Page 112 of 264
PDF/HTML Page 141 of 293
single page version
sukhaduḥkharūpan phalan prayachchhanti. jīvāshcha nishchayen
nimittamātrabhutadravyakarmanirvartitasukhaduḥkharūpātmapariṇāmānān vyavahāreṇ
nimittamātra honekī apekṣhāse
udayase sampādit īṣhṭāniṣhṭa viṣhayoṅke bhoktā honekī apekṣhāse vyavahārase, usaprakārakā [sukhaduḥkharūp]
phal bhogate hain [arthāt nishchayase sukhaduḥkhapariṇāmarūp aur vyavahārase īṣhṭāniṣhṭā viṣhayarūp phal bhogate
hain].
viṣhayarūp phal ‘denevālā’ ’’ [upachārase] kahā jā sakatā hai. ab, [1] sukhaduḥkhapariṇām to jīvakī
apanī hī paryāyarūp honese jīv sukhaduḥkhapariṇāmako to ‘nishchayase’ bhogatā hain, aur isaliye
sukhaduḥkhapariṇāmamen nimittabhūt vartate hue shubhāshubh karmommen bhī [–jinhenn ‘‘sukhaduḥkhapariṇāmarūp phal
denevālā’’ kahā thā unamen bhī] us apekṣhāse aisā kahā jā sakatā haie ki ‘‘ve jīvako ‘nishchayase’
sukhaduḥkhapariṇāmarūp phal dete hain;’’ tathā [2] īṣhṭāniṣhṭa viṣhay to jīvase bilakul bhinna honese jīv īṣhṭāniṣhṭa
viṣhayoṅko to ‘vyavahārase’ bhogatā hain, aur isaliye īṣhṭāniṣhṭa viṣhayommen nimittabhūt vartate hue shubhāshubh karmommen
bhī [–jinhenn ‘‘īṣhṭāniṣhṭa viṣhayarūp phal denevālā ’’ kahā thā unamen bhī ] us apekṣhāse aisā kahā jā
sakatā haie ki ‘‘ve jīvako ‘vyavahārase’ īṣhṭāniṣhṭa viṣhayarūp phal dete haĩn.’’
jīvase bilkul bhinna haĩn.’ parantu yahān̐ kahe hue nishchayarūpase bhaṅgase aisā nahīn samajhanā chāhiye ki ‘paudgalik
karma jīvako vāstavamen phal detā hai aur jīv vāstavamen karmake diye hue phalako bhogatā hai.’
bhoge to donon dravya ek ho jāyẽn. yahān̐ yah dhyān rakhanā khās āvashyak hai ki ṭīkāke pahale pairemen sampūrṇa
gāthāke kathanakā sār kahate hue shrī ṭīkākār āchāryadev svayam hī jīvako karma dvārā diye gaye phalakā
upabhog vyavahārase hī kahā hai, nishchayase nahī̃n.
aisā artha samajhanā chahiye.
Page 113 of 264
PDF/HTML Page 142 of 293
single page version
bhoktr̥utvaguṇo‘pi vyākhyātaḥ.. 67..
bhettā hu havadi jīvo
bhektā tu bhavati jīvashchetakabhāven karmaphalam.. 68..
parantu vah bhoktā nahīn hai]. [bhoktā tu] bhoktā to [jīvaḥ bhavati] [mātra] jīv hai [chetakabhāven]
chetakabhāvake kāraṇ [karmaphalam] karmaphalakā.
tethī karam, jīvabhāvase sanyukta kartā jāṇavun;
bhoktāpaṇun to jīvane chetakapaṇe tatphal taṇun 68.
Page 114 of 264
PDF/HTML Page 143 of 293
single page version
kathañchidātmanaḥ sukhaduḥkhapariṇāmānān kathañchidiṣhṭā–niṣhṭaviṣhayāṇān bhoktā prasiddha iti.. 68..
hiḍadi pāramapāran sansāran
hiṇḍate pāramapāran sansāran mohasañchhannaḥ.. 69..
vachchhannatvādupajātaviparītābhiniveshaḥ pratyastamitasamyaggnānajyotiḥ sāntamanantan vā sansāran
paribhramatīti.. 69..
– bhoktā prasiddha hai.. 68..
sānta athavā ananta sansāramen [hiṇḍate] paribhramaṇ karatā hai.
anādi mohāchchhāditapaneke kāraṇ viparīt
[is prakār jīvake karmasahitapanekī mukhyatāpūrvak prabhutvaguṇakā vyākhyān kiyā gayā..] 69..
kartā ane bhoktā thato e rīt nij karmo vaḍe
jīv mohathī āchchhanna sānta ananta sansāre bhame. 69.
Page 115 of 264
PDF/HTML Page 144 of 293
single page version
ṇāṇāṇumaggachārī ṇivvāṇapuran vajadi
gnānānumārgachārī nirvāṇapuran vrajati dhīraḥ.. 70..
ayamevātmā yadi jināgnayā mārgamupagamyopashāntakṣhīṇamohatvātprahīṇaviparītābhiniveshaḥ
samudbhinnasamggnānajyotiḥ kartr̥utvabhoktr̥utvādhikāran parisamāpya samyakprakaṭitaprabhutvashaktirgnānasyai–
vānumārgeṇ charati, tadā vishuddhātmatattvopalambharūpamapavarganagaran vigāhat iti.. 70..
kṣhayopasham huā hai aisā hotā huā] [gnānānumārgachārī] gnānānumārgamen vicharatā hai [–gnānakā
anusaraṇ karanevāle mārge vartatā hai], [dhīraḥ] vah dhīr puruṣh [nirvāṇapuran vrajati] nirvāṇapurako prāpta
hotā hai.
samyaggnānajyoti pragaṭ huī hai aisā hotā huā, kartr̥utva aur bhoktr̥utvake adhikārako samāpta karake
samyakrūpase pragaṭ prabhutvashaktivān hotā huā gnānakā hī anusaraṇ karanevāle mārgamen vicharatā hai
gnānānumārga viṣhe chare, te dhīr shivapurane vare. 70.
Page 116 of 264
PDF/HTML Page 145 of 293
single page version
chaduchaṅkamaṇo bhaṇido pañchaggaguṇappadhāṇo ya.. 71..
chhakkāpakkamajuto uvautto
chatushchaṅkramaṇo bhaṇitaḥ pañchāgraguṇapradhānashcha.. 71..
ṣhaṭkāpakramayuktaḥ upayuktaḥ saptabhaṅgasadbhāvaḥ.
aṣhṭāshrayo navārtho jīvo dashasthānago bhaṇitaḥ.. 72..
[–pravartatā hai, pariṇamit hotā hai, ācharaṇ karatā hai], tab vah vishuddha ātmatattvakī upalabdhirūp
apavarganagarako [mokṣhapurako] prāpta karatā hai.
[is prakār jīvake karmarahitapanekī mukhyatāpūrvak prabhutvaguṇakā vyākhyān kiyā gayā ..] 70..
[pañchāgraguṇapradhānaḥ] pān̐ch mukhya guṇose pradhānatāvālā [bhaṇitaḥ] kahā hai. [upayuktaḥ jīvaḥ] upayogī
aisā vah jīv [ṣhaṭkāpakramayuktaḥ] chhah
dashasthānagat [bhaṇitaḥ] kahā gayā hai.
chaubhramaṇayut, pañchāgraguṇaparadhān jīv kahel chhe; 71.
upayogī ṣhaṭ–apakramasahit chhe, saptabhaṅgīsattva chhe,
jīv aṣhṭa–āshray, nav–arath, dashasthānagat bhākhel chhe. 72.
Page 117 of 264
PDF/HTML Page 146 of 293
single page version
chaṅkramaṇatvāchchatushchaṅkramaṇaḥ, pañchabhiḥ pāriṇāmikaudayikādibhiragraguṇaiḥ pradhānatvātpañchāgraguṇapradhānaḥ,
chatasr̥uṣhu dikṣhūrdhvamadhashcheti bhavāntarasaṅkramaṇaṣhaṭkenāpakrameṇ yuktatvātṣhaṭkāpakramayuktaḥ, asit–
nāstyādibhiḥ saptabhaṅgaiḥ sadbhāvo yasyeti saptabhaṅgasadbhāvaḥ aṣhṭānān karmaṇān guṇānān vā āshrayatvādaṣhṭāshrayaḥ,
navapadārtharūpeṇ vartanānnavārthaḥ, pr̥uthivyaptejovāyuvanaspatisādhāraṇapratyek–dvitrichatuḥ pañchendriyarūpeṣhu
dashasu sthāneṣhu gatatvādrashasthānag iti.. 71–72..
uḍḍhan gachchhadi sesā vidisāvajjan gadin
gnānachetanā aise bhedonn dvārā athavā dhrauvya, utpād aur vināsh aise bhedon dvārā lakṣhit honese ‘trilakṣhaṇ
[tīn lakṣhaṇavālā]’ hai; [4] chār gatiyommen bhramaṇ karatā hai isaliye ‘chaturvidh bhramaṇavālā’ hai; [5]
pāriṇāmik audayik ityādi pān̐ch mukhya guṇon dvārā pradhānatā honese ‘pān̐ch mukhya guṇonse
pradhānatāvālā’ hai; [6] chār dishāommen, ūpar aur nīche is prrakār ṣhaḍvidh bhavāntaragamanarūp
apakramase yukta honeke kāraṇ [arthāt anya bhavamen jāte hue uparokta chhah dishāommen gaman hotā hai
isaliye] ‘chhah apakram sahit’ hai; [7] asti, nāsti ādi sāt bhaṅgo dvārā jisakā sadbhāv hai
aisā honese ‘sāt bhaṅgapūrvak sadbhāvavān’ hai; [8] [gnānāvaraṇīyādi] āṭh karmoṅke athavā
[samyaktvādi] āṭh guṇoṅke āshrayabhūt honese ‘āṭhake āshrayarūp’ hai; [9] nav padārtharūpase vartatā
hai isaliye ‘nav–artharūp’ hai; [10] pr̥ithvī, jal, agni, vāyu, sādhāraṇ vanaspati, pratyek vanaspati,
dvīndriy, trīndriy chaturindriy aur pañchendriyarūp dash sthānomen prāpta honese ‘dashasthānagat’ hai.. 71–
72..
gati hoy ūñche; sheṣhane vidishā tajī gati hoy chhe. 73.
Page 118 of 264
PDF/HTML Page 147 of 293
single page version
ūrdhva gachchhati sheṣhā vidigvarjān gatin yānti.. 73..
idi te chaduvviyappā puggalakāyā
iti te chaturvikalpāḥ pudgalakāyā gnātavyāḥ.. 74..
jīv [bhavāntaramen jāte hue] [vidigvarjā gatin yānti] vidishāen̐ chhoṛ kar gaman karate haĩn.
kahā hai.
ekasamayavartī avigrahagati dvārā [lokāgraparyant] svābhāvik ūrdhvagaman karatā hai. sheṣh sansārī jīv
maraṇāntamen vidishāen̐ chhoṛakar pūrvokta ṣhaṭ–apakramasvarūp [karmanimittak] anushreṇīgaman karate haĩn..
73..
te skandh teno desh, sṅkadhapradesh, paramāṇu kahyā. 74.
Page 119 of 264
PDF/HTML Page 148 of 293
single page version
chaturvikalpatvamiti.. 74..
addhaddhan cha padeso paramāṇū chev avibhāgī.. 75..
ardhārdha cha pradeshaḥ paramāṇushchaivāvibhāgī.. 75..
bhavanti iti] paramāṇuu.
unake chār bhed haĩn.. 74..
ardha vah [pradeshaḥ] pradesh hai [cha] aur [avibhāgī] avibhāgī vah [paramāṇuḥ ev] sachamuch paramāṇu
hai.
ardhārdha tenun ‘pradesh’ ne avibhāg te ‘paramāṇu’ chhe. 75.
Page 120 of 264
PDF/HTML Page 149 of 293
single page version
skandhasyāntyo bhedaḥ paramāṇurekaḥ. punarapi dvayoḥ paramāṇvoḥ sandhātādeko dvayaṇukaskandhaparyāyaḥ. evan
sandhātavashādanantāḥ skandhaparyāyāḥ. evan bhedasandhātābhyāmapyanantā bhavantīti.. 75..
anantānanta paramāṇuonse nirmit hone par bhī jo ek ho vah skandh nāmakī paryāy hai; usakī
kāraṇ [pr̥uthak honake kāraṇ] dvi–aṇuk skandhaparyant ananta skandhapradesharūp paryāyen hotī haĩn.
nirvibhāg–ek–pradeshavālā, skandhakā antim ansh vah ek paramāṇu hai. [is prakār
skandharūp paryāyen hotī hai. [is prakār saṅghātase honevāle pudgalavikalpakā varṇan huā. ]
75..
haie. bhed dvārā usake jo pudgalavikalpa hote hain ve nimnokta draṣhṭāntānusār samajhanā. mānalo ki 16
paramāṇuonse nirmit ek pudgalapiṇḍa hai aur vah ṭūṭakar usake ṭukaṛẹ hote hai. vahān̐ 16 paramāṇuāoṅke pūrṇa
pudgalapiṇḍako ‘skandh’ māne to 8 paramāṇuomvālā usakā ardhabhāgarūp ṭukaṛā vah ‘desh’ hai, 4
paramāṇuomvālā usakā chaturthabhāgarūp ṭukaṛā vah ‘pradesh’ hai aur avibhāgī chhoṭe–se–chhoṭā ṭukaṛā vah
‘paramāṇu’ hai. punashcha, jis prakār 16 paramāṇuvāle pūrṇa piṇḍako ‘skandh’ sañgnā hai, usī prakār 15 se lekar
9 paramāṇuon takake kisī bhī ṭukaṛẹ̣̣ko bhī ‘skandh’ sañgnā haie; jis prakār 8 paramāṇuomvāle usake
ardhabhāgarūp ṭukaṛẹ̣̣ko ‘desh’ sañgnā haie, usī prakār 7 se lekar 5 paramāṇaoun takake usake kisī bhī
ṭukaṛẹ̣̣̣ko bhī ‘desh’ sañgnā hai; jis prakār 4 paramāṇuvāle usake chaturthabhāgarūp ṭukaṛẹ̣̣̣̣ko ‘pradesh’ sañgnā hai,
usī prakār 3 se lekar 2 paramāṇu takake usake kisī bhī ṭukaṛẹ̣̣̣ko bhī ‘pradesh’ sañgnā hai. – is draṣhṭāntake
anusār, bhed dvārā honevāle pudgalavikalpa samajhanā.
Page 121 of 264
PDF/HTML Page 150 of 293
single page version
te honti chhappayārā telokkan jehin ṇippaṇṇan.. 76..
te bhavanti ṣhaṭprakārāstrailokyan yaiḥ niṣhpannam.. 76..
skandhāstvanekapudgalamayaikaparyāyatven pudgalebhyo‘nanyatvātpudgalā iti
prakārake hain, [yaiḥ] jinase [trailokyan] tīn lok [niṣhpannam] niṣhpanna hai.
skandhavyaktike [–skandhaparyāyake] āvirbhāv aur tirobhāvakī apekṣhāse bhī [paramāṇuommen]
chha vikalpa chhe skandho taṇā, jethī trijag niṣhpanna chhe. 76.
Page 122 of 264
PDF/HTML Page 151 of 293
single page version
sthitavant iti. tathā hi–bādarabādarāḥ, bādarāḥ, bādarasūkṣhmāḥ, sūkṣhmabādarāḥ, sūkṣhmāḥ, sūkṣhma–sūkṣhmā
iti. tatra chhinnāḥ svayam sandhānāsamarthāḥ kāṣhṭhapāṣhāṇadayo bādarabādarāḥ. chhinnāḥ svayam sandhānasamarthāḥ
kṣhīradhr̥utatailatoyarasaprabhr̥utayo bādarāḥ. sthūlopalambhā api chhettun
sūkṣhmatve‘pi hi karaṇānupalabhyāḥ karmavargaṇādayaḥ sūkṣhmāḥ. atyantasūkṣhmāḥ karmavargaṇā–bhyo‘dho dvayaṇuk
skandhaparyantāḥ sūkṣhmasūkṣhmā iti.. 76..
‘pūraṇ – galan’ ghaṭit honese paramāṇu nishchayase ‘
sūkṣhmatvarūp pariṇāmoṅke bhedon dvārā chhah prakāroṅko prāpta karake tīn lokarūp hokar rahe haĩn. ve chhah
prakārake skandh is prakār hainḥ– [1] bādarabādar; [2] bādar; [3] bādarasūkṣhma; [4] sūkṣhmabādar; [5]
sūkṣhma; [6] sūkṣhmasūkṣhma. vahān̐, [1] kāṣhṭhapāṣhāṇādik [skandh] jo ki chhedan honepar svayam nahīn juṛ
sakate ve [ghan padārtha] ‘bādarabādar’ hain; [2] dūdh, ghī, tel, jal, ras ādi [skandh] jo ki
chhedan honepar svayam juṛ jāte hain ve [pravāhī padārtha] ‘bādar’ hai; [3] chhāyā, dhūp, andhakār, chāndanī
ādi [skandh] jo ki sthūl gnāt honepar bhī jinakā chhedan, bhedan athavā [hastādi dvārā] grahaṇ
nahīn kiyā jā sakatā ve ‘bādarasūkṣhma’ hain; [4] sparsha–ras–gandh–shabda jo ki sūkṣhma hone par bhī
sthūl gnāt hote hain [arthāt chakṣhakou chhoṛakar chār indriyonṅke viṣhayabhūt skandh jo ki ān̐khase dikhāī
na dene par bhī sparshanendriy dvārā sparsha kiyā jā sakatā haie] jībh dvārā jinakā svād liyā jā
sakatā haie, nākase sūnndhā jā sakatā haie athavā kānase sunā jā sakatā haie ve ‘sūkṣhmabādar’ hain; [5]
karmavargaṇādi [skandh] ki jinhen sūkṣhmapanā hai tathā jo indriyonse gnāt na hon aise hain ve ‘sūkṣhma’ hain;
[6] karmavargaṇāse nīcheke [karmavargaṇātīt dviaṇuk–skandh takake [skandh] jo ki atyanta sūkṣhma hain ve
‘sūkṣhmasūkṣhma’ haĩn.. 76..
visheṣh guṇ jo sparsha–ras–gandh–varṇa hain unamen honevālī ṣhaṭsthānapatit vr̥uddhi vah pūraṇ hai aur ṣhaṭsthānapatit
hāni vah galan hai; isaliye is prakār paramāṇu pūraṇ–galanadharmavāle haĩn. [2] paramāṇuommen skandharūp paryāyakā
āvirbhāv honā so pūraṇ hai aur tirobhāv honā vah galan haie; is prakār bhī paramāṇuommen pūraṇagalan ghaṭit
hotā hai.]
Page 123 of 264
PDF/HTML Page 152 of 293
single page version
so sassado asaddo ekko avibhāgī muttibhavo.. 77..
sa shāshvato‘shabdaḥ eko‘vibhāgī bhūrtibhavaḥ.. 77..
anādinidhanarūpādipariṇāmotpannatvānmūrtibhavaḥ, rūpādipariṇāmotpannatve‘pi shabdasya
paramāṇuguṇatvābhāvātpudgalaskandhaparyāyatven vakṣhyamāṇatvāchchāshabdo nishchīyat iti.. 77..
shāshvat [mūrtibhavaḥ] mūrtiprabhav [mūrtarūpase utpanna honevālā] aur [ashabdaḥ] ashabda hai.
avināshī honese nitya hai; anādi–ananta rūpādike pariṇāmase utpanna honeke kāraṇ
nahīn hai tathā usakā[shabdakā] ab [79 vīn gāthāmen] pudgalaskandhaparyāyarūpase kathan hai.. 77..
hotā hai aisā.[mūrti = mūrtapanā]
te ekane avibhāg, shāshvat, mūrtiprabhav, ashabda chhe. 77.
Page 124 of 264
PDF/HTML Page 153 of 293
single page version
so ṇeo paramāṇū pariṇāmaguṇo sayamasadre.. 78..
ādeshamātramūrttaḥ dhātuchatuṣhkasya kāraṇan yastu.
sa gneyaḥ paramāṇuḥ. pariṇāmaguṇaḥ svayamashabdaḥ.. 78..
[saḥ] vah [paramāṇuḥ gneyaḥ] paramāṇu jānanā – [pariṇāmaguṇaḥ] jo ki pariṇāmaguṇavālā hai aur
[svayam ashabdaḥ] svayam ashabda hai.
prakār dravya aur guṇake abhinna pradesh honese, jo paramāṇukā pradesh hai, vahī sparshakā hai, vahī rasakā
hai, vahī gandhakā hai, vahī rūpakā hai. isaliye kisī paramāṇumen gandhaguṇ kam ho, kisī paramāṇumen
gandhaguṇ aur rasaguṇ kam ho, kisī paramāṇumen gandhaguṇ, rasaguṇ aur rūpaguṇ kam ho,
te jāṇavo paramāṇu– je pariṇāmī, āp ashabda chhe. 78.
Page 125 of 264
PDF/HTML Page 154 of 293
single page version
gandhaguṇe, kvachit gandharasaguṇayoḥ, kvachit gandharasarūpaguṇeṣhu apakr̥uṣhyamāṇeṣhu tadavibhaktapradeshaḥ paramāṇurev
vinashyatīti. na tadapakarṣho yuktaḥ. tataḥ pr̥uthivyaptejovāyurūpasya dhātuchatuṣhkasyaik ev paramāṇuḥ kāraṇan
pariṇāmavashāt vichitro hi paramāṇoḥ pariṇāmaguṇaḥ kvachitkasyachidguṇasya vyaktāvyaktatven vichitrān
pariṇatimādadhāti. yathā cha tasya pariṇāmavashādavyakto gandhādiguṇo‘stīti pratignāyate na tathā
shabdo‘pyavyakto‘stīti gnātun shakyate shakyate tasyaikapradeshasyānekapradeshātmaken shabden
sahaikatvavirodhāditi.. 78..
to us guṇase abhinna pradeshī paramāṇu hī vinaṣhṭa ho jāyegā. isaliye us guṇakī nyūnatā yukta
[uchit] nahīn hai. [kisī bhī paramāṇumen ek bhī guṇ kam ho to us guṇake sāth abhinna pradeshī
paramāṇu hī naṣhṭa ho jāyegā; isaliye samasta paramāṇu samān guṇavāle hī hai, arthāt ve bhinna bhinna
jātike nahīn haĩn.] isaliye pr̥ithvī, jal, agni aur vāyurūp chār dhātuoṅkā, pariṇāmake kāraṇ, ek
hī paramāṇu kāraṇ hai [arthāt paramāṇu ek hī jātike hone par bhī ve pariṇāmake kāraṇ chār
dhātuoṅke kāraṇ banate hain]; kyoṅki vichitra aisā paramāṇukā pariṇāmaguṇ kahīn kisī guṇakī
shabdake sāth ekatva honemen virodh hai.. 78..
avyakta hotā hai ; agnimen sparsha aur varṇa vyakta hote hain aur sheṣh do avyakta hote hain ; vāyumen sparsha vyakta
hotā hai aur sheṣh tīn avyakta hote haĩn.]
2. jis prakār paramāṇumen gandhādiguṇ bhale hī avyaktarūpase bhī hote to avashya hain; usī prakār paramāṇumen shabda bhī
hai.
Page 126 of 264
PDF/HTML Page 155 of 293
single page version
spr̥uṣhṭeṣhu teṣhu jāyate shabda utpādiko niyataḥ.. 79..
samutpadyamānatvāt skandhaprabhavaḥ, yato hi parasparābhihateṣhu mahāskandheṣhu shabdaḥ samupajāyate.
shabda utpanna hotā hai; [niyataḥ utpādikaḥ] is prakār vah [shabda] niyatarūpase utpādya haĩn.
sādhanabhūt [–bāhya kāraṇabhūt] mahāskandhon dvārā tathāvidh pariṇāmarūp [shabdapariṇāmarūp] utpanna
skandhābhidhāte shabda ūpaje, niyamathī utpādya chhe. 79.
Page 127 of 264
PDF/HTML Page 156 of 293
single page version
shabdatvenasvayan vyapariṇamant iti shabdasya niyatamutpādyatvāt skandhaprabhavatvamiti.. 79..
bāt visheṣh samajhāī jātī haiḥ– ekadūsaremen praviṣhṭa hokar sarvatra vyāpta hokar sthit aisī jo
svabhāvaniṣhpanna hī [–apane svabhāvase hī nirmitta], anantaparamāṇumayī shabdayogya–vargaṇāonse samasta
lok bharapūr hone par bhī jahān̐–jahān̐ bahiraṅgakāraṇ sāmagrī udit hotī hai vahān̐–vahān̐ ve vargaṇāen̐
dvīnndriyādik jīvoṅke shabdarūp tathā [kevalībhagavānakī] divya dhvanirūpase vah anakṣharātmak haĩn. abhāṣhātmak
shabda bhī dvividh hain – prāyogik aur vaishrisika. vīṇā, ḍhol, jhāñjh, bansarī ādise utpanna hotā huā
prāyogik hai aur meghādise utpanna hotā huā vaishrasik hai.
2. utpādya=utpanna karāne yogya; jisakī utpattimen anya koī nimitta hotā hai aisā.
3. skandhajanya=skandhon dvārā utpanna ho aisāḥ jisakī utpattimen skandha nimitta hote hain aisā. [samasta lokamen
jivhā–oṣhṭha, dyaṇṭā–mogarī ādi mahāskandhoṅkā ṭakarānā vah bahiraṅgakāraṇasāmagrī hai arthāt shabdarūp
pariṇamanamen ve mahāskandha nimittabhūt hain isaliye us apekṣhāse [nimitta–apekṣhāse] shabdako vyavahārase
skandhajanya kahā jātā hai.]
Page 128 of 264
PDF/HTML Page 157 of 293
single page version
khandhāṇan pi ya kattā
skandhānāmapi cha kartā pravibhaktā kālasaṅkhyāyāḥ.. 80..
kartā] tathā karanevālā hai aur [kālasaṅkhyāyāḥ pravibhaktā] kāl tathā saṅkhyāko vibhājit karanevālā
hai [arthāt kālakā vibhājan karatā hai aur saṅkhyākā māp karatā hai].
astitvavāle sparshādiguṇoṅko avakāsh detā hai isaliye
honeke kāraṇ [arthāt niransh honeke kāraṇ], sāvakāsh nahīn hai; vah vāstavamen ek pradesh dvārā
skandhoṅke bhedakā nimitta honese [arthāt skandhake bikharane – ṭūṭanekā nimitta honese] skandhoṅkā bhedan
karanevālā hai; vah vāstavamen ek pradesh dvārā skandhake saṅghātakā nimitta honese [arthāt skandhake
milanekā –rachanākā nimitta honese] skandhoṅkā kartā hai; vah vāstavamen ek pradesh dvārā – jo ki
ek
bhettā rachayitā skandhano, pravibhāgī saṅkhyā–kāḷano. 80.
Page 129 of 264
PDF/HTML Page 158 of 293
single page version
bhedanimittatvāt skandhānān bhettā. aikan pradeshen skandhasaṅghātanimittatvātskandhānān kartā eken
pradeshenaikākāshapradeshātivartitadnatipariṇāmāpannen samayalakṣhaṇakālavibhāgakaraṇāt kālasya pravibhaktā.
eken pradeshen tatsūtratritadvayādibhedapūrvikāyāḥ skandheṣhu dravyasaṅkhyāyāḥ eken pradeshen
tadavachchhinnaikākāshapradesh–
dvārā –‘samay’ nāmak kālakā vibhāg karatā hai isaliye kālakā vibhājak hai; vah vāstavamen ek
pradesh dvārā saṅkhyākā bhī
karatā hai, [2] vah ek pradesh dvārā usakī jitanī maryādāvāle ek ‘
vah ek pradesh dvārā, ek ākāshapradeshakā atikram karanevāle usake gatipariṇām jitanī maryādāvāle
‘
varṇādibhāvako jānanevāle gnānase lekar bhāvasaṅkhyāke vibhāg karatā hai.. 80..
dvārā hotā hai. kṣhetrakā māpakā ekak ‘ākāshapradesh’ hai aur ākāshapradeshakī vyākhyāmen paramāṇukī apekṣhā ātī
hai; isaliye kṣheḷakā māp bhī paramāṇu dvārā hotā hai. kālake māp ekak ‘samay’ hai aur samayakī vyākhyāmen
paramāṇukī apekṣhā ātī hai; isaliye kālakā māp bhī paramāṇu dvārā hotā hai. gnānabhāvake [gnānaparyāyake]
māpakā ekak ‘paramāṇumenn pariṇamit jaghanya varṇādibhāvako jāne utanā gnān’ hai aur usamen paramāṇukī apekṣhā
ātī hai; isaliye bhāvakā [gnānabhāvakā] māp bhī paramāṇu dvārā hotā hai. is prakār paramāṇu dravya, kṣhetra, kāl
aur bhāv māp karaneke liye gaj samān hai]
2. ek paramāṇupradesh jitane ākāshake bhāgako [kṣhetrako] ‘ākāshapradesh’ kahā jāt hai. vah ‘ākāshapradesh’
parimāṇako us vastukā ‘ekak’ kahā jātā hai.]
3. paramāṇuko ek ākāshapradeshese dūsare anantar ākāshapradeshamen [mandagatise] jāte hue jo kāl lagatā hai use
Page 130 of 264
PDF/HTML Page 159 of 293
single page version
kālasaṅkhyāyāḥ aikan pradeshen padvivartijaghanyavarṇādibhāvāvabodhapūrvikāyā bhāvasaṅkhyāyāḥ pravibhāg–
karaṇāt pravibhaktā saṅkhyāyā apīti.. 80..
khandhantaridan davvan paramāṇu
skandhāntaritan dravyan paramāṇun tan vijānihi.. 81..
hai aur [skandhāntaritan] skandhake bhītar ho tathāpi [dravyan] [paripūrṇa svatantra] dravya hai aisā
[vijānīhi] jāno.
sahit ras vartatā hai; pān̐ch varṇaparyāyommense ek samay kisī ek [varṇaparyāy] sahit varṇa vartatā hai ;
te shabdahetu, ashabda chhe, ne skandhamān paṇ dravya chhe. 81.
Page 131 of 264
PDF/HTML Page 160 of 293
single page version
chaturṇān shītasnigdhashītarūkṣhoṣhṇasnigdhoṣhṇarūkṣharūpāṇān sparshaparyāyadvandvānāmanyatamenaikenaikadā sparsho vartate.
evamayamuktaguṇavr̥uttiḥ paramāṇuḥ shabdaskandhapariṇatishaktisvabhāvāt shabdakāraṇam. ekapradeshatven
shabdaparyāyapariṇativr̥uttyabhāvādashabdaḥ. snigdharūkṣhatvapratyayabandhavashādanekaparamāṇvek–
tvapariṇatirūpaskandhāntarito‘pi svabhāvamaparityajannupāttasaṅkhyatvādek ev dravyamiti.. 81..
jan havadi muttamaṇṇan tan savvan puggalan jāṇe.. 82..
yadbhavati mūrtamanyat tatsarvan pudgalan jānīyāt.. 82..
uṣhṇa–snigdha aur uṣhṇa–rūkṣha in chār sparshaparyāyoṅke yugalamense ek samay kisī ek yugak sahit
sparsha vartatā hai. is prakār jisamen guṇoṅkā vartan [–astitva] kahā gayā hai aisā yah paramāṇu
shabdaskandharūpase pariṇamit hone kī shaktirūp svabhāvavālā honese shabdakā kāraṇ hai; ekapradeshī honeke
kāraṇ shabdaparyāyarūp pariṇati nahī vartatī honese ashabda hai; aur
chhoṛatā huā, saṅkhyāko prāpta honese [arthāt paripūrṇa ekake rūpamen pr̥uthak ginatīmen ānese]
sarvan] vah sab [pudgalan jānīyāt] pudgal jāno.
2. yahān̐ aisā batalāyā hai ki skandhamen bhī pratyek paramāṇu svayam paripūrṇa hai, svatantra hai, parakī sahāyatāse rahit ,
indriy vaḍe upabhogya, indriy, kāy, man ne karma je,
vaḷī anya je kāī mūrta te saghaḷuy pudgal jāṇaje. 82.