Page 132 of 264
PDF/HTML Page 161 of 293
single page version
paryāyotpattihetavo‘nantā anantāṇuvargaṇāḥ, anantā asaṅkhyeyāṇuvargaṇāḥ, anantā saṅkhyeyāṇuvargaṇāḥ dvay
ṇukaskandhaparyantāḥ, paramāṇavashcha, yadanyadapi mūrtan tatsarvan pudgalavikalpatvenopasanhartavya–miti..82..
dravyaman, dravyakarma, nokarma, vichitra paryāyonṅkī utpattike hetubhūt [arthāt anek prakārakī paryāyen utpanna
honeke kāraṇabhūt]
pudgalake bhed rūpase sameṭanā.
vikalpajālarahit shuddhajīvāstikāyase viparīt man, karmarahit ātmadravyase pratikūl āṭh karma aur
amūrta ātmasvabhāvase pratipakṣhabhūt anya bhī jo kuchh mūrta ho vah sab pudgal jāno.. 82..
is prakār pudgaladravyāstikāyakā vyākhyān samāpta huā.
[avibhāgī paramāṇu bhī ananta haĩn.]
Page 133 of 264
PDF/HTML Page 162 of 293
single page version
legāgāḍhan puṭṭhan pihulamasaṅkhādiyapadesan.. 83..
lekāvagāḍhaḥ spr̥uṣhṭaḥ pr̥uthulo‘saṅkhyātapradeshaḥ.. 83..
vistr̥utatvātpr̥uthulaḥ. nishchayanayenaikapradesho‘pi vyavahāranayenāsaṅkhyātapradesh iti.. 83..
[pr̥uthulaḥ] vishāl aur [asaṅkhyātapradeshaḥ] asaṅkhyātapradeshī hai.
hai;
usamen bīchamen vyavadhān–antar–avakāsh nahīn hai ; isaliye dharmāstikāy akhaṇḍa hai.]
2. ekapradeshī=avibhājya–ekakṣhetravālā. [nishchayanayase dharmāstikāy avibhājya–ekapadārtha honese avibhājya–
lokāvagāhī, akhaṇḍ chhe, vistr̥ut, asaṅkhyapradesha. 83.
Page 134 of 264
PDF/HTML Page 163 of 293
single page version
gadikiriyājuttāṇan kāraṇabhūdan sayamakajjan.. 84..
gatikriyāyuktānān kāraṇabhūtaḥ svayamakāryaḥ.. 84..
vyayavattve‘pi svarūpādaprachyavanānnityaḥ. gatikriyāpariṇatānāmudā–
gatikriyāyuktako [kāraṇabhūtaḥ] kāraṇabhūt [nimittarūp] hai aur [svayam akāryaḥ] svayam akārya hai.
agurulaghu guṇ [–ansh] kahe haĩn.]
je aguruladhuk ananta te–rūp sarvadā e pariṇame,
chhe nitya, āp akārya chhe, gatipariṇamitane hetu chhe. 84.
Page 135 of 264
PDF/HTML Page 164 of 293
single page version
tha jīvapuggaloṇan dhamman davvan viyāṇāhi.. 85..
tthā jīvapudgalānān dharmadravyan vijānīhi.. 85..
honemen jīv–pudgaloṅko]
kisī anyase utpanna nahīn huā hai isaliye kisī anya kāraṇake kāryarūp nahīn hai].. 84..
[jīvapudgalānān] jīv–pudgaloṅko gamanamen anugrah karatā hai [–nimittabhūt hotā hai] aisā
[vijānīhi] jāno.
gatirūp pariṇamit jīv–pudgaloṅko gatikā sahakārī kāraṇ hai.
2. yadi koī ek, kisī dūsareke binā na ho, to pahaleko dūsarekā avinābhāvī kahā jātā hai. yahān̐ dharmadravyako
na ho to vahān̐ dharmadravya unhen sahāyamātrarūp bhī nahīn hai; jīv–pudgal svayam gatikriyārūpase pariṇamit hote hon
tabhī dharmadravya unhene udāsīn sahāyamātrarūp [nimittamātrarūp] hai, anyathā nahī̃n.
tyam dharma paṇ anugrah kare jīv–pudgalone gamanamā̃n. 85.
Page 136 of 264
PDF/HTML Page 165 of 293
single page version
svayamev gachchhatān jīvapudgalānāmudāsīnāvinābhūtasahāyakāraṇamātratven gamanamunagr̥uhṇāti iti..85..
ṭhidikiriyājuttāṇan kāraṇabhūdan tu
sthitikriyāyuktānān kāraṇabhūtan tu pr̥uthivīva.. 86..
hai, usī prakār dharma [dharmāstikāy] bhī svayam gaman na karatā huā air [parako] gaman na karātā
huā, svayamev gaman karate hue jīv–pudgaloṅko udāsīn avinābhāvī sahāyarūp kāraṇamātrarūpase
gamanamen
[gatikriyāyuktako kāraṇabhūt honeke badale] [sthitikriyāyuktānām] sthitikriyāyuktako [pr̥uthivī
iv] pr̥ithvīkī bhān̐ti [kāraṇabhūtam] kāraṇabhūt hai [arthāt sthitikriyāpariṇat jīv–pudgaloṅko
nimittabhūt hai].
paṇ dravya ā chhe pr̥ithvī māphak hetu thitipariṇamitane. 86.
Page 137 of 264
PDF/HTML Page 166 of 293
single page version
yathā dharmaḥ pragnāpitastathādharmopi pragnāpanīyaḥ. ayan tu visheṣhaḥ. sa gatikriyāyuktā–
tiṣhṭhantī paramasthāpayantī cha svayev tiṣhṭhatāmashvādīnā mudāsīnā–vinābhūtasahāyakāraṇamātratven
sthitimanugr̥uhṇāti tathā‘dharmā‘pi svayam pūrvamev tiṣhṭhan paramasthāpayanshcha svayamev tiṣhṭhatān
jīvapudgalānāmudāsīnāvinābhūtasahāyakāraṇamātratven sthitimanugr̥uhṇātīti..86..
do vi ya mayā vibhattā avibhattā loyamettā ya.. 87..
dvāvapi cha matau vibhaktāvavibhaktau lokamātrau cha.. 87..
kāraṇabhūt hai aur yah [adharmāstikāy] sthitikriyāyuktako pr̥ithvīkī bhān̐ti kāraṇabhūt hai. jis prakār
pr̥ithvī svayam pahalese hī sthitirūp [–sthir] vartatī huī tathā parako sthiti [–sthiratā] nahīn
karātī huī, svayamev sthitirūpase pariṇamit hote hue ashvādikako udāsīn avinābhāvī sahāyarūp
kāraṇamātrake rūpamen sthitimen anugrah karatī hai, usī prakār adharma [adharmāstikāy] bhī svayam pahalese
hī sthitirūpase vartatā huā aur parako sthiti nahīn karātā huā, svayamev sthitirūp pariṇamit
hote hue jīv–pudgaloṅko udāsīn avinābhāvī sahāyarūp kāraṇamātrake rūpamen sthitimen anugrah
karatā hai.. 86..
aur [dvau api] ve donon [vibhaktau] vibhakta, [avibhaktau] avibhakta [cha] aur [lokamātrau]
lokapramāṇ [matau] kahe gaye haĩn.
te ubhay bhinna–abhinna chhe ne sakaḷalokapramāṇ chhe. 87.
Page 138 of 264
PDF/HTML Page 167 of 293
single page version
tayoryadi gatipariṇāman tatpūrvasthitipariṇāman vā svayamanubhavatorbahiraṅgahetū dharmādharmo na bhavetām, tadā
tayornirargalagatisthitipariṇāmatvādaloke‘pi vr̥uttiḥ ken vāryeta. tato na lokālokavibhāgaḥ sidhyeta.
dharmādharmayostu jīvapudgalayorgatitatpūrvasthityorbahiraṅgahetutven sadbhāve‘bhyupagamyamāne lokālokavibhāgo
jāyat iti. kiñcha dharmādharmo dvāvapi parasparan
rjīvapudgalayorgatisthityupagrahakaraṇāllokamātrāviti.. 87..
vahān̐, jīv aur pudgal svarasase hī [svabhāvase hī] gatipariṇāmako tathā gatipūrvak
sthitipariṇāmako prāpta hote haĩn. yadi gatipariṇām athavā gatipūrvak sthitipariṇāmakā svayam anubhav
karanevāle un jīv–pudgalako bahiraṅg hetu dharma aur adharma na ho, to jīv–pudgalake
nivārā jā sakatā hai? [kisīse nahīn nivārā jā sakatā.] isaliye lok aur alokakā vibhāg
siddha nahīn hotā. parantu yadi jīv–pudgalakī gatike aur gatipūrvak sthitike bahiraṅg hetuonṅke
rūpamen dharma aur adharmakā sadbhāv svīkār kiyā jāye to lok aur alokakā vibhāg [siddha]
hotā hai . [isaliye dharma aur adharma vidyamān hai.] aur [unake sambandhamen visheṣh vivaraṇ yah hai
ki], dharma aur adharma donon paraspar pr̥uthagbhūt astitvase niṣhpanna honese vibhakta [bhinna] hain;
ekakṣhetrāvagāhī honese avibhakta [abhinna] hain; samasta lokamen vidyamān jīv –pudgaloṅko gatisthitimen
niṣhkriyarūpase anugrah karate hain isaliye [–nimittarūp hote hain isaliye] lokapramāṇ haĩn.. 87..
Page 139 of 264
PDF/HTML Page 168 of 293
single page version
havadi gadi ssa ppasaro jīvāṇan puggalāṇan
bhavati gateḥ saḥ prasaro jīvānān pudgalānān cha.. 88..
cha] jīvon tathā pudgaloṅko [gatipariṇāmamen āshrayamātrarūp honese] [gateḥ prasaraḥ] gatikā udāsīn
prasārak [arthāt gatiprasāramen udāsīn nimittabhūt] [bhavati] hai.
jīv–pudgalonā gatiprasār taṇo udāsīn hetu chhe. 88.
Page 140 of 264
PDF/HTML Page 169 of 293
single page version
gatipūrvasthitipariṇatastuṅgo‘shvavārasya sthitipariṇāmasya hetukartāvalokyate na tathā‘dharmaḥ. sa khalu
niṣhkriyatvāt na kadāchidapi gatipūrvasthitipariṇāmamevāpadyate. kuto‘sya sahasthāyitven pareṣhān
gatipūrvasthitipariṇāmasya hetukartr̥utvam. kin tu pr̥uthivīvatturaṅgasya jīvapudgalānāmāshray–
kāraṇamātratvenodāsīn evāsau gatipūrvasthiteḥ prasaro bhavatīti.. 88..
[gatipariṇāmamen] mātra āshrayarūp kāraṇake rūpamen gatikā udāsīn hī prasārak haie, usī prakār dharma
jīv–pudgaloṅkī [gatipariṇāmamen] mātra āshrayarūp kāraṇake rūpamen gatikā udāsīn hī prasārak
[arthāt gatiprasārakā udāsīn hī nimitta] hai.
pudgaloṅke gatipūrvak sthitipariṇāmakā hetukartā] nahī hai. vah [adharma] vāstavamen niṣhkriy honese
kabhī gatipūrvak sthitipariṇāmako hī prāpta nahīn hotā; to phir use [parake]
ashvako [gatipūrvak sthitipariṇāmamen] mātra āshrayarūp kāraṇake rūpamen gatipūrvak sthitikī udāsīn
hī prasārak hai, usī prakār adharma jīv–pudgaloṅko [gatipūrvak sthitipariṇāmamen] mātra āshrayarūp
kāraṇake rūpamen gatipūrvak sthitikā udāsīn hī prasārak [arthāt gatipūrvak–sthitiprasārakā
udāsīn hī nimitta] hai.. 88..
gaman na karake [arthāt sahakārī na banakar], mātra unheen [gatimen] āshrayarūp kāraṇ banatā hai isaliye
dharmāstikāyako udāsīn nimitta kahā hai. pavanako hetukartā kahā usakā yah artha kabhī nahīn samajhanā ki
pavan dhvajāoṅko gatipariṇām karātā hogā. udāsīn nimitta ho yā hetukartā ho– donon paramen akiñchitkar haĩn.
unamen mātra uparoktānusār hī antar hai. ab agalī gāthākī ṭīkāmen āchāryadev svayam hī kaheṅge ki ‘vāstavamen
samasta gatisthitimān padārtha apane pariṇāmonse hī nishchayase gatisthiti karate hai.’isaliye dhvajā, savār
ityādi sab, apane pariṇāmonse hī gatisthiti karate hai, usamen dharma tathā pavan, aur adharma tathā ashva
avisheṣharūpase akiñchitkar hain aisā nirṇay karanā.]
sthitiko prāpta hone vāle jīv–pudgaloṅke sāth sthiti nahīn karatā, pahalehī sthit haie; is prakār vah
sahasthāyī na honese jīv–pudgaloṅke gatipūrvak sthitipariṇāmakā hetukartā nahīn hai.]
Page 141 of 264
PDF/HTML Page 170 of 293
single page version
te sagapariṇāmehin du gamaṇan ṭhāṇan cha kuvvanti.. 89..
te svakapariṇāmaistu gamanan sthānan cha kurvanti.. 89..
sthitirev na gatiḥ. tat ekeṣhāmapi gatisthitidarshanādanumīyate na tau tayormukhyahetū. kin tu
vyavahāranayavyavasthāpitau udāsīnau. kathamevan gatisthitimatān padārthonān gatisthitī bhavat iti
sthiti hotī hai unhīṅko phir gati hotī hai]. [te tu] ve [gatisthitimān padārtha] to
[svakapariṇāmaiḥ] apane pariṇāmonse [gamanan sthānan cha] gati aur sthiti [kurvanti] karate haĩn.
gati hī rahanā chāhiye, sthiti nahīn honā chāhiye, aur jinhen sthiti ho unhen sthiti hī rahanā
chāhiye, gati nahīn honā chāhiye. kintu ekako hī [–usī ek padārthako] gati aur sthiti dekhaneme
ātī hai; isaliye anumān ho sakatā hai ki ve [dharma–adharma] gati–sthitike mukhya hetu nahīn hain,
kintu vyavahāranayasthāpit [vyavahāranay dvārā sthāpit – kathit] udāsīn hetu haĩn.
te sarva nij pariṇāmathī ja kare gatisthitibhāvane. 89.
Page 142 of 264
PDF/HTML Page 171 of 293
single page version
yadradāti vivaramakhilan talloke bhavatyākāsham.. 90..
avakāsh [dadāti] detā hai, [tad] vah [ākāsham bhavati] ākāsh hai.
avakāsh de chhe pūrṇa, te ākāshanāmak dravya chhe. 90.
Page 143 of 264
PDF/HTML Page 172 of 293
single page version
tatto aṇaṇṇamaṇṇan āyāsan antavadirittan.. 91..
tato‘nanyadanyadākāshamantavyatiriktam.. 91..
usase [lokase] [ananyat anyat] ananya tathā anya hai.
lokākāshamen–yadyapi vah lokākāsh mātra asaṅkhyapradeshī hī hai tathāpi avakāsh prāpta karate haĩn.
Page 144 of 264
PDF/HTML Page 173 of 293
single page version
uḍḍhaṅgadippadhāṇā siddhā chiṭṭhanti
ūrdhvaṅgatipradhānāḥ siddhāḥ tiṣhṭhanti kathan tatra.. 92..
sthitihetu bhī ho] to [ūrdhvaṅgatipradhānāḥ siddhāḥ] ūrdhvagatipradhān siddha [tatra] usamen [ākāshamen]
[katham] kyon [tiṣhṭhanti] sthir hon? [āge gaman kyon na karen?]
aur apane–apane lakṣhaṇon dvārā ītar dravyoṅkā jīvonse bhinnapanā hai aisā samajhanā.
to ūrdhvagatiparadhān siddho kem temān sthiti lahe? 92.
Page 145 of 264
PDF/HTML Page 174 of 293
single page version
kr̥utastatrākāshe tiṣhṭhanti iti.. 92..
tamhā gamaṇaṭṭhāṇan āyāse
tasmādgamanasthānamākāshe jānīhi nāstīti.. 93..
sādhanarūp sāmagrī hone par bhī kyon [–kis kāraṇ] usamen–ākāshamen–sthir hon? 92..
gati–sthiti ākāshamen nahīn hotī [arthāt gatisthitihetutva ākāshamen nahīn hai] [iti jānīhi] aisā
jāno.
alokakā vibhāg karanevāle dharma tathā adharmako hī gati tathā sthitike hetu mānanā.. 93..
te kāraṇe jāṇo–gatisthiti ābhamān hotī nathī. 93.
Page 146 of 264
PDF/HTML Page 175 of 293
single page version
prasajatyalokahānirlokasya chāntaparivr̥uddhiḥ.. 94..
nākāshan gatisthitihetuḥ lokālokasīmavyavasthāyāstathopapatteḥ. yadi gati– sthityorākāshamev
nimittamiṣhyet, tadā tasya sarvatra sadbhāvājjīvapudgalānān gatisthityorniḥ sīmatvātpratikṣhaṇamaloko
hīyate, pūrvan pūrvan vyavasthāpyamānashchānto lokasyottarottaraparivr̥uddhayā vighaṭate. tato na tatra taddheturiti..
94..
[lokasya antaparivr̥uddhi] lokake antakī vr̥uddhikā [prasajati] prasaṅg āe.
sarvatra honeke kāraṇ jīv–pudgaloṅkī gatisthitikī koī sīmā nahīn rahanese pratikṣhaṇ alokakī hāni
to hāni thāy alokanī, lokānta
Page 147 of 264
PDF/HTML Page 176 of 293
single page version
idi jiṇavarehin bhaṇidan logasahāvan suṇantāṇan.. 95..
iti jinavaraiḥ bhaṇitan lokasvabhāvan shr̥uṇvatām.. 95..
pudhaguvaladdhivisesā karinti
jāyegā [arthāt pahale–pahale nishchit huā lokakā anta phir–phir āge barḥate jānese lokakā anta
hī nahī ban sakegā]. isaliye ākāshamen gati–sthitikā hetutva nahīn hai.. 94..
lokasvabhāvake shrotāonse [jinavaraiḥ bhaṇitam] jinavaronne kahā hai.
bhākhyun jinoe ām lokasvabhāvanā shrotā prati. 95.
vaḷī bhinnabhinna visheṣhathī, ekatva ne anyatva chhe. 96.
Page 148 of 264
PDF/HTML Page 177 of 293
single page version
pr̥uthagupalabdhivisheṣhāṇi kuvaityekatvamanyatvam.. 96..
labhyamānenānyatvabhāñjyev bhavantīti.. 96..
[bhinna–bhinna] visheṣhavāle honese [ekatvam anyatvam] ekatva tathā anyatvako [kurvanti] karate
aur avagāhahetutvarūp [pr̥uthak–upalabdha visheṣh dvārā] tathā [2] nishchayase
aur avagāhahetutvarūp bhinna–bhinna hain tathā [2] unake pradesh bhī bhinna–bhinna haĩn.. 96..
2. visheṣh=khāsiyat; vishiṣhṭatā; visheṣhatā. [vyavahārase tathā nishchayase dharma, adharma aur ākāshake visheṣh pr̥uthak
Page 149 of 264
PDF/HTML Page 178 of 293
single page version
muttan puggaladavvan jīvo khalu chedaṇo tesu.. 97..
mūrtan pudgaladravyan jīvaḥ khalu chetanasteṣhu.. 97..
pararūpāveshānmūrto‘pi amūrto dharmaḥ amūrtā‘dharmaḥ, mūrtaḥ pudgal evaik iti. achetanamākāshan,
[khalu] vāstavamen [chetanaḥ] chetan hai.
chaitanyakā abhāv jisakā svabhāv hai vah achetan hai. vahān̐ ākāsh amūrta hai, kāl amūrta hai, jīv
svarūpase amūrta hai,
chhe mūrta pudgaladravyaḥ temān jīv chhe chetan khare. 97.
Page 150 of 264
PDF/HTML Page 179 of 293
single page version
puggalakaraṇā jīvā khandhā khalu kālakaraṇā du.. 98..
pudgalakaraṇā jīvāḥ skandhā khalu kālakaraṇāstu.. 98..
pradeshāntaraprāptihetuḥ parispandanarūpaparyāyaḥ kriyā. tatra sakriyā bahiraṅgasādhanen sahabhūtāḥ jīvāḥ,
kālaḥ. jīvānān sakriyatvasya bahiraṅga– sādhanan karmanokarmopachayarūpāḥ pudgalā iti te pudgalakaraṇāḥ.
achetan hai, pudgal achetan hai; jīv hī ek chetan hai.. 97..
[pudgalakaraṇāḥ] pudgalakaraṇavāle [–jinhen sakriyapanemen pudgal bahiraṅg sādhan ho aise] hain[skandhāḥ
khalu kālakaraṇāḥ tu] aur skandha arthāt pudgal to kālakaraṇavāle [–jinhen sakriyapanemen kāl
bahiraṅg sādhan ho aise] haĩn.
pudgal sakriy haĩn. ākāsh niṣhkriy hai; dharma niṣhkriy hai; adharma niṣhkriy hai ; kāl niṣhkriy hai.
chhe kāl pudgalane karaṇ, pudgal karaṇ chhe jīvane. 98.
Page 151 of 264
PDF/HTML Page 180 of 293
single page version
kālakaraṇāḥ na cha kārmādīnāmiv kālasyābhāvaḥ. tato na siddhānāmiv niṣhkriyatvan pudgalānāmiti..
98..
sesan havadi amūttan chittan ubhayan samādiyadi.. 99..
sheṣhan bhavatyamūrtan chitamubhayan samādadāti.. 99..
niṣhkriyapanā hai [arthāt siddhoṅko karma–nokarmake sañchayarūp pudgaloṅkā abhāv honese ve niṣhkriy haĩn.]
pudgaloṅko sakriyapanekā bahiraṅg sādhan
niṣhkriyapanā hotā hai us prakār] pudgaloṅko niṣhkriyapanā nahīn hotā.. 98..
[ubhayan] un donoṅko [samādadāti] grahaṇ karatā hai [jānatā hai].
chhe jīvane je viṣhay indriyagrāhya, te sau mūrta chhe;
bākī badhuy amūrta chhe; man jāṇatun te ubhay ne. 99.