Page 72 of 264
PDF/HTML Page 101 of 293
single page version
chetayante. anye tu prakr̥uṣhṭataramohamalīmasenāpi prakr̥uṣhṭagnānāvaraṇamudritānubhāven chetak–svabhāven
manāgvīryāntarāyakṣhayopashamāsāditakāryakāraṇasāmarthyāḥ sukhaduḥkharūpakarmaphalānubhavan–samvalitamapi
kāryamev prādhānyen chetayante. anyatare
vīryā api nirjīrṇakarmaphalatvādatyant–
hī pradhānataḥ chetate hain, kyoṅki unakā ati prakr̥uṣhṭa vīryāntarāyase kārya karanekā [–karmachetanārūp
pariṇamit honekā] sāmarthya naṣhṭa gayā hai.
mishritarūpasee bhī – ‘kārya’ ko hī pradhānataḥ chetate hain, kyoṅki unhonne alpa vīryāntarāyake kṣhayopashamase
1. chetayitr̥utva = chetayitāpanā; chetanevālāpanā ; chetakapanā.
2. karmachetanāvāle jīvako gnānāvaraṇ ‘prakr̥uṣhṭa’ hotā hai aur karmaphalachetanāvāleko ‘ati prakr̥uṣhṭa’ hotā hai.
3. kārya = [jīv dvārā] kiyā jātā ho vah; ichchhāpūrvak iṣhṭāniṣhṭa vikalparūp karma. [jin jīvoṅko vīryakā
karmachetanārūpase pariṇamit hote haĩn. vah karmachetanā karmaphalachetanāse mishrit hotī hai.]
Page 73 of 264
PDF/HTML Page 102 of 293
single page version
pāṇittamadikkantā
prāṇitvamatikrāntāḥ gnānan vindanti te jīvāḥ.. 39..
dvārā ‘gnān’ ko hī – ki jo gnān apanese
sukhaduḥkharūp] karmaphal nirjarit ho gayā hai aur atyanta
aur [prāṇitvam atikrāntāḥ] jo prāṇitvakā [–prāṇoṅkā] atikram kar gaye hain [te jīvāḥ] ve jīv
[gnānan] gnānako [vindanti] vedate haĩn.
2. kr̥utakr̥utya = kr̥utakārya. [paripūrṇa gnānavāle ātmā atyanta kr̥utakārya hain isaliye, yadyapi unhen anant vīrya pragaṭ
huā hai tathāpi, unakā vīrya kāryachetanāko [karmachetanāko] nahīn rachatā, [aur vikārī sukhaduḥkh vinaṣhṭa ho gaye
hain isaliye unakā vīrya karmaphal chetaneāko bhī nahīn rachatā,] gnānachetanāko hī rachatā hai.]
prāṇitvathī atikrānta je te jīv vede gnānane. 39.
Page 74 of 264
PDF/HTML Page 103 of 293
single page version
chetayante anubhavanti upalabhante vindantītyekārthāshchetanānubhūtyupalabdhivedanānāmekārthatvāt. tatra sthāvarāḥ
karmaphalan chetayante, trasāḥ kāryan chetayante, kevalagnāninognānan chetayant iti.. 39..
jīvassa savvakālan aṇaṇṇabhūdan viyāṇīhi.. 40..
jīvasya sarvakālamananyabhūtan vijānīhi.. 40..
karmaphalako chetate hain, tras kāryako chetate hain, kevalagnānī gnānako chetate haĩn.
sakatī haie; unakā yahān̐ niṣhedh nahīn samajhanā, mātra vivakṣhābhed hai aisā samajhanā chāhiye.
jīvadravyane te sarva kāḷ ananyarūpe jāṇavo. 40
Page 75 of 264
PDF/HTML Page 104 of 293
single page version
visheṣhagrāhi gnānan, sāmānyagrāhi darshanam. upayogashcha sarvadā jīvādapr̥uthagbhūt ev,
ekāstitvanirvr̥uttatvāditi.. 40..
ābhiṇisudodhimaṇakevalāṇi ṇāṇāṇi pañchabheyāṇi.
kumatishrutavibhaṅgāni cha trīṇyapi gnānaiḥ sanyuktāni.. 41..
ananyarūpase [vijānīhi] jāno.
gnān hai aur sāmānyako grahaṇ karanevālā darshan hai [arthāt visheṣh jisamen pratibhāsit ho vah gnān
hai aur sāmānya jisamen pratibhāsit ho vah darshan hai]. aur upayog sarvadā jīvase
aur kumati, kushrut aur vibhaṅg–[trīṇi api] yah tīn [agnān] bhī [gnānaiḥ] [pān̐ch] gnānake sāth
[sanyuktāni] sanyukta kiye gaye haĩn. [is prakār gnānopayogake āṭh bhed haĩn.]
Page 76 of 264
PDF/HTML Page 105 of 293
single page version
khalvanādignānāvaraṇakarmāvachchhannapradeshaḥ san, yattadāvaraṇakṣhayopashamādindri–yānindriyāvalambāchcha
mūrtāmūrtadravyan vikalan visheṣheṇāvabudhyate tadābhinibodhikagnānam, yattadā–
varaṇakṣhayopashamādanindriyāvalambāchcha mūrtāmūrtadravyan vikalan visheṣheṇāvabudhyate tat shrutagnānam,
yattadāvaraṇakṣhayopashamādev mūrtadravyan vikalan visheṣheṇāvabudhyate tadavadhignānam, yattadā–varaṇakṣhayopashamādev
bhedoṅke] nāmakā kathan hai.
pradeshavālā vartatā huā, [1] us prakārake [arthāt matignānake] āvaraṇake kṣhayopashamase aur
indriy–manake avalambanase mūrta–amūrta dravyakā
avalambanase mūrta–amūrta dravyakā vikalarūpase visheṣhataḥ avabodhan karatā hai vah shrutagnān hai, [3] us
prakārake āvaraṇake kṣhayopashamase hī mūrta dravyakā vikalarūpase visheṣhataḥ avabodhan karatā hai vah
avadhignān hai, [4] us prakārake āvaraṇake kṣhayopashamase hī paramanogat [–dūsaroṅke manake sāth
sambandhavāle] mūrta dravyakā vikalarūpase visheṣhataḥ avabodhan karatā hai vah manaḥparyayagnān hai, [5]
samasta āvaraṇake atyanta kṣhayase, keval hī [–ātmā akelā hī], mūrta–amūrta dravyakā sakalarūpase
2. visheṣhataḥ avabodhan karanā = jānanā. [visheṣh avabodh arthāt visheṣh pratibhās so gnān hai.]
Page 77 of 264
PDF/HTML Page 106 of 293
single page version
shrutagnānamev kushrutagnānam, mithyādarshanodayasahacharitamavadhignānamev vibhaṅgagnānamiti svarūpābhidhānam.
itthan matignānādignānopayogāṣhṭakan vyākhyātam.. 41..
ābhinibodhikagnān hī kumatignān hai, [7] mithyādarshanake udayake sāthakā shrutagnān hī kushrutagnān hai,
[8] mithyādarshanake udayake sāthakā avadhignān hī vibhaṅgagnān hai. – is prakār [gnānopayogake
bhedoṅke] svarūpakā kathan hai.
nishchayanayase akhaṇḍa–ek–vishuddhagnānamay aisā yah ātmā vyavahāranayase sansārāvasthāmen karmāvr̥utta
vikalparūpase jo jānatā hai vah matignān hai. vah tīn prakārakā haiḥ upalabdhirūp, bhāvanārūp aur
upayogarūpa. matignānāvaraṇake kṣhayopashamase janit arthagrahaṇashakti [–padārthako jānanekī shakti] vah
upalabdhi hai, jāne hue padārthakā punaḥ punaḥ chintan vah bhāvanā hai aur ‘yah kālā hai,’ ‘yah pīlā hai
’ ityādirūpase arthagrahaṇavyāpār [–padārthako jānanekā vyāpār] vah upayog hai. usī prakār vah
[matignān] avagrah, īhā, avāy aur dhāraṇārūp bhedon dvārā athavā koṣhṭhabuddhi, bījabuddhi,
padānusārībuddhi tathā sambhinnashrotr̥utābuddhi aise bhedon dvārā chār prakārakā hai. [yahān̐, aisā tātparya grahaṇ
karanā chāhiye ki nirvikār shuddha anubhūtike prati abhimukh jo matignān vahī upādeyabhūt ananta
sukhakā sādhak honese nishchayase upādey hai, usake sādhanabhūt bahiraṅg matignān to vyavahārase upādey
hai.]
Page 78 of 264
PDF/HTML Page 107 of 293
single page version
nayarūp hai. ‘upayog’ shabdase yahān̐ vastuko grahaṇ karanevālā pramāṇ samajhanā chāhiye arthāt sampūrṇa
vastuko jānanevālā gnān samajhanā chāhiye aur ‘nay’ shabdase vastuke [guṇaparyāyarūp] ek deshako
grahaṇ karanevālā aisā gnātākā abhiprāy samajhanā chāhiye. [yahān̐ aisā tātparya grahaṇ karanā chāhiye
ki vishuddhagnānadarshan jisakā svabhāv hai aise shuddha ātmatattvake samyak shraddhān–gnān–anucharaṇarūp
abhedaratnatrayātmak jo bhāvashrut vahī upādeyabhūt paramātmatattvakā sādhak honese nishchayase upādey hai
kintu usake sādhanabhūt bahiraṅg shrutagnān to vyavahārase upādey hai.]
avadhignān deshāvadhi, paramāvadhi aur sarvāvadhi aise bhedon dvārā tīn prakārase hai. usamen, paramāvadhi aur
sarvāvadhi chaitanyake uchhalanese bharapūr ānandarūp paramasukhāmr̥utake rasāsvādarūp samarasībhāvase pariṇat
charamadehī tapodhanoṅko hotā hai. tīnon prakārake avadhignān nishchayase vishiṣhṭa samyaktvādi guṇase hote
haĩn. devon aur nārakoṅke honevāle bhavapratyayī jo avadhignān vah niyamase deshāvadhi hī hotā hai.
yah ātmā, manaḥparyayagnānāvaraṇakā kṣhayopasham hone par, paramanogat mūrta vastuko jo
do prakārakā hai. vahān̐, vipulamati manaḥparyayagnān parake manavachanakāy sambandhī padārthoṅko, vakra tathā
avakra donoṅko, jānatā hai aur r̥ujumati manaḥparyayagnān to r̥ujuko [avakrako] hī jānatā hai.
nirvikār ātmākī upalabdhi aur bhāvanā sahit charamadehī muniyoṅko vipulamati manaḥparyayagnān hotā
hai. yah donon manaḥparyayagnān vītarāg ātmatattvake samyak shraddhān–gnān–anuṣhṭhānakī bhāvanā sahit,
pandrah pramād rahit apramatta muniko upayogamen–vishuddha pariṇāmamen–utpanna hote haĩn. yahān̐ manaḥparyayagnānake
utpādakālamen hī apramattapanekā niyam hai, phir pramattapanemen bhī vah sambhavit hotā hai.
Page 79 of 264
PDF/HTML Page 108 of 293
single page version
aṇidhaṇamaṇantavisayan kevaliyan chāvi paṇṇattan.. 42..
pariṇamit hotā hai tathāpi vah shrutagnān gaṇadharadev ādiko hī hotā hai, kevalībhagavantoṅko to
kevalagnān hī hotā hai. punashcha, kevalībhagavantoṅko shrutagnān nahīn hai itanā hī nahīn, kintu unhen
gnān–agnān bhī nahīn hai arthāt unhen kisī viṣhayakā gnān tathā kisī viṣhayakā agnān ho aisā bhī
nahīn hai – sarva viṣhayoṅkā gnān hī hotā hai; athavā, unhen mati–gnānādi anek bhedavālā gnān nahīn
hai – ek kevalagnān hī hai.
karanese] us–us kāl duḥnay aur duḥpramāṇ hote haĩn. [mithyādarshanake sadbhāvamen vartatā huā
matignān vah kumatignān hai, shrutagnān vah kushrutagnān hai, avadhignān vah vibhaṅgagnān hai; usake
sadbhāvamen vartate hue nay ve duḥnay hain aur pramāṇ vah duḥpramāṇ hai.] isaliye aisā bhāvārtha samajhanā
chāhiye ki nirvikār shuddha ātmākī anubhūtisvarūp nishchay samyaktva upādeyahai.
niḥsīmaviṣhay anidhan kevaḷarūp bhed kahel chhe. 42.
Page 80 of 264
PDF/HTML Page 109 of 293
single page version
anidhanamanantaviṣhayan kaivalyan chāpi pragnaptam.. 42..
yattadāvaraṇakṣhayopashamāchchakṣhurindriyāvalambāchcha mūrtadravyan vikalan sāmānye
hai aisā [anidhanam] avināshī [kaivalyan] kevaladarshan [pragnaptam] – aise chār bhedavālā kahā hai.
pradeshomvālā vartatā huā, [1] us prakārake [arthāt chakṣhudarshanake] āvaraṇake kṣhayopashamase aur chakṣhu–
indriyake avalambanase mūrta dravyako vikalarūpase
Page 81 of 264
PDF/HTML Page 110 of 293
single page version
mūrtadravyan vikalan sāmānyenāvabudhyate tadachakṣhurdarshanam, yattadāvaraṇakṣhayopashamādev mūrtadravyan vikalan
sāmānyenāvabudhyate tadavadhidarshanam, yatsakalāvaraṇātyantakṣhaye keval ev mūrtāmūrtadravyan sakalan
sāmānyenāvabudhyate tatsvābhāvikan kevaladarshanamiti svarūpābhidhānam.. 42..
tamhā du vissarūvan bhaṇiyan daviyatti ṇāṇīhĩn.. 43..
tasmāttu vishvarūpan bhaṇitan dravyamiti gnānibhiḥ.. 43..
vah chakṣhudarshan hai, [2] us prakārake āvaraṇake kṣhayopashamase tathā chakṣhuke atirikta sheṣh chār indrayonnn
aur manake avalambanase mūrta–amūrta dravyako vikarūpase sāmānyataḥ avabodhan karatā hai vah achakṣhudarshan
haie, [3] us prakārake āvaraṇake kṣhayopashamase hī mūrta dravyako vikarūpase sāmānyataḥ avabodhan karatā
hai vah avadhidarshan hai, [4] samasta āvaraṇake atyanta kṣhayase, keval hī [–ātmā akelā hī],
mūrta–amūrta dravyako sakalarūpasee sāmānyataḥ avabodhan karatā hai vah svābhāvik kevaladarshan hai. –is
prakār [darshanopayogake bhedoṅke] svarūpakā kathan hai.. 42..
gnāniyonne [dravyan] dravyako [vishvarūpam iti bhaṇitam] vishvarūp [–anekarūp] kahā hai.
te kāraṇe to vishvarūp kahyun daravane gnānīe. 43.
Page 82 of 264
PDF/HTML Page 111 of 293
single page version
tvenaikabhāvatvāt. na chaivamuchyamānepyekasminnātmanyābhinibodhikādīnyanekāni gnānāni virudhyante,
dravyasya vishvarūpatvāt. dravyan hi sahakramapravr̥uttānantaguṇaparyāyādhāratayānantarūpatvādekamapi vishva–
rūpamabhidhīyat iti.. 43..
davvāṇantiyamadhavā
dravyānantyamathavā dravyābhāvan prakr̥urvanti.. 44..
donoṅko ekadravyapanā hai, donoṅke abhinna pradesh honese donoṅko ekakṣhetrapanā hai, donon ek samayameen rache
jāte honese donoṅko ekakālapanā hai, donoṅkā ek svabhāv honese donoṅko ekabhāvapanā hai. kintu
aisā kahā jāne par bhī, ek ātmāmen ābhinibodhik [–mati] ādi anek gnān virodh nahīn pāte,
kyoṅki dravya vishvarūp hai. dravya vāstavamen sahavartī aur kramavartī aise ananta guṇon tathā paryāyoṅkā
ādhār honeke kāraṇ anantarūpavālā honese, ek hone par bhī,
[athavā] athavā [dravyābhāvan] dravyakā abhāv [prakurvanti] ho.
anek gnānātmak honemen virodh nahīn hai.]
to thāy dravya–anantatā vā thāy nāsti dravyanī. 44.
Page 83 of 264
PDF/HTML Page 112 of 293
single page version
yatrāshritāstadrravyam. tadapi anyachchedguṇebhyaḥ. punarapi guṇāḥ kvachidāshritāḥ. yatrāshritāḥ tadrravyam.
tadapyanyadev guṇebhyaḥ. evan dravyasya guṇebhyo bhede bhavati dravyā nantyam. dravyan hi guṇānān samudāyaḥ.
guṇāshchedanye samudāyāt, ko nām samudāyaḥ. ev guṇānān dravyādbhede bhavati dravyābhāv iti.. 44..
nechchhanti nishchayagnāstadviparītan hi vā teṣhām.. 45..
āshrit hon vah dravya hotā hai. vah yadi guṇonse anya ho to– phir bhī guṇ kisīke āshrit hoṅge;
[ve] jisake āshrit hon vah dravya hotā hai. vah bhī guṇose anya hī ho.–– is prakār, yadi
dravyakā guṇonse bhinnatva ho to, dravyakī anantatā ho.
kahān̐se ghaṭit hogā?] is prakār, yadi guṇoṅkā dravyase bhinnatva ho to, dravyakā abhāv ho.. 44..
anyapanā [vā] yā [tadviparītan] [vibhaktapanerūp] ananyapanā [na ichchhanti] nahīn mānate.
paṇ tyān vibhakta ananyatā vā anyatā nahi mānya chhe. 45.
Page 84 of 264
PDF/HTML Page 113 of 293
single page version
tathaikasya paramāṇostadvartinān sparsharasagandhavarṇādiguṇānān chāvibhaktapradeshatvādananyatvam. yathā
tvatyantaviprakr̥uṣhṭayoḥ sahyavindhyayoratyantasannikr̥uṣhṭayoshcha mishritayostoyapayasorvibhaktapradeshatvalakṣhaṇ–
manyatvamananyatvan cha, na tathā dravyaguṇānān vibhaktapradeshatvābhāvādanyatvamananyatvan cheti.. 45..
vah spaṣhṭa samajhāyā jātā haiḥ– jis prakār ek paramāṇuko ek svapradeshake sāth avibhaktapanā honese
ananyapanā hai, usī prakār ek paramāṇuko tathā usamen rahanevāle sparsha–ras–gandh–varṇa ādi guṇoṅko
avibhakta pradesh honese [avibhakta–pradeshatvasvarūp] ananyapanā hai; parantu jis prakār atyanta dūr aise
[vibhaktapradeshatvasvarūp] anyapanā tathā [vibhaktapradeshatvasvarūp] ananyapanā nahīn hai.. 45..
2. atyanta dūr sthit sahya aur vindhya nāmake parvatoṅko bhinnapradeshatvasvarūp anyapanā hai.
Page 85 of 264
PDF/HTML Page 114 of 293
single page version
te tesimaṇaṇṇatte aṇṇatte chāvi
te teṣhāmananyatve anyatve chāpi vidyante.. 46..
yathā devadattasya gaurityanyatve ṣhaṣhṭhīvyapadeshaḥ, tathā vr̥ukṣhasya shākhā dravyasya guṇā ityananyatve‘pi.
ghaṭabhāvan svayam sven svasmai svasmāt svasmin karotītyātmātmānamātmanātmane ātman ātmani
guṇoṅke [anyatve] anyapanemen [ananyatve cha api] tathā ananyapanemen bhī [vidyante] ho sakate haĩn.
ṭīkāḥ–
jis prakār‘devadatta phalako aṅkush dvārā dhanadattake liyee vr̥ukṣha parase bagīchemen toṛatā hai’ aise anyapanemen
kārakavyapadesh hotā haie, usī prakār
ātmāmen jānatā hai’ aise ananyapanemen bhī [kārakavyapadesh] hotā haie. jis prakār ‘ūn̐che devadattakī
ūn̐chī gāy’ aisā anyapanemen sansthān hotā haie, usī prakār ‘vishāl vr̥ukṣhakā vishāl shākhāsamudāy’,
mūrta dravyake mūrta guṇ’ aise ananyapanemen bhī [sansthān] hotā haie. jis prakār ‘ek devadattakī das
aisā kuchh nahīn hai; jahān̐ abhed ho vahān̐ bhī ve ghaṭit hote haĩn. isaliye dravya–guṇommen jo vyapadesh ādi hote hain ve
kahīn ekāntase dravya–guṇoṅke bhedako siddha nahīn karate.]
vyapadesh ne sansthān, saṅkhyā, viṣhay bahu ye hoy chhe;
te temanā anyatva tem ananyatāmān paṇ ghaṭe. 46.
Page 86 of 264
PDF/HTML Page 115 of 293
single page version
jānātītyananyatve‘pi. yathā prānshordevadattasya prānshurgaurityanyatve sansthānan, tathā prānshorvr̥ukṣhasya prānshuḥ
shākhābharo mūrtadravyasya mūrtā guṇā ityananyatve‘pi. yathaikasya devadattasya dash gāv ityanyatve saṅkhyā,
tathaikasya vr̥ukṣhasya dash shākhāḥ ekasya dravyasyānantā guṇā ityananyatve‘pi. yathā goṣhṭhe gāv ityanyatve
viṣhayaḥ, tathā vr̥ukṣhe shākhāḥ dravye guṇā ityananyatve‘pi. tato na vyapadeshādayo dravyaguṇānān vastutven bhedan
sādhayantīti.. 46..
bhaṇṇanti tah pudhattan eyattan chāvi tachchaṇhū.. 47..
bhaṇanti tathā pr̥uthaktvamekatvan chāpi tattvagnāḥ.. 47..
guṇ’ aise ananyapanemen bhī [saṅkhyā] hotī hai. jis prakār ‘bāṛee men gāyen’ aise anyapanemen viṣhay [–
ādhār] hotā hai, usī prakār ‘vr̥ukṣhamen shākhāyen’, ‘dravyamen guṇ’ aise ananyapanemen bhī [viṣhay] hotā
hai. isaliye [aisā samajhanā chāhiye ki] vyapadesh ādi, dravya–guṇommen vasturūpase bhed siddha nahīn
karate.. 46..
kahā jātā hai, [tathā] usī prakār [tattvagnāḥ] tattvagna [pr̥uthaktvam] pr̥uthaktva [cha api] tathā
[ekatvam] ekatvako kahate haĩn.
te rīt tattvagno kahe ekatva tem pr̥uthaktvane. 47.
Page 87 of 264
PDF/HTML Page 116 of 293
single page version
vyapadeshan pr̥uthaktvaprakāreṇ kurute, yathā cha gnānamabhinnāstitvanirvr̥uttamabhinnāstitvanirvr̥uttasyābhinna–
sansthānamabhinnasansthānasyābhinnasaṅkhyamabhinnasaṅkhyasyābhinnaviṣhayalabdhavr̥uttikamabhinnaviṣhayalabdhavr̥uttikasya
puruṣhasya gnānīti vyapadeshamekatvaprakāreṇ kurute; tathānyatrāpi. yatra dravyasya bheden vyapadeshādiḥ tatra
pr̥uthaktvan, yatrābheden tatraikatvamiti.. 47..
doṇhan achedaṇattan pasajadi samman jiṇāvamadan.. 48..
dvayorachetanatvan prasajati samyag jināvamatam.. 48..
saṅkhyāvāle aur [4] bhinna viṣhayamen sthit aise puruṣhako ‘dhanī’ aisā vyapadesh pr̥uthaktvaprakārase karatā
hain, tathā jis prakār [1] abhinna astitvase rachit, [2] abhinna sansthānavālā, [3] abhinna
saṅkhyāvālā aur [4] abhinna viṣhayamen sthit aisā gnān [1] abhinna astitvase rachit, [2] abhinna
sansthānavāle, [3] abhinna saṅkhyāvāle aur [4] abhinna viṣhayamen sthit aise puruṣhako ‘gnānī’ aisā
vyapadesh ekatvaprakārase karatā hai, usī prakār anyatra bhī samajhanā chāhiye. jahān̐ dravyake bhedase
vyapadesh ādi hon vahān̐ pr̥uthaktva hai, jahān̐ [dravyake] abhedase [vyapadesh ādi] hon vahān̐ ekatva hai..
47..
[achetanatvan prasajati] achetanapanekā prasaṅg āye– [samyag jināvamatam] jo ki jinoṅko samyak
prakārase asammat hai.
banne achetanatā lahe–jinadevane nahi mānya je. 48.
Page 88 of 264
PDF/HTML Page 117 of 293
single page version
devadattarahitaparashuvattatkartr̥utvavyāpārāsamarthatvādachetayamānamachetanamev syāt. na cha gnānagnānino–
ryutasiddhayossanyogen chetanatvan dravyasya nirvisheṣhasya guṇānān nirāshrayāṇān shūnyatvāditi.. 48..
binā, devadatta rahit kulhāṛīkī bhān̐ti, apane
hote haĩn.. 48..
achetanatva ā jāyegā.]
achetanapanā ā jāvegā.]
gnānake sāth yukta hokar ātmā ‘gnānavālā [–gnānī]’ hotā hai aisā bhī nahīn hai. lakaṛī aur manuṣhyakī
bhān̐ti gnān aur ātmā kabhī pr̥uthak hoṅge hī kaise? visheṣharahit dravya ho hī nahīn sakatā, isaliye gnān rahit
ātmā kaisā? aur āshray binā guṇ ho hī nahīn sakatā, isaliye ātmāke binā gnān kaisā? isaliye
‘lakaṛī’ aur ‘lakaṛīvāle’kī bhān̐ti ‘gnān’ aur ‘gnānī’kā yutasiddhapanā ghaṭit nahīn hotā.]
Page 89 of 264
PDF/HTML Page 118 of 293
single page version
aṇṇāṇīti cha vayaṇan egattappasādhagan hodi.. 49..
agnānīti cha vachanamekatvaprasādhakan bhavati.. 49..
kimagnānasamavāyāt, kimagnānen sahaikatvāt? na tāvadagnānasamavāyāt; agnānino hyagnānasamavāyo
niṣhphalaḥ, gnānitvan tu gnānasamavāyābhāvānnāstyeva. tato‘gnānīti vachanamagnānen sahaikatvamavashyan
‘agnānī’ [iti cha vachanam] aisā vachan [ekatvaprasādhakan bhavati] [guṇ–guṇīke] ekatvako siddha
karatā hai.
gnānase arthāntarabhūt ātmā gnānake samavāyase gnānī hotā hai aisā mānanā vāstavamen yogya nahīn hai.
[ātmāko gnānake samavāyase gnānī honā mānā jāye to ham pūchhate hain ki] vah [–ātmā] gnānakā
samavāy honese pahale vāstavamen gnānī hai ki agnānī? yadi gnānī hai [aisā kahā jāye] to gnānakā
samavāy niṣhphal hai. ab yadi agnānī hai [aisā kahā jāye] to [pūchhate hain ki] agnānake samavāyase
agnānī hai ki agnānake sāth ekatvase agnānī hai? pratham, agnānake samavāyase agnānī ho nahīn
sakatā; kyoṅki agnānīko agnānakā samavāy niṣhphal hai aur gnānīpanā to gnānake samavāyakā abhāv
honese hai hī nahīnn. isaliye ‘agnānī’ aisā vachan agnānake sāth ekatvako avashya siddha karatā hī
hai. aur is prakār agnānake sāth ekatva siddha honese gnānake sāth bhī ekatva avashya siddha hotā
hai.
‘agnānī’ evun vachan te ekatvanī siddhi kare. 49.
Page 90 of 264
PDF/HTML Page 119 of 293
single page version
tamhā davvaguṇāṇan ajudā siddhi tti ṇiddiṭhṭhā.. 50..
tasmādrravyaguṇānān ayutā siddhiriti nirdiṣhṭā.. 50..
huā na?
gnānaguṇamen shaktirūpase sthit kevalagnān vyakta hotā hai; kevalagnān kahīn bāharase ākar
kevalībhagavānake ātmāke sāth samavāyako prāpta hotā ho aisā nahīn hai. chhadmasthadashāmen aur
kevalīdashāmen jo gnānakā antar dikhāī detā hai vah mātra shakti–vyaktirūp antar samajhanā chāhiye..
49..
dravya aur guṇoṅkī [ayutā siddhiḥ iti] ayutasiddhi [nirdiṣhṭā] [jinonne] kahī hai.
te kāraṇe bhākhī ayutasiddhi guṇo ne dravyane. 50.
Page 91 of 264
PDF/HTML Page 120 of 293
single page version
nibandhanasyāstitvāntarasyābhāvādayutasiddhatvam. tato dravyaguṇānān samavartitvalakṣhaṇasamavāyabhājām–
yutasiddhirev, na pr̥uthagbhūtatvamiti.. 50..
davvādo ya aṇaṇṇā aṇṇattapagāsagā
vavadesado pudhattan kuvvanti hi ṇo
dravya aur guṇ ek astitvase rachit hain unakī jo anādi–ananta sahavr̥utti [–ek sāth
[–dravya aur guṇoṅko sañgnā– lakṣhaṇ–prayojan ādikī apekṣhāse bhed hone par bhī] vasturūpase abhed
honese apr̥uthakpanā hai; vahī, yutasiddhike kāraṇabhūt
2. samavāyakā svarūp samavartīpanā arthāt anādi–ananta sahavr̥utti hai. dravya aur guṇoeṅko aisā samavāy [anādi–
paramāṇumān prarūpit varaṇ, ras, gandh tem ja sparsha je,
aṇuthī abhinna rahī visheṣh vaḍe prakāshe bhedane; 51.
tyam gnānadarshan jīvaniyat ananya rahīne jīvathī,
anyatvanā kartā bane vyapadeshathī–na svabhāvathī. 52.