Page 112 of 264
PDF/HTML Page 141 of 293
single page version
112
nishchayen sukhaduḥkharūpātmapariṇāmānān vyavahāreṇeṣhṭā–niṣhṭaviṣhayāṇān nimittamātratvātpudgalakāyāḥ sukhaduḥkharūpan phalan prayachchhanti. jīvāshcha nishchayen nimittamātrabhutadravyakarmanirvartitasukhaduḥkharūpātmapariṇāmānān vyavahāreṇ ----------------------------------------------------------------------------- nimittamātra honekī apekṣhāse nishchayase, aur īṣhṭāniṣhṭa viṣhayoṅke nimittamātra honekī apekṣhāse vyavahārase sukhaduḥkharūp phal dete hain; tathā jīv nimittamātrabhūt dravyakarmase niṣhpanna honevāle sukhaduḥkharūp ātmapariṇāmoṅko bhoktā honekī apekṣhāse nishchayase, aur [nimittamātrabhūt] dravyakarmake udayase sampādit īṣhṭāniṣhṭa viṣhayoṅke bhoktā honekī apekṣhāse vyavahārase, usaprakārakā [sukhaduḥkharūp] phal bhogate hain [arthāt nishchayase sukhaduḥkhapariṇāmarūp aur vyavahārase īṣhṭāniṣhṭā viṣhayarūp phal bhogate hain]. -------------------------------------------------------------------------- [1] sukhaduḥkhapariṇāmommen tathā [2] īṣhṭāniṣhṭa viṣhayoṅke sanyogamen shubhāshubh karma nimittabhūt hote hain, isaliye un
viṣhayarūp phal ‘denevālā’ ’’ [upachārase] kahā jā sakatā hai. ab, [1] sukhaduḥkhapariṇām to jīvakī
apanī hī paryāyarūp honese jīv sukhaduḥkhapariṇāmako to ‘nishchayase’ bhogatā hain, aur isaliye
sukhaduḥkhapariṇāmamen nimittabhūt vartate hue shubhāshubh karmommen bhī [–jinhenn ‘‘sukhaduḥkhapariṇāmarūp phal
denevālā’’ kahā thā unamen bhī] us apekṣhāse aisā kahā jā sakatā haie ki ‘‘ve jīvako ‘nishchayase’
sukhaduḥkhapariṇāmarūp phal dete hain;’’ tathā [2] īṣhṭāniṣhṭa viṣhay to jīvase bilakul bhinna honese jīv īṣhṭāniṣhṭa
viṣhayoṅko to ‘vyavahārase’ bhogatā hain, aur isaliye īṣhṭāniṣhṭa viṣhayommen nimittabhūt vartate hue shubhāshubh karmommen
bhī [–jinhenn ‘‘īṣhṭāniṣhṭa viṣhayarūp phal denevālā ’’ kahā thā unamen bhī ] us apekṣhāse aisā kahā jā
sakatā haie ki ‘‘ve jīvako ‘vyavahārase’ īṣhṭāniṣhṭa viṣhayarūp phal dete haĩn.’’
jīvase bilkul bhinna haĩn.’ parantu yahān̐ kahe hue nishchayarūpase bhaṅgase aisā nahīn samajhanā chāhiye ki ‘paudgalik
karma jīvako vāstavamen phal detā hai aur jīv vāstavamen karmake diye hue phalako bhogatā hai.’
bhoge to donon dravya ek ho jāyẽn. yahān̐ yah dhyān rakhanā khās āvashyak hai ki ṭīkāke pahale pairemen sampūrṇa
gāthāke kathanakā sār kahate hue shrī ṭīkākār āchāryadev svayam hī jīvako karma dvārā diye gaye phalakā
upabhog vyavahārase hī kahā hai, nishchayase nahī̃n.
sukhaduḥkhake do artha hote haiḥ [1] sukhaduḥkhapariṇām, aur [2] īṣhṭāniṣhṭa viṣhaya. jahān̐ ‘nishchayase’ kahā hai vahān̐
aisā artha samajhanā chahiye.
Page 113 of 264
PDF/HTML Page 142 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
ormvyakarmodayāpāditeṣhṭāniṣhṭaviṣhayāṇān bhoktr̥utvāttathāvidhan phalan bhuñjante iti. eten jīvasya bhoktr̥utvaguṇo‘pi vyākhyātaḥ.. 67..
bhettā hu havadi jīvo chedagabhāveṇ kammaphalan.. 68..
bhektā tu bhavati jīvashchetakabhāven karmaphalam.. 68..
kartr̥utvabhoktr̥utvavyākhyopasanhāro‘yam.
tta etat sthitta nishchayenātmanaḥ karma kartr̥u, vyavahāreṇ jīvabhāvasya; jīvo‘pi nishchayenātmabhāvasya kartā, vyavahāraṇe karmaṇ iti. yathātrobhayanayābhyān karma kartr̥u, tathaikenāpi nayen na -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [tasmāt] isaliye [ath jīvasya bhāven hi sanyuktam] jīvake bhāvase sanyukta aisā [karma] karma [dravyakarma] [kartr̥u] kartā hai. [–nishchayase apanā kartā aur vyavahārase jīvabhāvakā kartā; parantu vah bhoktā nahīn hai]. [bhoktā tu] bhoktā to [jīvaḥ bhavati] [mātra] jīv hai [chetakabhāven] chetakabhāvake kāraṇ [karmaphalam] karmaphalakā.
isaliye [pūrvokta kathanase] aisā nishchit huā ki–karma nishchayase apanā kartā hai, vyavahārase jīvabhāvakā kartā hai; jīv bhī nishchayase apane bhāvakā kartā hai, vyavahārase karmakā kartā hai.
jis prakār yah nayonse karma kartā hai, usī prakār ek bhī nayase vah bhoktā nahīn hai. kisaliye? kyoṅki usee chaitanyapūrvak anubhūtikā sadbhāv nahīn hai. isaliye chetanāpane ke kāraṇ
-------------------------------------------------------------------------- jo anubhūti chaitanyapūrvak ho usīko yahān̐ bhoktr̥utva kahā hai, usake atirikta anya anubhūtiko nahī̃n.
tethī karam, jīvabhāvase sanyukta kartā jāṇavun;
bhoktāpaṇun to jīvane chetakapaṇe tatphal taṇun 68.
Page 114 of 264
PDF/HTML Page 143 of 293
single page version
114
bhoktr̥u. kutaḥ? chaitanyapūrvakānubhūtisadbhāvābhāvāt. tatashchet–natvāt keval ev jīvaḥ karmaphalabhūtānān kathañchidātmanaḥ sukhaduḥkhapariṇāmānān kathañchidiṣhṭā–niṣhṭaviṣhayāṇān bhoktā prasiddha iti.. 68..
hiḍadi pāramapāran sansāran mohasañchhaṇṇo.. 69..
hiṇḍate pāramapāran sansāran mohasañchhannaḥ.. 69..
karmasanyuktatvamukhen prabhutvaguṇavyākhyānametat. evamayamātmā prakaṭitaprabhutvashaktiḥ svakaiḥ karmabhirgr̥uhītakartr̥utvabhoktr̥utvādhikāro‘nādimohā– vachchhannatvādupajātaviparītābhiniveshaḥ pratyastamitasamyaggnānajyotiḥ sāntamanantan vā sansāran paribhramatīti.. 69.. ----------------------------------------------------------------------------- mātra jīv hī karmaphalakā – kathañchit ātmāke sukhaduḥkhapariṇāmoṅkā aur kathañchit īṣhṭāniṣhṭa viṣhayoṅkā – bhoktā prasiddha hai.. 68..
anvayārthaḥ– [evan] is prakār [svakaiḥ karmabhiḥ] apane karmonse [kartā bhoktā bhavan] kartā– bhoktā hotā huā [ātmā] ātmā [mohasañchhannaḥ] mohāchchhādit vartatā huā [pāram apāran sansāran] sānta athavā ananta sansāramen [hiṇḍate] paribhramaṇ karatā hai.
ṭīkāḥ– yah, karmasanyuktapanekī mukhyatāse prabhutvaguṇakā vyākhyān hai.
is prakār pragaṭ prabhutvashaktike kāraṇ jisane apane karmon dvārā [–nishchayase bhāvakarmon aur vyavahārase dravyakarmon dvārā] kartr̥utva aur bhoktr̥utvakā adhikār grahaṇ kiyā hai aise is ātmāko, anādi mohāchchhāditapaneke kāraṇ viparīt abhiniveshakī utpatti honese samyaggnānajyoti asta ho gaī hai, isaliye vah sānta athavā ananta sansāramen paribhramaṇ karatā hai. [is prakār jīvake karmasahitapanekī mukhyatāpūrvak prabhutvaguṇakā vyākhyān kiyā gayā..] 69.. -------------------------------------------------------------------------- abhinivesh =abhiprāy; āgraha.
kartā ane bhoktā thato e rīt nij karmo vaḍe
jīv mohathī āchchhanna sānta ananta sansāre bhame. 69.
Page 115 of 264
PDF/HTML Page 144 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
ṇāṇāṇumaggachārī ṇivvāṇapuran vajadi dhīro.. 70..
gnānānumārgachārī nirvāṇapuran vrajati dhīraḥ.. 70..
karmaviyuktatvamukhen prabhutvaguṇavyākhyānametat. ayamevātmā yadi jināgnayā mārgamupagamyopashāntakṣhīṇamohatvātprahīṇaviparītābhiniveshaḥ samudbhinnasamggnānajyotiḥ kartr̥utvabhoktr̥utvādhikāran parisamāpya samyakprakaṭitaprabhutvashaktirgnānasyai– vānumārgeṇ charati, tadā vishuddhātmatattvopalambharūpamapavarganagaran vigāhat iti.. 70.. -----------------------------------------------------------------------------
[upashāntakṣhīṇamohaḥ] upashāntakṣhīṇamoh hotā huā [arthāt jise darshanamohakā upasham, kṣhay athavā kṣhayopasham huā hai aisā hotā huā] [gnānānumārgachārī] gnānānumārgamen vicharatā hai [–gnānakā anusaraṇ karanevāle mārge vartatā hai], [dhīraḥ] vah dhīr puruṣh [nirvāṇapuran vrajati] nirvāṇapurako prāpta hotā hai.
ṭīkāḥ– yah, karmaviyuktapanekī mukhyatāse prabhutvaguṇakā vyākhyān hai.
jab yahī ātmā jināgnā dvārā mārgako prāpta karake, upashāntakṣhīṇamohapaneke kāraṇ [darshanamohake upasham, kṣhay athavā kṣhayopashamake kāraṇ] jise viparīt abhinivesh naṣhṭa ho jānese samyaggnānajyoti pragaṭ huī hai aisā hotā huā, kartr̥utva aur bhoktr̥utvake adhikārako samāpta karake samyakrūpase pragaṭ prabhutvashaktivān hotā huā gnānakā hī anusaraṇ karanevāle mārgamen vicharatā hai --------------------------------------------------------------------------
gnānānumārga viṣhe chare, te dhīr shivapurane vare. 70.
Page 116 of 264
PDF/HTML Page 145 of 293
single page version
116
ath jīvavikalpā uchyante.
chaduchaṅkamaṇo bhaṇido pañchaggaguṇappadhāṇo ya.. 71..
chhakkāpakkamajuto uvautto sattabhaṅgasabbhāvo.
chatushchaṅkramaṇo bhaṇitaḥ pañchāgraguṇapradhānashcha.. 71..
ṣhaṭkāpakramayuktaḥ upayuktaḥ saptabhaṅgasadbhāvaḥ.
aṣhṭāshrayo navārtho jīvo dashasthānago bhaṇitaḥ.. 72..
----------------------------------------------------------------------------- [–pravartatā hai, pariṇamit hotā hai, ācharaṇ karatā hai], tab vah vishuddha ātmatattvakī upalabdhirūp apavarganagarako [mokṣhapurako] prāpta karatā hai. [is prakār jīvake karmarahitapanekī mukhyatāpūrvak prabhutvaguṇakā vyākhyān kiyā gayā ..] 70..
anvayārthaḥ– [saḥ mahātmā] vah mahātmā [ekaḥ ev] ek hī hai, [dvivikalpaḥ] do bhedavālā hai aur [trilakṣhaṇaḥ bhavati] trilakṣhaṇ hai; [chatushchaṅkramaṇaḥ] aur use chaturvidh bhramaṇavālā [cha] tathā [pañchāgraguṇapradhānaḥ] pān̐ch mukhya guṇose pradhānatāvālā [bhaṇitaḥ] kahā hai. [upayuktaḥ jīvaḥ] upayogī aisā vah jīv [ṣhaṭkāpakramayuktaḥ] chhah apakram sahit, [saptabhaṅgasadbhāvaḥ] sāt bhaṅgapūrvak sadbhāvavān, [aṣhṭāshrayaḥ] āṭhake āshrayarūp, [navārthaḥ] nau–artharūp aur [dashasthānagaḥ] dashasthānagat [bhaṇitaḥ] kahā gayā hai. -------------------------------------------------------------------------- apakram=[sansārī jīvako anya bhavamen jāte hue] anushreṇī gaman arthāt vidishāoṅko chhoṛakar gamana.
chaubhramaṇayut, pañchāgraguṇaparadhān jīv kahel chhe; 71.
upayogī ṣhaṭ–apakramasahit chhe, saptabhaṅgīsattva chhe,
jīv aṣhṭa–āshray, nav–arath, dashasthānagat bhākhel chhe. 72.
Page 117 of 264
PDF/HTML Page 146 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
sa khalu jīvo mahātmā nityachaitanyopayuktatvādek ev, gnānadarshanabhedādvivikalpaḥ, karmaphalakāryagnānachetanābheden lakṣhyamāṇatvātrilakṣhaṇaḥ dhrauvyotpādavināshabheden vā, chatasr̥uṣhu gatiṣhu chaṅkramaṇatvāchchatushchaṅkramaṇaḥ, pañchabhiḥ pāriṇāmikaudayikādibhiragraguṇaiḥ pradhānatvātpañchāgraguṇapradhānaḥ, chatasr̥uṣhu dikṣhūrdhvamadhashcheti bhavāntarasaṅkramaṇaṣhaṭkenāpakrameṇ yuktatvātṣhaṭkāpakramayuktaḥ, asit– nāstyādibhiḥ saptabhaṅgaiḥ sadbhāvo yasyeti saptabhaṅgasadbhāvaḥ aṣhṭānān karmaṇān guṇānān vā āshrayatvādaṣhṭāshrayaḥ, navapadārtharūpeṇ vartanānnavārthaḥ, pr̥uthivyaptejovāyuvanaspatisādhāraṇapratyek–dvitrichatuḥ pañchendriyarūpeṣhu dashasu sthāneṣhu gatatvādrashasthānag iti.. 71–72..
uḍḍhan gachchhadi sesā vidisāvajjan gadin janti.. 73..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– vah jīv mahātmā [1] vāstavamen nityachaitanya–upayogī honese ‘ek ’ hī hai; [2] gnān aur darshan aise bhedoṅke kāraṇ ‘do bhedavālā’ hai; [3] karmaphalachetanā, kāryachetanā aur gnānachetanā aise bhedonn dvārā athavā dhrauvya, utpād aur vināsh aise bhedon dvārā lakṣhit honese ‘trilakṣhaṇ [tīn lakṣhaṇavālā]’ hai; [4] chār gatiyommen bhramaṇ karatā hai isaliye ‘chaturvidh bhramaṇavālā’ hai; [5] pāriṇāmik audayik ityādi pān̐ch mukhya guṇon dvārā pradhānatā honese ‘pān̐ch mukhya guṇonse pradhānatāvālā’ hai; [6] chār dishāommen, ūpar aur nīche is prrakār ṣhaḍvidh bhavāntaragamanarūp apakramase yukta honeke kāraṇ [arthāt anya bhavamen jāte hue uparokta chhah dishāommen gaman hotā hai isaliye] ‘chhah apakram sahit’ hai; [7] asti, nāsti ādi sāt bhaṅgo dvārā jisakā sadbhāv hai aisā honese ‘sāt bhaṅgapūrvak sadbhāvavān’ hai; [8] [gnānāvaraṇīyādi] āṭh karmoṅke athavā [samyaktvādi] āṭh guṇoṅke āshrayabhūt honese ‘āṭhake āshrayarūp’ hai; [9] nav padārtharūpase vartatā hai isaliye ‘nav–artharūp’ hai; [10] pr̥ithvī, jal, agni, vāyu, sādhāraṇ vanaspati, pratyek vanaspati, dvīndriy, trīndriy chaturindriy aur pañchendriyarūp dash sthānomen prāpta honese ‘dashasthānagat’ hai.. 71– 72.. --------------------------------------------------------------------------
gati hoy ūñche; sheṣhane vidishā tajī gati hoy chhe. 73.
Page 118 of 264
PDF/HTML Page 147 of 293
single page version
118
ūrdhva gachchhati sheṣhā vidigvarjān gatin yānti.. 73..
ath pudgaladravyāstikāyavyākhyānam.
idi te chaduvviyappā puggalakāyā muṇeyavvā.. 74..
iti te chaturvikalpāḥ pudgalakāyā gnātavyāḥ.. 74..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [prakr̥itisthityanubhāgapradeshabandhaiḥ] prakr̥itibandha, sthitibandha, anubhāgabandha aur pradeshabandhase [sarvataḥ muktaḥ] sarvataḥ mukta jīv [ūdhvan gachchhati] ūrdhvagaman karatā hai; [sheṣhāḥ] sheṣh jīv [bhavāntaramen jāte hue] [vidigvarjā gatin yānti] vidishāen̐ chhoṛ kar gaman karate haĩn.
ṭīkāḥ– baddha jīvako karmanimittak ṣhaḍvidh gaman [arthāt karma jisamen nimittabhūt hain aisā chhah dishāonmmen gaman] hotā hai; mukta jīvako bhī svābhāvik aisā ek ūrdhvagaman hotā hai. – aisā yahān̐ kahā hai.
bhāvārthaḥ– samasta rāgādivibhāv rahit aisā jo shuddhātmānubhūtilakṣhaṇ dhyān usake bal dvārā chaturvidh bandhase sarvathā mukta huā jīv bhī, svābhāvik ananta gnānādi guṇonse yukta vartatā huā, ekasamayavartī avigrahagati dvārā [lokāgraparyant] svābhāvik ūrdhvagaman karatā hai. sheṣh sansārī jīv maraṇāntamen vidishāen̐ chhoṛakar pūrvokta ṣhaṭ–apakramasvarūp [karmanimittak] anushreṇīgaman karate haĩn.. 73..
is prakār jīvadravyāstikāyakā vyākhyān samāpta huā.
ab pudgaladravyāstikāyakā vyākhyān hai. --------------------------------------------------------------------------
te skandh teno desh, sṅkadhapradesh, paramāṇu kahyā. 74.
Page 119 of 264
PDF/HTML Page 148 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
pudgaladravyavikalpādesho‘yam.
pudgaladravyāṇi hi kadāchitskandhaparyāyeṇ, kadāchitskandhadeshaparyāyeṇ, kadāchitskandhapradeshaparyāyeṇ, kadāchitparamāṇutvenātra tiṣhṭanti. nānyā gatirasti. iti teṣhān chaturvikalpatvamiti.. 74..
addhaddhan cha padeso paramāṇū chev avibhāgī.. 75..
ardhārdha cha pradeshaḥ paramāṇushchaivāvibhāgī.. 75..
-----------------------------------------------------------------------------
[skandhāḥ cha] skandh, [skandhadeshāḥ] skandhadesh [skandhapradeshāḥ] skandhapradesh [cha] aur [paramāṇavaḥ bhavanti iti] paramāṇuu.
pudgaladravya kadāchit skandhaparyāyase, kadāchit skandhadesharūp paryāyase, kadāchit skandhapradesharūp paryāyase aur kadāchit paramāṇurūpase yahān̐ [lokamen] hote hain; anya koī gati nahīn hai. is prakār unake chār bhed haĩn.. 74..
skandh hai. [tasya ardhan tu] usake ardhako [deshaḥ iti bhaṇanti] desh kahate hain, [ardhādhan cha] ardhakā ardha vah [pradeshaḥ] pradesh hai [cha] aur [avibhāgī] avibhāgī vah [paramāṇuḥ ev] sachamuch paramāṇu hai. ------------------------------------------------------------------------
ardhārdha tenun ‘pradesh’ ne avibhāg te ‘paramāṇu’ chhe. 75.
Page 120 of 264
PDF/HTML Page 149 of 293
single page version
120
skandhapradesho nām paryāyaḥ. evan bhedavashāt dvayaṇukaskandhādanantāḥ skandhapradeshaparyāyāḥ nirvibhāgaikapradeshaḥ skandhasyāntyo bhedaḥ paramāṇurekaḥ. punarapi dvayoḥ paramāṇvoḥ sandhātādeko dvayaṇukaskandhaparyāyaḥ. evan sandhātavashādanantāḥ skandhaparyāyāḥ. evan bhedasandhātābhyāmapyanantā bhavantīti.. 75.. -----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, pudgal bhedoṅkā varṇan hai anantānanta paramāṇuonse nirmit hone par bhī jo ek ho vah skandh nāmakī paryāy hai; usakī ādhī skandhadesh nāmak paryāy hai; ādhīkī ādhī skandhapradesh nāmakī paryāy hai. is prakār bhedake kāraṇ [pr̥uthak honake kāraṇ] dvi–aṇuk skandhaparyant ananta skandhapradesharūp paryāyen hotī haĩn. nirvibhāg–ek–pradeshavālā, skandhakā antim ansh vah ek paramāṇu hai. [is prakār bhedase honevāle pudgalavikalpoṅkā varṇan huā.]
punashcha, do paramāṇuoṅke saṅghātase [milanese] ek dviaṇuk–skandharūp paryāy hotī hai. is prakār saṅghātake kāraṇ [dviaṇukaskandhakī bhān̐ti triaṇuk–skandh, chaturaṇuk–skandh ityādi] ananta skandharūp paryāyen hotī hai. [is prakār saṅghātase honevāle pudgalavikalpakā varṇan huā. ]
is prakār bhed–saṅghāt dononse bhī [ek sāth bhed aur saṅghāt dono honese bhī] ananta [skandharūp paryāyen] hotī haĩn. [is prakār bhed–saṅghātase honevāle pudgalavikalpakā varṇan huā..] 75.. -------------------------------------------------------------------------- bhedase honebhāle pudgalavikalpoṅkā [pudgalabhedoṅkā] ṭīkākār shrī jayasenāchāryanee jo varṇan kiyā hai usakā
haie. bhed dvārā usake jo pudgalavikalpa hote hain ve nimnokta draṣhṭāntānusār samajhanā. mānalo ki 16
paramāṇuonse nirmit ek pudgalapiṇḍa hai aur vah ṭūṭakar usake ṭukaṛẹ hote hai. vahān̐ 16 paramāṇuāoṅke pūrṇa
pudgalapiṇḍako ‘skandh’ māne to 8 paramāṇuomvālā usakā ardhabhāgarūp ṭukaṛā vah ‘desh’ hai, 4
paramāṇuomvālā usakā chaturthabhāgarūp ṭukaṛā vah ‘pradesh’ hai aur avibhāgī chhoṭe–se–chhoṭā ṭukaṛā vah
‘paramāṇu’ hai. punashcha, jis prakār 16 paramāṇuvāle pūrṇa piṇḍako ‘skandh’ sañgnā hai, usī prakār 15 se lekar
9 paramāṇuon takake kisī bhī ṭukaṛẹ̣̣ko bhī ‘skandh’ sañgnā haie; jis prakār 8 paramāṇuomvāle usake
ardhabhāgarūp ṭukaṛẹ̣̣ko ‘desh’ sañgnā haie, usī prakār 7 se lekar 5 paramāṇaoun takake usake kisī bhī
ṭukaṛẹ̣̣̣ko bhī ‘desh’ sañgnā hai; jis prakār 4 paramāṇuvāle usake chaturthabhāgarūp ṭukaṛẹ̣̣̣̣ko ‘pradesh’ sañgnā hai,
usī prakār 3 se lekar 2 paramāṇu takake usake kisī bhī ṭukaṛẹ̣̣̣ko bhī ‘pradesh’ sañgnā hai. – is draṣhṭāntake
anusār, bhed dvārā honevāle pudgalavikalpa samajhanā.
Page 121 of 264
PDF/HTML Page 150 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
te honti chhappayārā telokkan jehin ṇippaṇṇan.. 76..
te bhavanti ṣhaṭprakārāstrailokyan yaiḥ niṣhpannam.. 76..
skandhānān pudgalavyavahārasamarthanametat.
sparsharasagandhavarṇaguṇavisheṣhaiḥ ṣhaṭsthānapatitavr̥uddhihānibhiḥ pūraṇagalanadharmatvāt skandh– vyaktyāvirbhāvatirobhāvābhyāmapi cha pūraṇagalanopapatteḥ paramāṇavaḥ pudgalā iti nishchīyante. skandhāstvanekapudgalamayaikaparyāyatven pudgalebhyo‘nanyatvātpudgalā iti -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [bādarasaukṣhmyagatānān] bādar aur sūkṣhmarūpase pariṇat [skandhānān] skandhoṅko [pudgalaḥ] ‘pudgal’ [iti] aisā [vyavahāraḥ] vyavahār hai. [te] ve [ṣhaṭprakārāḥ bhavanti] chhah prakārake hain, [yaiḥ] jinase [trailokyan] tīn lok [niṣhpannam] niṣhpanna hai.
ṭīkāḥ– skandhommen ‘pudgal’ aisā jo vyavahār hai usakā yah samarthan hai.
[1] jinamen ṣhaṭsthānapatit [chhah sthānommen samāvesh pānevālī] vr̥uddhihāni hotī hai aise sparsha– ras–gandh–varṇarūp guṇavisheṣhoṅke kāraṇ [paramāṇu] ‘pūraṇagalan’ dharmavāle honese tathā [2] skandhavyaktike [–skandhaparyāyake] āvirbhāv aur tirobhāvakī apekṣhāse bhī [paramāṇuommen] --------------------------------------------------------------------------
chha vikalpa chhe skandho taṇā, jethī trijag niṣhpanna chhe. 76.
Page 122 of 264
PDF/HTML Page 151 of 293
single page version
122
vyavahriyante, tathaiv cha bādarasūkṣhmatvapariṇāmavikalpaiḥ ṣhaṭprakāratāmāpadya trailokyarūpeṇ niṣhpadya sthitavant iti. tathā hi–bādarabādarāḥ, bādarāḥ, bādarasūkṣhmāḥ, sūkṣhmabādarāḥ, sūkṣhmāḥ, sūkṣhma–sūkṣhmā iti. tatra chhinnāḥ svayam sandhānāsamarthāḥ kāṣhṭhapāṣhāṇadayo bādarabādarāḥ. chhinnāḥ svayam sandhānasamarthāḥ kṣhīradhr̥utatailatoyarasaprabhr̥utayo bādarāḥ. sthūlopalambhā api chhettun bhettumādātumashakyāḥ chhāyātapatamojyotstrādayo bādarasūkṣhmāḥ. sūkṣhmatve‘pi sthūlopalambhāḥ sparsharasagandhashabdāḥ sūkṣhma–bādarāḥ. sūkṣhmatve‘pi hi karaṇānupalabhyāḥ karmavargaṇādayaḥ sūkṣhmāḥ. atyantasūkṣhmāḥ karmavargaṇā–bhyo‘dho dvayaṇuk skandhaparyantāḥ sūkṣhmasūkṣhmā iti.. 76.. ----------------------------------------------------------------------------- ‘pūraṇ – galan’ ghaṭit honese paramāṇu nishchayase ‘1pudgal’ haĩn. skandh to 2anekapudgalamay ekaparyāyapaneke kāraṇ pudgalonse ananya honese vyavahārase ‘pudgal’ hai; tathā [ve] bādaratva aur sūkṣhmatvarūp pariṇāmoṅke bhedon dvārā chhah prakāroṅko prāpta karake tīn lokarūp hokar rahe haĩn. ve chhah prakārake skandh is prakār hainḥ– [1] bādarabādar; [2] bādar; [3] bādarasūkṣhma; [4] sūkṣhmabādar; [5] sūkṣhma; [6] sūkṣhmasūkṣhma. vahān̐, [1] kāṣhṭhapāṣhāṇādik [skandh] jo ki chhedan honepar svayam nahīn juṛ sakate ve [ghan padārtha] ‘bādarabādar’ hain; [2] dūdh, ghī, tel, jal, ras ādi [skandh] jo ki chhedan honepar svayam juṛ jāte hain ve [pravāhī padārtha] ‘bādar’ hai; [3] chhāyā, dhūp, andhakār, chāndanī ādi [skandh] jo ki sthūl gnāt honepar bhī jinakā chhedan, bhedan athavā [hastādi dvārā] grahaṇ nahīn kiyā jā sakatā ve ‘bādarasūkṣhma’ hain; [4] sparsha–ras–gandh–shabda jo ki sūkṣhma hone par bhī sthūl gnāt hote hain [arthāt chakṣhakou chhoṛakar chār indriyonṅke viṣhayabhūt skandh jo ki ān̐khase dikhāī na dene par bhī sparshanendriy dvārā sparsha kiyā jā sakatā haie] jībh dvārā jinakā svād liyā jā sakatā haie, nākase sūnndhā jā sakatā haie athavā kānase sunā jā sakatā haie ve ‘sūkṣhmabādar’ hain; [5] karmavargaṇādi [skandh] ki jinhen sūkṣhmapanā hai tathā jo indriyonse gnāt na hon aise hain ve ‘sūkṣhma’ hain; [6] karmavargaṇāse nīcheke [karmavargaṇātīt dviaṇuk–skandh takake [skandh] jo ki atyanta sūkṣhma hain ve ‘sūkṣhmasūkṣhma’ haĩn.. 76.. -------------------------------------------------------------------------- 1. jisamen [sparsha–ras–gandh–varṇakī apekṣhāse tathā skandhaparyāyakī apekṣhāse] pūraṇ aur galan ho vah pudgal hai.
visheṣh guṇ jo sparsha–ras–gandh–varṇa hain unamen honevālī ṣhaṭsthānapatit vr̥uddhi vah pūraṇ hai aur ṣhaṭsthānapatit
hāni vah galan hai; isaliye is prakār paramāṇu pūraṇ–galanadharmavāle haĩn. [2] paramāṇuommen skandharūp paryāyakā
āvirbhāv honā so pūraṇ hai aur tirobhāv honā vah galan haie; is prakār bhī paramāṇuommen pūraṇagalan ghaṭit
hotā hai.]
2. skandh anekaparamāṇumay hai isaliye vah paramāṇuonse ananya hai; aur paramāṇu to pudgal hain; isaliye skandh bhī
Page 123 of 264
PDF/HTML Page 152 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
so sassado asaddo ekko avibhāgī muttibhavo.. 77..
sa shāshvato‘shabdaḥ eko‘vibhāgī bhūrtibhavaḥ.. 77..
paramāṇuvyākhyeyam.
uktānān skandharūpaparyāyāṇān yo‘ntyo bhedaḥ sa paramāṇuḥ. sa tu punarvibhāgābhāvād–vibhāgī, nirvibhāgaikapradeshatvādekaḥ, mūrtadravyatven sadāpyavinashvaratvānnityaḥ, anādinidhanarūpādipariṇāmotpannatvānmūrtibhavaḥ, rūpādipariṇāmotpannatve‘pi shabdasya paramāṇuguṇatvābhāvātpudgalaskandhaparyāyatven vakṣhyamāṇatvāchchāshabdo nishchīyat iti.. 77.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [sarvaṣhān skandhānān] sarva skandhoṅkā [yaḥ antyaḥ] jo antim bhāg [tan] use [paramāṇum vijānīhi] paramāṇu jāno. [saḥ] vah [avibhāgī] avibhāgī, [ekaḥ] ek, [shāshvataḥ], shāshvat [mūrtibhavaḥ] mūrtiprabhav [mūrtarūpase utpanna honevālā] aur [ashabdaḥ] ashabda hai.
pūrvokta skandharūp paryāyoṅkā jo antim bhed [chhoṭe–se–chhoṭā ansh] vah paramāṇu hai. aur vah to, vibhāgake abhāvake kāraṇ avibhāgī hai; nirvibhāg–ek–pradeshī honese ek hai; mūrtadravyarūpase sadaiv avināshī honese nitya hai; anādi–ananta rūpādike pariṇāmase utpanna honeke kāraṇ mūrtiprabhav hai; aur rūpādike pariṇāmase utpanna hone par bhī ashabda hai aisā nishchit hai, kyoṅki shabda paramāṇukā guṇ nahīn hai tathā usakā[shabdakā] ab [79 vīn gāthāmen] pudgalaskandhaparyāyarūpase kathan hai.. 77.. -------------------------------------------------------------------------- mūrtiprabhav = mūrtapanerūpase utpanna honevālā arthāt rūp–gandha–ras sparshake pariṇāmarūpase jisakā utpād hotā hai aisā.[mūrti = mūrtapanā]
te ekane avibhāg, shāshvat, mūrtiprabhav, ashabda chhe. 77.
Page 124 of 264
PDF/HTML Page 153 of 293
single page version
124
so ṇeo paramāṇū pariṇāmaguṇo sayamasadre.. 78..
ādeshamātramūrttaḥ dhātuchatuṣhkasya kāraṇan yastu.
sa gneyaḥ paramāṇuḥ. pariṇāmaguṇaḥ svayamashabdaḥ.. 78..
paramāṇūnān jātyantaratvanirāso‘yam.
paramaṇorhi mūrtatvanibandhanabhūtāḥ sparsharasaṅgadhavarṇā ādeshamātreṇaiv bhidyante; vastuvastu yathā tasya sa ev pradesh ādiḥ sa ev madhyan, sa evāntaḥ iti, evan dravyaguṇayoravibhaktapradeshatvāt ya ev paramāṇoḥ -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [yaḥ tu] jo [ādeshamātramūrtaḥ] ādeshamātrase mūrta hai. [arthāt mātra bhedavivakṣhāse mūrtatvavālā kahalātā hai] aur [dhātuchatuṣhkasya kāraṇan] jo [pr̥ithvī ādi] chār dhātuoṅkā kāraṇ hai [saḥ] vah [paramāṇuḥ gneyaḥ] paramāṇu jānanā – [pariṇāmaguṇaḥ] jo ki pariṇāmaguṇavālā hai aur [svayam ashabdaḥ] svayam ashabda hai.
ṭīkāḥ– paramāṇu bhinna bhinna jātike honekā yah khaṇḍan hai.
mūrtatvake kāraṇabhūt sparsha–ras–gandh–varṇakā, paramāṇuse ādeshamātra dvārā hī bhed kiyā jātā haie; vastutaḥ to jis prakār paramāṇukā vahī pradesh ādi hai, vahī madhya hai aur vahī anta hai; usī prakār dravya aur guṇake abhinna pradesh honese, jo paramāṇukā pradesh hai, vahī sparshakā hai, vahī rasakā hai, vahī gandhakā hai, vahī rūpakā hai. isaliye kisī paramāṇumen gandhaguṇ kam ho, kisī paramāṇumen gandhaguṇ aur rasaguṇ kam ho, kisī paramāṇumen gandhaguṇ, rasaguṇ aur rūpaguṇ kam ho, -------------------------------------------------------------------------- ādesh=kathan [mātra bhedakathan dvārā hī paramāṇuse sparsha–ras–gandh–varṇakā bhed kiyā jātā hai, paramārthataḥ to
te jāṇavo paramāṇu– je pariṇāmī, āp ashabda chhe. 78.
Page 125 of 264
PDF/HTML Page 154 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
pradeshaḥ, sa ev sparshasya, sa ev rasasya, sa ev gandhasya, sa ev rūpasyeti. tataḥ kvachitparamāṇau gandhaguṇe, kvachit gandharasaguṇayoḥ, kvachit gandharasarūpaguṇeṣhu apakr̥uṣhyamāṇeṣhu tadavibhaktapradeshaḥ paramāṇurev vinashyatīti. na tadapakarṣho yuktaḥ. tataḥ pr̥uthivyaptejovāyurūpasya dhātuchatuṣhkasyaik ev paramāṇuḥ kāraṇan pariṇāmavashāt vichitro hi paramāṇoḥ pariṇāmaguṇaḥ kvachitkasyachidguṇasya vyaktāvyaktatven vichitrān pariṇatimādadhāti. yathā cha tasya pariṇāmavashādavyakto gandhādiguṇo‘stīti pratignāyate na tathā shabdo‘pyavyakto‘stīti gnātun shakyate shakyate tasyaikapradeshasyānekapradeshātmaken shabden sahaikatvavirodhāditi.. 78.. ----------------------------------------------------------------------------- to us guṇase abhinna pradeshī paramāṇu hī vinaṣhṭa ho jāyegā. isaliye us guṇakī nyūnatā yukta [uchit] nahīn hai. [kisī bhī paramāṇumen ek bhī guṇ kam ho to us guṇake sāth abhinna pradeshī paramāṇu hī naṣhṭa ho jāyegā; isaliye samasta paramāṇu samān guṇavāle hī hai, arthāt ve bhinna bhinna jātike nahīn haĩn.] isaliye pr̥ithvī, jal, agni aur vāyurūp chār dhātuoṅkā, pariṇāmake kāraṇ, ek hī paramāṇu kāraṇ hai [arthāt paramāṇu ek hī jātike hone par bhī ve pariṇāmake kāraṇ chār dhātuoṅke kāraṇ banate hain]; kyoṅki vichitra aisā paramāṇukā pariṇāmaguṇ kahīn kisī guṇakī 1vyaktāvyaktatā dvārā vichitra pariṇatiko dhāraṇ karatā hai.
prakār shabda bhī avyakta hai aisā nahīn jānā jā sakatā, kyoṅki ekapradeshī paramāṇuko anekapradeshātmak shabdake sāth ekatva honemen virodh hai.. 78.. -------------------------------------------------------------------------- 1. vyaktāvyaktatā=vyaktatā athavā avyaktatā; pragaṭatā athavā apragaṭatā. [pr̥ithvīmen sparsha, ras, gandh aur varṇa yah
avyakta hotā hai ; agnimen sparsha aur varṇa vyakta hote hain aur sheṣh do avyakta hote hain ; vāyumen sparsha vyakta
hotā hai aur sheṣh tīn avyakta hote haĩn.]
2. jis prakār paramāṇumen gandhādiguṇ bhale hī avyaktarūpase bhī hote to avashya hain; usī prakār paramāṇumen shabda bhī
hai.
Page 126 of 264
PDF/HTML Page 155 of 293
single page version
126
spr̥uṣhṭeṣhu teṣhu jāyate shabda utpādiko niyataḥ.. 79..
shabdasya padgalaskandhaparyāyatvakhyāpanametat.
ih hi bāhyashravaṇendriyāvalambito bhāvendriyaparichchhedyo dhvaniḥ shabdaḥ. sa khalu sva– rūpeṇānantaparamāṇūnāmekaskandho nām paryāyaḥ. bahiraṅgasādhanībhūtamahāskandhebhyaḥ tathāvidhapariṇāmen samutpadyamānatvāt skandhaprabhavaḥ, yato hi parasparābhihateṣhu mahāskandheṣhu shabdaḥ samupajāyate. -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [shabdaḥ skandhaprabhavaḥ] shabda skandhajanya hai. [skandhaḥ paramāṇusaṅgasaṅgātaḥ] skandh paramāṇudalakā saṅghāt hai, [teṣhu spr̥uṣhṭeṣhu] aur ve skandh sparshit honese– ṭakarānese [shabdaḥ jāyate] shabda utpanna hotā hai; [niyataḥ utpādikaḥ] is prakār vah [shabda] niyatarūpase utpādya haĩn.
ṭīkāḥ– shabda pudgalaskandhaparyāy hai aisā yahān̐ darshāyā hai.
is lokamen, bāhya shravaṇendriy dvārā 1avalambit bhāvendriy dvārā jānane–yogya aisī jo dhvani vah shabda hai. vah [shabda] vāstavamen svarūpase ananta paramāṇuoṅke ekaskandharūp paryāy hai. bahiraṅg sādhanabhūt [–bāhya kāraṇabhūt] mahāskandhon dvārā tathāvidh pariṇāmarūp [shabdapariṇāmarūp] utpanna -------------------------------------------------------------------------- 1. shabda shravaṇendriyakā viṣhay hai isaliye vah mūrta hai. kuchh log mānate hain tadanusār shabda ākāshakā guṇ nahīn hai,
skandhābhidhāte shabda ūpaje, niyamathī utpādya chhe. 79.
Page 127 of 264
PDF/HTML Page 156 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
kin cha svabhāvanirvr̥uttābhirevānantaparamāṇumayībhiḥ shabdayogyavargaṇābhiranyonyamanupravishya samantato‘bhivyāpya pūrite‘pi sakale loke. yatra yatra bahiraṅgakāraṇasāmagrī samadeti tatra tatra tāḥ shabdatvenasvayan vyapariṇamant iti shabdasya niyatamutpādyatvāt skandhaprabhavatvamiti.. 79.. ----------------------------------------------------------------------------- honese vah skandhajanya hain, kyoṅki mahāskandha paraspar ṭakarānese shabda utpanna hotā hai. punashcha yah bāt visheṣh samajhāī jātī haiḥ– ekadūsaremen praviṣhṭa hokar sarvatra vyāpta hokar sthit aisī jo svabhāvaniṣhpanna hī [–apane svabhāvase hī nirmitta], anantaparamāṇumayī shabdayogya–vargaṇāonse samasta lok bharapūr hone par bhī jahān̐–jahān̐ bahiraṅgakāraṇ sāmagrī udit hotī hai vahān̐–vahān̐ ve vargaṇāen̐ 1shabdarūpase svayam pariṇamit hotī hain; is prakār shabda nityatarūpase [avashya] 2utpādya hai; isaliye vah 3skandhajanya hai.. 79.. -------------------------------------------------------------------------- 1. shabdake do prakār hainḥ [1] prāyogik aur [2] vaishrasika. puruṣhādike prayogase utpanna honevāle shabda vah
dvīnndriyādik jīvoṅke shabdarūp tathā [kevalībhagavānakī] divya dhvanirūpase vah anakṣharātmak haĩn. abhāṣhātmak
shabda bhī dvividh hain – prāyogik aur vaishrisika. vīṇā, ḍhol, jhāñjh, bansarī ādise utpanna hotā huā
prāyogik hai aur meghādise utpanna hotā huā vaishrasik hai.
2. utpādya=utpanna karāne yogya; jisakī utpattimen anya koī nimitta hotā hai aisā. 3. skandhajanya=skandhon dvārā utpanna ho aisāḥ jisakī utpattimen skandha nimitta hote hain aisā. [samasta lokamen
jivhā–oṣhṭha, dyaṇṭā–mogarī ādi mahāskandhoṅkā ṭakarānā vah bahiraṅgakāraṇasāmagrī hai arthāt shabdarūp
pariṇamanamen ve mahāskandha nimittabhūt hain isaliye us apekṣhāse [nimitta–apekṣhāse] shabdako vyavahārase
skandhajanya kahā jātā hai.]
Page 128 of 264
PDF/HTML Page 157 of 293
single page version
128
khandhāṇan pi ya kattā pavihattā kālasaṅkhāṇan.. 80..
skandhānāmapi cha kartā pravibhaktā kālasaṅkhyāyāḥ.. 80..
paramāṇorekapradeshatvakhyāpanametat.
paramāṇunḥ sa khalveken pradeshen rūpādiguṇasāmānyabhājā sarvadaivāvinashvaratvānnityaḥ. eken pradeshen padavibhaktavr̥uttīnān sparshādiguṇānāmavakāshadānānnānavakāshaḥ. -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [pradeshataḥ] pradesh dvārā [nityaḥ] paramāṇu nitya hai, [na anavakāshaḥ] anavakāsh nahīn hai, [na sāvakāshaḥ] sāvakāsh nahīn hai, [skandhānām bhettā] skandhoṅkā bhedan karanevālā [api cha kartā] tathā karanevālā hai aur [kālasaṅkhyāyāḥ pravibhaktā] kāl tathā saṅkhyāko vibhājit karanevālā hai [arthāt kālakā vibhājan karatā hai aur saṅkhyākā māp karatā hai].
ṭīkāḥ– yah, paramāṇuke ekapradeshīpanekā kathan hai.
jo paramāṇu hai, vah vāstavamen ek pradesh dvārā – jo ki rūpādiguṇasāmānyavālā hai usake dvārā – sadaiv avināshī honese nitya hai; vah vāstavamen ek pradesh dvārā usase [–pradeshase] abhinna astitvavāle sparshādiguṇoṅko avakāsh detā hai isaliye anavakāsh nahīn hai; vah vāstavamen ek pradesh dvārā [usamen] dvi–ādi pradeshoṅkā abhāv honese, svayam hī ādi, svayam hī madhya aur svayam hī ant honeke kāraṇ [arthāt niransh honeke kāraṇ], sāvakāsh nahīn hai; vah vāstavamen ek pradesh dvārā skandhoṅke bhedakā nimitta honese [arthāt skandhake bikharane – ṭūṭanekā nimitta honese] skandhoṅkā bhedan karanevālā hai; vah vāstavamen ek pradesh dvārā skandhake saṅghātakā nimitta honese [arthāt skandhake milanekā –rachanākā nimitta honese] skandhoṅkā kartā hai; vah vāstavamen ek pradesh dvārā – jo ki ek --------------------------------------------------------------------------
bhettā rachayitā skandhano, pravibhāgī saṅkhyā–kāḷano. 80.
Page 129 of 264
PDF/HTML Page 158 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
eken pradeshen dvayādipradeshābhāvādātmādinātmamadhyenātmānten na sāvakāshaḥ. eken pradeshen skandhānān bhedanimittatvāt skandhānān bhettā. aikan pradeshen skandhasaṅghātanimittatvātskandhānān kartā eken pradeshenaikākāshapradeshātivartitadnatipariṇāmāpannen samayalakṣhaṇakālavibhāgakaraṇāt kālasya pravibhaktā. eken pradeshen tatsūtratritadvayādibhedapūrvikāyāḥ skandheṣhu dravyasaṅkhyāyāḥ eken pradeshen tadavachchhinnaikākāshapradesh– ----------------------------------------------------------------------------- ākāshapradeshakā atikramaṇ karanevāle [–lān̐ghanevāle] apane gatipariṇāmako prāpta hotā hai usake dvārā –‘samay’ nāmak kālakā vibhāg karatā hai isaliye kālakā vibhājak hai; vah vāstavamen ek pradesh dvārā saṅkhyākā bhī 1vibhājak hai kyoṅki [1] vah ek pradesh dvārā usake rache jānevāle do ādi bhedonse lekar [tīn aṇu, chār aṇu, asaṅkhya aṇu ityādi] dravyasaṅkhyāke vibhāg skandhommen karatā hai, [2] vah ek pradesh dvārā usakī jitanī maryādāvāle ek ‘2ākāshapradesh’ se lekar [do ākāshapradesh, tīn ākāshapradesh, asaṅkhya ākāshapradesh ityādi] kṣhetrasaṅkhyāke vibhāg karatā hai, [3] vah ek pradesh dvārā, ek ākāshapradeshakā atikram karanevāle usake gatipariṇām jitanī maryādāvāle ‘3samay’ se lekar [dosamay, tīn samay, asaṅkhya samay ityādi] kālasaṅkhyāke vibhāg karatā hai, aur [4] vah ek pradesh dvārā usamen vivartan pānevāle [–parivartit, pariṇamit] jaghanya varṇādibhāvako jānanevāle gnānase lekar bhāvasaṅkhyāke vibhāg karatā hai.. 80.. -------------------------------------------------------------------------- 1. vibhājak = vibhāg karanevālā; māpanevālā. [skandhommen dravyasaṅkhyākā māp [arthāt ve kitane aṇuon–
dvārā hotā hai. kṣhetrakā māpakā ekak ‘ākāshapradesh’ hai aur ākāshapradeshakī vyākhyāmen paramāṇukī apekṣhā ātī
hai; isaliye kṣheḷakā māp bhī paramāṇu dvārā hotā hai. kālake māp ekak ‘samay’ hai aur samayakī vyākhyāmen
paramāṇukī apekṣhā ātī hai; isaliye kālakā māp bhī paramāṇu dvārā hotā hai. gnānabhāvake [gnānaparyāyake]
māpakā ekak ‘paramāṇumenn pariṇamit jaghanya varṇādibhāvako jāne utanā gnān’ hai aur usamen paramāṇukī apekṣhā
ātī hai; isaliye bhāvakā [gnānabhāvakā] māp bhī paramāṇu dvārā hotā hai. is prakār paramāṇu dravya, kṣhetra, kāl
aur bhāv māp karaneke liye gaj samān hai]
2. ek paramāṇupradesh jitane ākāshake bhāgako [kṣhetrako] ‘ākāshapradesh’ kahā jāt hai. vah ‘ākāshapradesh’
parimāṇako us vastukā ‘ekak’ kahā jātā hai.]
3. paramāṇuko ek ākāshapradeshese dūsare anantar ākāshapradeshamen [mandagatise] jāte hue jo kāl lagatā hai use
Page 130 of 264
PDF/HTML Page 159 of 293
single page version
130
pūrvikāyāḥ kṣhetrasaṅkhyāyāḥ eken pradeshenaikākāshapradeshātivartitadgatipariṇāmāvachchhinnasamayapūrvikāyā kālasaṅkhyāyāḥ aikan pradeshen padvivartijaghanyavarṇādibhāvāvabodhapūrvikāyā bhāvasaṅkhyāyāḥ pravibhāg– karaṇāt pravibhaktā saṅkhyāyā apīti.. 80..
khandhantaridan davvan paramāṇu tan viyāṇāhi.. 81..
skandhāntaritan dravyan paramāṇun tan vijānihi.. 81..
paramāṇudravye guṇaparyāyavr̥uttiprarūpaṇametat.
sarvatrāpi paramāṇau rasavarṇagandhasparshāḥ sahabhuvo guṇāḥ. te cha kramapravr̥uttaistatra svaparyāyairvartante. tathā hi– pañchānān rasaparyāyāṇāmanyatamenaikenaikadā raso vartate. -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [tan paramāṇun] vah paramāṇu [ekarasavarṇagandh] ek rasavālā, ek varṇavālā, ek gandhavālā tathā [dvisparshe] do sparshavālā hai, [shabdakāraṇam] shabdakā kāraṇ hai, [ashabdam] ashabda hai aur [skandhāntaritan] skandhake bhītar ho tathāpi [dravyan] [paripūrṇa svatantra] dravya hai aisā [vijānīhi] jāno.
ṭīkāḥ– yah, paramāṇudravyamen guṇ–paryāy vartanekā [guṇ aur paryāy honekā] kathan hai.
sarvatra paramāṇumen ras–varṇa–gandh–sparsha sahabhāvī guṇ hote hai; aur ve guṇ usamen kramavartī nij paryāyon sahit vartate haĩn. vah is prakāraḥ– pān̐ch rasaparyāyomense ek samay koī ek [rasaparyāy] sahit ras vartatā hai; pān̐ch varṇaparyāyommense ek samay kisī ek [varṇaparyāy] sahit varṇa vartatā hai ; --------------------------------------------------------------------------
te shabdahetu, ashabda chhe, ne skandhamān paṇ dravya chhe. 81.
Page 131 of 264
PDF/HTML Page 160 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
pañchānān varṇaparyāyāṇāmanyatamenaikenaikadā varṇo vartate. ubhayorgandhaparyāyayoranyatareṇaikenaikadā gandho vartate. chaturṇān shītasnigdhashītarūkṣhoṣhṇasnigdhoṣhṇarūkṣharūpāṇān sparshaparyāyadvandvānāmanyatamenaikenaikadā sparsho vartate. evamayamuktaguṇavr̥uttiḥ paramāṇuḥ shabdaskandhapariṇatishaktisvabhāvāt shabdakāraṇam. ekapradeshatven shabdaparyāyapariṇativr̥uttyabhāvādashabdaḥ. snigdharūkṣhatvapratyayabandhavashādanekaparamāṇvek– tvapariṇatirūpaskandhāntarito‘pi svabhāvamaparityajannupāttasaṅkhyatvādek ev dravyamiti.. 81..
jan havadi muttamaṇṇan tan savvan puggalan jāṇe.. 82..
yadbhavati mūrtamanyat tatsarvan pudgalan jānīyāt.. 82..
----------------------------------------------------------------------------- do gandhaparyāyommense ek samay kisī ek [gandhaparyāy] sahit gandh vartatā hai; shīt–snigdha, shīt–rūkṣha, uṣhṇa–snigdha aur uṣhṇa–rūkṣha in chār sparshaparyāyoṅke yugalamense ek samay kisī ek yugak sahit sparsha vartatā hai. is prakār jisamen guṇoṅkā vartan [–astitva] kahā gayā hai aisā yah paramāṇu shabdaskandharūpase pariṇamit hone kī shaktirūp svabhāvavālā honese shabdakā kāraṇ hai; ekapradeshī honeke kāraṇ shabdaparyāyarūp pariṇati nahī vartatī honese ashabda hai; aur 1snigdha–rūkṣhatvake kāraṇ bandha honese anek paramāṇuoṅkī ekatvapariṇatirūp skandhake bhītar rahā ho tathāpi svabhāvako nahīn chhoṛatā huā, saṅkhyāko prāpta honese [arthāt paripūrṇa ekake rūpamen pr̥uthak ginatīmen ānese] 2akelā hī dravya hai.. 81..
anvayārthaḥ– [indriyaiḥ upabhogyam cha] indriyonn dvārā upabhogya viṣhay, [indriyakāyāḥ] indriyān̐, sharīr, [manaḥ] man, [karmāṇi] karma [cha] aur [anyat yat] anya jo kuchh [mūrttan bhavati] mūrta ho [tat sarvan] vah sab [pudgalan jānīyāt] pudgal jāno. -------------------------------------------------------------------------- 1. snigdha–rūkṣhatva=chikanāī aur rūkṣhatā. 2. yahān̐ aisā batalāyā hai ki skandhamen bhī pratyek paramāṇu svayam paripūrṇa hai, svatantra hai, parakī sahāyatāse rahit ,
indriy vaḍe upabhogya, indriy, kāy, man ne karma je,
vaḷī anya je kāī mūrta te saghaḷuy pudgal jāṇaje. 82.