Page 132 of 264
PDF/HTML Page 161 of 293
single page version
132
sakalapudgalavikalpopasanhāro‘yam.
indriyaviṣhayāḥ sparsharasagandhavarṇashabdāshcha, dravyendriyāṇi sparshanarasanaghrāṇachakṣhuḥ–shrotrāṇi, kāyāḥ audārikavaikriyakāhārakataijasakārmaṇāni, dravyamanaḥ, dravyakarmāṇi, nokarmāṇi, vichitra– paryāyotpattihetavo‘nantā anantāṇuvargaṇāḥ, anantā asaṅkhyeyāṇuvargaṇāḥ, anantā saṅkhyeyāṇuvargaṇāḥ dvay ṇukaskandhaparyantāḥ, paramāṇavashcha, yadanyadapi mūrtan tatsarvan pudgalavikalpatvenopasanhartavya–miti..82..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, sarva pudgalabhedoṅkā upasanhār hai.
sparsha, ras, gandh, varṇa aur shabdarūp [pān̐ch] indriyaviṣhay, sparshan, rasan, dhrāṇ, chakṣhu aur shrotrarūp [pān̐ch] dravyendriyān̐, audārik, vaikriyik, āhārak, taijas aur kārmaṇarūp [pān̐ch] kāyā, dravyaman, dravyakarma, nokarma, vichitra paryāyonṅkī utpattike hetubhūt [arthāt anek prakārakī paryāyen utpanna honeke kāraṇabhūt] ananta anantāṇuk vargaṇāen̐, ananta asaṅkhyātāṇuk vargaṇāen̐ aur dvi–aṇuk skandha takakī ananta saṅkhyātāṇuk vargaṇāen̐ tathā paramāṇu, tathā anya bhī jo kuchh mūrta ho vah sab pudgalake bhed rūpase sameṭanā.
bhāvārthaḥ– vītarāg atīndriy sukhake svādase rahit jīvoṅko upabhogya pañchendriyaviṣhay, atīndriy ātmasvarūpase viparīt pān̐ch indriyān̐, asharīr ātmapadārthase pratipakṣhabhūt pān̐ch sharīr, manogat– vikalpajālarahit shuddhajīvāstikāyase viparīt man, karmarahit ātmadravyase pratikūl āṭh karma aur amūrta ātmasvabhāvase pratipakṣhabhūt anya bhī jo kuchh mūrta ho vah sab pudgal jāno.. 82..
is prakār pudgaladravyāstikāyakā vyākhyān samāpta huā.
-------------------------------------------------------------------------- lokamen ananta paramāṇuoṅkī banī huī vargaṇāen̐ ananta hain, asaṅkhyāt paramāṇuoṅkī banī huī vargaṇāen̐ bhī ananta
[avibhāgī paramāṇu bhī ananta haĩn.]
Page 133 of 264
PDF/HTML Page 162 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
ath dharmādharmadravyāstikāyavyākhyānam.
legāgāḍhan puṭṭhan pihulamasaṅkhādiyapadesan.. 83..
lekāvagāḍhaḥ spr̥uṣhṭaḥ pr̥uthulo‘saṅkhyātapradeshaḥ.. 83..
dharmasvarūpākhyānametat.
dharmo hi sparsharasagandhavarṇānāmatyantābhāvādamūrtasvabhāvaḥ. tta ev chāshabdaḥ. skal– lokākāshābhivyāpyāvasthitatvāllokāvagāḍhaḥ. ayutasiddhapradeshatvāt spaṣhṭaḥ. svabhāvādev sarvato vistr̥utatvātpr̥uthulaḥ. nishchayanayenaikapradesho‘pi vyavahāranayenāsaṅkhyātapradesh iti.. 83.. -----------------------------------------------------------------------------
ab dharmadravyāstikāy aur adharmadravyāstikāyakā vyākhyān hai.
anvayārthaḥ– [dharmāstikāyaḥ] dharmāstikāy [asparshaḥ] asparsha, [arasaḥ] aras, [avarṇagandhaḥ] agandha, avarṇa aur [ashabdaḥ] ashabda hai; [lokāvagāḍhaḥ] lokavyāpak haiḥ [spr̥uṣhṭaḥ] akhaṇḍa, [pr̥uthulaḥ] vishāl aur [asaṅkhyātapradeshaḥ] asaṅkhyātapradeshī hai.
ṭīkāḥ– yah, dharmake [dharmāstikāyake] svarūpakā kathan hai.
sparsha, ras, gandh aur varṇakā atyanta abhāv honese dharma [dharmāstikāy] vāstavamen amūrtasvabhāvavālā hai; aur isīliye ashabda hai; samasta lokākāshamen vyāpta hokar rahanese lokavyāpak hai; 1ayutasiddha pradeshavālā honese akhaṇḍa hai; svabhāvase hī sarvataḥ vistr̥ut honese vishāl hai; nishchayanayase ‘ekapradeshī’ hon par bhī vyavahāranayase asaṅkhyātapradeshī hai.. 83.. -------------------------------------------------------------------------- 1. yutasiddha=juṛe hue; sanyogasiddha. [dharmāstikāyamen bhinna–bhinna pradeshoṅkā sanyog huā hai aisā nahīn hai, isaliye usamen bīchamen vyavadhān–antar–avakāsh nahīn hai ; isaliye dharmāstikāy akhaṇḍa hai.] 2. ekapradeshī=avibhājya–ekakṣhetravālā. [nishchayanayase dharmāstikāy avibhājya–ekapadārtha honese avibhājya–
lokāvagāhī, akhaṇḍ chhe, vistr̥ut, asaṅkhyapradesha. 83.
Page 134 of 264
PDF/HTML Page 163 of 293
single page version
134
gadikiriyājuttāṇan kāraṇabhūdan sayamakajjan.. 84..
gatikriyāyuktānān kāraṇabhūtaḥ svayamakāryaḥ.. 84..
dharmasyaivāvashiṣhṭasvarūpākhyānametat.
api cha dharmaḥ agurulaghubhirguṇairagurulaghutvābhidhānasya svarūpapratiṣhṭhatvanibandhanasya svabhāv– syāvibhāgaparichchhedaiḥ pratisamayasambhavatṣhaṭsthānapatitavr̥uddhihānibhiranantaiḥ sadā pariṇatatvādutpād– vyayavattve‘pi svarūpādaprachyavanānnityaḥ. gatikriyāpariṇatānāmudā– -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [anantaḥ taiḥ agurukalaghukaiḥ] vah [dharmāstikāy] ananta aise jo agurulaghu [guṇ, ansh] un–rūp [sadā pariṇataḥ] sadaiv pariṇamit hotā hai, [nityaḥ] nitya hai, [gatikriyāyuktānān] gatikriyāyuktako [kāraṇabhūtaḥ] kāraṇabhūt [nimittarūp] hai aur [svayam akāryaḥ] svayam akārya hai.
ṭīkāḥ– yah, dharmake hī sheṣh svarūpakā kathan hai.
punashcha, dharma [dharmāstikāy] agurulaghu 1guṇonrūpase arthāt agurulaghutva nāmakā jo svarūpapratiṣhṭhatvake kāraṇabhūt svabhāv usake avibhāg parichchhedonrūpase – jo ki pratisamay honevālī 2ṣhaṭsthānapatit vr̥uddhihānivāle ananta hain unake rūpase – sadā pariṇamit honese utpādavyayavālā hai, -------------------------------------------------------------------------- 1. guṇ=ansh; avibhāg parichchhed [sarva dravyoṅkī bhān̐ti dharmāstikāyamen agurulaghutva nāmakā svabhāv hai. vah svabhāv
agurulaghu guṇ [–ansh] kahe haĩn.]
2. ṣhaṭsthānapatit vr̥uddhihāni=chhah sthānamen samāvesh pānevālī vr̥uddhihāni; ṣhaṭguṇ vr̥uddhihāni. [agurulaghutvasvabhāvake
je aguruladhuk ananta te–rūp sarvadā e pariṇame,
chhe nitya, āp akārya chhe, gatipariṇamitane hetu chhe. 84.
Page 135 of 264
PDF/HTML Page 164 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
sīnāvinābhūtasahāyamātratvātkāraṇabhūtaḥ. svāstitvamātranirvr̥uttatvāt svayamakārya iti.. 84..
tha jīvapuggaloṇan dhamman davvan viyāṇāhi.. 85..
tthā jīvapudgalānān dharmadravyan vijānīhi.. 85..
----------------------------------------------------------------------------- tathāpi svarūpase chyut nahīn hotā isaliye nitya hai; gatikriyāpariṇatako [gatikriyārūpase pariṇamit honemen jīv–pudgaloṅko] 1udāsīn 2avinābhāvī sahāyamātra honese [gatikriyāpariṇatako] kāraṇabhūt hai; apane astitvamātrase niṣhpanna honeke kāraṇ svayam akārya hai [arthāt svayansiddha honeke kāraṇ kisī anyase utpanna nahīn huā hai isaliye kisī anya kāraṇake kāryarūp nahīn hai].. 84..
anvayārthaḥ– [yathā] jis prakār[loke] jagatamen [udakan] pānī [matsyānān] machhaliyoṅko [gamanānugrahakaran bhavati] gamanamen anugrah karatā hai, [tathā] usī prakār [dharmadravyan] dharmadravya [jīvapudgalānān] jīv–pudgaloṅko gamanamen anugrah karatā hai [–nimittabhūt hotā hai] aisā [vijānīhi] jāno. -------------------------------------------------------------------------- 1. jis prakār siddhabhagavān, udāsīn hone par bhī, siddhaguṇoṅke anurāgarūpase pariṇamat bhavya jīvoṅko
gatirūp pariṇamit jīv–pudgaloṅko gatikā sahakārī kāraṇ hai.
2. yadi koī ek, kisī dūsareke binā na ho, to pahaleko dūsarekā avinābhāvī kahā jātā hai. yahān̐ dharmadravyako
na ho to vahān̐ dharmadravya unhen sahāyamātrarūp bhī nahīn hai; jīv–pudgal svayam gatikriyārūpase pariṇamit hote hon
tabhī dharmadravya unhene udāsīn sahāyamātrarūp [nimittamātrarūp] hai, anyathā nahī̃n.
tyam dharma paṇ anugrah kare jīv–pudgalone gamanamā̃n. 85.
Page 136 of 264
PDF/HTML Page 165 of 293
single page version
136
dharmasya gatihetutve draṣhṭānto‘yam.
ythodakan svayamagachchhadagamayachcha svayamev gachchhatān matsyānāmudāsīnāvinābhūtasahāy– kāraṇamātratven gamanamanugr̥uhṇāti, tathā dharmo‘pi svayamagachchhan agamayanshcha svayamev gachchhatān jīvapudgalānāmudāsīnāvinābhūtasahāyakāraṇamātratven gamanamunagr̥uhṇāti iti..85..
ṭhidikiriyājuttāṇan kāraṇabhūdan tu puḍhavīva.. 86..
sthitikriyāyuktānān kāraṇabhūtan tu pr̥uthivīva.. 86..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, dharmake gatihetutvakā draṣhṭānta hai.
jis prakār pānī svayam gaman na karatā huā aur [parako] gaman na karātā huā, svayamev gaman karatī huī machhaliyoṅko udāsīn avinābhāvī sahāyarūp kāraṇamātrarūpase gamanamen anugrah karatā hai, usī prakār dharma [dharmāstikāy] bhī svayam gaman na karatā huā air [parako] gaman na karātā huā, svayamev gaman karate hue jīv–pudgaloṅko udāsīn avinābhāvī sahāyarūp kāraṇamātrarūpase gamanamen anugrah karatā hai.. 85..
anvayārthaḥ– [yathā] jis prakār [dharmadravyan bhavati] dharmadravya hai [tathā] usī prakār [adharmākhyam dravyam] adharma nāmakā dravya bhī [jānīhi] jāno; [tat tu] parantu vah [gatikriyāyuktako kāraṇabhūt honeke badale] [sthitikriyāyuktānām] sthitikriyāyuktako [pr̥uthivī iv] pr̥ithvīkī bhān̐ti [kāraṇabhūtam] kāraṇabhūt hai [arthāt sthitikriyāpariṇat jīv–pudgaloṅko nimittabhūt hai].
-------------------------------------------------------------------------- gamanamen anugrah karanā arthāt gamanamen udāsīn avinābhāvī sahāyarūp [nimittarūp] kāraṇamātra honā.
paṇ dravya ā chhe pr̥ithvī māphak hetu thitipariṇamitane. 86.
Page 137 of 264
PDF/HTML Page 166 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
adharmasvarūpākhyānametat. yathā dharmaḥ pragnāpitastathādharmopi pragnāpanīyaḥ. ayan tu visheṣhaḥ. sa gatikriyāyuktā– nāmudakavatkāraṇabhūt; eṣhaḥ punaḥ sthitikriyāyuktānān pr̥uthivīvatkāraṇabhūtaḥ. yathā pr̥uthivī svayam pūrvamev tiṣhṭhantī paramasthāpayantī cha svayev tiṣhṭhatāmashvādīnā mudāsīnā–vinābhūtasahāyakāraṇamātratven sthitimanugr̥uhṇāti tathā‘dharmā‘pi svayam pūrvamev tiṣhṭhan paramasthāpayanshcha svayamev tiṣhṭhatān jīvapudgalānāmudāsīnāvinābhūtasahāyakāraṇamātratven sthitimanugr̥uhṇātīti..86..
do vi ya mayā vibhattā avibhattā loyamettā ya.. 87..
dvāvapi cha matau vibhaktāvavibhaktau lokamātrau cha.. 87..
-----------------------------------------------------------------------------
jis prakār dharmakā pragnāpan kiyā gayā, usī prakār adharmakā bhī pragnāpan karane yogya hai. parantu yah [nimnoktānusār] antar haiḥ vah [–dharmāstikāy] gatikriyāyuktako pānīkī bhān̐ti kāraṇabhūt hai aur yah [adharmāstikāy] sthitikriyāyuktako pr̥ithvīkī bhān̐ti kāraṇabhūt hai. jis prakār pr̥ithvī svayam pahalese hī sthitirūp [–sthir] vartatī huī tathā parako sthiti [–sthiratā] nahīn karātī huī, svayamev sthitirūpase pariṇamit hote hue ashvādikako udāsīn avinābhāvī sahāyarūp kāraṇamātrake rūpamen sthitimen anugrah karatī hai, usī prakār adharma [adharmāstikāy] bhī svayam pahalese hī sthitirūpase vartatā huā aur parako sthiti nahīn karātā huā, svayamev sthitirūp pariṇamit hote hue jīv–pudgaloṅko udāsīn avinābhāvī sahāyarūp kāraṇamātrake rūpamen sthitimen anugrah karatā hai.. 86..
anvayārthaḥ– [gamanasthitī] [jīv–pudgalakī] gati–sthiti [cha] tathā [alokalokan] alok aur lokakā vibhāg, [yayoḥ sadbhāvataḥ] un do dravyoṅke sadbhāvase [jātam] hotā hai. [cha] aur [dvau api] ve donon [vibhaktau] vibhakta, [avibhaktau] avibhakta [cha] aur [lokamātrau] lokapramāṇ [matau] kahe gaye haĩn. --------------------------------------------------------------------------
te ubhay bhinna–abhinna chhe ne sakaḷalokapramāṇ chhe. 87.
Page 138 of 264
PDF/HTML Page 167 of 293
single page version
138
dharmādharmasadbhāve hetūpanyāso‘yam
dharmādharmau vidyete. lokālokavibhāgānyathānupapatteḥ. jīvādisarvapadārthānāmekatra vr̥uttirūpo lokaḥ. shuddhaikākāshavr̥uttirūpo‘lokaḥ. tatra jīvapudgalau svarasat ev gatitatpūrva–sthitipariṇāmāpannau. tayoryadi gatipariṇāman tatpūrvasthitipariṇāman vā svayamanubhavatorbahiraṅgahetū dharmādharmo na bhavetām, tadā tayornirargalagatisthitipariṇāmatvādaloke‘pi vr̥uttiḥ ken vāryeta. tato na lokālokavibhāgaḥ sidhyeta. dharmādharmayostu jīvapudgalayorgatitatpūrvasthityorbahiraṅgahetutven sadbhāve‘bhyupagamyamāne lokālokavibhāgo jāyat iti. kiñcha dharmādharmo dvāvapi parasparan pr̥uthagbhūtāstitvanirvr̥uttatvādvibhaktau. ekakṣhetrāvagāḍhatvādabhiktau. niṣhkriyatven sakalalokavartino– rjīvapudgalayorgatisthityupagrahakaraṇāllokamātrāviti.. 87.. -----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, dharma aur adharmake sadbhāvakī siddhi liye hetu darshāyā gayā hai.
dharma aur adharma vidyamān hai, kyoṅki lok aur alokakā vibhāg anyathā nahīn ban sakatā. jīvādi sarva padārthoṅke ekatra–astitvarūp lok hai; shuddha ek ākāshake astitvarūp alok hai. vahān̐, jīv aur pudgal svarasase hī [svabhāvase hī] gatipariṇāmako tathā gatipūrvak sthitipariṇāmako prāpta hote haĩn. yadi gatipariṇām athavā gatipūrvak sthitipariṇāmakā svayam anubhav karanevāle un jīv–pudgalako bahiraṅg hetu dharma aur adharma na ho, to jīv–pudgalake nirargal gatipariṇām aur sthitipariṇām honese alokamen bhī unakā [jīv –pudgalakā] honā kisase nivārā jā sakatā hai? [kisīse nahīn nivārā jā sakatā.] isaliye lok aur alokakā vibhāg siddha nahīn hotā. parantu yadi jīv–pudgalakī gatike aur gatipūrvak sthitike bahiraṅg hetuonṅke rūpamen dharma aur adharmakā sadbhāv svīkār kiyā jāye to lok aur alokakā vibhāg [siddha] hotā hai . [isaliye dharma aur adharma vidyamān hai.] aur [unake sambandhamen visheṣh vivaraṇ yah hai ki], dharma aur adharma donon paraspar pr̥uthagbhūt astitvase niṣhpanna honese vibhakta [bhinna] hain; ekakṣhetrāvagāhī honese avibhakta [abhinna] hain; samasta lokamen vidyamān jīv –pudgaloṅko gatisthitimen niṣhkriyarūpase anugrah karate hain isaliye [–nimittarūp hote hain isaliye] lokapramāṇ haĩn.. 87.. -------------------------------------------------------------------------- nirargal=niraṅkush; amaryādita.
Page 139 of 264
PDF/HTML Page 168 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
havadi gadi ssa ppasaro jīvāṇan puggalāṇan cha.. 88..
bhavati gateḥ saḥ prasaro jīvānān pudgalānān cha.. 88..
dharmādharmayorgatisthitihetutve‘pyantaudāsīnyākhyāpanametat.
yathā hi gatipariṇataḥ prabhañjano vaijayantīnān gatipariṇāmasya hetukartā‘valokyate na tathā dharmaḥ. sa khalu niṣhkriyatvāt na kadāchidapi gatipariṇāmamevāpadyate. kuto‘sya sahakāritven pareṣhān -----------------------------------------------------------------------------
[anyadravyasya] anya dravyako [gamanan na karoti] gaman nahīn karātā; [saḥ] vah, [jīvānān pudgalānān cha] jīvon tathā pudgaloṅko [gatipariṇāmamen āshrayamātrarūp honese] [gateḥ prasaraḥ] gatikā udāsīn prasārak [arthāt gatiprasāramen udāsīn nimittabhūt] [bhavati] hai.
ṭīkāḥ– dharma aur adharma gati aur sthitike hetu hone par bhī ve atyanta udāsīn hain aisā yahān̐ kathan hai.
jis prakār gatipariṇat pavan dhvajāoṅke gatipariṇāmakā hetukartā dikhāī detā hai, usī prakār dharma [jīv–pudgaloṅke gatipariṇāmakā hetukartā] nahīn hai. vah [dharma] vāstavamen niṣhkriy --------------------------------------------------------------------------
jīv–pudgalonā gatiprasār taṇo udāsīn hetu chhe. 88.
Page 140 of 264
PDF/HTML Page 169 of 293
single page version
140
gatipariṇāmasya hetukartr̥utvam. kintu salil–miv matsyānān jīvapudgalānāmāshrayakāraṇamātratvenodāsīn evāsau gateḥ prasaro bhavati. api cha yathā gatipūrvasthitipariṇatastuṅgo‘shvavārasya sthitipariṇāmasya hetukartāvalokyate na tathā‘dharmaḥ. sa khalu niṣhkriyatvāt na kadāchidapi gatipūrvasthitipariṇāmamevāpadyate. kuto‘sya sahasthāyitven pareṣhān gatipūrvasthitipariṇāmasya hetukartr̥utvam. kin tu pr̥uthivīvatturaṅgasya jīvapudgalānāmāshray– kāraṇamātratvenodāsīn evāsau gatipūrvasthiteḥ prasaro bhavatīti.. 88.. ----------------------------------------------------------------------------- honese kabhī gatipariṇāmako hī prāpta nahīn hotā; to phir use [parake] 1sahakārīke rūpamen parake gatipariṇāmakā hetukatr̥utva kahān̐se hogā? [nahīn ho sakatā.] kintu jis prakār pānī machhaliyoṅkā [gatipariṇāmamen] mātra āshrayarūp kāraṇake rūpamen gatikā udāsīn hī prasārak haie, usī prakār dharma jīv–pudgaloṅkī [gatipariṇāmamen] mātra āshrayarūp kāraṇake rūpamen gatikā udāsīn hī prasārak [arthāt gatiprasārakā udāsīn hī nimitta] hai.
aur [adharmāstikāyake sambandhamen bhī aisā hai ki] – jis prakār gatipūrvakasthitipariṇat ashva savārake [gatipūrvak] sthitipariṇāmakā hetukartā dikhāī detā hai, usī prakār adharma [jīv– pudgaloṅke gatipūrvak sthitipariṇāmakā hetukartā] nahī hai. vah [adharma] vāstavamen niṣhkriy honese kabhī gatipūrvak sthitipariṇāmako hī prāpta nahīn hotā; to phir use [parake] 2sahasthāyīke rūpamen gatipūrvak sthitipariṇāmakā hetukatr̥utva kahān̐se hogā? [nahīn ho sakatā.] kintu jis prakār pr̥ithvī ashvako [gatipūrvak sthitipariṇāmamen] mātra āshrayarūp kāraṇake rūpamen gatipūrvak sthitikī udāsīn hī prasārak hai, usī prakār adharma jīv–pudgaloṅko [gatipūrvak sthitipariṇāmamen] mātra āshrayarūp kāraṇake rūpamen gatipūrvak sthitikā udāsīn hī prasārak [arthāt gatipūrvak–sthitiprasārakā udāsīn hī nimitta] hai.. 88.. -------------------------------------------------------------------------- 1. sahakārī=sāthamen kārya karanevālā arthāt sāthamen gati karanevālā. dhvajāke sāth pavan bhī gati karatā hai
gaman na karake [arthāt sahakārī na banakar], mātra unheen [gatimen] āshrayarūp kāraṇ banatā hai isaliye
dharmāstikāyako udāsīn nimitta kahā hai. pavanako hetukartā kahā usakā yah artha kabhī nahīn samajhanā ki
pavan dhvajāoṅko gatipariṇām karātā hogā. udāsīn nimitta ho yā hetukartā ho– donon paramen akiñchitkar haĩn.
unamen mātra uparoktānusār hī antar hai. ab agalī gāthākī ṭīkāmen āchāryadev svayam hī kaheṅge ki ‘vāstavamen
samasta gatisthitimān padārtha apane pariṇāmonse hī nishchayase gatisthiti karate hai.’isaliye dhvajā, savār
ityādi sab, apane pariṇāmonse hī gatisthiti karate hai, usamen dharma tathā pavan, aur adharma tathā ashva
avisheṣharūpase akiñchitkar hain aisā nirṇay karanā.]
2. sahasthāyī=sāthamen sthiti [sthiratā] karanevālā. [ashva savārake sāth sthiti karatā hai, isaliye yahān̐
sthitiko prāpta hone vāle jīv–pudgaloṅke sāth sthiti nahīn karatā, pahalehī sthit haie; is prakār vah
sahasthāyī na honese jīv–pudgaloṅke gatipūrvak sthitipariṇāmakā hetukartā nahīn hai.]
Page 141 of 264
PDF/HTML Page 170 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
te sagapariṇāmehin du gamaṇan ṭhāṇan cha kuvvanti.. 89..
te svakapariṇāmaistu gamanan sthānan cha kurvanti.. 89..
dharmādharmayoraudāsīnye hetūpanyāso‘yam.
dharmaḥ kil na jīvapudgalānān kadāchidgatihetutvamabhyasyati, na kadāchitsthitihetutvamadharmaḥ. tau hi pareṣhān gatisthityoryadi mukhyahetū syātān tadā yeṣhān gatisteṣhān gatirev na sthitiḥ, yeṣhān sthitisteṣhān sthitirev na gatiḥ. tat ekeṣhāmapi gatisthitidarshanādanumīyate na tau tayormukhyahetū. kin tu vyavahāranayavyavasthāpitau udāsīnau. kathamevan gatisthitimatān padārthonān gatisthitī bhavat iti -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [yeṣhān gamanan vidyate] [dharma–adharma gati–sthitike mukhya hetu nahīn hain, kyoṅki] jinhen gati hotī hai [teṣhām ev punaḥ sthānan sambhavati] unhīṅko phir sthiti hotī hai [aur jinhen sthiti hotī hai unhīṅko phir gati hotī hai]. [te tu] ve [gatisthitimān padārtha] to [svakapariṇāmaiḥ] apane pariṇāmonse [gamanan sthānan cha] gati aur sthiti [kurvanti] karate haĩn.
ṭīkāḥ– yah, dharma aur adharmakī udāsīnatāke sambandhamen hetu kahā gayā hai.
vāstavamen [nishchayase] dharma jīv–pudgaloṅko kabhī gatihetu nahīn hotā, adharma kabhī sthitihetu nahīn hotā; kyoṅki ve parako gatisthitike yadi mukhya hetu [nishchayahetu] hon, to jinhen gati ho unhen gati hī rahanā chāhiye, sthiti nahīn honā chāhiye, aur jinhen sthiti ho unhen sthiti hī rahanā chāhiye, gati nahīn honā chāhiye. kintu ekako hī [–usī ek padārthako] gati aur sthiti dekhaneme ātī hai; isaliye anumān ho sakatā hai ki ve [dharma–adharma] gati–sthitike mukhya hetu nahīn hain, kintu vyavahāranayasthāpit [vyavahāranay dvārā sthāpit – kathit] udāsīn hetu haĩn. --------------------------------------------------------------------------
te sarva nij pariṇāmathī ja kare gatisthitibhāvane. 89.
Page 142 of 264
PDF/HTML Page 171 of 293
single page version
142
ath ākāshadravyāstikāyavyākhyānam.
yadradāti vivaramakhilan talloke bhavatyākāsham.. 90..
-----------------------------------------------------------------------------
prashnaḥ– aisā ho to gatisthitimān padārthoṅko gatisthiti kis prakār hotī hai?
uttaraḥ– vāstavamen samasta gatisthitimān padārtha apane pariṇāmonse hī nishchayase gatisthiti karate haĩn.. 89..
is prakār dharmadravyāstikāy aur adharmadravyāstikāyakā vyākhyān samāpta huā.
ab ākāshadravyāstikāyakā vyākhyān hai.
anvayārthaḥ– [loke] lokamen [jīvānām] jīvoṅko [cha] aur [pudgalānām] pudgaloṅko [tathā ev] vaise hī [sarveṣhām sheṣhāṇām] sheṣh samasta dravyoṅko [yad] jo [akhilan vivaran] sampūrṇa avakāsh [dadāti] detā hai, [tad] vah [ākāsham bhavati] ākāsh hai. --------------------------------------------------------------------------
avakāsh de chhe pūrṇa, te ākāshanāmak dravya chhe. 90.
Page 143 of 264
PDF/HTML Page 172 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
ākāshasvarūpākhyānametat.
ṣhaḍdravyātmake loke sarveṣhān sheṣhadravyāṇān yatsamastāvakāshanimittan vishuddhakṣhetrarūpan tadākāshamiti.. 90..
tatto aṇaṇṇamaṇṇan āyāsan antavadirittan.. 91..
tato‘nanyadanyadākāshamantavyatiriktam.. 91..
lokādbahirākāshasūchaneyam.
jīvādīni sheṣhadravyāṇyavadhr̥utaparimāṇatvāllokādananyānyeva. ākāshan tvanantatvāllokād– nanyadanyachcheti.. 91.. -----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, ākāshake svarūpakā kathan hai.
hai, vah ākāsh hai– jo ki [ākāsh] vishuddhakṣhetrarūp hai.. 90..
anvayārthaḥ– [jīvāḥ pudgalakāyāḥ dharmādharmau cha] jīv, pudgalakāy, dharma , adharma [tathā kāl] [lokataḥ ananye] lokase ananya hai; [antavyatiriktam ākāsham] anta rahit aisā ākāsh [tataḥ] usase [lokase] [ananyat anyat] ananya tathā anya hai.
jīvādi sheṣh dravya [–ākāshake atirikta dravya] maryādit parimāṇavāle honeke kāraṇ lokase -------------------------------------------------------------------------- 1. nishchayanayase nityanirañjan–gnānamay paramānanda jinakā ek lakṣhaṇ hai aise anantānanta jīv, unase anantagune
lokākāshamen–yadyapi vah lokākāsh mātra asaṅkhyapradeshī hī hai tathāpi avakāsh prāpta karate haĩn.
Page 144 of 264
PDF/HTML Page 173 of 293
single page version
144
uḍḍhaṅgadippadhāṇā siddhā chiṭṭhanti kidh tattha.. 92..
ūrdhvaṅgatipradhānāḥ siddhāḥ tiṣhṭhanti kathan tatra.. 92..
ākāshasyāvakāshaikahetorgatisthitihetutvashaṅkāyān doṣhopanyāso‘yam. -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [yadi ākāsham] yadi ākāsh [gamanasthitikāraṇābhyām] gati–sthitike kāraṇ sahit [avakāshan dadāti] avakāsh detā ho [arthāt yadi ākāsh avakāshahetu bhī ho aur gati– sthitihetu bhī ho] to [ūrdhvaṅgatipradhānāḥ siddhāḥ] ūrdhvagatipradhān siddha [tatra] usamen [ākāshamen] [katham] kyon [tiṣhṭhanti] sthir hon? [āge gaman kyon na karen?]
ṭīkāḥ– jo mātra avakāshakā hī hetu hai aisā jo ākāsh usamen gatisthitihetutva [bhī] honekī shaṅkā kī jāye to doṣh ātā hai usakā yah kathan hai. -------------------------------------------------------------------------- yahān̐ yadyapi sāmānyarūpase padārthoṅkā lokase ananyapanā kahā hai. tathāpi nishchayase amūrtapanā,
aur apane–apane lakṣhaṇon dvārā ītar dravyoṅkā jīvonse bhinnapanā hai aisā samajhanā.
to ūrdhvagatiparadhān siddho kem temān sthiti lahe? 92.
Page 145 of 264
PDF/HTML Page 174 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
yadi khalvākāshamavagāhināmavagāhaheturiv gatisthitimatān gatisthitiheturapi syāt, tadā sarvotkr̥uṣhṭasvābhāvikordhvagatipariṇatā bhagavantaḥ siddhā bahiraṅgāntaraṅgasādhanasāmagrayān satyāmapi kr̥utastatrākāshe tiṣhṭhanti iti.. 92..
tamhā gamaṇaṭṭhāṇan āyāse jāṇ ṇatthi tti.. 93..
tasmādgamanasthānamākāshe jānīhi nāstīti.. 93..
-----------------------------------------------------------------------------
gati–sthitihetu bhī ho, to sarvotkr̥uṣhṭa svābhāvik ūrdhvagatise pariṇat siddhabhagavanta, bahiraṅg–antaraṅg sādhanarūp sāmagrī hone par bhī kyon [–kis kāraṇ] usamen–ākāshamen–sthir hon? 92..
lokake upar sthiti [pragnaptam] kahī hai, [tasmāt] isaliye [gamanasthānam ākāshe na asti] gati–sthiti ākāshamen nahīn hotī [arthāt gatisthitihetutva ākāshamen nahīn hai] [iti jānīhi] aisā jāno.
ṭīkāḥ– [gatipakṣha sambandhī kathan karaneke pashchāt] yah, sthitipakṣha sambandhī kathan hai.
jisase siddhabhagavanta gaman karake lokake upar sthir hote hain [arthāt lokake upar gatipūrvak sthiti karate hain], usase gatisthitihetutva ākāshamen nahīn hai aisā nishchay karanā; lok aur alokakā vibhāg karanevāle dharma tathā adharmako hī gati tathā sthitike hetu mānanā.. 93.. -------------------------------------------------------------------------- avagāh=līn honā; majjit honā; avakāsh pānā.
te kāraṇe jāṇo–gatisthiti ābhamān hotī nathī. 93.
Page 146 of 264
PDF/HTML Page 175 of 293
single page version
146
sthitipakṣhopanyāso‘yam.
yato gatvā bhagavantaḥ siddhāḥ lokoparyavatiṣhṭhante, tato gatisthitihetutvamākāshe nāstīti nishchetavyam. lokālokāvachchhedakau dharmādharmāvev gatisthitihetu mantavyāviti.. 93..
prasajatyalokahānirlokasya chāntaparivr̥uddhiḥ.. 94..
ākāshasya gatisthitihetutvābhāve hetūpanyāso‘yam. nākāshan gatisthitihetuḥ lokālokasīmavyavasthāyāstathopapatteḥ. yadi gati– sthityorākāshamev nimittamiṣhyet, tadā tasya sarvatra sadbhāvājjīvapudgalānān gatisthityorniḥ sīmatvātpratikṣhaṇamaloko hīyate, pūrvan pūrvan vyavasthāpyamānashchānto lokasyottarottaraparivr̥uddhayā vighaṭate. tato na tatra taddheturiti.. 94.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [yadi] yadi [ākāshan] ākāsh [teṣhām] jīv–pudgaloṅko [gamanahetuḥ] gatihetu aur [sthānakāraṇan] sthitihetu [bhavati] ho to [alokahāniḥ] alokakī hānikā [cha] aur [lokasya antaparivr̥uddhi] lokake antakī vr̥uddhikā [prasajati] prasaṅg āe.
ṭīkāḥ– yahān̐, ākāshako gatisthitihetutvakā abhāv hone sambandhī hetu upasthit kiyā gayā hai.
ākāsh gati–sthitikā hetu nahīn hai, kyoṅki lok aur alokakī sīmākī vyavasthā isī prakār ban sakatī hai. yadi ākāshako hī gati–sthitikā nimitta mānā jāe, to ākāshako sadbhāv sarvatra honeke kāraṇ jīv–pudgaloṅkī gatisthitikī koī sīmā nahīn rahanese pratikṣhaṇ alokakī hāni --------------------------------------------------------------------------
to hāni thāy alokanī, lokānta pāme vr̥uddhine. 94.
Page 147 of 264
PDF/HTML Page 176 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
idi jiṇavarehin bhaṇidan logasahāvan suṇantāṇan.. 95..
iti jinavaraiḥ bhaṇitan lokasvabhāvan shr̥uṇvatām.. 95..
ākāshasya gatisthitihetutvanirāsavyākhyopasanhāro‘yam.
dharmādharmāvev gatisthitikāraṇe nākāshamiti.. 95..
pudhaguvaladdhivisesā karinti egattamaṇṇattan.. 96..
----------------------------------------------------------------------------- hogī aur pahale–pahale vyavasthāpit huā lokakā anta uttarottar vr̥uddhi pānese lokakā anta hī ṭūṭ jāyegā [arthāt pahale–pahale nishchit huā lokakā anta phir–phir āge barḥate jānese lokakā anta hī nahī ban sakegā]. isaliye ākāshamen gati–sthitikā hetutva nahīn hai.. 94..
dharma aur adharma hai, [na ākāsham] ākāsh nahīn hai. [iti] aisā [lokasvabhāvan shr̥uṇvatām] lokasvabhāvake shrotāonse [jinavaraiḥ bhaṇitam] jinavaronne kahā hai.
ṭīkāḥ– yah, ākāshako gatisthitihetutva honeke khaṇḍan sambandhī kathanakā upasanhār hai.
dharma aur adharma hī gati aur sthitike kāraṇ hain, ākāsh nahī̃n.. 95.. --------------------------------------------------------------------------
bhākhyun jinoe ām lokasvabhāvanā shrotā prati. 95.
vaḷī bhinnabhinna visheṣhathī, ekatva ne anyatva chhe. 96.
Page 148 of 264
PDF/HTML Page 177 of 293
single page version
148
pr̥uthagupalabdhivisheṣhāṇi kuvaityekatvamanyatvam.. 96..
dharmādharmalokākāshānāmavagāhavashādekatve‘pi vastutvenānyatvamatroktam.
dharmādharmalokākāshāni hi samānaparimāṇatvātsahāvasthānamātreṇaivaikatvabhāñji. vastutastu vyavahāreṇ gatisthityavagāhahetutvarūpeṇ nishchayen vibhaktapradeshatvarūpeṇ visheṣheṇ pr̥uthagup– labhyamānenānyatvabhāñjyev bhavantīti.. 96..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [dharmādharmākāshāni] dharma, adharma aur ākāsh [lokākāsh] [samānaparimāṇāni] samān parimāṇavāle [apr̥uthagbhūtāni] apr̥uthagbhūt honese tathā [pr̥uthagupalabdhivisheṣhāṇi] pr̥uthak–upalabdha [bhinna–bhinna] visheṣhavāle honese [ekatvam anyatvam] ekatva tathā anyatvako [kurvanti] karate hai.
ṭīkāḥ– yahān̐, dharma, adharma aur lokākāshakā avagāhakī apekṣhāse ekatva hone par bhī vasturūpase anyatva kahā gayā hai .
dharma, adharma aur lokākāsh samān parimāṇavāle honeke kāraṇ sāth rahane mātrase hī [–mātra ekakṣhetrāvagāhakī apekṣhāse hī] ekatvavāle hain; vastutaḥ to [1] vyavahārase gatihetutva, sthitihetutva aur avagāhahetutvarūp [pr̥uthak–upalabdha visheṣh dvārā] tathā [2] nishchayase 1vibhaktapradeshatvarūp pr̥uthak–upalabdha 2visheṣh dvārā, ve anyatvavāle hī haĩn.
bhāvārthaḥ– dharma, adharma aur lokākāshakā ekatva to mātra ekakṣhetrāvagāhakī apekṣhāse hī kahā jā sakatā hai; vasturūpase to unhen anyatva hī hai, kyoṅki [1] unake lakṣhaṇ gatihetutva, sthitihetutva aur avagāhahetutvarūp bhinna–bhinna hain tathā [2] unake pradesh bhī bhinna–bhinna haĩn.. 96..
is prakār ākāshadravyāstikāyakā vyākhyān samāpta huā. -------------------------------------------------------------------------- 1. vibhakta=bhinna. [dharma, adharma aur ākāshako bhinnapradeshapanā hai.] 2. visheṣh=khāsiyat; vishiṣhṭatā; visheṣhatā. [vyavahārase tathā nishchayase dharma, adharma aur ākāshake visheṣh pr̥uthak
Page 149 of 264
PDF/HTML Page 178 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
ath chūlikā.
muttan puggaladavvan jīvo khalu chedaṇo tesu.. 97..
mūrtan pudgaladravyan jīvaḥ khalu chetanasteṣhu.. 97..
atra dravyāṇān mūrtāmūrtatvan chetanāchetanatvan choktam.
sparsharasagandhavarṇasadbhāvasvabhāvan mūrtan, sparsharasagandhavarṇābhāvasvabhāvamamūrtam. chaitanyasadbhāv–svabhāvan chetanan, chaitanyābhāvasvabhāvamachetanam. tatrāmūrtamākāshan, amūrtaḥ kālaḥ, amūrtaḥ svarūpeṇ jīvaḥ pararūpāveshānmūrto‘pi amūrto dharmaḥ amūrtā‘dharmaḥ, mūrtaḥ pudgal evaik iti. achetanamākāshan, -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [ākāshakālajīvāḥ] ākāsh, kāl jīv, [dharmādharmau cha] dharma aur adharma [mūrtiparihīnāḥ] amūrta hai, [pudgaladravyan mūrtan] pudgaladravya mūrta hai. [teṣhu] unamen [jīvaḥ] jīv [khalu] vāstavamen [chetanaḥ] chetan hai.
ṭīkāḥ– yahān̐ dravyoṅkā mūrtomūrtapanā [–mūrtapanā athavā amūrtapanā] aur chetanāchetanapanā [– chetanapanā athavā achetanapanā] kahā gayā hai.
sparsha–ras–gandh–varṇakā sadbhāv jisakā svabhāv hai vah mūrta hai; sparsha–ras–gandh–varṇakā abhāv jisakā svabhāv hai vah amūrta hai. chaitanyakā sadbhāv jisakā svabhāv hai vah chetan hai; chaitanyakā abhāv jisakā svabhāv hai vah achetan hai. vahān̐ ākāsh amūrta hai, kāl amūrta hai, jīv svarūpase amūrta hai, -------------------------------------------------------------------------- 1. chūlikā=shāstramen jisakā kathan na huā ho usakā vyākhyān karanā athavā jisakā kathan ho chukā ho usakā
chhe mūrta pudgaladravyaḥ temān jīv chhe chetan khare. 97.
Page 150 of 264
PDF/HTML Page 179 of 293
single page version
150
achetanaḥ kālaḥ achetano dharmaḥ achetano‘dharmaḥ achetanaḥ pudgalaḥ, chetano jīv evaik iti.. 97..
puggalakaraṇā jīvā khandhā khalu kālakaraṇā du.. 98..
pudgalakaraṇā jīvāḥ skandhā khalu kālakaraṇāstu.. 98..
atra sakriyaniṣhkriyatvamuktam. pradeshāntaraprāptihetuḥ parispandanarūpaparyāyaḥ kriyā. tatra sakriyā bahiraṅgasādhanen sahabhūtāḥ jīvāḥ, sakriyā bahiraṅgasādhanen sahabhūtāḥ pudgalāḥ. niṣhkriyamākāshan, niṣhkriyo dharmaḥ, niṣhkriyo‘dharmaḥ, niṣhkriyaḥ kālaḥ. jīvānān sakriyatvasya bahiraṅga– sādhanan karmanokarmopachayarūpāḥ pudgalā iti te pudgalakaraṇāḥ. -----------------------------------------------------------------------------
pararūpamen 1pravesh dvārā [–mūrtadravyake sanyogakī apekṣhāse] mūrta bhī hai, dharma amūrta hai, adharma amūrta haie; pudgal hī ek mūrta hai. ākāsh achetan hai, kāl achetan hai, dharma achetan hai, adharma achetan hai, pudgal achetan hai; jīv hī ek chetan hai.. 97..
anvayārthaḥ– [sah jīvāḥ pudgalakāyāḥ] bāhya karaṇ sahit sthit jīv aur pudgal [sakriyāḥ bhavanti] sakriy hai, [na cha sheṣhāḥ] sheṣh dravya sakriy nahīn hain [niṣhkriy hain]; [jīvāḥ] jīv [pudgalakaraṇāḥ] pudgalakaraṇavāle [–jinhen sakriyapanemen pudgal bahiraṅg sādhan ho aise] hain[skandhāḥ khalu kālakaraṇāḥ tu] aur skandha arthāt pudgal to kālakaraṇavāle [–jinhen sakriyapanemen kāl bahiraṅg sādhan ho aise] haĩn.
ṭīkāḥ– yahān̐ [dravyonṅkā] sakriy–niṣhkriyapanā kahā gayā hai.
pradeshāntaraprāptikā hetu [–anya pradeshakī prāptikā kāraṇ] aisī jo parispandarūp paryāy, vah kriyā hai. vahān̐, bahiraṅg sādhanake sāth rahanevāle jīv sakriy hain; bahiraṅg sādhanake sāth rahanevāle pudgal sakriy haĩn. ākāsh niṣhkriy hai; dharma niṣhkriy hai; adharma niṣhkriy hai ; kāl niṣhkriy hai. -------------------------------------------------------------------------- 1. jīv nishchayase amūrta–akhaṇḍa–ekapratibhāsamay honese amūrta hai, rāgādirahit sahajānanda jisakā ek svabhāv
chhe kāl pudgalane karaṇ, pudgal karaṇ chhe jīvane. 98.
Page 151 of 264
PDF/HTML Page 180 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] ṣhaḍdravya–pañchāstikāyavarṇan
tadabhāvānniḥkriyatvan siddhānām. pudgalānān sakriyatvasya bahiraṅgasādhanan pariṇāmanirvartakaḥ kāl iti te kālakaraṇāḥ na cha kārmādīnāmiv kālasyābhāvaḥ. tato na siddhānāmiv niṣhkriyatvan pudgalānāmiti.. 98..
sesan havadi amūttan chittan ubhayan samādiyadi.. 99..
sheṣhan bhavatyamūrtan chitamubhayan samādadāti.. 99..
----------------------------------------------------------------------------
jīvoṅko sakriyapanekā bahiraṅg sādhan karma–nokarmake sañchayarūp pudgal hai; isaliye jīv pudgalakaraṇavāle haĩn. usake abhāvake kāraṇ [–pudgalakaraṇake abhāvake kāraṇ] siddhoṅko niṣhkriyapanā hai [arthāt siddhoṅko karma–nokarmake sañchayarūp pudgaloṅkā abhāv honese ve niṣhkriy haĩn.] pudgaloṅko sakriyapanekā bahiraṅg sādhan pariṇāmaniṣhpādak kāl hai; isaliye pudgal kālakaraṇavāle haĩn.
karmādikakī bhān̐ti [arthāt jis prakār karma–nokarmarūp pudgaloṅkā abhāv hotā hai us prakār] kālakā abhāv nahīn hotā; isaliye siddhoṅkī bhān̐ti [arthāt jis prakār siddhoṅko niṣhkriyapanā hotā hai us prakār] pudgaloṅko niṣhkriyapanā nahīn hotā.. 98..
[te mūrtāḥ bhavanti] ve mūrta hain aur [sheṣhan] sheṣh padārthasamūh [amūrtan bhavati] amūrta haĩn. [chittam] chitta [ubhayan] un donoṅko [samādadāti] grahaṇ karatā hai [jānatā hai]. -------------------------------------------------------------------------- pariṇāmaniṣhpādak=pariṇāmako utpanna karanevālā; pariṇām utpanna honemen jo nimittabhūt [bahiraṅg sādhanabhūt]
chhe jīvane je viṣhay indriyagrāhya, te sau mūrta chhe;
bākī badhuy amūrta chhe; man jāṇatun te ubhay ne. 99.