Panchastikay Sangrah-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 53-67.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 7 of 15

 

Page 92 of 264
PDF/HTML Page 121 of 293
single page version

92
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
varṇarasagandhasparshāḥ paramāṇuprarūpitā visheṣhaiḥ.
dravyāchcha ananyāḥ anyatvaprakāshakā bhavanti.. 51..
darshanagnāne tathā jīvanibaddhe ananyabhūte.
vyapadeshataḥ pr̥uthaktvan kurute hi no svabhāvāt.. 52..
draṣhṭāntadārṣhṭāntikārthapurassaro dravyaguṇānāmanarthānntaratvavyākhyopasanhāro‘yam.
varṇarasagandhasparshā hi paramāṇoḥ prarūpyante; te cha paramāṇoravibhaktapradeshatvenānanye‘pi
sañgnādivyapadeshanibandhanairvisheṣhairanyatvan prakāshayanti. evan gnānadarshane apyātmani sambaddhe ātma–
dravyādavibhaktapradeshatvenānanye‘pi sañgnādivyapadeshanibandhanairvisheṣhaiḥ pr̥uthaktvamāsādayataḥ, svabhāvatastu
nityamapr̥uthaktvamev bibhrataḥ.. 51–52..
–itiupayogaguṇavyākhyānan samāptam.
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 51–52
anvayārthaḥ– [paramāṇuprarūpitāḥ] paramāṇumen prarūpit kiye jāne vāle aise [varṇarasagandhasparshāḥ]
varṇa–ras–gandh–sparsha [dravyāt ananyāḥ cha] dravyase ananya vartate hue [visheṣhaiḥ] [vyapadeshake
kāraṇabhūt] visheṣhon dvārā [anyatvaprakāshakāḥ bhavanti] anyatvako prakāshit karanevāle hote hain [–
svabhāvase anyarūp nahīn hai]; [tathā] is prakār [jīvanibaddhe] jīvamen sambaddha aise [darshanagnāne]
darshan–gnān [ananyabhūte] [jīvadravyase] ananya vartate hue [vyapadeshataḥ] vyapadesh dvārā [pr̥uthaktvan
kurute hi] pr̥uthaktva karate haĩn. [no svabhāvāt] svabhāvase nahī̃n.
ṭīkāḥ– draṣhṭāntarūp aur drārṣhṭāntarūp padārthapūrvak, dravya tathā guṇoṅke abhinna–padārthapaneke
vyākhyānakā yah upasanhār hai.
varṇa–ras–gandh–sparsha vāstavamen paramāṇumen prarūpit kiye jāte hain; ve paramāṇuse abhinna pradeshavāle
honeke kāraṇ ananya hone par bhī, sañgnādi vyapadeshake kāraṇabhūt visheṣhon dvārā anyatvako prakāshit
karate haĩn. is prakār ātmāmen sambaddha gnān–darshan bhī ātmadravyase abhinna pradeshavāle honeke kāraṇ
ananya hone par bhī, sañgnādi vyapadeshake kāraṇabhūt visheṣhon dvārā pr̥uthakpaneko prāpta hote hain, parantu
svabhāvase sadaiv apr̥uthakpane ko hī dhāraṇ karate haĩn.. 51–52..
is prakār upayogaguṇakā vyākhyān samāpta huā.
--------------------------------------------------------------------------
drārṣhṭānta = draṣhṭānta dvārā samajhāān ho vah bāt; upameya. [yahān̐ paramāṇu aur varṇādik draṣhṭāntarūp padārtha hain tathā
jīv aur gnānādik drārṣhṭānntarūp padārtha haĩn.]

Page 93 of 264
PDF/HTML Page 122 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
93
ath kartr̥utvaguṇavyākhyānam. tatrādigāthātrayeṇ tadupoddhātaḥ–
jīvā aṇāiṇihaṇā santā ṇantā ya jīvabhāvādo.
sabbhāvado aṇantā pañchaggaguṇappadhāṇā ya.. 53..
jīvā anādinidhanāḥ sāntā anantāshcha jīvabhāvāt.
sadbhāvato‘nantāḥ pañchāgraguṇapradhānāḥ cha.. 53..
jīvā hi nishchayen parabhāvānāmakaraṇātsvabhāvānān kartāro bhaviṣhyanti. tānshcha kurvāṇāḥ
kimanādinidhanāḥ, kin sādisanidhanāḥ, kin sādyanidhamāḥ, kin tadākāreṇ pariṇatāḥ, kimapariṇatāḥ
bhaviṣhyantītyāshaṅkayedamuktam.
-----------------------------------------------------------------------------
ab kartr̥utvaguṇakā vyākhyān hai. usamen, prārambhakī tīn gāthāonse usakā upodghāt kiyā
jātā hai.
gāthā 53
anvayārthaḥ– [jīvāḥ] jīv [anādinidhanāḥ] [pāriṇāmikabhāvase] anādi–ananta hai,
[sāntāḥ] [tīn bhāvonnse] sānt [arthāt sādi–sānt] hai [cha] aur [jīvabhāvāt anantāḥ]
jīvabhāvase ananta hai [arthāt jīvake sadbhāvarūp kṣhāyikabhāvase sādi–ananta hai] [sadbhāvataḥ
anantāḥ] kyoṅki sadbhāvase jīv ananta hī hote haĩn. [pañchāgraguṇapradhānāḥ cha] ve pān̐ch mukhya guṇonse
pradhānatāvāle haĩn.
ṭīkāḥ– nishchayase par–bhāvoṅkā katr̥utva na honese jīv sva–bhāvoṅke kartā hote hain ; aur unhen
[–apane bhāvoṅko] karate hue, kyā ve anādi–ananta hain? kyā sādi–sānt hain? kyā sādi–ananta
hain? kyā tadākārarūp [us–rūp] pariṇat hai? kyā [tadākārarūp] apariṇat hain?– aisī āshaṅkā
karake yah kahā gayā hai [arthāt un āshaṅkāoṅke samādhānarūpase yah gāthā kahī gaī hai].
--------------------------------------------------------------------------
jīvo anādi–anant, sānt, anant chhe jīvabhāvathī,
sadbhāvathī nahi ant hoy; pradhānatā guṇ pāñchathī. 53.

Page 94 of 264
PDF/HTML Page 123 of 293
single page version

94
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
jīvā hi sahajachaitanyalakṣhaṇapāriṇāmikabhāvenānādinidhanāḥ. ta evaudayik–
kṣhāyopashamikaupashamikabhāvaiḥ sādisanidhanāḥ. ta ev kṣhāyikabhāven sādyanidhanāḥ. na cha sādi–
tvātsanidhanatvan kṣhāyikabhāvasyāshaṅkayam. sa khalūpādhinivr̥uttau pravartamānaḥ siddhabhāv iv sadbhāv ev
jīvasya; sadbhāven chānantā ev jīvāḥ pratignāyante. na cha teṣhāmanādinidhanasahajachaitanya–lakṣhaṇaikabhāvānān
sādisanidhanāni sādyanidhanāni bhāvāntarāṇi nopapadyant iti vaktavyam; te khalvanādikarmamalīmasāḥ
paṅkasampr̥uktatoyavattadākāreṇ pariṇatatvātpañchapradhānaguṇapradhānatvenaivānubhūyant iti.. 53..
-----------------------------------------------------------------------------
jīv vāstavamen sahajachaitanyalakṣhaṇ pāriṇāmik bhāvase anādi–ananta hai. ve hī audayik,
kṣhāyopashamik aur aupashamik bhāvonse sādi–sānta haĩn. ve hī kṣhāyik bhāvase sādi–ananta haĩn.
‘kṣhāyik bhāv sādi honese vah sānt hogā’ aisī āshaṅkā karanā yogya nahīn hai. [kāraṇ is
prakār haiḥ–] vah vāstavamen upādhikī nivr̥utti hone par pravartatā huā, siddhabhāvakī bhān̐ti, jīvakā
sadbhāv hī hai [arthāt karmopādhike kṣhayamen pravartatā hai isaliye kṣhāyik bhāv jīvakā sadbhāv hī hai];
aur sadbhāvase to jīv ananta hī svīkār kiye jāte haĩn. [isaliye kṣhāyik bhāvase jīv ananta hī
arthāt vināsharahit hī hai.]
punashcha, ‘anādi–ananta sahajachaitanyalakṣhaṇ ek bhāvavāle unhen sādi–sānt aur sādi–ananta
bhāvāntar ghaṭit nahīn hote [arthāt jīvoṅko ek pāriṇāmik bhāvake atirikta anya bhāv ghaṭit nahīn
hote]’ aisā kahanā yogya nahīn hai; [kyoṅki] ve vāstavamen anādi karmase malin vartate hue kādavase
1sampr̥ukta jalakī bhān̐ti tadākārarūp pariṇat honeke kāraṇ, pān̐ch pradhān 2guṇonse pradhānatāvāle hī
anubhavamen āte haĩn.. 53..
--------------------------------------------------------------------------
jīvake pāriṇāmik bhāvakā lakṣhaṇ arthāt svarūp sahaj–chaitanya hai. yah pāriṇāmik bhāv anādi ananta
honese is bhāvakī apekṣhāse jīv anādi ananta hai.

1. kādavase sampr̥ukta = kādavakā samparka prāpta; kādavake sansargavālā. [yadyapi jīv dravyasvabhāvase shuddha hai tathāpi
vyavahārase anādi karmabandhanake vash, kādavavāle jalakī bhān̐ti, audayik ādi bhāvarūp pariṇat haĩn.]

2. audayik, aupashamik, kṣhāyopashamik, kṣhāyik aur pāriṇāmik in pān̐ch bhāvoṅko jīvake pān̐ch pradhān guṇ
kahā gayā hai.

Page 95 of 264
PDF/HTML Page 124 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
95
evan sado viṇāso asado jīvassa hoi uppādo.
idi jiṇavarehin bhaṇidan
aṇṇoṇṇaviruddhamaviruddhan.. 54..

evan sato vināsho‘sato jīvasya bhavatyutpādaḥ.
iti jinavarairbhaṇitamanyo‘nyaviruddhamaviruddham.. 54..
jīvasya bhāvavashātsādisanidhanatve sādyanidhanatve cha virodhaparihāro‘yam.
evan hi pañchabhirbhāvaiḥ svayam pariṇamamānasyāsya jīvasya kadāchidaudayikenaiken manuṣhyatvādilakṣhaṇen
bhāven sato vināshastathāpareṇaudayikenaiv devatvādilakṣhaṇen bhāven asat utpādo bhavatyeva. etachcha ‘na
sato vināsho nāsat utpād’ iti pūrvoktasūtreṇ sah viruddhamapi na viruddham; yato jīvasya
dravyārthikanayādeshen na satpraṇāsho nāsadutpādaḥ, tasyaiv paryāyārthikanayādeshen satpraṇāsho‘sadutpādashcha.
na chaitadanupapannam, nitye jale kallolānām–nityatvadarshanāditi.. 54..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 54
anvayārthaḥ– [evan] is prakār [jīvasya] jīvako [sataḥ vināshaḥ] satkā vināsh aur
[asataḥ utpādaḥ] asatkā utpād [bhavati] hotā hai– [iti] aisā [jinavaraiḥ bhaṇitam] jinavaronne
kahā hai, [anyonyaviruddham] jo ki anyonya viruddha [19 vīn gāthāke kathanake sāth virodhavālā]
tathāpi [aviruddham] aviruddha hai.
ṭīkāḥ– yah, jīvako bhāvavashāt [audayik ādi bhāvoṅke kāraṇ] sādi–sāntapanā aur
anādi–anantapanā honemen virodhakā parihār hai.
is prakār vāstavamen pān̐ch bhāvarūpase svayam pariṇamit honevāle is jīvako kadāchit audayik
aise ek manuṣhyatvādisvarūp bhāvakī apekṣhāse satkā vināsh aur audayik hī aise dūsare
devatvādisvarūp bhāvakī apekṣhāse asatkā utpād hotā hī hai. aur yah [kathan] ‘satkā vināsh
nahīn hai tathā asatkā utpād nahīn hai’ aise pūrvokta sūtrake [–19vīn gāthāke] sāth virodhavālā hone
par bhī [vāstavamen] virodhavālā nahīn hai; kyoṅki jīvako dravyārthikanayake kathanase satkā nāsh nahīn
hai aur asatkā utpād nahīn hai tathā usīko paryāyārthikanayake kathanase satkā nāsh hai aur
asatkā utpād hai. aur yah
1anupapanna nahīn hai, kyoṅki nitya aise jalamen kalloloṅkā anityapanā
dikhāī detā hai.
--------------------------------------------------------------------------
yahān̐ ‘sādi’ke badale ‘anādi’ honā chāhiye aisā lagatā hai; isaliye gujarātīmen ‘anādi’ aisā anuvād
kiyā hai.
1.anupapanna = ayukta; asaṅgat; aghaṭit; na ho sake aisā.
e rīt sat–vyay ne asat–utpād jīvane hoy chhe
–bhākhyun jine, je pūrva–apar viruddha paṇ aviruddha chhe. 54.

Page 96 of 264
PDF/HTML Page 125 of 293
single page version

96
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
ṇeraiyatiriyamaṇuā devā idi ṇāmasañjudā payaḍī.
kuvvanti sado ṇāsan asado bhāvassa
uppādan.. 55..
nārakatiryaṅmanuṣhyā devā iti nāmasanyutāḥ prakr̥utayaḥ.
kurvanti sato nāshamasato bhāvasyotpādam.. 55..
jīvasya sadasadbhāvochchhittyutpattinimittopādhipratipādanametat.
-----------------------------------------------------------------------------
bhāvārthaḥ– 53 vīn gāthāmen jīvako sādi–sāntapanā tathā anādi–anantapanā kahā gayā hai. vahān̐
prashna sambhav hai ki–sādi–sāntapanā aur anādi–anantapanā paraspar viruddha hai; paraspar viruddha bhāv
ekasāth jīvako kaise ghaṭit hote hain? usakā samādhān is prakār haiḥ jīv dravya–paryāyātmak vastu
hai. use sādi–sāntapanā aur anādi–anantapanā donon ek hī apekṣhāse nahīn kahe gaye hain, bhinna–
bhinna apekṣhāse kahe gaye hain; sādi–sāntapanā kahā gayā hai vah paryāy–apekṣhāse hai aur anādi–
anantapanā dravya–apekṣhāse hai. isaliye is prakār jīvako sādi–sāntapanā tathā anādi–anantapanā
ekasāth barābar ghaṭit hotā hai.
[yahān̐ yadyapi jīvako anādi–ananta tathā sādi–sānta kahā gayā hai, tathāpi aisā tātparya
grahaṇ karanā chāhiye ki paryāyārthikanayake viṣhayabhūt sādi–sānta jīvakā āshray karaneyogya nahīn hai
kintu dravyārthikanayake viṣhayabhūt aisā jo anādi–ananta, ṭaṅkotkīrṇagnāyakasvabhāvī, nirvikār,
nityānandasvarūp jīvadravya usīkā āshray karane yogya hai].. 54..
gāthā 55
anvayārthaḥ– [nārakatiryaṅṅmanuṣhyāḥ devāḥ] nārak, tiryañch, manuṣhya aur dev [iti nāmasanyutāḥ]
aise nāmomvālī [prakr̥utayaḥ] [nāmakarmakī] prakr̥itiyān̐ [sataḥ nāsham] sat bhāvakā nāsh aur [asataḥ
bhāvasya utpādam] asat bhāvakā utpād [kurvanti] karatī haĩn.
--------------------------------------------------------------------------
tiryañch–nārak–dev–mānav nāmanī chhe prakr̥iti je,
te vyay kare sat bhāvano, utpād asat taṇo kare. 55.

Page 97 of 264
PDF/HTML Page 126 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
97
yathā hi jalarāsherjalarāshitvenāsadutpādan saduchchhedan chānanubhavatashchaturbhyaḥ kakubvibhāgebhyaḥ krameṇ
vahamānāḥ pavamānāḥ kallolānāmasadutpādan saduchchhedan cha kurvanti, tathā jīvasyāpi jīvatven
saduchchhedamasadutpattin chānanubhavataḥ krameṇodīyamānāḥ nārakatiryaṅmanuṣhyadevanāmaprakr̥utayaḥ
saduchchhedamasadutpādan cha kurvantīti.. 55..
udayeṇ uvasameṇ ya khayeṇ duhin missidehin pariṇāme.
juttā te jīvaguṇā bahusu ya atthesu vichchhiṇṇā.. 56..
udayenopashamen cha kṣhayeṇ dvābhyān mishritābhyān pariṇāmena.
yuktāste jīvaguṇā bahuṣhu chārtheṣhu vistīrṇāḥ.. 56..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– jīvako sat bhāvake uchchhed aur asat bhāvake utpādamen nimittabhūt upādhikā yah
pratipādan hai.

jis prakār samudrarūpase asatke utpād aur satke uchchhedakā anubhav na karanevāle aise
samudrako chāron dishāommense kramashaḥ bahatī huī havāen̐ kallolonsambandhī asatkā utpād aur satkā
uchchhed karatī hain [arthāt avidyamān taraṅgake utpādamen aur vidyamān taraṅgake nāshamen nimitta banatī
hai], usī prakār jīvarūpase satke uchchhed aur asatke utpād anubhav na karanevāle aise jīvako
kramashaḥ udayako prāpta hone vālī nārak–tiryañch–manuṣhya–dev nāmakī [nāmakarmakī] prakr̥itiyān̐
[bhāvonsambandhī, paryāyonsambandhī] satkā uchchhed tathā asatkā utpād karatī hain [arthāt vidyamān
paryāyake nāshamen aur avidyamān paryāyake utpādamen nimitta banatī hain].. 55..
gāthā 56
anvayārthaḥ– [udayen] udayase yukta, [upashamen] upashamase yukta, [kṣhayeṇ] kṣhayase yukta,
[dvābhyān mishritābhyān] kṣhayopashamase yukta [cha] aur [pariṇāmen yuktāḥ] pariṇāmase yukta–[te] aise
[jīvaguṇāḥ] [pān̐ch] jīvaguṇ [–jīvake bhāv] hain; [cha] aur [bahuṣhu artheṣhu vistīrṇāḥ] unhen
anek prakārommen vistr̥ut kiyā jātā hai.
--------------------------------------------------------------------------
pariṇām, uday, kṣhayopasham, upasham, kṣhaye sanyukta je,
te pāñch jīvaguṇ jāṇavā; bahu bhedamān vistīrṇa chhe. 56.

Page 98 of 264
PDF/HTML Page 127 of 293
single page version

98
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
jīvasya bhāvodayavarṇanametat.
karmaṇān phaladānasamarthatayodbhūtirudayaḥ, anudbhūtirupashamaḥ, udbhūtyanudbhūtī kṣhayopashamaḥ,
atyantavishleṣhaḥ kṣhayaḥ, dravyātmalābhahetukaḥ pariṇāmaḥ. tatrodayen yukta audayikaḥ, upashamen yukta
aupashamikaḥ, kṣhayopashamen yuktaḥ kṣhāyopashamikaḥ, kṣhayeṇ yuktaḥ kṣhāyikaḥ, pariṇāmen yuktaḥ pāriṇāmikaḥ.
ta ete pañcha jīvaguṇāḥ. tatropādhichaturvidhatvanibandhanāshchatvāraḥ, svabhāvanibandhan ekaḥ. ete
chopādhibhedātsvarūpabhedāchcha bhidyamānā bahuṣhvartheṣhu vistāryant iti.. 56..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– jīvako bhāvoṅke udayakā [–pān̐ch bhāvoṅkī pragaṭatākā] yah varṇan hai.

karmokā
1phaladānasamartharūpase udbhav so ‘uday’ hai, anudbhav so ‘upasham’ hai, udbhav tathā
anudbhav so ‘kṣhayopasham’ hai, 2atyanta vishleṣh so ‘kṣhay’ hai, dravyakā 3ātmalābh [astitva] jisakā
hetu hai vah ‘pariṇām’ hai. vahān̐, udayase yukta vah ‘audayik’ hai, upashamase yukta vah ‘aupashamik’
hai, kṣhayopashamase yukta vah ‘kṣhāyopashamik’ hai,
4kṣhayase yukta vah ‘kṣhāyik’ hai, 5pariṇāmase yukta vah
‘pāriṇāmik’ hai.– aise yah pān̐ch jīvaguṇ haĩn. unamen [–in pān̐ch guṇommen] 6upādhikā chaturvidhapanā
jinakā kāraṇ [nimitta] hai aise chār hain, svabhāv jisakā kāraṇ hai aisā ek hai. upādhike bhedase
aur svarūpake bhedase bhed karane par, unhen anek prakārommen vistr̥ut kiyā jātā hai.. 56..
--------------------------------------------------------------------------
1. phaladānasamartha = phal denemen samartha.

2. atyanta vishleṣh = atyanta viyog; ātyantik nivr̥utti.

3. ātmalābh = svarūpaprāpti; svarūpako dhāraṇ kar rakhanā; apaneko dhāraṇ kar rakhanā; astitva. [dravya apaneko
dhāraṇ kar rakhatā hai arthāt svayam banā rahatā hai isaliye use ‘pariṇām’ hai.]

4. kṣhayase yukta = kṣhay sahit; kṣhayake sāth sambandhavālā. [vyavahārase karmoke kṣhayakī apekṣhā jīvake jis bhāvamen
āye vah ‘kṣhāyik’ bhāv hai.]

5. pariṇāmase yukta = pariṇāmamay; pariṇāmātmak; pariṇāmasvarūpa.

6. karmopādhikī chār prakārakī dashā [–uday, upasham, kṣhayopasham aur kṣhay] jinakā nimitta hai aise chār bhāv
hain; jinamen karmopādhirūp nimitta bilakul nahīn hai, mātra dravyasvabhāv hī jisakā kāraṇ hai aisā ek pāriṇāmik
bhāv haie.

Page 99 of 264
PDF/HTML Page 128 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
99
kamman vedayamāṇo jīvo bhāvan karedi jārisayan.
so tassa teṇ kattā havadi tti ya sāsaṇe paḍhidan.. 57..

karma vedayamāno jīvo bhāvan karoti yādrashakam.
sa tasya ten kartā bhavatīti cha shāsane paṭhitam.. 57..
jīvasyaudayikādibhāvānān kartr̥utvaprakāroktiriyam.
jīven hi dravyakarma vyavahāranayenānubhūyate; tachchānubhūyamānan jīvabhāvānān nimittamātramupavarṇyate.
tasminnimittamātrabhūte jīven kartr̥ubhūtenātmanaḥ karmabhūto bhāvaḥ kriyate. amunā yo yen prakāreṇ jīven
bhāvaḥ kriyate, sa jīvastasya bhāvasya ten prakāreṇ kartā bhavatīti.. 57..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 57
anvayārthaḥ– [karma vedayamānaḥ] karmako vedatā haā [jīvaḥ] jīv [yādrash–kam bhāvan] jaise
bhāvako [karoti] karatā hai, [tasya] us bhāvakā [ten] us prakārase [saḥ] vah [kartā bhavati]
kartā hai–[iti cha] aisā [shāsane paṭhitam] shāsanamen kahā hai.
ṭīkāḥ– yah, jīvake audayikādi bhāvoṅke kartr̥utvaprakārakā kathan hai.
jīv dvārā dravyakarma vyavahāranayase anubhavamen ātā hai; aur vah anubhavamen ātā huā
jīvabhāvoṅkā nimittamātra kahalātā hai. vah [dravyakarma] nimittamātra honese, jīv dvārā kartārūpase
apanā karmarūp [kāryarūp] bhāv kiyā jātā hai. isaliye jo bhāv jis prakārase jīv dvārā kiyā
jātā hai, us bhāvakā us prakārase vah jīv kartā hai.. 57..
--------------------------------------------------------------------------
pudgalakaramane vedatān ātmā kare je bhāvane,
te bhāvano te jīv chhe kartā–kahyun jinashāsane. 57.

Page 100 of 264
PDF/HTML Page 129 of 293
single page version

100
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
kammeṇ viṇā udayan jīvassa ṇa vijjade uvasaman vā.
khaiyan khaovasamiyan tamhā bhāvan tu kammakadan.. 58..
karmaṇā vinodayo jīvasya na vidyat upashamo vā.
kṣhāyikaḥ kṣhāyopashamikastasmādbhāvastu karmakr̥utaḥ.. 58..

dravyakarmaṇān nimittamātratvenaudayikādibhāvakartr̥utvamatroktam.
na khalu karmaṇā vinā jīvasyodayopashamau kṣhayakṣhāyopashamāvapi vidyete; tataḥ
kṣhāyikakṣhāyopashamikashchaudayikaupashamikashcha bhāvaḥ karmakr̥uto‘numantavyaḥ. pāriṇāmikastvanādinidhano
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 58
anvayārthaḥ– [karmaṇā vinā] karma binā [jīvasya] jīvako [udayaḥ] uday, [upashamaḥ]
upasham, [kṣhāyikaḥ] kṣhāyik [vā] athavā [kṣhāyopashamikaḥ] kṣhāyopashamik [na vidyate] nahīn hotā,
[tasmāt tu] isaliye [bhāvaḥ] bhāv [–chaturvidh jīvabhāv] [karmakr̥utaḥ] karmakr̥ut haĩn.
ṭīkāḥ– yahān̐, [audayikādi bhāvoṅke] nimittamātra rūpase dravyakarmoko audayikādi bhāvoṅkā
kartāpanā kahā hai.
[ek prakārase vyākhyā karane par–] karmake binā jīvako uday–upasham tathā kṣhay–kṣhayopasham
nahīn hote [arthāt dravyakarmake binā jīvako audayikādi chār bhāv nahīn hote]; isaliye kṣhāyik,
kṣhāyopashamik, audayik yā aupashamik bhāv karmakr̥ut sammat karanā. pāriṇāmik bhāv to anādi–
ananta,
nirupādhi, svābhāvik hī haĩn. [audayik aur kṣhāyopashamik bhāv karmake binā nahīn hote
isaliye karmakr̥ut kahe jā sakate hain– yah bāt to spaṣhṭa samajhamen ā sakatī hai; kṣhāyik aur
aupashamik bhāvoṅke sambandhamen nimnoktānusār spaṣhṭatā kī jātī haiḥ] kṣhāyik bhāv, yadyapi svabhāvakī
vyaktirūp [–pragaṭatārūp] honese ananta [–anta rahit] hai tathāpi, karmakṣhay dvārā utpanna honeke
--------------------------------------------------------------------------
nirupādhi = upādhi rahit; aupādhik na ho aisā. [jīvakā pāriṇāmik bhāv sarva karmopādhise nirapekṣha honeke
kāraṇ nirupādhi hai.]

pudgalakaram viṇ jīvane upasham, uday, kṣhāyik ane
kṣhāyopashamik na hoy, tethī karmakr̥ut e bhāv chhe. 58.

Page 101 of 264
PDF/HTML Page 130 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
101
nirupādhiḥ svābhāvik eva. kṣhāyikastu svabhāvavyaktirūpatvādananto‘pi karmaṇaḥ kṣhayeṇotpadya–
mānatvātsādiriti karmakr̥ut evoktaḥ. aupashamikastu karmaṇāmupashame samutpadyamānatvādanupashame
samuchchhidyamānatvāt karmakr̥ut eveti.
athavā udayopashamakṣhayakṣhayopashamalakṣhaṇāshchatasro dravyakarmaṇāmevāvasthāḥ, na punaḥ pariṇām–
lakṣhaṇaikāvasthasya jīvasya; tat udayādisañjātānāmātmano bhāvānān nimitta–
bhāvo jadi kammakado attā kammassa hodi kidh kattā.
ṇa kuṇadi attā kiñchi vi muttā aṇṇan
sagan bhāvan.. 59..
bhāvo yadi karmakr̥ut ātmā karmaṇo bhavati kathan kartā.
na karotyātmā kiñchidapi muktvānyat svakan bhāvam.. 59..
-----------------------------------------------------------------------------

kāraṇ sādi hai isaliye karmakr̥ut hī kahā gayā hai. aupashamik bhāv karmake upashamase utpanna honeke
kāraṇ tathā anupashamase naṣhṭa honeke kāraṇ karmakr̥ut hī hai. [is prakār audayikādi chār bhāvoṅko
karmakr̥ut sammat karanā.]
athavā [dūsare prakārase vyākhyā karane par]– uday, upasham, kṣhay aur kṣhayopashamasvarūp chār
[avasthāen̐] dravyakarmakī hī avasthāen̐ hain, pariṇāmasvarūp ek avasthāvāle jīvakī nahīn hai [arthāt
uday ādi avasthāen̐ dravyakarmakī hī hain, ‘pariṇām’ jisakā svarūp hai aisī ek avasthārūpase
avasthit jīvakī–pāriṇāmik bhāvarūp sthit jīvakī –ve chār avasthāen̐ nahīn hain]; isaliye
udayādik dvārā utpanna honevāle ātmāke bhāvoṅko nimittamātrabhūt aisī us prakārakī avasthāonnrūp
[dravyakarma] svayam pariṇamit honeke kāraṇ dravyakarma bhī vyavahāranayase ātmāke bhāvoṅke katr̥utvako prāpta
hotā hai.. 58..
gāthā 59
anvayārthaḥ– [yadi bhāvaḥ karmakr̥utaḥ] yadi bhāv [–jīvabhāv] karmakr̥ut hon to [ātmā karmaṇāḥ
kartā bhavati] ātmā karmakā [–dravyakarmakā] kartā honā chāhiye. [kathan] vah to kaise ho sakatā
hai? [ātmā] kyoṅki ātmā to [svakan bhāvan muktvā] apane bhāvako chhoṛakar [anyat kiñchit api]
anya kuchh bhī [na karoti] nahīn karatā.
--------------------------------------------------------------------------
jo bhāvakartā karma, to shun karmakartā jīv chhe?
jīv to kadī karato nathī nij bhāv viṇ kāī anyane. 59.

Page 102 of 264
PDF/HTML Page 131 of 293
single page version

102
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
jīvabhāvasya karmakartr̥utve pūrvapakṣho‘yam. yadi khalvaudayikādirūpo jīvasya bhāvaḥ karmaṇā kriyate, tadā
jīvastasya kartā na bhavati. na cha jīvasyākartr̥utvāmiṣhyate. tataḥ pārisheṣhyeṇ dravyakarmaṇaḥ kartāpadyate.
tattu katham? yato nishchayanayenātmā svan bhāvamujjhitvā nānyatkimapi karotīti.. 59..
bhāvo kammaṇimitto kamman puṇ bhāvakāraṇan havadi.
ṇa du tesin khalu kattā ṇa viṇā bhūdā du
kattāran.. 60..
bhāvaḥ karmanimittaḥ karma punarbhāvakāraṇan bhavati.
na tu teṣhān khalu kartā na vinā bhūtāstu kartāram.. 60..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– karmakī jīvabhāvakā katr̥utva honeke sambandhamen yah pūrvapakṣha hai.
yadi audayikādirūp jīvakā bhāv karma dvārā kiyā jātā ho, to jīv usakā [–
audayikādirūp jīvabhāvakā] kartā nahīn hai aisā siddha hotā hai. aur jīvakā akatr̥utva to iṣhṭa [–
mānya] nahīn hai. isaliye, sheṣh yah rahā ki jīv dravyakarmakā kartā honā chāhiye. lekin vah to
kaise ho sakatā hai? kyoṅki nishchayanayase ātmā apane bhāvako chhoṛakar anya kuchh bhī nahīn karatā.

[is prakār pūrvapakṣha upasthit kiyā gayā] .. 59..
gāthā 60
anvayārthaḥ– [bhāvaḥ karmanimittaḥ] jīvabhāvakā karma nimitta hai [punaḥ] aur [karma bhāvakāraṇan
bhavati] karmakā jīvabhāv nimitta hai, [na tu teṣhān khalu kartā] parantu vāstavamen ek dūsareke kartā nahīn
hai; [na tu kartāram vinā bhūtāḥ] kartāke binā hote hain aisā bhī nahīn hai.
--------------------------------------------------------------------------
pūrvapakṣha = charchā yā nirṇayake liye kisī shāstrīy viṣhayake sambandhamen upasthit kiyā huā pakṣha tā prashna.

re! bhāv karmanimitta chhe ne karma bhāvanimitta chhe,
anyonya nahi kartā khare; kartā vinā nahi thāy chhe. 60.

Page 103 of 264
PDF/HTML Page 132 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
103
pūrvasūtroditapūrvapakṣhasiddhānto‘yam.
vyavahāreṇ nimittamātratvājjīvabhāvasya karma kartr̥u, karmaṇo‘pi jīvabhāvaḥ kartā; nishchayen tu na
jīvabhāvānān karma kartr̥u, na karmaṇo jīvabhāvaḥ. na cha te kartāramantareṇ sambhūyete; yato nishchayen
jīvapariṇāmānān jīvaḥ kartā, karmapariṇāmānān karma kartr̥u iti.. 60..
kuvvan sagan sahāvan attā kattā sagassa bhāvassa.
ṇa hi poggalakammāṇan iti jiṇavayaṇan muṇeyavvan.. 61..
kurvan svakan svabhāvan ātmā kartā svakasya bhāvasya.
na hi pudgalakarmaṇāmiti jinavachanan gnātavyam.. 61..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, pūrva sūtramen [59 vīn gāthāmen] kahe hue pūrvapakṣhake samādhānarūp siddhānta hai.
vyavahārase nimittamātrapaneke kāraṇ jīvabhāvakā karma kartā hai [–audayikādi jīvabhāvakā kartā
dravyakarma hai], karmakā bhī jīvabhāv kartā hai; nishchayase to jīvabhāvoṅkā na to karma kartā hai aur na
karmakā jīvabhāv kartā hai. ve [jīvabhāv aur dravyakarma] kartāke binā hote hain aisā bhī nahīn hai;
kyoṅki nishchayase jīvapariṇāmoṅkā jīv kartā hai aur karmapariṇāmoṅkā karma [–pudgal] kartā hai..
60..
gāthā 61
anvayārthaḥ– [svakan svabhāvan] apane svabhāvako [kurvan] karatā huā [ātmā] ātmā [hi]
vāstavamen [svakasya bhāvasya] apane bhāvakā [kartā] kartā hai, [na pudgalakarmaṇām] pudgalakarmokā
nahīn; [iti] aisā [jinavachanan] jinavachan [gnātavyam] jānanā.
--------------------------------------------------------------------------
yadyapi shuddhanishchayase kevagnānādi shuddhabhāv ‘svabhāv’ kahalāte hain tathāpi ashuddhanishchayase rāgādik bhī ‘svabhāv’
kahalāte haĩn.
nij bhāv karato ātamā kartā khare nij bhāvano,
kartā na pudgalakarmano; –upadesh jinano jāṇavo. 61.

Page 104 of 264
PDF/HTML Page 133 of 293
single page version

104
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
nishchayen jīvasya svabhāvānān kartr̥utvan pudgalakarmaṇāmakartr̥utvan chāgamenopadarshitamatra iti..61..
kamman pi sagan kuvvadi seṇ sahāveṇ sammamappāṇan.
jīvo vi ya tārisao kammasahāveṇ
bhāveṇa.. 62..
karmāpi svakan karoti sven svabhāven samyagātmānam.
jīvo‘pi cha tādrashakaḥ karmasvabhāven bhāvena.. 62..
atra nishchayanayenābhinnakārakatvātkarmaṇo jīvasya cha svayam svarūpakartr̥utvamuktam.
karma khalu karmatvapravartamānapudgalaskandharūpeṇ kartr̥utāmanubibhrāṇan, karmatvagamanashaktirūpeṇ
karaṇatāmātmasātkurvat, prāpyakarmatvapariṇāmarūpeṇ karmatān kalayat, pūrvabhāvavyapāye‘pi dhruvatvā–
lambanādupāttāpādānatvam, upajāyamānapariṇāmarūpakarmaṇāshrīyamāṇatvādupoḍhasampradānatvam, ādhīy–
mānapariṇāmādhāratvādgr̥uhītādhikaraṇatvan, svayamev ṣhaṭkārakīrūpeṇ vyavatiṣhṭhamānan na kārakāntaram–
pekṣhate.
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– nishchayase jīvako apane bhāvoṅkā kartr̥utva hai aur pudgalakarmoṅkā akartr̥utva hai aisā yahān̐
āgam dvārā darshāyā gayā hai.. 61..
gāthā 62
anvayārthaḥ– [karma api] karma bhī [sven svabhāven] apane svabhāvase [svakan karoti] apaneko
karate hain [cha] aur [tādrashakaḥ jīvaḥ api] vaisā jīv bhī [karmasvabhāven bhāven] karmasvabhāv bhāvase
[–audayikādi bhāvase] [samyak ātmānam] barābar apaneko karatā hai.
ṭīkāḥ– nishchayanayase abhinna kārak honese karma aur jīv svayam svarūpake [–apane–apane
rūpake] kartā hai aisā yahān̐ kahā hai.
karma vāstavamen [1] karmarūpase pravartamān pudgalaskandharūpase kartr̥utvako dhāraṇ karatā huā, [2]
karmapanā prāpta karanekī shaktirūp karaṇapaneko aṅgīkr̥ut karatā huā, [3] prāpya aise
karmatvapariṇāmarūpase karmapanekā anubhav karatā huā, [4] pūrva bhāvakā nāsh ho jāne par bhī dhruvatvako
avalamban karanese jisane apādānapaneko prāpta kiyā hai aisā, [5] utpanna hone vāle pariṇāmarūp
karma dvārā samāshrit honese [arthāt utpanna hone vāle pariṇāmarūp kārya apaneko
diyā jānese]
--------------------------------------------------------------------------
re! karma āpasvabhāvathī nij karmaparyayane kare,
ātmāy karmasvabhāvarūp nij bhāvathī nijane kare. 62.

Page 105 of 264
PDF/HTML Page 134 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
105
evan jīvo‘pi bhāvaparyāyeṇ pravartamānātmadravyarūpeṇ kartr̥utāmanubibhrāṇo, bhāvaparyāyagaman–
shaktirūpeṇ karaṇatāmātmasātkurvan, prāpyabhāvaparyāyarūpeṇ karmatān kalayan, pūrvabhāvaparyāy–vyapāye‘pi
dhruvatvālambanādupāttāpādānatvam, upajāyamānabhāvaparyāyarūpakarmaṇāshrīyamāṇatvādupoḍh–sampradānatva;,

ādhīyamānabhāvaparyāyādhāratvādgr̥uhītādhikaraṇatvaḥ, svayamev ṣhaṭkārakīrūpeṇ vyavatiṣhṭhamāno na
kārakāntaramapekṣhate. ataḥ karmaṇaḥ karturnāsti jīvaḥ kartā, jīvasya karturnāsti karma kartr̥u nishchayeneti..
62..
-----------------------------------------------------------------------------
sampradānapaneko prāpta aur [6] dhāraṇ kiye hue pariṇāmakā ādhār honese jisane adhikaraṇapaneko
grahaṇ kiyā hai aisā – svayamev ṣhaṭkārakarūpase vartatā huā anya kārakakī apekṣhā nahīn rakhatā.
is prakār jīv bhī [1] bhāvaparyāyarūpase pravartamān ātmadravyarūpase kartr̥utvako dhāraṇ karatā
huā, [2] bhāvaparyāy prāpta karanekī shaktirūpase karaṇapaneko aṅgīkr̥ut karatā huā, [3] prāpya aisī
bhāvaparyāyarūpase karmapanekā anubhav karatā huā, [4] pūrva bhāvaparyāyakā nāsh hone par dhruvatvakā
avalamban karanese jisane apādānapaneko prāpta kiyā hai aisā, [5] utpanna hone vāle bhāvaparyāyarūp
karma dvārā samāshrit honese [arthāt utpanna hone vālā bhāvaparyāyarūp kārya apaneko diyā jānese]
sampradānapaneko prāpta aur [6] dhāraṇ kī huī bhāvaparyāyakā ādhār honese jisane adhikaraṇapaneko
grahaṇ kiyā hai aisā – svayamev ṣhaṭkārakarūpase vartatā huā anya kārakakī apekṣhā nahīn rakhatā.
isaliye nishchayase karmarūp kartāko jīv kartā nahīn hai aur jīvarūp kartāko karma kartā nahīn
hai. [jahān̐ karma kartā hai vahān̐ jīv kartā nahīn hai aur jahān̐ jīv kartā hai vahān̐ karma kartā nahīn hai.]
bhāvārthaḥ– [1] pudgal svatantrarūpase dravyakarmako karatā honese pudgal svayam hī kartā hai; [2]
svayam dravyakarmarūpase pariṇamit honekī shaktivālā honese pudgal svayam hī karaṇ hai; [3] dravyakarmako
prāpta karatā – pahun̐chatā honese dravyakarma karma hai, athavā dravyakarmase svayam abhinna honese pudgal svayam
hī karma [–kārya] hai; [4] apanemese pūrva pariṇāmakā vyay karake dravyakarmarūp pariṇām karatā honese
aur pudgaladravyarūpase dhruv rahatā honese pudgal svayam hī apādān hai; [5] apaneko dravyakarmarūp
pariṇām detā honese pudgal svayam hī sampradān hai; [6] apanemen arthāt apane ādhārase dravyakarma
karatā honese pudgal svayam hī adhikaraṇ hai.

Page 106 of 264
PDF/HTML Page 135 of 293
single page version

106
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
kamman kamman kuvvadi jadi so appā karedi appāṇan.
kidh tassa phalan bhujadi appā kamman cha dedi
phalan.. 63..
karma karma karoti yadi sa ātmā karotyātmānam.
kanth tasya phalan bhuḍkte ātmā karma cha dadāti phalam.. 63..
-----------------------------------------------------------------------------
isī prakār [1] jīv svatantrarūpase jīvabhāvako karatā honese jīv svayam hī kartā hai; [2]
svayam jīvabhāvarūpase pariṇamit honakī shaktivālā honese jīv svayam hī karaṇ hai; [3] jīvabhāvako
prāpta karatā– pahun̐chatā honese jīvabhāv karma hai, athavā jīvabhāvase svayam abhinna honese jīv svayam hī
karma hai; [4] apanemense pūrva bhāvakā vyay karake [navīn] jīvabhāv karatā honese aur jīvadravyarūpase
dhruv rahanese jīv svayam hī apādān hai; [5] apaneko jīvabhāv detā honese jīv svayam hī sampradān
hai; [6] apanemen arthāt apane ādhārase jīvabhāv karatā honese jīv svayam hī adhikaraṇ hai.
is prakār, pudgalakī karmodayādirūpase yā karmabandhādirūpase pariṇamit honekī kriyāmenn
vāstavamen pudgal hī svayamev chhah kārakarūpase vartatā hai isaliye use anya kārakokī apekṣhā nahīn hai
tathā jīvakī audayikādi bhāvarūpase pariṇamit honekī kriyāmen vāstavamen jīv svayam hī chhah
kārakarūpase vartatā hai isaliye use anya kārakoṅkī apekṣhā nahīn hai. pudgalakī aur jīvakī uparokta
kriyāen̐ ek hī kālamen vartatī hai tathāpi paudgalik kriyāmen vartate hue pudgalake chhah kārak
jīvakārakonse bilakul bhinna aur nirapekṣha hain tathā jīvabhāvarūp kriyāmen vartate hue jīvake chhah kārak
pudgalakārakonse bilakul bhinna aur nirapekṣha haĩn. vāstavamen kisī dravyake kārakoṅko kisī anya dravyake
kārakoṅkī apekṣhā nahīn hotī.. 62..
--------------------------------------------------------------------------
jo karma karma kare ane ātmā kare bas ātmane,
kyam karma phaḷ de jīvane? kyam jīv te phaḷ bhogave? 63.

Page 107 of 264
PDF/HTML Page 136 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
107
karmajīvayoranyonyākartr̥utve‘nyadattaphalānyopabhogalakṣhaṇadūṣhaṇapuraḥsaraḥ pūrvapakṣho‘yam..63..
ath siddhāntasutrāṇi–
ogāḍhagāḍhaṇichido poggalakāyehi savvado logo.
suhamehin bādarehin ya ṇantāṇantehin vividhehĩn.. 64..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 63
anvayārthaḥ– [yadi] yadi [karma] karma [karma karoti] karmako kare aur [saḥ ātmā] ātmā
[ātmānam karoti] ātmāko kare to [karma] karma [phalam kathan dadāti] ātmāko phal kyon degā
[cha] aur [ātmā] ātmā [tasya phalan bhuḍkte] usakā phal kyon bhogegā?
ṭīkāḥ– yadi karma aur jīvako anyonya akartāpanā ho, to ‘anyakā diyā huā phal anya
bhoge’ aisā prasaṅg āyegā; – aisā doṣh batalākar yahān̐ pūrvapakṣha upasthit kiyā gayā hai.
bhāvārthaḥ– shāstrommen kahā hai ki [paudgalik] karma jīvako phal dete hain aur jīv [paudgalik]
karmakā phal bhogatā hai. ab yadi jīv karmako karatā hī na ho to jīvase nahīn kiyā gayā karma
jīvako phal kyon degā aur jīv apanese nahīn kiye gaye karmake phalakoe kyon bhogegā? jīvase nahīn
kiyā karma jīvako phal de aur jīv us phalako bhoge yah kisī prakār nyāyayukta nahīn hai.
--------------------------------------------------------------------------
shrī pravachanasāramen 168 vīn gāthā is gāthāse milatī hai.

avagāḍh gāḍh bharel chhe sarvatra pudgalakāyathī
ā lok bādar–sukṣhmathī, vidhavidh anantānantathī. 64.

Page 108 of 264
PDF/HTML Page 137 of 293
single page version

108
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
avagāḍhagāḍhanichitaḥ pudgalakāyaiḥ sarvato lokaḥ.
sukṣhmairbādaraishchānantānantairvividhaiḥ.. 64..
karmayogyapudgalā añjanachūrṇapūrṇasamudgakanyāyen sarvalokavyāpitvādyatrātmā tatrānānītā
evāvatiṣhṭhant ityatrauktam.. 64..
attā kuṇadi sabhāvan tattha gadā poggalā sabhāvehĩn.
gachchhanti kammabhāvan aṇṇoṇṇāgāhamavagāḍhā.. 65..
ātmā karoti svabhāvan tatra gatāḥ pudgalāḥ svabhāvaiḥ.
gachchhanti karmabhāvamanyonyāvagāhāvagāḍhā.. 65..
-----------------------------------------------------------------------------

is prakār, ‘karma’ karmako hī karatā hai aur ātmā ātmāko hī karatā hai’ is bātamen pūrvokta doṣh
ānese yah bāt ghaṭit nahīn hotī – is prakār yahān̐ pūrvapakṣha upasthit kiyā gayā hai.. 63..
ab siddhāntasūtra hai [arthāt ab 63vīn gāthāmen kahe gaye pūrvapakṣhake nirākaraṇapūrvak siddhāntakā
pratipādan karane vālī gāthāen̐ kahī jātī hai].
gāthā 64
anvayārthaḥ– [lokaḥ] lok [sarvataḥ] sarvataḥ [vividhaiḥ] vividh prakārake, [anantānantaiḥ]
anantānanta [sūkṣhmaiḥ bādaraiḥ cha] sūkṣhma tathā bādar [pudgalakāyaiḥ] pudgalakāyon [pudgalaskandhon] dvārā
[avagāḍhagāḍhanichitaḥ] [vishiṣhṭa rītise] avagāhit hokar gārḥ bharā huā hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ aisā kahā hai ki – karmayogya pudgal [kārmāṇavargaṇārūp pudgalaskandh]
añjanachūrṇase [añjanake bārīk chūrṇase] bharī huī ḍibbīke nyāyase samasta lokamen vyāpta hai; isaliye
jahān̐ ātmā hai vahān̐, binā lāye hī [kahīnse lāye binā hī], ve sthit haĩn.. 64..
--------------------------------------------------------------------------
ātmā kare nij bhāv jyān, tyān pudgalo nij bhāvathī
karmatvarūpe pariṇame anyonya–avagāhit thaī. 65.

Page 109 of 264
PDF/HTML Page 138 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
109
anyākr̥utakarmasambhūtiprakāroktiriyam.
ātmā hi sansārāvasthāyān pāriṇāmikachaitanyasvabhāvamaparityajannevānādibandhanabaddhatvād–
nādimoharāgadveṣhasnigdhairavishuddhairev bhāvairvivartate. sa khalu yatra yadā moharūpan rāgarūpan dveṣharūpan vā svasya
bhāvamārabhate, tatra tadā tamev nimittīkr̥utya jīvapradesheṣhu parasparāvagāhenānupraviṣhṭā svabhāvairev pudgalāḥ
karmabhāvamāpadyant iti.. 65..
jah puggaladavvāṇan bahuppayārehin khandhaṇivvattī.
akadā parehin diṭṭhā tah kammāṇan
viyāṇāhi.. 66..
yathā pudgaladavyāṇān bahuprakāraiḥ skandhanivr̥uttiḥ.
akr̥utā parairdraṣhṭā tathā karmaṇān vijānīhi.. 66..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 65
anvayārthaḥ– [ātmā] ātmā [svabhāvan] [moharāgadveṣharūp] apane bhāvako [karoti] karatā hai;
[tatra gatāḥ pudgalāḥ] [tab] vahān̐ rahanevāle pudgal [svabhāvaiḥ] apane bhāvonse
[anyonyāvagāhāvagāḍhāḥ] jīvamen [vishiṣhṭa prakārase] anyonya–avagāharūpase praviṣhṭa hue [karmabhāvam
gachchhanti] karmabhāvako prāpta hote haĩn.
ṭīkāḥ– anya dvārā kiye gaye binā karmakī utpatti kis prakār hotī hai usakā yah kathan hai.
ātmā vāstavamen sansār–avasthāmen pāriṇāmik chaitanyasvabhāvako chhoṛe binā hī anādi bandhan
dvārā baddha honese anādi moharāgadveṣh dvārā snigdha aise avishuddha bhāvonnrūpase hī vivartanako prāpta
hotā hai [– pariṇamit hotā hai]. vah [sansārastha ātmā] vāstavamen jahān̐ aur jab moharūp,
rāgarūp yā dveṣharūp aise apane bhāvako karatā hai. vahān̐ aur us samay usī bhāvako nimitta banākar
pudgal apane bhāvonse hī jīvake pradeshommen [vishiṣhṭatāpūrvak] paraspar avagāharūpase praviṣhṭa hue
karmabhāvako prāpta hote haĩn.
bhāvārthaḥ– ātmā jis kṣhetramen aur jis kālamen ashuddha bhāvarūp pariṇamit hotā hai, usī kṣhetramen
sthit kārmāṇavargaṇārūp pudgalaskandh usī kālamen svayam apane bhāvonse hī jīvake pradeshommen visheṣh
prakārase paraspar– avagāharūpase praviṣhṭa hue karmapaneko prāpta hote haĩn.
--------------------------------------------------------------------------
snigdha=chīkane; chīkanāīvāle. [moharāgadveṣh karmabandhamen nimitabhūt honeke kāraṇ unhen snigdhatākī upamā dī
jātī hai. isaliye yahān̐ avishuddha bhāvoṅko ‘moharāgadveṣh dvārā snigdha’ kahā hai.]
jyam skandharachanā bahuvidhā dekhāy chhe pudgal taṇī
parathī akr̥ut, te rīt jāṇo vividhatā karmo taṇī. 66.

Page 110 of 264
PDF/HTML Page 139 of 293
single page version

110
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
ananyakr̥utatvan karmaṇān vaichikryasyātroktam.
yathā hi svayogyachandrārkaprabhopalambhe. sandhyābhrendrachāpapariveṣhaprabhr̥utibhirbahubhiḥ prakāraiḥ pudgal–
skandhavikalpāḥ kanrtrataranirapekṣhā evotpadyante, tathā svayogyajīvapariṇāmopalambhe gnānāvaraṇaprabhr̥uti–
bhirbahubhiḥ prakāraiḥ karmāṇyapi kanrtrataranirapekṣhāṇyevotpadyante iti.. 66..
jīvā puggalakāyā aṇṇoṇṇāgāḍhagahaṇapaḍibaddhā.
kāle vijujjamāṇā sahadukkhan dinti bhuñjanti.. 67..
jīvāḥ pudgalakāyāḥ anyonyāvagāḍhagrahaṇapratibaddhāḥ.
kāle viyujyamānāḥ sukhaduḥkhan dadati bhuñjanti.. 67..
-----------------------------------------------------------------------------
is prakār, jīvase kiye gaye binā hī pudgal svayam karmarūpase pariṇamit hote haĩn.. 65..
gāthā 66
anvayārthaḥ– [yathāḥ] jis prakār [pudgaladravyāṇān] pudgaladravyonṅkī [bahuprakāraiḥ] anek prakārakī
[skandhanirvr̥uttiḥ] skandharachanā [paraiḥ akr̥utā] parase kiye gaye binā [draṣhṭā] hotī dikhāī detī hai,
[tathā] usī prakār [karmaṇān] karmoṅkī bahuprakāratā [vijānīhi] parase akr̥ut jāno.
ṭīkāḥ– karmoṅkī vichitratā [bahuprakāratā] anya dvārā nahīn kī jātī aisā yahān̐ kahā hai.
jis prakār apaneko yogya chandra–sūryake prakāshakī upalabdhi hone par, sandhyā–bādal
indradhanuṣh–prabhāmaṇḍaḷ ityādi anek prakārase pudgalaskandhabhed anya kartākī apekṣhāke binā hī utpanna
hote hain, usī prakār apaneko yogya jīv–pariṇāmakī upalabdhi hone par, gnānāvaraṇādi anek
prakārake karma bhī anya kartākī apekṣhāke binā hī utpanna hote haĩn.
bhāvārthaḥ– karmokī vividh prakr̥iti–pradesh–sthiti–anubhāgarūp vichitratā bhī jīvakr̥ut nahīn hai,
pudgalakr̥ut hī hai.. 66..
--------------------------------------------------------------------------
jīv–pudgalo anyonyamān avagāh grahīne baddha chhe;
kāḷe viyog lahe tadā sukhaduḥkh āpe–bhogave. 67.

Page 111 of 264
PDF/HTML Page 140 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
111
nishchayen jīvakarmaṇoshchaikakartr̥utve‘pi vyavahāreṇ karmadattaphalopalambho jīvasya na virudhyat
ityatroktam.
jīvā hi moharāgadveṣhasnigdhatvātpudgalaskandhāshcha svabhāvasnigdhatvādbandhāvasthāyān paramāṇu–
dvandvānīvānyonyāvagāhagrahaṇapratibaddhatvenāvatiṣhṭhante. yadā tu te parasparan viyujyante, tadodit–prachyavamānā
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 67
anvayārthaḥ– [jīvāḥ pudgalakāyāḥ] jīv aur pudgalakāy [anyonyāvagāḍh–grahaṇapratibaddhāḥ]
[vishiṣhṭa prakārase] anyonya–avagāhake grahaṇ dvārā [paraspar] baddha hain; [kāle viyujyamānāḥ] kālamen
pr̥uthak hone par [sukhaduḥkhan dadati bhuñjanti] sukhaduḥkh dete hain aur bhogate hain [arthāt pudgalakāy
sukhaduḥkh dete hain aur jīv bhogate hain].
ṭīkāḥ– nishchayase jīv aur karmako ekakā [nij–nij rūpakā hī] kartr̥utva hone par bhī,
vyavahārase jīvako karme dvārā diye gaye phalakā upabhog virodhako prāpta nahīn hotā [arthāt ‘karma
jīvakoe phal detā hai aur jīv use bhogatā hai’ yah bāt bhī vyavahārase ghaṭit hotī hai] aisā yahān̐
kahā hai.
jīv moharāgadveṣh dvārā snigdha honeke kāraṇ tathā pudgalaskandh svabhāvase snigdha honeke kāraṇ,
[ve] bandha–avasthāmen– paramāṇudvandvoṅkī bhān̐ti–[vishiṣhṭa prakārase] anyonya–avagāhake grahaṇ dvārā
baddharūpase rahate haĩn. jab ve paraspar pr̥uthak hote hain tab [pudgalaskandha nimnānusār phal dete hain aur
jīv use bhogate hain]– uday pākar khir jānevāle pudgalakāy sukhaduḥkharūp ātmapariṇāmoṅke
--------------------------------------------------------------------------
paramāṇudvandva= do paramāṇuoṅkā joṛā; do paramāṇuonse nirmit skandh; dvi–aṇuk skandha.