page 90 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
61
pāṇehin chaduhin jīvadi jīvissadi jo hu jīvido puvvan.
so jīvo pāṇā puṇ balamindiyamāu ussāso.. 30..
prāṇaishchaturbhirjīvati jīviṣhyati yaḥ khalu jīvitaḥ pūrvam.
sa jīvaḥ prāṇāḥ punarbalamindriyamāyuruchchhavāsaḥ.. 30..
jīvatvaguṇavyākhyeyam.
-----------------------------------------------------------------------------
ātmā samasta gneyako jānatā hai. aisī sarvagnadashā is kṣhetramen is kālamen [arthāt is kṣhetramen is
kālamen janma lene vāle jīvoṅko ] prāpta nahīn hotī tathāpi sarvagnatvashaktivāle nij ātmākā spaṣhṭa
anubhav is kṣhetramen is kālamen bhī ho sakatā hai.

yah shāstra adhyātma shāstra honese yahān̐ sarvagnasiddhikā vistār nahīn kiyā gayā hai; jignāsuko
vah anya shāstromen dekh lenā chāhiye.. 29..
gāthā 30
anvayārthaḥ– [yaḥ khalu] jo [chaturbhiḥ prāṇaiḥ] chār prāṇonse [jīvati] jītā hai, [jīviṣhyati]
jiyegā aur [jīvitaḥ pūrvam] pūrvakālamen jītā thā, [saḥ jīvaḥ] vah jīv hai; [punaḥ prāṇāḥ] aur
prāṇ [indriyam] indriy, [balam] bal, [āyuḥ] āyu tathā [uchchhavāsaḥ] uchchhvās hai.
ṭīkāḥ– yah, jīvatvaguṇakī vyākhyā hai.
prāṇ indriy, bal, āyu aur uchchhvāsasvarūp hai. unamen [–prāṇommen], chitsāmānyarūp
anvayavāle ve bhāvaprāṇ hai aur pudgalasāmānyarūp anvayavāle ve dravyaprāṇ haĩn. un donon prāṇoṅko
trikāl achchhinna–santānarūpase [aṭūṭ dhārāse] dhāraṇ karatā hai isaliye sansārīko jīvatva hai.
muktako [siddhako] to keval bhāvaprāṇ hī dhāraṇ honese jīvatva hai aisā samajhanā.. 30..
--------------------------------------------------------------------------
jin prāṇommen chitsāmānyarūp anvay hotā hai ve bhāvaprāṇ hain arthāt jin prāṇommen sadaiv ‘chitsāmānya,
chitsāmānya, chitsāmānya’ aisī ekarūpatā–sadrashatā hotī hai vee bhāvaprāṇ haĩn. [jin prāṇommen sadaiv
‘pudgalasāmānya, pudgalasāmānya, pudgalasāmānya ’ aisī ekarūpatā–sadrashatā hotī hai ve dravyaprāṇ haĩn.]

je chār prāṇe jīvato pūrve, jīve chhe, jīvashe,
te jīv chhe; ne prāṇ indriy–āyu–bal–uchchhvās chhe. 30.

Page 62 of 264
PDF/HTML Page 91 of 293
single page version

62
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
indriyabalāyuruchchhavāsalakṣhaṇā hi prāṇāḥ. teṣhu chitsāmānyānvayino bhāvaprāṇāḥ,
pudgalasāmānyānvayino dravyaprāṇāḥ. teṣhāmubhayeṣhāmapi triṣhvapi kāleṣhvanavachchhinnasantānatven
dhāraṇātsansāriṇo jīvatvam. muktasya tu kevalānāmev bhāvaprāṇānān dhāraṇāttadavaseyamiti.. 30..
agurulahugā aṇantā tehin aṇantehin pariṇadā savve.
desehin asaṅkhādā siy logan savvamāvaṇṇā.. 31..
kechittu aṇāvaṇṇā michchhādansaṇakasāyajogajudā.
vijudā ya tehin bahugā
siddhā sansāriṇo jīvā.. 32..
agurulaghukā anantāstairanantaiḥ pariṇatāḥ sarve.
deshairasaṅkhyātāḥ syāllokan sarvamāpannāḥ.. 31..
kechittu anāpannā mithyādarshanakaṣhāyayogayutāḥ.
viyutāshcha tairbahavaḥ siddhāḥ sansāriṇo jīvāḥ.. 32..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 31–32
anvayārthaḥ– [anantāḥ agurulaghukāḥ] ananta aise jo agurulaghu [guṇ, ansh] [taiḥ anantaiḥ] un
ananta agurulaghu [guṇ] rūpase [sarve] sarva jīv [pariṇatāḥ] pariṇat hain; [deshaiḥ asaṅkhyātāḥ] ve
asaṅkhyāt pradeshavāle haĩn. [syāt sarvam lokam āpannāḥ] katipay kathañchit samasta lokako prāpta hote
hain [kechit tu] aur katipay [anāpannāḥ] aprāpta hote haĩn. [bahavaḥ jīvāḥ] anek [–ananta] jīv
[mithyādarshanakaṣhāyayogayutāḥ] mithyādarshan–kaṣhāy–yogasahit [sansāriṇaḥ] sansārī hain [cha] aur
anek [–ananta jīv] [taiḥ viyutāḥ] mithyādarshan–kaṣhāy–yogarahit [siddhāḥ] siddha haĩn.
--------------------------------------------------------------------------

je agurulaghuk ananta te–rūp sarva jīvo pariṇame;
saunā pradesh asaṅkhya; katipay lokavyāpī hoy chhe; 31.
avyāpī chhe katipay; valī nirdoṣh siddha jīvo ghaṇā;
mithyātva–yog–kaṣhāyayut sansārī jīv bahu jāṇavā. 32.

Page 63 of 264
PDF/HTML Page 92 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
63
atra jīvānān svābhāvikan pramāṇan muktāmuktavibhāgashchoktaḥ.
jīvā hyavibhāgaikadravyatvāllokapramāṇaikapradeshāḥ. agurulaghavo guṇāstu teṣhāmagurulaghu–
tvābhidhānasya svarūpapratiṣhṭhatvanibandhanasya svabhāvasyāvibhāgaparichchhedāḥ pratisamay–
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yahān̐ jīvoṅkā svābhāvik 1pramāṇ tathā unakā mukta aur amukta aisā vibhāg kahā hai.
jīv vāstavamen avibhāgī–ekadravyapaneke kāraṇ lokapramāṇ–ekapradeshavāle haĩn. unake [–
jīvoṅke] 2agurulaghuguṇ–agurulaghutva nāmakā jo svarūpapratiṣhṭhatvake kāraṇabhūt svabhāv usakā
3avibhāg parichchhed–pratisamay hone vālī 4ṣhaṭsthānapatit vr̥uddhihānivāle ananta hain; aur [unake
arthāt jīvoṅke] pradesh– jo ki avibhāg paramāṇu jitane māpavāle sūkṣhma ansharūp hain ve–asaṅkhya haĩn.
aise un jīvommen katipay kathañchit [kevalasamudghātake kāraṇ] lokapūraṇ–avasthāke prakār dvārā
samasta lokamen vyāpta hote hain aur katipay samasta lokamen avyāpta hote haĩn. aur un jīvommen jo
anādi
--------------------------------------------------------------------------
1. pramāṇ = māp; parimāṇa. [jīvake agurulaghutvasvabhāvake chhoṭese chhoṭe ansh [avibhāg parichchhed] karane par
svabhāvase hī sadaiv ananta ansh hote hain, isaliye jīv sadaiv aise [ṣhaṭguṇavr̥uddhihāniyukta] ananta anshon
jitanā haĩn. aur jīvake svakṣhetrake chhoṭese chhoṭe ansh karane par svabhāvase hī sadaiv asaṅkhya ansh hote hain,
isaliye jīv sadaiv aise asaṅkhya anshon jitanā hai.]

2. guṇ = ansh; avibhāg parichchheda. [jīvamen agurulaghutva nāmakā svabhāv hai. vah svabhāv jīvako
svarūpapratiṣhṭhatvake [arthāt svarūpamen rahaneke] kāraṇabhūt hai. usake avibhāg parichchhedoṅko yahān̐ agurulaghu guṇ
[–ansh] kahe haĩn.]

3. kisī guṇamen [arthāt guṇakī paryāyamen] anshakalpanā kī jānepar, usakā jo chhoṭese chhoṭā [jaghanya mātrārūp,
niransh] ansh hotā haie use us guṇakā [arthāt guṇakī paryāyakā] avibhāg parichchhed kahā jātā hai.

4. ṣhaṭsthānapatit vr̥uddhihāni = chhah sthānamen samāvesh pānevālī vr̥uddhihāni; ṣhaṭguṇ vr̥uddhihāni.
[agurulaghutvasvabhāvakee ananta anshomen svabhāvase hī pratisamay ṣhaṭguṇ vr̥uddhihāni hotī rahatī hai.]

Page 64 of 264
PDF/HTML Page 93 of 293
single page version

64
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
sambhavatṣhaṭsthānapatitavr̥uddhihānayo‘nantāḥ. pradeshāstu avibhāgaparamāṇuparichchhinnasūkṣhmānsharūpā
asaṅkhyeyāḥ. evamvidheṣhu teṣhu kechitkathañchillokapūraṇāvasthāprakāreṇ sarvalokavyāpinaḥ, kechittu
tadavyāpin iti. ath ye teṣhu mithyādarshanakaṣhāyayogairanādisantatipravr̥uttairyuktāste sansāriṇaḥ, ye
vimuktāste siddhāḥ, te cha pratyekan bahav iti.. 31–32..
jah paumarāyarayaṇan khittan khīre pabhāsayadi khīran.
tah dehī dehattho sadehamittan pabhāsayadi.. 33..
yathā padmarāgaratnan kṣhiptan kṣhīre prabhāsayati kṣhīram.
tathā dehī dehasthaḥ svadehamātran prabhāyasati.. 33..
eṣh dehamātratvadraṣhṭāntopanyāsaḥ.
-----------------------------------------------------------------------------

pravāharūpase pravartamān mithyādarshan–kaṣhāy–yog sahit hain ve sansārī hain, jo unase vimukta hain [arthāt
mithyādarshan–kaṣhāy–yogase rahit hain] ve siddha hain; aur ve har prakārake jīv bahut hain [arthāt
sansārī tathā siddha jīvommense haraek prakārake jīv ananta hain].. 31–32..
gāthā 33
anvayārthaḥ– [yathā] jis prakār [padmarāgaratnan] padmarāgaratna [kṣhīre kṣhiptan] dūdhamen ḍālā jāne
par [kṣhīram prabhāsayati] dūdhako prakāshit karatā hai, [tathā] usī prakār [dehī] dehī [jīv]
[dehasthaḥ] dehamen rahatā huā [svadehamātran prabhāsayati] svadehapramāṇ prakāshit hotā hai.
ṭīkāḥ– yah dehapramāṇapaneke draṣhṭāntakā kathan hai [arthāt yahān̐ jīvakā dehapramāṇapanā samajhāneke
liye draṣhṭānta kahā hai].
--------------------------------------------------------------------------
yahān̐ yah dhyān rakhanān chāhiye ki draṣhṭānta aur dārṣhṭānnta amuk anshomen hī ek–dūsareke sāth milate hain [–
samānatāvāle] hote hain, sarva anshomen nahī̃n.

jyam dūdhamān sthit padmarāgamaṇi prakāshe dūdhane,
tyam dehamān sthit dehī dehapramāṇ vyāpakatā lahe. 33.

Page 65 of 264
PDF/HTML Page 94 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
65
yathaiv hi padmarāgaratnan kṣhīre kṣhiptan svato‘vyatiriktaprabhāskandhen tadvayāpnoti kṣhīran, tathaiv hi jīvaḥ
anādikaṣhāyamalīmasatvamūle sharīre‘vatiṣhṭhamānaḥ svapradeshaistadabhivyāpnoti sharīram. yathaiv cha tatra
kṣhīre‘gnisanyogādudvalamāne tasya padmarāgaratnasya prabhāskandh udvalate punarnivishamāne nivishate cha, tathaiv
cha tatra sharīre vishiṣhṭāhārādivashādutsarpati tasya jīvasya pradeshāḥ utsarpanti punarapasarpati apasarpanti
cha. yathaiv cha tatpadmarāgaratnamanyatra prabhūtakṣhīre kṣhiptan svaprabhā–skandhavistāreṇ tadvayāpnoti prabhūtakṣhīran,
tathaiv hi jīvo‘nyatra mahati sharīre‘vatiṣhṭhamānaḥ svapradeshavistāreṇ tadvayāpnoti mahachchharīram. yathaiv cha
tatpadmarāgaratnamanyatra stokakṣhīre nikṣhiptan svaprabhāskandhopasanhāreṇ tadvayāpnoti stokakṣhīran, tathaiv cha
jīvo‘nyatrāṇusharīre‘vatiṣhṭhamānaḥ
-----------------------------------------------------------------------------
jis prakār padmarāgaratna dūdhamen ḍālā jāne par apanese avyatirikta prabhāsamūh dvārā us dūdhamen
vyāpta hotā hai, usī prakār jīv anādi kālase kaṣhāy dvārā malinatā honeke kāraṇ sharīramen rahatā
huā svapradeshon dvārā us sharīramen vyāpta hotā hai. aur jis prakār agnike sanyogase us dūdhamen
uphān āne par us padmarāgaratnake prabhāsamūhamen uphān ātā hai [arthāt vah vistārako vyāpta hotā
hai] aur dūdh phir baiṭh jāne par prabhāsamūh bhī baiṭh jātā hai, usī prakār vishiṣhṭa āhārādike vash
us sharīramen vr̥uddhi hone par us jīvake pradesh vistr̥ut hote hain aur sharīr phir sūkh jāne par pradesh
bhī saṅkuchit ho jāte haĩn. punashcha, jis prakār vah padmarāgaratna dūsare adhik dūdhamen ḍālā jāne par
svaprabhāsamūhake vistār dvārā us adhik dūdhamen vyāpta hotā hai, usī prakār jīv dūsare baṛe sharīramen
sthitiko prāpta hone par svapradeshoṅke vistār dvārā us baṛe sharīramen vyāpta hotā hai. aur jis
prakār vah padmarāgaratna dūsare kam dūdhamen ḍālane par svaprabhāsamūhake saṅkoch dvārā us thoṛe dūdhamen
--------------------------------------------------------------------------
avyatirikta = abhinna [jis prakār ‘mishrī ek dravya hai aur miṭhās usakā guṇ hai’ aisā kahīn draṣhṭāntamen kahā
ho to use siddhāntarūp nahīn samajhanā chāhiye; usī prakār yahān̐ bhī jīvake saṅkochavistārarūp dārṣhṭāntako
samajhaneke liye ratna aur
(dūdhamen phailī huī) usakī prabhāko jo avyatiriktapanā kahā hai yah siddhāntarūp nahīn
samajhanā chāhiye. pudgalātmak ratnako draṣhṭānt banākar asaṅkhyapradeshī jīvadravyake saṅkochavistārako kisī prakār
samajhāneke hetu yahān̐ ratnakī prabhāko ratnase abhinna kahā hai.
(arthāt ratnakī prabhā saṅkochavistārako prāpta hone
par mānon ratnake ansh hī–ratna hī–saṅkochavistārako prāpta hue aisā samajhaneko kahā hai).]

Page 66 of 264
PDF/HTML Page 95 of 293
single page version

66
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
svapradeshopasanhāreṇ tadvayāpnotyaṇusharīramiti.. 33..
savvattha atthi jīvo ṇa ya ekko ekkakāy ekkaṭṭho.
ajjhavasāṇavisiṭṭho chiṭṭhadi
maliṇo rajamalehĩn.. 34..
sarvatrāsti jīvo na chaik ekakāye aikyasthaḥ.
adhyavasānavishiṣhṭashcheṣhṭate malino rajomalaiḥ.. 34..
atra jīvasya dehāddehāntare‘stitvan, dehātpr̥uthagbhūtatvan, dehāntarasañcharaṇakāraṇan chopanyastam.
-----------------------------------------------------------------------------

vyāpta hotā hai, usī prakār jīv anya chhoṭe sharīramen sthitiko prāpta hone par svapradeshoṅke saṅkoch
dvārā us chhoṭe sharīramen vyāpta hotā hai.
bhāvārthaḥ– tīn lok aur tīn kālake samasta dravya–guṇ–paryāyoṅko ek samayamen prakāshit
karanemen samartha aise vishuddha–darshanagnānasvabhāvavāle chaitanyachamatkāramātra shuddhakvavāstikāyase vilakṣhaṇ
mithyātvarāgādi vikalpon dvārā upārjit jo sharīranāmakarma usase janit [arthāt us
sharīranāmakarmakā uday jisamen nimitta hai aise] saṅkochavistārake ādhīnarūpase jīv sarvotkr̥uṣhṭa
avagāharūpase pariṇamit hotā huā sahasrayojanapramāṇ mahāmatsyake sharīramen vyāpta hotā hai, jaghanya
avagāharūpase pariṇamit hotā huā utsedh ghanāṅgulake asaṅkhyātaven bhāg jitane labdhyaparyāpta
sūkṣhmanigodake sharīramen vyāpta hotā hai aur madhyam avagāharūpase pariṇamit hotā huā madhyam sharīramen
vyāpta hotā hai.. 33..
gāthā 34

anvayārthaḥ–
[jīvaḥ] jīv [sarvatra] sarvatra [kramavartī sarva sharīromen] [asti] hai [cha] aur
[ekakāye] kisī ek sharīramen [aikyasthaḥ] [kṣhīranīravat] ekarūpase rahatā hai tathāpi [na ekaḥ]
usake sāth ek nahīn hai; [adhyavasānavishiṣhṭaḥ] adhyavasāyavishiṣhṭa vartatā huā [rajomalaiḥ malinaḥ]
rajamal [karmamal] dvārā malin honese [cheṣhṭate] vah bhamaṇ karatā hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ jīvakā dehase dehāntaramen [–ek sharīrase anya sharīramen] astitva, dehase pr̥uthaktva
tathā dehāntaramen gamanakā kāraṇ kahā hai.
--------------------------------------------------------------------------
tan tan dhare jīv, tan mahīn aikayastha paṇ nahi ek chhe,
jīv vividh adhyavasāyayut, rajamaḷamalin thaīne bhame. 34.

Page 67 of 264
PDF/HTML Page 96 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
67
ātmā hi sansārāvasthāyān kramavartinyanavachchhinnasharīrasantāne yathaikasmin sharīre vr̥uttaḥ tathā
krameṇānyeṣhvapi sharīreṣhu vartat iti tasya sarvatrāstitvam. na chaikasmin sharīre nīre kṣhīramivaikyen
sthito‘pi bhinnasvabhāvatvātten sahaik iti tasya dehātpr̥uthagbhūtatvam. anādi–
bandhanopādhivivartitavividhādhyavasāyavishiṣhṭatvātanmūlakarmajālamalīmasatvāchcha cheṣhṭamānasyātmanasta–
thāvidhādhyavasāyakarmanirvartitetarasharīrapravesho bhavatīti tasya dehāntarasañcharaṇakāraṇopanyās
iti..34..
jesin jīvasahāvo ṇatthi abhāvo ya savvahā tassa.
te honti bhiṇṇadehā siddhā vachigoyaramadīdā.. 35..
yeṣhān jīvasvabhāvo nāstyabhāvashcha sarvathā tasya.
te bhavanti bhinnadehāḥ siddhā vāggocharamatītāḥ.. 35..
-----------------------------------------------------------------------------
ātmā sansār–avasthāmen kramavartī achchhinna [–aṭūṭ] sharīrapravāhamen jis prakār ek sharīramen
vartatā hai usī prakār kramase anya sharīrommen bhī vartatā hai; is prakār use sarvatra [–sarva sharīrommen]
astitva hai. aur kisī ek sharīramen, pānīmen dūdhakī bhān̐ti ekarūpase rahane par bhī, bhinna svabhāvake
kāraṇ usake sāth ek [tadrūp] nahīn hai; is prakār use dehase pr̥uthakpanā hai. anādi bandhanarūp
upādhise vivartan [parivartan] pānevāle vividh adhyavasāyonse vishiṣhṭa honeke kāraṇ [–anek prakārake
adhyavasāyavālā honeke kāraṇ] tathā ve adhyavasāy jisakā nimitta hain aise karmasamūhase malin honeke
kāraṇ bhramaṇ karate hue ātmāko tathāvidh adhyavasāyon tathā karmonse rache jāne vāle [–us prakārake
mithyātvarāgādirūp bhāvakarmon tathā dravyakarmonse rache jāne vāle] anya sharīramen pravesh hotā hai; is
prakār use dehāntaramen gaman honekā kāraṇ kahā gayā.. 34..
gāthā 35
anvayārthaḥ– [yeṣhān] jinake [jīvasvabhāvaḥ] jīvasvabhāv [–prāṇadhāraṇarūp jīvatva] [na
asti] nahīn hai aur [sarvathā] sarvathā [tasya abhāvaḥ cha] usakā abhāv bhī nahīn hai, [te] ve
[bhinnadehāḥ] deharahit [vāggocharam atītāḥ] vachanagocharātīt [siddhāḥ bhavanti] siddha
[siddhabhagavanta] haĩn.
--------------------------------------------------------------------------

jīvatva nahi ne sarvathā tadabhāv paṇ nahi jemane,
te siddha chhe–je dehavirahit vachanaviṣhayātīt chhe. 35.

Page 68 of 264
PDF/HTML Page 97 of 293
single page version

68
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
siddhānān jīvatvadehamātratvavyavastheyam.
siddhānān hin dravyaprāṇadhāraṇātmako mukhyatven jīvasvabhāvo nāsti. na cha jīvasvabhāvasya
sarvathābhāvo‘sti bhāvaprāṇadhāraṇātmakasya jīvasvabhāvasya mukhyatven sadbhāvāt. na cha teṣhān sharīreṇ sah
nīrakṣhīrayorivaikyen vr̥uttiḥ, yataste tatsamparkahetubhūtakaṣhāyayogaviprayogādatī–
tānantarasharīramātrāvagāhapariṇatatve‘pyatyantabhinnadehāḥ. vāchān gocharamatītashcha tanmahimā, yataste
laukikaprāṇadhāraṇamantareṇ sharīrasambandhamantareṇ cha pariprāptanirupādhisvarūpāḥ satatan prat–pantīti..35..
ṇa kudochi vi uppaṇṇo jamhā kajjan ṇa teṇ so siddho.
uppādedi ṇa kiñchi vi kāraṇamavi teṇ ṇa sa hodi.. 36..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah siddhoṅke [siddhabhagavantoṅke] jīvatva aur dehapramāṇatvakī vyavasthā hai.
siddhoṅko vāstavamen dravyaprāṇake dhāraṇasvarūp jīvasvabhāv mukhyarūpase nahīn hai; [unhen]
jīvasvabhāvakā sarvathā abhāv bhī nahīn hai, kyoṅki bhāvaprāṇake dhāraṇasvarūp jīvasvabhāvakā mukhyarūpase
sadbhāv hai. aur unhen sharīrake sāth, nīrakṣhīrakī bhān̐ti, ekarūp
1vr̥utti nahīn hai; kyoṅki
sharīrasanyogase hetubhūt kaṣhāy aur yogakā viyog huā hai isaliye ve 2atīt anantar sharīrapramāṇ
avagāharūp pariṇat hone par bhī atyant deharahit haĩn. aur 3vachanagocharātīt unakī mahimā hai; kyoṅki
laukik prāṇake dhāraṇ binā aur sharīrake sambandha binā, sampūrṇarūpase prāpta kiye hue nirupādhi svarūp
dvārā ve satat pratapate hain [–pratāpavanta vartate hain].. 35..
--------------------------------------------------------------------------
1. vr̥utti = vartan; astitva.

2. atīt anantar = bhūt kālakā sabase antim; charama. [siddhabhagavantoṅkī avagāhanā charamasharīrapramāṇ hone ke
kāraṇ us antim sharīrakī apekṣhā lekar unhen ‘dehapramāṇapanā’ kahā jā sakatā hai tathāpi, vāstavamen ve
atyanta deharahit haĩn.]

3. vachanagocharātīt = vachanagocharatāko atikrānta ; vachanaviṣhayātīt; vachan–agochara.

ūpaje nahīn ko kāraṇe te siddha tethī na kārya chhe,
upajāvatā nathī kāī paṇ tethī na kāraṇ paṇ ṭhare. 36.

Page 69 of 264
PDF/HTML Page 98 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
69
na kutashchidapyutpanno yasmāt kāryan na ten saḥ siddhaḥ.
utpādayati na kiñchidapi kāraṇamapi ten na sa bhavati.. 36..
siddhasya kāryakāraṇabhāvanirāso‘yam.
yathā sansārī jīvo bhāvakarmarūpayātmapariṇāmasantatyā dravyakarmarūpayā cha pudgalapariṇāmasantatyā
kāraṇabhūtayā ten ten devamanuṣhyatiryagnārakarūpeṇ kāryabhūt utpadyate na tathā siddharūpeṇāpīti. siddho
hyubhayakarmakṣhaye svayamutpadyamāno nānyataḥ kutashchidutpadyat iti. yathaiv cha sa ev sansārī
bhāvakarmarūpāmātmapariṇāmasantatin dravyakarmarūpān cha pudgalapariṇāmasantatin kāryabhūtān kāraṇabhūtatven
nirvartayan tāni tāni devamanuṣhyatiryagnārakarūpāṇi kāryāṇyutpādayatyātmano na tathā siddharūpamapīti.
siddho hyubhayakarmakṣhaye svayamātmānamutpādayannānyatkiñchidutpādayati.. 36..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 36
anvayārthaḥ– [yasmāt saḥ siddhaḥ] ve siddha [kutashchit api] kisī [anya] kāraṇase [na
utpannaḥ] utpanna nahīn hote [ten] isaliye [kāryan na] kārya nahīn hain, aur [kiñchit api] kuchh bhī
[anya kāryako] [na utpādayati] utpanna nahīn karate [ten] isaliye [saḥ] ve [kāraṇam api]
kāraṇ bhī [na bhavati] nahīn haĩn.
ṭīkāḥ– yah, siddhako kāryakāraṇabhāv honekā nirās hai [arthāt siddhabhagavānako kāryapanā aur
kāraṇapanā honekā nirākaraṇ–khaṇḍan hai].
jis prakār sansārī jīv kāraṇabhūt aisī bhāvakarmarūp ātmapariṇāmasantati aur dravyakarmarūp
pudgalapariṇāmasantati dvārā un–un dev–manuṣhya–tiryañch–nārakake rūpamen kāryabhūtarūpase utpanna hotā
hai, usī prakār siddharūpase bhī utpanna hotā hai–– aiesā nahīn hai; [aur] siddha [–siddhabhagavān]
vāstavamen, donon karmon kā kṣhay hone par, svayam [siddharūpase] utpanna hote hue anya kisī kāraṇase
[–bhāvakarmase yā dravyakarmase] utpanna nahīn hote.
punashcha, jis prakār vahī sansārī [jīv] kāraṇabhūt hokar kāryabhūt aisī bhāvakarmarūp
ātmapariṇāmasantati aur dravyakarmarūp pudgalapariṇāmasantati rachatā huā kāryabhūt aise ve–ve dev–
manuṣhya–tiryañch–nārakake rūp apanemen utpanna karatā hai, usī prakār siddhakā rūp bhī [apanemen] utpanna
karatā hai–– aiesā nahīn hai; [aur] siddha vāstavamen, donon karmoṅkā kṣhay hone par, svayam apaneko
[siddharūpase] utpanna karate hue anya kuchh bhī [bhāvadravyakarmasvarūp athavā devādisvarūp kārya] utpanna
nahīn karate.. 36..
--------------------------------------------------------------------------
ātmapariṇāmasantati = ātmāke pariṇāmoṅkī paramparā.

Page 70 of 264
PDF/HTML Page 99 of 293
single page version

70
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
sassadamadh uchchhedan bhavvamabhavvan cha suṇṇamidaran cha.
viṇṇāṇamaviṇṇāṇan ṇa vi jujjadi asadi sabbhāve.. 37..
shāshvatamathochchhedo bhavyamabhavyan cha shūnyamitarachcha.
vignānamavignānan nāpi yujyate asati sadbhāve.. 37..
atra jīvābhāvo muktiriti nirastam.
dravyan dravyatayā shāshvatamiti, nitye dravye paryāyāṇān pratisamayamuchchhed iti, dravyasya sarvadā
abhūtaparyāyaiḥ bhāvyamiti, dravyasya sarvadā bhūtaparyāyairabhāvyamiti, dravyamanyadravyaiḥ sadā shūnyamiti, dravyan
svadravyeṇ sadā‘shūnyamiti, kvachijjīvadravye‘nantan gnānan kvachitsāntan gnānamiti, kvachijjīvadravye‘nantan
kvachitsāntamagnānamiti–etadanyathā–
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 37
anvayārthaḥ– [sadbhāve asati] yadi [mokṣhamen jīvakā] sadbhāv na ho to [shāshvatam] shāshvat,
[ath uchchhedaḥ] nāshavant, [bhavyam] bhavya [–honeyogya], [abhavyam cha] abhavya [–na honeyogya],
[shūnyam] shūnya, [itarat cha] ashūnya, [vignānam] vignān aur [avignānam] avignān [na api
yujyate] [jīvadravyamen] ghaṭit nahīn ho sakate. [isaliye mokṣhamen jīvakā sadbhāv hai hī.]
ṭīkāḥ– yahān̐, ‘jīvakā abhāv so mukti hai’ is bātakā khaṇḍan kiyā hai.
[1] dravya dravyarūpase shāshvat hai, [2] nitya dravyamen paryāyoṅkā prati samay nāsh hotā hai, [3]
dravya sarvadā abhūt paryāyarūsape bhāvya [–honeyogya, pariṇamit honeyogya] hai, [4] dravya sarvadā bhūt
paryāyarūpase abhāvya [–na honeyogya] hai, [5] dravya anya dravyon se sadā shūnya hai, [6] dravya
svadravyase sadā ashūnya hai, [7]
1ikasī jīvadravyamen ananta gnān aur kisīmen sānta gnān hai, [8] 2
ikasī
--------------------------------------------------------------------------
1. jise samyaktvase chyut nahīn honā hai aise samyaktvī jīvako ananta gnān hai aur jise samyaktvase chyut honā
hai aise samyaktvī jīvake sānta gnān hai.
2. abhavya jīvako ananta agnān hai aur jise kisī kāl bhī gnān hotā hai aise agnānī bhavya jīvako sānta
agnān hai.
sadbhāv jo nahi hoy to dhruv, nāsh, bhavya, abhavya ne
vignān, aṇavignān, shūnya, ashūnya–e kāī nav ghaṭe. 37.

Page 71 of 264
PDF/HTML Page 100 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
71
nupapadyamānan muktau jīvasya sadbhāvamāvedayatīti.. 37..
kammāṇan phalamekko ekko kajjan tu ṇāṇamadh ekko.
chedayadi jīvarāsī chedagabhāveṇ tiviheṇa.. 38..
karmaṇān phalamekaḥ ekaḥ kāryan tu gnānamathaikaḥ.
chetayati jīvarāshishchetakabhāven trividhena.. 38..
chetayitr̥utvaguṇavyākhyeyam.
eke hi chetayitāraḥ prakr̥uṣhṭataramohamalīmasen prakr̥uṣhṭataragnānāvaraṇamudritānubhāven
-----------------------------------------------------------------------------

jīvadravyamen ananta agnān aur kisīmen sānta agnān hai – yah sab,
1anyathā ghaṭit na hotā huā,
mokṣhamen jīvake sadbhāvako pragaṭ karatā hai.. 37..
gāthā 38
anvayārthaḥ– [trividhen chetakabhāven] trividh chetakabhāv dvārā [ekaḥ jīvarāshiḥ] ek jīvarāshi
[karmaṇān phalam] karmoṅke phalako, [ekaḥ tu] ek jīvarāshi [kāryan] kāryako [ath] aur [ekaḥ]
ek jīvarāshi [gnānam] gnānako [chetayati] chetatī [–vedatī] hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. anyathā = anya prakārase; dūsarī rītise. [mokṣhamen jīvakā astitva hī na rahatā ho to uparokta āṭh
bhāv ghaṭit ho hī nahīn sakate. yadi mokṣhamen jīvakā abhāv hī ho jātā ho to, [1] pratyek dravya
dravyarūpase shāshvat hai–yah bāt kaise ghaṭit hogī? [2] pratyek dravya nitya rahakar usamen paryāyakā nāsh
hotā rahatā hai– yah bāt kaise ghaṭit hogī? [3–6] pratyek dravya sarvadā anāgat paryāyase bhāvya, sarvadā
atīt paryāyase abhāvya, sarvadā parase shūnya aur sarvadā svase ashūnya hai– yah bāten kaise ghaṭit hoṅgī?
[7] kisī jīvadravyamen ananta gnān haie– yah bāt kaise ghaṭit hogī? aur [8] kisī jīvadravyamen sānta
agnān hai [arthāt jīvadravya nitya rahakar usamen agnānapariṇāmakā anta ātā hai]– yah bāt kaise ghaṭit
hogī? isaliye in āṭh bhāvon dvārā mokṣhamen jīvakā astitva siddha hotā hai.]
traṇavidh chetakabhāvathī ko jīvarāshi ‘kārya’ne,
ko jīvarāshi ‘karmaphaḷ’ne, koī chete ‘gnān’ne. 38.