Panchastikay Sangrah-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Dharmadravya-astikay aur Adharmadravya-astikay ka vyakhyan; Gatha: 83-99 ; Akashdravya-astikay ka vyakhyan; Choolika.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 15

 

Page 132 of 264
PDF/HTML Page 161 of 293
single page version

132
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
sakalapudgalavikalpopasanhāro‘yam.
indriyaviṣhayāḥ sparsharasagandhavarṇashabdāshcha, dravyendriyāṇi sparshanarasanaghrāṇachakṣhuḥ–shrotrāṇi, kāyāḥ
audārikavaikriyakāhārakataijasakārmaṇāni, dravyamanaḥ, dravyakarmāṇi, nokarmāṇi, vichitra–
paryāyotpattihetavo‘nantā anantāṇuvargaṇāḥ, anantā asaṅkhyeyāṇuvargaṇāḥ, anantā saṅkhyeyāṇuvargaṇāḥ dvay
ṇukaskandhaparyantāḥ, paramāṇavashcha, yadanyadapi mūrtan tatsarvan pudgalavikalpatvenopasanhartavya–miti..82..
–iti pudgaladravyāstikāyavyākhyānan samāptam.
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, sarva pudgalabhedoṅkā upasanhār hai.
sparsha, ras, gandh, varṇa aur shabdarūp [pān̐ch] indriyaviṣhay, sparshan, rasan, dhrāṇ, chakṣhu aur
shrotrarūp [pān̐ch] dravyendriyān̐, audārik, vaikriyik, āhārak, taijas aur kārmaṇarūp [pān̐ch] kāyā,
dravyaman, dravyakarma, nokarma, vichitra paryāyonṅkī utpattike hetubhūt [arthāt anek prakārakī paryāyen utpanna
honeke kāraṇabhūt]
ananta anantāṇuk vargaṇāen̐, ananta asaṅkhyātāṇuk vargaṇāen̐ aur dvi–aṇuk
skandha takakī ananta saṅkhyātāṇuk vargaṇāen̐ tathā paramāṇu, tathā anya bhī jo kuchh mūrta ho vah sab
pudgalake bhed rūpase sameṭanā.
bhāvārthaḥ– vītarāg atīndriy sukhake svādase rahit jīvoṅko upabhogya pañchendriyaviṣhay, atīndriy
ātmasvarūpase viparīt pān̐ch indriyān̐, asharīr ātmapadārthase pratipakṣhabhūt pān̐ch sharīr, manogat–
vikalpajālarahit shuddhajīvāstikāyase viparīt man, karmarahit ātmadravyase pratikūl āṭh karma aur
amūrta ātmasvabhāvase pratipakṣhabhūt anya bhī jo kuchh mūrta ho vah sab pudgal jāno.. 82..

is prakār pudgaladravyāstikāyakā vyākhyān samāpta huā.
--------------------------------------------------------------------------
lokamen ananta paramāṇuoṅkī banī huī vargaṇāen̐ ananta hain, asaṅkhyāt paramāṇuoṅkī banī huī vargaṇāen̐ bhī ananta
hain aur [dvi–aṇuk skandha, tri–aṇuk skandha ityādi] saṅkhyāt paramāṇuoṅkī banī huī vargaṇāen̐ bhī ananta haĩn.
[avibhāgī paramāṇu bhī ananta haĩn.]

Page 133 of 264
PDF/HTML Page 162 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
133
ath dharmādharmadravyāstikāyavyākhyānam.
dhammatthikāyamarasan avaṇṇagandhan asaddamapphāsan.
legāgāḍhan puṭṭhan pihulamasaṅkhādiyapadesan.. 83..
dharmāstikāyo‘raso‘varṇagandho‘shabdo‘sparshaḥ.
lekāvagāḍhaḥ spr̥uṣhṭaḥ pr̥uthulo‘saṅkhyātapradeshaḥ.. 83..
dharmasvarūpākhyānametat.
dharmo hi sparsharasagandhavarṇānāmatyantābhāvādamūrtasvabhāvaḥ. tta ev chāshabdaḥ. skal–
lokākāshābhivyāpyāvasthitatvāllokāvagāḍhaḥ. ayutasiddhapradeshatvāt spaṣhṭaḥ. svabhāvādev sarvato
vistr̥utatvātpr̥uthulaḥ. nishchayanayenaikapradesho‘pi vyavahāranayenāsaṅkhyātapradesh iti.. 83..
-----------------------------------------------------------------------------
ab dharmadravyāstikāy aur adharmadravyāstikāyakā vyākhyān hai.
gāthā 83
anvayārthaḥ– [dharmāstikāyaḥ] dharmāstikāy [asparshaḥ] asparsha, [arasaḥ] aras, [avarṇagandhaḥ]
agandha, avarṇa aur [ashabdaḥ] ashabda hai; [lokāvagāḍhaḥ] lokavyāpak haiḥ [spr̥uṣhṭaḥ] akhaṇḍa,
[pr̥uthulaḥ] vishāl aur [asaṅkhyātapradeshaḥ] asaṅkhyātapradeshī hai.
ṭīkāḥ– yah, dharmake [dharmāstikāyake] svarūpakā kathan hai.
sparsha, ras, gandh aur varṇakā atyanta abhāv honese dharma [dharmāstikāy] vāstavamen
amūrtasvabhāvavālā hai; aur isīliye ashabda hai; samasta lokākāshamen vyāpta hokar rahanese lokavyāpak
hai;
1ayutasiddha pradeshavālā honese akhaṇḍa hai; svabhāvase hī sarvataḥ vistr̥ut honese vishāl hai;
nishchayanayase ‘ekapradeshī’ hon par bhī vyavahāranayase asaṅkhyātapradeshī hai.. 83..
--------------------------------------------------------------------------
1. yutasiddha=juṛe hue; sanyogasiddha. [dharmāstikāyamen bhinna–bhinna pradeshoṅkā sanyog huā hai aisā nahīn hai, isaliye
usamen bīchamen vyavadhān–antar–avakāsh nahīn hai ; isaliye dharmāstikāy akhaṇḍa hai.]

2. ekapradeshī=avibhājya–ekakṣhetravālā. [nishchayanayase dharmāstikāy avibhājya–ekapadārtha honese avibhājya–
ekakṣhetravālā hai.]
dharmāstikāy avarṇagandh, ashabdaras, asparsha chhe;
lokāvagāhī, akhaṇḍ chhe, vistr̥ut, asaṅkhyapradesha. 83.

Page 134 of 264
PDF/HTML Page 163 of 293
single page version

134
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
agurugalaghugehin sayā tehin aṇantehin pariṇadan ṇichchan.
gadikiriyājuttāṇan kāraṇabhūdan sayamakajjan.. 84..
agurukalaghukaiḥ sadā taiḥ anantaiḥ pariṇataḥ nityaḥ.
gatikriyāyuktānān kāraṇabhūtaḥ svayamakāryaḥ.. 84..
dharmasyaivāvashiṣhṭasvarūpākhyānametat.
api cha dharmaḥ agurulaghubhirguṇairagurulaghutvābhidhānasya svarūpapratiṣhṭhatvanibandhanasya svabhāv–
syāvibhāgaparichchhedaiḥ pratisamayasambhavatṣhaṭsthānapatitavr̥uddhihānibhiranantaiḥ sadā pariṇatatvādutpād–
vyayavattve‘pi svarūpādaprachyavanānnityaḥ. gatikriyāpariṇatānāmudā–
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 84
anvayārthaḥ– [anantaḥ taiḥ agurukalaghukaiḥ] vah [dharmāstikāy] ananta aise jo agurulaghu [guṇ,
ansh] un–rūp [sadā pariṇataḥ] sadaiv pariṇamit hotā hai, [nityaḥ] nitya hai, [gatikriyāyuktānān]
gatikriyāyuktako [kāraṇabhūtaḥ] kāraṇabhūt [nimittarūp] hai aur [svayam akāryaḥ] svayam akārya hai.
ṭīkāḥ– yah, dharmake hī sheṣh svarūpakā kathan hai.
punashcha, dharma [dharmāstikāy] agurulaghu 1guṇonrūpase arthāt agurulaghutva nāmakā jo
svarūpapratiṣhṭhatvake kāraṇabhūt svabhāv usake avibhāg parichchhedonrūpase – jo ki pratisamay honevālī
2ṣhaṭsthānapatit vr̥uddhihānivāle ananta hain unake rūpase – sadā pariṇamit honese utpādavyayavālā hai,
--------------------------------------------------------------------------
1. guṇ=ansh; avibhāg parichchhed [sarva dravyoṅkī bhān̐ti dharmāstikāyamen agurulaghutva nāmakā svabhāv hai. vah svabhāv
dharmāstikāyako svarūpapratiṣhṭhatvake [arthāt svarūpamen rahaneke] kāraṇabhūt hai. usake avibhāg parichchhedoṅko yahān̐
agurulaghu guṇ [–ansh] kahe haĩn.]
2. ṣhaṭsthānapatit vr̥uddhihāni=chhah sthānamen samāvesh pānevālī vr̥uddhihāni; ṣhaṭguṇ vr̥uddhihāni. [agurulaghutvasvabhāvake
ananta anshommen svabhāvase hī pratisamay ṣhaṭguṇ vr̥uddhihāni hotī rahatī hai.]

je aguruladhuk ananta te–rūp sarvadā e pariṇame,
chhe nitya, āp akārya chhe, gatipariṇamitane hetu chhe. 84.

Page 135 of 264
PDF/HTML Page 164 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
135
sīnāvinābhūtasahāyamātratvātkāraṇabhūtaḥ. svāstitvamātranirvr̥uttatvāt svayamakārya iti.. 84..
udayan jah machchhāṇan gamaṇāṇuggahakaran havadi loe.
tha jīvapuggaloṇan dhamman davvan viyāṇāhi.. 85..
udakan yathā matsyānān gamanānugrahakaran bhavati loke.
tthā jīvapudgalānān dharmadravyan vijānīhi.. 85..
-----------------------------------------------------------------------------
tathāpi svarūpase chyut nahīn hotā isaliye nitya hai; gatikriyāpariṇatako [gatikriyārūpase pariṇamit
honemen jīv–pudgaloṅko]
1udāsīn 2avinābhāvī sahāyamātra honese [gatikriyāpariṇatako] kāraṇabhūt
hai; apane astitvamātrase niṣhpanna honeke kāraṇ svayam akārya hai [arthāt svayansiddha honeke kāraṇ
kisī anyase utpanna nahīn huā hai isaliye kisī anya kāraṇake kāryarūp nahīn hai].. 84..
gāthā 85
anvayārthaḥ– [yathā] jis prakār[loke] jagatamen [udakan] pānī [matsyānān] machhaliyoṅko
[gamanānugrahakaran bhavati] gamanamen anugrah karatā hai, [tathā] usī prakār [dharmadravyan] dharmadravya
[jīvapudgalānān] jīv–pudgaloṅko gamanamen anugrah karatā hai [–nimittabhūt hotā hai] aisā
[vijānīhi] jāno.
--------------------------------------------------------------------------
1. jis prakār siddhabhagavān, udāsīn hone par bhī, siddhaguṇoṅke anurāgarūpase pariṇamat bhavya jīvoṅko
siddhagatike sahakārī kāraṇabhūt hai, usī prakār dharma bhī, udāsīn hone par bhī, apane–apane bhāvonse hī
gatirūp pariṇamit jīv–pudgaloṅko gatikā sahakārī kāraṇ hai.

2. yadi koī ek, kisī dūsareke binā na ho, to pahaleko dūsarekā avinābhāvī kahā jātā hai. yahān̐ dharmadravyako
‘gatikriyāpariṇatakā avinābhāvī sahāyamātra’ kahā hai. usakā artha hai ki – gatikriyāpariṇat jīv–pudgal
na ho to vahān̐ dharmadravya unhen sahāyamātrarūp bhī nahīn hai; jīv–pudgal svayam gatikriyārūpase pariṇamit hote hon
tabhī dharmadravya unhene udāsīn sahāyamātrarūp [nimittamātrarūp] hai, anyathā nahī̃n.
jyam jagatamān jaḷ mīnane anugrah kare chhe gamanamān,
tyam dharma paṇ anugrah kare jīv–pudgalone gamanamā̃n. 85.

Page 136 of 264
PDF/HTML Page 165 of 293
single page version

136
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
dharmasya gatihetutve draṣhṭānto‘yam.
ythodakan svayamagachchhadagamayachcha svayamev gachchhatān matsyānāmudāsīnāvinābhūtasahāy–
kāraṇamātratven gamanamanugr̥uhṇāti, tathā dharmo‘pi svayamagachchhan agamayanshcha
svayamev gachchhatān jīvapudgalānāmudāsīnāvinābhūtasahāyakāraṇamātratven gamanamunagr̥uhṇāti iti..85..
jah havadi dhammadavvan tah tan jāṇeh davvamadhamakkhan.
ṭhidikiriyājuttāṇan kāraṇabhūdan tu
puḍhavīva.. 86..
yathā bhavati dharmadravyan tathā tajjānīhi dravyamadharmākhyam.
sthitikriyāyuktānān kāraṇabhūtan tu pr̥uthivīva.. 86..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, dharmake gatihetutvakā draṣhṭānta hai.
jis prakār pānī svayam gaman na karatā huā aur [parako] gaman na karātā huā, svayamev
gaman karatī huī machhaliyoṅko udāsīn avinābhāvī sahāyarūp kāraṇamātrarūpase gamanamen anugrah karatā
hai, usī prakār dharma [dharmāstikāy] bhī svayam gaman na karatā huā air [parako] gaman na karātā
huā, svayamev gaman karate hue jīv–pudgaloṅko udāsīn avinābhāvī sahāyarūp kāraṇamātrarūpase
gamanamen
anugrah karatā hai.. 85..
gāthā 86
anvayārthaḥ– [yathā] jis prakār [dharmadravyan bhavati] dharmadravya hai [tathā] usī prakār
[adharmākhyam dravyam] adharma nāmakā dravya bhī [jānīhi] jāno; [tat tu] parantu vah
[gatikriyāyuktako kāraṇabhūt honeke badale] [sthitikriyāyuktānām] sthitikriyāyuktako [pr̥uthivī
iv] pr̥ithvīkī bhān̐ti [kāraṇabhūtam] kāraṇabhūt hai [arthāt sthitikriyāpariṇat jīv–pudgaloṅko
nimittabhūt hai].
--------------------------------------------------------------------------
gamanamen anugrah karanā arthāt gamanamen udāsīn avinābhāvī sahāyarūp [nimittarūp] kāraṇamātra honā.
jyam dharmanāmak dravya tem adharmanāmak dravya chhe;
paṇ dravya ā chhe pr̥ithvī māphak hetu thitipariṇamitane. 86.

Page 137 of 264
PDF/HTML Page 166 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
137
adharmasvarūpākhyānametat.
yathā dharmaḥ pragnāpitastathādharmopi pragnāpanīyaḥ. ayan tu visheṣhaḥ. sa gatikriyāyuktā–
nāmudakavatkāraṇabhūt; eṣhaḥ punaḥ sthitikriyāyuktānān pr̥uthivīvatkāraṇabhūtaḥ. yathā pr̥uthivī svayam pūrvamev
tiṣhṭhantī paramasthāpayantī cha svayev tiṣhṭhatāmashvādīnā mudāsīnā–vinābhūtasahāyakāraṇamātratven
sthitimanugr̥uhṇāti tathā‘dharmā‘pi svayam pūrvamev tiṣhṭhan paramasthāpayanshcha svayamev tiṣhṭhatān
jīvapudgalānāmudāsīnāvinābhūtasahāyakāraṇamātratven sthitimanugr̥uhṇātīti..86..
jādo alogalogo jesin sabbhāvado ya gamaṇaṭhidī.
do vi ya mayā vibhattā avibhattā loyamettā ya.. 87..
jātamalokalokan yayoḥ sadbhāvatashcha gamanasthitī.
dvāvapi cha matau vibhaktāvavibhaktau lokamātrau cha.. 87..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, adharmake svarūpakā kathan hai.
jis prakār dharmakā pragnāpan kiyā gayā, usī prakār adharmakā bhī pragnāpan karane yogya hai.
parantu yah [nimnoktānusār] antar haiḥ vah [–dharmāstikāy] gatikriyāyuktako pānīkī bhān̐ti
kāraṇabhūt hai aur yah [adharmāstikāy] sthitikriyāyuktako pr̥ithvīkī bhān̐ti kāraṇabhūt hai. jis prakār
pr̥ithvī svayam pahalese hī sthitirūp [–sthir] vartatī huī tathā parako sthiti [–sthiratā] nahīn
karātī huī, svayamev sthitirūpase pariṇamit hote hue ashvādikako udāsīn avinābhāvī sahāyarūp
kāraṇamātrake rūpamen sthitimen anugrah karatī hai, usī prakār adharma [adharmāstikāy] bhī svayam pahalese
hī sthitirūpase vartatā huā aur parako sthiti nahīn karātā huā, svayamev sthitirūp pariṇamit
hote hue jīv–pudgaloṅko udāsīn avinābhāvī sahāyarūp kāraṇamātrake rūpamen sthitimen anugrah
karatā hai.. 86..
gāthā 87
anvayārthaḥ– [gamanasthitī] [jīv–pudgalakī] gati–sthiti [cha] tathā [alokalokan]
alok aur lokakā vibhāg, [yayoḥ sadbhāvataḥ] un do dravyoṅke sadbhāvase [jātam] hotā hai. [cha]
aur [dvau api] ve donon [vibhaktau] vibhakta, [avibhaktau] avibhakta [cha] aur [lokamātrau]
lokapramāṇ [matau] kahe gaye haĩn.
--------------------------------------------------------------------------
dharmādharam hovāthī lok–alok ne sthitigati bane;
te ubhay bhinna–abhinna chhe ne sakaḷalokapramāṇ chhe. 87.

Page 138 of 264
PDF/HTML Page 167 of 293
single page version

138
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
dharmādharmasadbhāve hetūpanyāso‘yam
dharmādharmau vidyete. lokālokavibhāgānyathānupapatteḥ. jīvādisarvapadārthānāmekatra vr̥uttirūpo
lokaḥ. shuddhaikākāshavr̥uttirūpo‘lokaḥ. tatra jīvapudgalau svarasat ev gatitatpūrva–sthitipariṇāmāpannau.
tayoryadi gatipariṇāman tatpūrvasthitipariṇāman vā svayamanubhavatorbahiraṅgahetū dharmādharmo na bhavetām, tadā
tayornirargalagatisthitipariṇāmatvādaloke‘pi vr̥uttiḥ ken vāryeta. tato na lokālokavibhāgaḥ sidhyeta.
dharmādharmayostu jīvapudgalayorgatitatpūrvasthityorbahiraṅgahetutven sadbhāve‘bhyupagamyamāne lokālokavibhāgo
jāyat iti. kiñcha dharmādharmo dvāvapi parasparan
pr̥uthagbhūtāstitvanirvr̥uttatvādvibhaktau.
ekakṣhetrāvagāḍhatvādabhiktau. niṣhkriyatven sakalalokavartino–
rjīvapudgalayorgatisthityupagrahakaraṇāllokamātrāviti.. 87..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, dharma aur adharmake sadbhāvakī siddhi liye hetu darshāyā gayā hai.
dharma aur adharma vidyamān hai, kyoṅki lok aur alokakā vibhāg anyathā nahīn ban sakatā.
jīvādi sarva padārthoṅke ekatra–astitvarūp lok hai; shuddha ek ākāshake astitvarūp alok hai.
vahān̐, jīv aur pudgal svarasase hī [svabhāvase hī] gatipariṇāmako tathā gatipūrvak
sthitipariṇāmako prāpta hote haĩn. yadi gatipariṇām athavā gatipūrvak sthitipariṇāmakā svayam anubhav
karanevāle un jīv–pudgalako bahiraṅg hetu dharma aur adharma na ho, to jīv–pudgalake
nirargal
gatipariṇām aur sthitipariṇām honese alokamen bhī unakā [jīv –pudgalakā] honā kisase
nivārā jā sakatā hai? [kisīse nahīn nivārā jā sakatā.] isaliye lok aur alokakā vibhāg
siddha nahīn hotā. parantu yadi jīv–pudgalakī gatike aur gatipūrvak sthitike bahiraṅg hetuonṅke
rūpamen dharma aur adharmakā sadbhāv svīkār kiyā jāye to lok aur alokakā vibhāg [siddha]
hotā hai . [isaliye dharma aur adharma vidyamān hai.] aur [unake sambandhamen visheṣh vivaraṇ yah hai
ki], dharma aur adharma donon paraspar pr̥uthagbhūt astitvase niṣhpanna honese vibhakta [bhinna] hain;
ekakṣhetrāvagāhī honese avibhakta [abhinna] hain; samasta lokamen vidyamān jīv –pudgaloṅko gatisthitimen
niṣhkriyarūpase anugrah karate hain isaliye [–nimittarūp hote hain isaliye] lokapramāṇ haĩn.. 87..
--------------------------------------------------------------------------
nirargal=niraṅkush; amaryādita.

Page 139 of 264
PDF/HTML Page 168 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
139
ṇa ya gachchhadi dhammatthī gamaṇan ṇa karedi aṇṇadaviyassa.
havadi gadi ssa ppasaro jīvāṇan puggalāṇan
cha.. 88..
na cha gachchhati dharmāstiko gamanan na karotyanyadravyasya.
bhavati gateḥ saḥ prasaro jīvānān pudgalānān cha.. 88..
dharmādharmayorgatisthitihetutve‘pyantaudāsīnyākhyāpanametat.
yathā hi gatipariṇataḥ prabhañjano vaijayantīnān gatipariṇāmasya hetukartā‘valokyate na tathā dharmaḥ.
sa khalu niṣhkriyatvāt na kadāchidapi gatipariṇāmamevāpadyate. kuto‘sya sahakāritven pareṣhān
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 88
anvayārthaḥ– [dharmāstikaḥ] dharmāstikāy [na gachchhati] gaman nahīn karatā [cha] aur
[anyadravyasya] anya dravyako [gamanan na karoti] gaman nahīn karātā; [saḥ] vah, [jīvānān pudgalānān
cha] jīvon tathā pudgaloṅko [gatipariṇāmamen āshrayamātrarūp honese] [gateḥ prasaraḥ] gatikā udāsīn
prasārak [arthāt gatiprasāramen udāsīn nimittabhūt] [bhavati] hai.
ṭīkāḥ– dharma aur adharma gati aur sthitike hetu hone par bhī ve atyanta udāsīn hain aisā yahān̐
kathan hai.
jis prakār gatipariṇat pavan dhvajāoṅke gatipariṇāmakā hetukartā dikhāī detā hai, usī
prakār dharma [jīv–pudgaloṅke gatipariṇāmakā hetukartā] nahīn hai. vah [dharma] vāstavamen niṣhkriy
--------------------------------------------------------------------------
dharmāsti gaman kare nahī, na karāvato paradravyane;
jīv–pudgalonā gatiprasār taṇo udāsīn hetu chhe. 88.

Page 140 of 264
PDF/HTML Page 169 of 293
single page version

140
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
gatipariṇāmasya hetukartr̥utvam. kintu salil–miv matsyānān
jīvapudgalānāmāshrayakāraṇamātratvenodāsīn evāsau gateḥ prasaro bhavati. api cha yathā
gatipūrvasthitipariṇatastuṅgo‘shvavārasya sthitipariṇāmasya hetukartāvalokyate na tathā‘dharmaḥ. sa khalu
niṣhkriyatvāt na kadāchidapi gatipūrvasthitipariṇāmamevāpadyate. kuto‘sya sahasthāyitven pareṣhān
gatipūrvasthitipariṇāmasya hetukartr̥utvam. kin tu pr̥uthivīvatturaṅgasya jīvapudgalānāmāshray–
kāraṇamātratvenodāsīn evāsau gatipūrvasthiteḥ prasaro bhavatīti.. 88..
-----------------------------------------------------------------------------
honese kabhī gatipariṇāmako hī prāpta nahīn hotā; to phir use [parake] 1sahakārīke rūpamen parake
gatipariṇāmakā hetukatr̥utva kahān̐se hogā? [nahīn ho sakatā.] kintu jis prakār pānī machhaliyoṅkā
[gatipariṇāmamen] mātra āshrayarūp kāraṇake rūpamen gatikā udāsīn hī prasārak haie, usī prakār dharma
jīv–pudgaloṅkī [gatipariṇāmamen] mātra āshrayarūp kāraṇake rūpamen gatikā udāsīn hī prasārak
[arthāt gatiprasārakā udāsīn hī nimitta] hai.
aur [adharmāstikāyake sambandhamen bhī aisā hai ki] – jis prakār gatipūrvakasthitipariṇat ashva
savārake [gatipūrvak] sthitipariṇāmakā hetukartā dikhāī detā hai, usī prakār adharma [jīv–
pudgaloṅke gatipūrvak sthitipariṇāmakā hetukartā] nahī hai. vah [adharma] vāstavamen niṣhkriy honese
kabhī gatipūrvak sthitipariṇāmako hī prāpta nahīn hotā; to phir use [parake]
2sahasthāyīke rūpamen
gatipūrvak sthitipariṇāmakā hetukatr̥utva kahān̐se hogā? [nahīn ho sakatā.] kintu jis prakār pr̥ithvī
ashvako [gatipūrvak sthitipariṇāmamen] mātra āshrayarūp kāraṇake rūpamen gatipūrvak sthitikī udāsīn
hī prasārak hai, usī prakār adharma jīv–pudgaloṅko [gatipūrvak sthitipariṇāmamen] mātra āshrayarūp
kāraṇake rūpamen gatipūrvak sthitikā udāsīn hī prasārak [arthāt gatipūrvak–sthitiprasārakā
udāsīn hī nimitta] hai.. 88..
--------------------------------------------------------------------------
1. sahakārī=sāthamen kārya karanevālā arthāt sāthamen gati karanevālā. dhvajāke sāth pavan bhī gati karatā hai
isaliye yahān̐ pavanako [dhvajāke] sahakārīke rūpamen hetukartā kahā hai; aur jīv–pudgaloṅke sāth dharmāstikāy
gaman na karake [arthāt sahakārī na banakar], mātra unheen [gatimen] āshrayarūp kāraṇ banatā hai isaliye
dharmāstikāyako udāsīn nimitta kahā hai. pavanako hetukartā kahā usakā yah artha kabhī nahīn samajhanā ki
pavan dhvajāoṅko gatipariṇām karātā hogā. udāsīn nimitta ho yā hetukartā ho– donon paramen akiñchitkar haĩn.
unamen mātra uparoktānusār hī antar hai. ab agalī gāthākī ṭīkāmen āchāryadev svayam hī kaheṅge ki ‘vāstavamen
samasta gatisthitimān padārtha apane pariṇāmonse hī nishchayase gatisthiti karate hai.’isaliye dhvajā, savār
ityādi sab, apane pariṇāmonse hī gatisthiti karate hai, usamen dharma tathā pavan, aur adharma tathā ashva
avisheṣharūpase akiñchitkar hain aisā nirṇay karanā.]
2. sahasthāyī=sāthamen sthiti [sthiratā] karanevālā. [ashva savārake sāth sthiti karatā hai, isaliye yahān̐
ashvako savārake sahasthāyīke rūpamen savārake sthitipariṇāmakā hetukartā kahā hai. adharmāstikāy to gatipūrvak
sthitiko prāpta hone vāle jīv–pudgaloṅke sāth sthiti nahīn karatā, pahalehī sthit haie; is prakār vah
sahasthāyī na honese jīv–pudgaloṅke gatipūrvak sthitipariṇāmakā hetukartā nahīn hai.]

Page 141 of 264
PDF/HTML Page 170 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
141
vijjadi jesin gamaṇan ṭhāṇan puṇ tesimev sambhavadi.
te sagapariṇāmehin du gamaṇan ṭhāṇan cha kuvvanti.. 89..
vidyate yeṣhān gamanan sthānan punasteṣhāmev sambhavati.
te svakapariṇāmaistu gamanan sthānan cha kurvanti.. 89..
dharmādharmayoraudāsīnye hetūpanyāso‘yam.
dharmaḥ kil na jīvapudgalānān kadāchidgatihetutvamabhyasyati, na kadāchitsthitihetutvamadharmaḥ. tau hi
pareṣhān gatisthityoryadi mukhyahetū syātān tadā yeṣhān gatisteṣhān gatirev na sthitiḥ, yeṣhān sthitisteṣhān
sthitirev na gatiḥ. tat ekeṣhāmapi gatisthitidarshanādanumīyate na tau tayormukhyahetū. kin tu
vyavahāranayavyavasthāpitau udāsīnau. kathamevan gatisthitimatān padārthonān gatisthitī bhavat iti

-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 89
anvayārthaḥ– [yeṣhān gamanan vidyate] [dharma–adharma gati–sthitike mukhya hetu nahīn hain, kyoṅki]
jinhen gati hotī hai [teṣhām ev punaḥ sthānan sambhavati] unhīṅko phir sthiti hotī hai [aur jinhen
sthiti hotī hai unhīṅko phir gati hotī hai]. [te tu] ve [gatisthitimān padārtha] to
[svakapariṇāmaiḥ] apane pariṇāmonse [gamanan sthānan cha] gati aur sthiti [kurvanti] karate haĩn.
ṭīkāḥ– yah, dharma aur adharmakī udāsīnatāke sambandhamen hetu kahā gayā hai.
vāstavamen [nishchayase] dharma jīv–pudgaloṅko kabhī gatihetu nahīn hotā, adharma kabhī sthitihetu
nahīn hotā; kyoṅki ve parako gatisthitike yadi mukhya hetu [nishchayahetu] hon, to jinhen gati ho unhen
gati hī rahanā chāhiye, sthiti nahīn honā chāhiye, aur jinhen sthiti ho unhen sthiti hī rahanā
chāhiye, gati nahīn honā chāhiye. kintu ekako hī [–usī ek padārthako] gati aur sthiti dekhaneme
ātī hai; isaliye anumān ho sakatā hai ki ve [dharma–adharma] gati–sthitike mukhya hetu nahīn hain,
kintu vyavahāranayasthāpit [vyavahāranay dvārā sthāpit – kathit] udāsīn hetu haĩn.
--------------------------------------------------------------------------
re! jemane gati hoy chhe, teo ja vaḷī sthir thāy chhe;
te sarva nij pariṇāmathī ja kare gatisthitibhāvane. 89.

Page 142 of 264
PDF/HTML Page 171 of 293
single page version

142
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
chet, sarve hi gatisthitimantaḥ padārthāḥ svapariṇāmairev nishchayen gatisthitī kurvantīti.. 89..
–iti dharmādharmadravyāstikāyavyākhyānan samāptam.
ath ākāshadravyāstikāyavyākhyānam.
savvesin jīvāṇan sesāsan tah ya puggalāṇan cha.
jan dedi vivaramakhilan tan loge havadi āgāsan.. 90..
sarveṣhān jīvānān sheṣhāṇān tathaiv pudgalānān cha.
yadradāti vivaramakhilan talloke bhavatyākāsham.. 90..
-----------------------------------------------------------------------------
prashnaḥ– aisā ho to gatisthitimān padārthoṅko gatisthiti kis prakār hotī hai?
uttaraḥ– vāstavamen samasta gatisthitimān padārtha apane pariṇāmonse hī nishchayase gatisthiti karate
haĩn.. 89..
is prakār dharmadravyāstikāy aur adharmadravyāstikāyakā vyākhyān samāpta huā.
ab ākāshadravyāstikāyakā vyākhyān hai.
gāthā 90
anvayārthaḥ– [loke] lokamen [jīvānām] jīvoṅko [cha] aur [pudgalānām] pudgaloṅko [tathā
ev] vaise hī [sarveṣhām sheṣhāṇām] sheṣh samasta dravyoṅko [yad] jo [akhilan vivaran] sampūrṇa
avakāsh [dadāti] detā hai, [tad] vah [ākāsham bhavati] ākāsh hai.
--------------------------------------------------------------------------
je lokamān jīv–pudgalone, sheṣh dravya samastane
avakāsh de chhe pūrṇa, te ākāshanāmak dravya chhe. 90.

Page 143 of 264
PDF/HTML Page 172 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
143
ākāshasvarūpākhyānametat.
ṣhaḍdravyātmake loke sarveṣhān sheṣhadravyāṇān yatsamastāvakāshanimittan vishuddhakṣhetrarūpan
tadākāshamiti.. 90..
jīvā puggalakāyā dhammādhammā ya logadoṇaṇṇā.
tatto aṇaṇṇamaṇṇan āyāsan antavadirittan.. 91..
jīvāḥ pudgalakāyāḥ dharmādharmonn cha lokato‘nanye.
tato‘nanyadanyadākāshamantavyatiriktam.. 91..
lokādbahirākāshasūchaneyam.
jīvādīni sheṣhadravyāṇyavadhr̥utaparimāṇatvāllokādananyānyeva. ākāshan tvanantatvāllokād–
nanyadanyachcheti.. 91..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, ākāshake svarūpakā kathan hai.
ṣhaṭdravyātmak lokamen 1sheṣh sabhī dravyoṅko jo paripūrṇa avakāshakā nimitta
hai, vah ākāsh hai– jo ki [ākāsh] vishuddhakṣhetrarūp hai.. 90..
gāthā 91
anvayārthaḥ– [jīvāḥ pudgalakāyāḥ dharmādharmau cha] jīv, pudgalakāy, dharma , adharma [tathā kāl]
[lokataḥ ananye] lokase ananya hai; [antavyatiriktam ākāsham] anta rahit aisā ākāsh [tataḥ]
usase [lokase] [ananyat anyat] ananya tathā anya hai.
ṭīkāḥ– yah, lokake bāhar [bhī] ākāsh honekī sūchanā hai.
jīvādi sheṣh dravya [–ākāshake atirikta dravya] maryādit parimāṇavāle honeke kāraṇ lokase
--------------------------------------------------------------------------
1. nishchayanayase nityanirañjan–gnānamay paramānanda jinakā ek lakṣhaṇ hai aise anantānanta jīv, unase anantagune
pudgal, asaṅkhya kālāṇu aur asaṅkhyapradeshī dharma tathā adharma– yah sabhī dravya vishiṣhṭa avagāhaguṇ dvārā
lokākāshamen–yadyapi vah lokākāsh mātra asaṅkhyapradeshī hī hai tathāpi avakāsh prāpta karate haĩn.

Page 144 of 264
PDF/HTML Page 173 of 293
single page version

144
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
āgāsan avagāsan gamaṇaṭṭhidikāraṇehin dedi jadi.
uḍḍhaṅgadippadhāṇā siddhā chiṭṭhanti
kidh tattha.. 92..
ākāshamavakāshan gamanasthitikāraṇābhyān dadāti yadi.
ūrdhvaṅgatipradhānāḥ siddhāḥ tiṣhṭhanti kathan tatra.. 92..
ākāshasyāvakāshaikahetorgatisthitihetutvashaṅkāyān doṣhopanyāso‘yam.
-----------------------------------------------------------------------------
ananya hī hain; ākāsh to ananta honeke kāraṇ lokase ananya tathā anya hai.. 91..
gāthā 92
anvayārthaḥ– [yadi ākāsham] yadi ākāsh [gamanasthitikāraṇābhyām] gati–sthitike kāraṇ
sahit [avakāshan dadāti] avakāsh detā ho [arthāt yadi ākāsh avakāshahetu bhī ho aur gati–
sthitihetu bhī ho] to [ūrdhvaṅgatipradhānāḥ siddhāḥ] ūrdhvagatipradhān siddha [tatra] usamen [ākāshamen]
[katham] kyon [tiṣhṭhanti] sthir hon? [āge gaman kyon na karen?]
ṭīkāḥ– jo mātra avakāshakā hī hetu hai aisā jo ākāsh usamen gatisthitihetutva [bhī]
honekī shaṅkā kī jāye to doṣh ātā hai usakā yah kathan hai.
--------------------------------------------------------------------------
yahān̐ yadyapi sāmānyarūpase padārthoṅkā lokase ananyapanā kahā hai. tathāpi nishchayase amūrtapanā,
kevagnānapanā,sahajaparamānandapanā, nityanirañjanapanā ityādi lakṣhaṇon dvārā jīvoṅko ītar dravyonse anyapanā hai
aur apane–apane lakṣhaṇon dvārā ītar dravyoṅkā jīvonse bhinnapanā hai aisā samajhanā.
avakāshadāyak ābh gati–thitihetutā paṇ jo dhare,
to ūrdhvagatiparadhān siddho kem temān sthiti lahe? 92.

Page 145 of 264
PDF/HTML Page 174 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
145
yadi khalvākāshamavagāhināmavagāhaheturiv gatisthitimatān gatisthitiheturapi syāt, tadā
sarvotkr̥uṣhṭasvābhāvikordhvagatipariṇatā bhagavantaḥ siddhā bahiraṅgāntaraṅgasādhanasāmagrayān satyāmapi
kr̥utastatrākāshe tiṣhṭhanti iti.. 92..
jamhā uvariṭṭhāṇan siddhāṇan jiṇavarehin paṇṇattan.
tamhā gamaṇaṭṭhāṇan āyāse
jāṇ ṇatthi tti.. 93..
yasmāduparisthānan siddhānān jinavaraiḥ pragnaptam.
tasmādgamanasthānamākāshe jānīhi nāstīti.. 93..
-----------------------------------------------------------------------------
yadi ākāsh, jis prakār avagāhavāloṅko avagāhahetu hai usī prakār, gatisthitivāloṅko
gati–sthitihetu bhī ho, to sarvotkr̥uṣhṭa svābhāvik ūrdhvagatise pariṇat siddhabhagavanta, bahiraṅg–antaraṅg
sādhanarūp sāmagrī hone par bhī kyon [–kis kāraṇ] usamen–ākāshamen–sthir hon? 92..
gāthā 93
anvayārthaḥ– [yasmāt] jisase [jinavaraiḥ] jinavaronnnne [siddhānām] siddhoṅkī [uparisthānan]
lokake upar sthiti [pragnaptam] kahī hai, [tasmāt] isaliye [gamanasthānam ākāshe na asti]
gati–sthiti ākāshamen nahīn hotī [arthāt gatisthitihetutva ākāshamen nahīn hai] [iti jānīhi] aisā
jāno.
ṭīkāḥ– [gatipakṣha sambandhī kathan karaneke pashchāt] yah, sthitipakṣha sambandhī kathan hai.
jisase siddhabhagavanta gaman karake lokake upar sthir hote hain [arthāt lokake upar gatipūrvak
sthiti karate hain], usase gatisthitihetutva ākāshamen nahīn hai aisā nishchay karanā; lok aur
alokakā vibhāg karanevāle dharma tathā adharmako hī gati tathā sthitike hetu mānanā.. 93..
--------------------------------------------------------------------------
avagāh=līn honā; majjit honā; avakāsh pānā.
bhākhī jinoe lokanā ager sthiti siddho taṇī,
te kāraṇe jāṇo–gatisthiti ābhamān hotī nathī. 93.

Page 146 of 264
PDF/HTML Page 175 of 293
single page version

146
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
sthitipakṣhopanyāso‘yam.
yato gatvā bhagavantaḥ siddhāḥ lokoparyavatiṣhṭhante, tato gatisthitihetutvamākāshe nāstīti
nishchetavyam. lokālokāvachchhedakau dharmādharmāvev gatisthitihetu mantavyāviti.. 93..
jadi havadi gamaṇahedū āgasan ṭhāṇakāraṇan tesĩn.
pasajadi alogahāṇī logassa cha antaparivaḍḍhī.. 94..
yadi bhavati gamanaheturākāshan sthānakāraṇan teṣhām.
prasajatyalokahānirlokasya chāntaparivr̥uddhiḥ.. 94..
ākāshasya gatisthitihetutvābhāve hetūpanyāso‘yam.

nākāshan gatisthitihetuḥ lokālokasīmavyavasthāyāstathopapatteḥ. yadi gati– sthityorākāshamev
nimittamiṣhyet, tadā tasya sarvatra sadbhāvājjīvapudgalānān gatisthityorniḥ sīmatvātpratikṣhaṇamaloko
hīyate, pūrvan pūrvan vyavasthāpyamānashchānto lokasyottarottaraparivr̥uddhayā vighaṭate. tato na tatra taddheturiti..
94..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 94
anvayārthaḥ– [yadi] yadi [ākāshan] ākāsh [teṣhām] jīv–pudgaloṅko [gamanahetuḥ] gatihetu
aur [sthānakāraṇan] sthitihetu [bhavati] ho to [alokahāniḥ] alokakī hānikā [cha] aur
[lokasya antaparivr̥uddhi] lokake antakī vr̥uddhikā [prasajati] prasaṅg āe.
ṭīkāḥ– yahān̐, ākāshako gatisthitihetutvakā abhāv hone sambandhī hetu upasthit kiyā gayā hai.
ākāsh gati–sthitikā hetu nahīn hai, kyoṅki lok aur alokakī sīmākī vyavasthā isī
prakār ban sakatī hai. yadi ākāshako hī gati–sthitikā nimitta mānā jāe, to ākāshako sadbhāv
sarvatra honeke kāraṇ jīv–pudgaloṅkī gatisthitikī koī sīmā nahīn rahanese pratikṣhaṇ alokakī hāni
--------------------------------------------------------------------------
nabh hoy jo gatihetu ne sthitihetu pudgal–jīvane.
to hāni thāy alokanī, lokānta
pāme vr̥uddhine. 94.

Page 147 of 264
PDF/HTML Page 176 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
147
tamhā dhammādhammā gamaṇaṭṭhidikāraṇāṇi ṇāgāsan.
idi jiṇavarehin bhaṇidan logasahāvan suṇantāṇan.. 95..
tasmāddharmādharmau gamanasthitikāraṇe nākāsham.
iti jinavaraiḥ bhaṇitan lokasvabhāvan shr̥uṇvatām.. 95..
ākāshasya gatisthitihetutvanirāsavyākhyopasanhāro‘yam.
dharmādharmāvev gatisthitikāraṇe nākāshamiti.. 95..
dhammādhammāgāsā apudhabbhudā samāṇaparimāṇā.
pudhaguvaladdhivisesā karinti
egattamaṇṇattan.. 96..
-----------------------------------------------------------------------------
hogī aur pahale–pahale vyavasthāpit huā lokakā anta uttarottar vr̥uddhi pānese lokakā anta hī ṭūṭ
jāyegā [arthāt pahale–pahale nishchit huā lokakā anta phir–phir āge barḥate jānese lokakā anta
hī nahī ban sakegā]. isaliye ākāshamen gati–sthitikā hetutva nahīn hai.. 94..
gāthā 95
anvayārthaḥ– [tasmāt] isaliye [gamanasthitikāraṇe] gati aur sthitike kāraṇ [dharmādharmau]
dharma aur adharma hai, [na ākāsham] ākāsh nahīn hai. [iti] aisā [lokasvabhāvan shr̥uṇvatām]
lokasvabhāvake shrotāonse [jinavaraiḥ bhaṇitam] jinavaronne kahā hai.
ṭīkāḥ– yah, ākāshako gatisthitihetutva honeke khaṇḍan sambandhī kathanakā upasanhār hai.
dharma aur adharma hī gati aur sthitike kāraṇ hain, ākāsh nahī̃n.. 95..
--------------------------------------------------------------------------
tethī gatisthitihetuo dharmādharam chhe, nabh nahī;
bhākhyun jinoe ām lokasvabhāvanā shrotā prati. 95.
dharmādharam–nabhane samānapramāṇayut apr̥uthaktvathī,
vaḷī bhinnabhinna visheṣhathī, ekatva ne anyatva chhe. 96.

Page 148 of 264
PDF/HTML Page 177 of 293
single page version

148
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
dharmādharmākāshānyapr̥uthagbhūtāni samānaparimāṇāni.
pr̥uthagupalabdhivisheṣhāṇi kuvaityekatvamanyatvam.. 96..
dharmādharmalokākāshānāmavagāhavashādekatve‘pi vastutvenānyatvamatroktam.
dharmādharmalokākāshāni hi samānaparimāṇatvātsahāvasthānamātreṇaivaikatvabhāñji. vastutastu
vyavahāreṇ gatisthityavagāhahetutvarūpeṇ nishchayen vibhaktapradeshatvarūpeṇ visheṣheṇ pr̥uthagup–
labhyamānenānyatvabhāñjyev bhavantīti.. 96..
–iti ākāshadravyāstikāyavyākhyānan samāptam.
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 96
anvayārthaḥ– [dharmādharmākāshāni] dharma, adharma aur ākāsh [lokākāsh] [samānaparimāṇāni]
samān parimāṇavāle [apr̥uthagbhūtāni] apr̥uthagbhūt honese tathā [pr̥uthagupalabdhivisheṣhāṇi] pr̥uthak–upalabdha
[bhinna–bhinna] visheṣhavāle honese [ekatvam anyatvam] ekatva tathā anyatvako [kurvanti] karate
hai.
ṭīkāḥ– yahān̐, dharma, adharma aur lokākāshakā avagāhakī apekṣhāse ekatva hone par bhī
vasturūpase anyatva kahā gayā hai .
dharma, adharma aur lokākāsh samān parimāṇavāle honeke kāraṇ sāth rahane mātrase hī [–mātra
ekakṣhetrāvagāhakī apekṣhāse hī] ekatvavāle hain; vastutaḥ to [1] vyavahārase gatihetutva, sthitihetutva
aur avagāhahetutvarūp [pr̥uthak–upalabdha visheṣh dvārā] tathā [2] nishchayase
1vibhaktapradeshatvarūp
pr̥uthak–upalabdha 2visheṣh dvārā, ve anyatvavāle hī haĩn.
bhāvārthaḥ– dharma, adharma aur lokākāshakā ekatva to mātra ekakṣhetrāvagāhakī apekṣhāse hī kahā jā
sakatā hai; vasturūpase to unhen anyatva hī hai, kyoṅki [1] unake lakṣhaṇ gatihetutva, sthitihetutva
aur avagāhahetutvarūp bhinna–bhinna hain tathā [2] unake pradesh bhī bhinna–bhinna haĩn.. 96..
is prakār ākāshadravyāstikāyakā vyākhyān samāpta huā.
--------------------------------------------------------------------------
1. vibhakta=bhinna. [dharma, adharma aur ākāshako bhinnapradeshapanā hai.]

2. visheṣh=khāsiyat; vishiṣhṭatā; visheṣhatā. [vyavahārase tathā nishchayase dharma, adharma aur ākāshake visheṣh pr̥uthak
upalabdha hain arthāt bhinna–bhinna dikhāī dete haĩn.]

Page 149 of 264
PDF/HTML Page 178 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
149
ath chūlikā.
āgāsakālajīvā dhammādhammā ya muttiparihīṇā.
muttan puggaladavvan jīvo khalu chedaṇo tesu.. 97..
ākāshakālajīvā dharmādharmau cha mūrtiparihīnāḥ.
mūrtan pudgaladravyan jīvaḥ khalu chetanasteṣhu.. 97..
atra dravyāṇān mūrtāmūrtatvan chetanāchetanatvan choktam.
sparsharasagandhavarṇasadbhāvasvabhāvan mūrtan, sparsharasagandhavarṇābhāvasvabhāvamamūrtam. chaitanyasadbhāv–svabhāvan
chetanan, chaitanyābhāvasvabhāvamachetanam. tatrāmūrtamākāshan, amūrtaḥ kālaḥ, amūrtaḥ svarūpeṇ jīvaḥ
pararūpāveshānmūrto‘pi amūrto dharmaḥ amūrtā‘dharmaḥ, mūrtaḥ pudgal evaik iti. achetanamākāshan,
-----------------------------------------------------------------------------
ab, 1chūlikā hai.
gāthā 97
anvayārthaḥ– [ākāshakālajīvāḥ] ākāsh, kāl jīv, [dharmādharmau cha] dharma aur adharma
[mūrtiparihīnāḥ] amūrta hai, [pudgaladravyan mūrtan] pudgaladravya mūrta hai. [teṣhu] unamen [jīvaḥ] jīv
[khalu] vāstavamen [chetanaḥ] chetan hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ dravyoṅkā mūrtomūrtapanā [–mūrtapanā athavā amūrtapanā] aur chetanāchetanapanā [–
chetanapanā athavā achetanapanā] kahā gayā hai.
sparsha–ras–gandh–varṇakā sadbhāv jisakā svabhāv hai vah mūrta hai; sparsha–ras–gandh–varṇakā
abhāv jisakā svabhāv hai vah amūrta hai. chaitanyakā sadbhāv jisakā svabhāv hai vah chetan hai;
chaitanyakā abhāv jisakā svabhāv hai vah achetan hai. vahān̐ ākāsh amūrta hai, kāl amūrta hai, jīv
svarūpase amūrta hai,
--------------------------------------------------------------------------
1. chūlikā=shāstramen jisakā kathan na huā ho usakā vyākhyān karanā athavā jisakā kathan ho chukā ho usakā
visheṣh vyākhyān karanā athavā donoṅkā yathāyogya vyākhyān karanā.
ātmā ane ākāsh, dharma adharma, kāḷ amūrta chhe,
chhe mūrta pudgaladravyaḥ temān jīv chhe chetan khare. 97.

Page 150 of 264
PDF/HTML Page 179 of 293
single page version

150
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
achetanaḥ kālaḥ achetano dharmaḥ achetano‘dharmaḥ achetanaḥ pudgalaḥ, chetano jīv evaik iti.. 97..
jīvā puggalakāyā sah sakkiriyā havanti ṇa ya sesā.
puggalakaraṇā jīvā khandhā khalu kālakaraṇā du.. 98..
jīvāḥ pudgalakāyāḥ sah sakriyā bhavanti na cha sheṣhāḥ.
pudgalakaraṇā jīvāḥ skandhā khalu kālakaraṇāstu.. 98..
atra sakriyaniṣhkriyatvamuktam.
pradeshāntaraprāptihetuḥ parispandanarūpaparyāyaḥ kriyā. tatra sakriyā bahiraṅgasādhanen sahabhūtāḥ jīvāḥ,
sakriyā bahiraṅgasādhanen sahabhūtāḥ pudgalāḥ. niṣhkriyamākāshan, niṣhkriyo dharmaḥ, niṣhkriyo‘dharmaḥ, niṣhkriyaḥ
kālaḥ. jīvānān sakriyatvasya bahiraṅga– sādhanan karmanokarmopachayarūpāḥ pudgalā iti te pudgalakaraṇāḥ.
-----------------------------------------------------------------------------
pararūpamen 1pravesh dvārā [–mūrtadravyake sanyogakī apekṣhāse] mūrta bhī hai, dharma amūrta hai, adharma
amūrta haie; pudgal hī ek mūrta hai. ākāsh achetan hai, kāl achetan hai, dharma achetan hai, adharma
achetan hai, pudgal achetan hai; jīv hī ek chetan hai.. 97..
gāthā 98
anvayārthaḥ– [sah jīvāḥ pudgalakāyāḥ] bāhya karaṇ sahit sthit jīv aur pudgal [sakriyāḥ
bhavanti] sakriy hai, [na cha sheṣhāḥ] sheṣh dravya sakriy nahīn hain [niṣhkriy hain]; [jīvāḥ] jīv
[pudgalakaraṇāḥ] pudgalakaraṇavāle [–jinhen sakriyapanemen pudgal bahiraṅg sādhan ho aise] hain[skandhāḥ
khalu kālakaraṇāḥ tu] aur skandha arthāt pudgal to kālakaraṇavāle [–jinhen sakriyapanemen kāl
bahiraṅg sādhan ho aise] haĩn.
ṭīkāḥ– yahān̐ [dravyonṅkā] sakriy–niṣhkriyapanā kahā gayā hai.
pradeshāntaraprāptikā hetu [–anya pradeshakī prāptikā kāraṇ] aisī jo parispandarūp paryāy, vah
kriyā hai. vahān̐, bahiraṅg sādhanake sāth rahanevāle jīv sakriy hain; bahiraṅg sādhanake sāth rahanevāle
pudgal sakriy haĩn. ākāsh niṣhkriy hai; dharma niṣhkriy hai; adharma niṣhkriy hai ; kāl niṣhkriy hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. jīv nishchayase amūrta–akhaṇḍa–ekapratibhāsamay honese amūrta hai, rāgādirahit sahajānanda jisakā ek svabhāv
hai aise ātmatattvakī bhāvanārahit jīv dvārā upārjit jo mūrta karma usake sansarga dvārā vyavahārase mūrta bhī hai.
jīv–pudgalo sahabhūt chhe sakriy, niṣhkriy sheṣh chhe;
chhe kāl pudgalane karaṇ, pudgal karaṇ chhe jīvane. 98.

Page 151 of 264
PDF/HTML Page 180 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
[
151
tadabhāvānniḥkriyatvan siddhānām. pudgalānān sakriyatvasya bahiraṅgasādhanan pariṇāmanirvartakaḥ kāl iti te
kālakaraṇāḥ na cha kārmādīnāmiv kālasyābhāvaḥ. tato na siddhānāmiv niṣhkriyatvan pudgalānāmiti..
98..
je khalu indiyagejjhā visayā jīvehi honti te muttā.
sesan havadi amūttan chittan ubhayan samādiyadi.. 99..
ye khalu indriyagrāhyā viṣhayā jīvairbhavanti te mūrtoḥ.
sheṣhan bhavatyamūrtan chitamubhayan samādadāti.. 99..
----------------------------------------------------------------------------
jīvoṅko sakriyapanekā bahiraṅg sādhan karma–nokarmake sañchayarūp pudgal hai; isaliye jīv
pudgalakaraṇavāle haĩn. usake abhāvake kāraṇ [–pudgalakaraṇake abhāvake kāraṇ] siddhoṅko
niṣhkriyapanā hai [arthāt siddhoṅko karma–nokarmake sañchayarūp pudgaloṅkā abhāv honese ve niṣhkriy haĩn.]
pudgaloṅko sakriyapanekā bahiraṅg sādhan
pariṇāmaniṣhpādak kāl hai; isaliye pudgal kālakaraṇavāle
haĩn.
karmādikakī bhān̐ti [arthāt jis prakār karma–nokarmarūp pudgaloṅkā abhāv hotā hai us
prakār] kālakā abhāv nahīn hotā; isaliye siddhoṅkī bhān̐ti [arthāt jis prakār siddhoṅko
niṣhkriyapanā hotā hai us prakār] pudgaloṅko niṣhkriyapanā nahīn hotā.. 98..
gāthā 99
anvayārthaḥ– [ye khalu] jo padārtha [jīvaiḥ indriyagrāhyāḥ viṣhayāḥ] jīvoṅko indriyagrāhya viṣhay hai
[te mūrtāḥ bhavanti] ve mūrta hain aur [sheṣhan] sheṣh padārthasamūh [amūrtan bhavati] amūrta haĩn. [chittam] chitta
[ubhayan] un donoṅko [samādadāti] grahaṇ karatā hai [jānatā hai].
--------------------------------------------------------------------------
pariṇāmaniṣhpādak=pariṇāmako utpanna karanevālā; pariṇām utpanna honemen jo nimittabhūt [bahiraṅg sādhanabhūt]
hain aisā.

chhe jīvane je viṣhay indriyagrāhya, te sau mūrta chhe;
bākī badhuy amūrta chhe; man jāṇatun te ubhay ne. 99.