Page 152 of 264
PDF/HTML Page 181 of 293
single page version
skandhatvamāpannāḥ kadāchitsūkṣhmatvamāpannāḥ kadāchitparamāṇutvamāpannāḥ indriyagrahaṇayogyatāsadbhāvād
gr̥uhyamāṇā agr̥uhyamāṇā vā mūrtā ityuchyante. sheṣhamitarat samastamapyarthajātan sparsharas–
gandhavarṇābhāvasvabhāvamindriyagrahaṇayogyatāyā abhāvādamūrtamityuchyate. chittagrahaṇayogyatāsadbhāv–
bhāgbhavati tadubhayamapi, chitan, hyaniyataviṣhayamaprāpyakāri matishrutagnānasādhanībhūtan mūrtamamūrtan cha
samādadātīti.. 99..
jinakā svabhāv hai aise padārtha] grahaṇ hote hain [–gnāt hote hain]; aur shrotrendriy dvārā vahī padārtha
usake [shrotraindriyake]
aur kadāchit paramāṇupaneko prāpta hote hue indriyon dvārā grahaṇ hote hon yā na hote hon, indriyon
dvārā grahaṇ honekī yogyatākā [sadaiv] sadbhāv honese ‘mūrta’ kahalāte haĩn.
haĩn.
Page 153 of 264
PDF/HTML Page 182 of 293
single page version
doṇhan es sahāvo kālo khaṇabhaṅguro ṇiyado.. 100..
dvayoreṣh svabhāvaḥ kālaḥ kṣhaṇabhaṅguro niyataḥ.. 100..
ityupagīyate, jīvapudgalānān pariṇāmastu bahiraṅganimittabhūtadravyakālasadbhāve sati sambhūtatvādrravya–
utpanna hotā hai.– [dvayoḥ eṣhaḥ svabhāvaḥ] yah, donoṅkā svabhāv hai. [kālaḥ kṣhaṇabhuṅguraḥ niyataḥ] kāl
kṣhaṇabhaṅgur tathā nitya hai.
jīv–pudgaloṅke pariṇām bahiraṅg–nimittabhūt dravyakālake sadbhāvamen utpanna honeke kāraṇ ‘dravyakālase
utpanna honevāle’ kahalāte haĩn. vahān̐ tātparya yah hai ki – vyavahārakāl jīv–pudgaloṅke pariṇām dvārā
–ā chhe svabhāvo ubhayanā; kṣhaṇabhaṅgī ne dhruv kāḷ chhe. 100.
Page 154 of 264
PDF/HTML Page 183 of 293
single page version
kālastu tatpariṇāmānyathānupapattyeti. tatra kṣhaṇabhaṅgī vyavahārakālaḥ sūkṣhmaparyāyasya tāvanmātratvāt,
nityo nishchayakālaḥ khaguṇaparyāyādhāradravyatven sarvadaivāvinashvaratvāditi.. 100..
uppaṇṇappaddhansī avaro dīhantaraṭṭhāī.. 101..
utpannapradhvansyaparo dīrdhāntarasthāyī.. 101..
jīv–pudgaloṅke pariṇām anya prakārase nahīn ban sakate isaliye] nishchit hotā hai.
dravyarūpase sadaiv avināshī hai.. 100..
aisā jo dūsarā kāl [arthāt utpanna hote hī naṣhṭa honevālā jo vyavahārakāl] vah
[dīrdhāntarasthāyī] [kṣhaṇik hone par bhī pravāhaapekṣhāse] dīrdha sthitikā bhī [kahā jātā] hai.
utpannadhvansī anya je te dīrdhasthāyī paṇ ṭhare. 101.
Page 155 of 264
PDF/HTML Page 184 of 293
single page version
samayākhyaḥ paryāy iti. sa tūtsaṅgitakṣhaṇabhaṅgo‘pyupadarshit–svasantāno
nayabalādrīrdhātarasthāyyupagīyamāno na duṣhyati; tato na khalvāvalikāpalyopam–sāgaropamādivyavahāro
vipratiṣhidhyate. tadatra nishchayakālo nityaḥ dravyarūpatvāt, vyavahārakālaḥ kṣhaṇikaḥ paryāyarūpatvāditi..
101..
labbhanti davvasaṇṇan kālassa du ṇatthi kāyattan.. 102..
labhante dravyasañgnān kālasya tu nāsti kāyatvam.. 102..
karatā huā nitya hai; aur jo utpanna hote hī naṣhṭa hotā hai, vah [vyavahārakāl] sachamuch usī
dravyavisheṣhakī ‘samay’ nāmak paryāy hai. vah kṣhaṇabhaṅgur hone par bhī apanī santatiko [pravāhako]
darshātā hai isaliye use nayake balase ‘dīrgha kāl tak ṭikanevālā’ kahanemen doṣh nahīn hai; isaliye
āvalikā, palyopam, sāgaropam ityādi vyavahārakā niṣhedh nahīn kiyā jātā.
chhe ‘dravya’ sañgnā sarvane, kāyatva chhe nahi kāḷane . 102.
Page 156 of 264
PDF/HTML Page 185 of 293
single page version
astikāyatvan, na tathā lokākāshapradeshasaṅkhyānāmapi kālāṇūnāmek–pradeshatvādastyastikāyatvam. at
ev cha pañchāstikāyaprakaraṇe na hīh mukhyatvenopanyastaḥ kālaḥ.
jīvapudgalapariṇāmāvachchhidyamānaparyāyatven tatpariṇāmānyathānupapatyānumīyamānadravyatvenā–
traivāntarbhāvitaḥ.. 102..
lakṣhaṇoṅkā sadbhāv honese] ‘dravya’ sañgnāko prāpta karatā hai. is prakār chhah dravya haĩn. kintu jis
prakār jīv, pudgal, dharma, adharma aur ākāshako
[asaṅkhya] hai tathāpi – ekapradeshīpaneke kāraṇ astikāyapanā nahīn hai. aur aisā honese hī [arthāt
kāl astikāy na honese hī] yahān̐ pañchāstikāyake prakaraṇamen mukhyarūpase kālakā kathan nahīn kiyā
gayā hai; [parantu] jīv–pudgaloṅke pariṇām dvārā jo gnāt hotī hai – māpī jātī hai aisī usakī
paryāy honese tathā jīv–pudgaloṅke pariṇāmakī anyathā anupapatti dvārā jisakā anumān hotā hai
aisā vah dravya honese use yahān̐
2. antarbhūt karanā=bhītar samā lenā; samāviṣhṭa karanā; samāvesh karanā [is ‘pañchāstikāyasaṅgrah nāmak shāstramen
pudgalāstikāyake pariṇāmoṅkā varṇan karate hue, un pariṇāmonn dvārā jisake pariṇām gnāt hote hai– māpe jāte
hain us padārthakā [kālakā] tathā un pariṇāmoṅkī anyathā anupapatti dvārā jisakā anumān hotā hai us
padārthakā [kālakā] gauṇarūpase varṇan karanā uchit hai – aisā mānakar yahān̐ pañchāstikāyaprakaraṇamen gauṇarūpase
kālake varṇanakā samāvesh kiyā gayā hai.]
Page 157 of 264
PDF/HTML Page 186 of 293
single page version
jo muyadi rāgadāse so gāhadi dukkhaparimokkhan.. 103..
yo muñchati rāgadveṣhau sa gāhate duḥkhaparimokṣham.. 103..
rthitayāvabudhyātraiv jīvāstikāyāntargatamātmānan svarūpeṇātyantavishuddhachaitanyasvabhāvan nishchitya par–
[saḥ] vah [duḥkhaparimokṣham gāhate] duḥkhase parimukta hotā hai.
samastavastutattvakā kathan karanevāle is ‘pañchāstikāyasaṅgrah’ ko
2. arthīrūpase=garajīrūpase; yāchakarūpase; sevakarūpase; kuchh prāpta karane ke prayojanase [arthāt hitaprāptike
je jīv chhoḍe rāgadveṣh, lahe sakaladukhamokṣhane. 103.
Page 158 of 264
PDF/HTML Page 187 of 293
single page version
tadātve‘nubhūyamānamavalokya tatkālonmīlitavivekajyotiḥ karmabandhasantati–pravartikān
rāgadveṣhapariṇatimatyasyati, sa khalu jīryamāṇasneho jaghanyasnehaguṇābhimukhaparamāṇu–
badbhāvibandhaparāṅmukhaḥ pūrvabandhātprachyavamānaḥ shikhitaptodakadausthyānukāriṇo duḥkhasya parimokṣhan vigāhat
iti.. 103..
chaitanyasvabhāvakā aur vikārakā bhedagnān usī kāl pragaṭ pravartamān honese] karmabandhakī paramparākā
pravartan karanevālī rāgadveṣhapariṇatiko chhoṛatā hai, vah puruṣh, vāstavamen jisakā
2. rāgadveṣhapariṇām aur karmabandha anādi kālase ek–dūsareko kāryakāraṇarūp haĩn.
3. svarūpavikār = svarūpakā vikāra. [svarūp do prakārakā haiḥ [1] dravyārthik nayake viṣhayabhūt svarūp, aur
hotā hai, dravyārthik nayake viṣhayabhūt svarūpamen nahīn; vah [dravyārthik nayake viṣhayabhūt] svarūp to sadaiv atyanta
vishuddha chaitanyātmak hai.]
4. āropit = [nayā arthāt aupādhikarūpase] kiyā gayā. [sphaṭikamaṇimen aupādhikarūpase honevālī raṅgit
5. sneh = rāgādirūp chikanāhaṭa.
6. sneh = sparshaguṇakī paryāyarūp chikanāhaṭa. [jis prakār jaghanya chikanāhaṭake sanmukh vartatā huā paramāṇu
hai.]
7. duḥsthiti = ashānt sthiti [arthāt tale–upar honā, khadbad honā]ḥ asthiratā; kharāb–burī sthiti. [jis
Page 159 of 264
PDF/HTML Page 188 of 293
single page version
pasamiyarāgaddoso havadi hadaparāparo
prashamitarāgadveṣho bhavati hataparāparo jīvaḥ.. 104..
rāgadveṣhau prashāmyataḥ. tataḥ uttaraḥ pūrvashcha bandho vinashyati. tataḥ punarbandhahetutvābhāvāt svarūpastho nityan
pratapatīti.. 104..
hatamoh hokar [–jise darshanamohakā kṣhay huā ho aisā hokar], [prashamitarāgadveṣhaḥ] rāgadveṣhako
prashamit [nivr̥utta] karake, [hataparāparaḥ bhavati] uttar aur pūrva bandhakā jise nāsh huā hai aisā
hotā hai .
parichayake kāraṇ gnānajyoti pragaṭ hotī hai; ataḥ rāgadveṣh prashamit hote hain – nivr̥utta hote hain; ataḥ
uttar aur pūrva [–pīchhekā aur pahalekā] bandha vinaṣhṭa hotā hai; ataḥ punaḥ bandha honeke hetutvakā
abhāv honese svarūpastharūpase sadaiv tapatā hai––pratāpavanta vartatā hai [arthāt vah jīv sadaiv
svarūpasthit rahakar paramānandagnānādirūp pariṇamit hai].. 104..
prashamāvī rāgadveṣh, jīv uttar–pūrav virahit bane. 104.
Page 160 of 264
PDF/HTML Page 189 of 293
single page version
shrutaskandha samāpta huā.
Page 161 of 264
PDF/HTML Page 190 of 293
single page version
shuddhan budhānāmih tattvamuktam.
padārthabhaṅgen kr̥utāvatāran
prakīrtyate samprati vartma tasya.. 7..
tesin payatthabhaṅgan maggan mokkhassa
dvārā upodghāt karake [–nav padārtharūp bhed dvārā prārambha karake] usake mārgakā [–shuddhātmatattvake
mārgakā arthāt usake mokṣhake mārgakā] varṇan kiyā jātā hai. [7]
bhākhun padārthavikalpa tem ja mokṣha kerā mārgane. 105.
Page 162 of 264
PDF/HTML Page 191 of 293
single page version
teṣhān padārthabhaṅgan mārgan mokṣhasya vakṣhyāmi.. 105..
padārthavikalpo mokṣhasya mārgashcha vaktavyatven pratignāt iti.. 105..
mokṣhasya bhavati mārgo bhavyānān labdhabuddhīnām.. 106..
nav padārtharūp bhed] tathā [mokṣhasya mārgan] mokṣhakā mārga [vakṣhyāmi] kahūn̐gā.
pañchāstikāyakā padārthabhed [arthāt chhah dravyoṅkā nav padārtharūp bhed] tathā mokṣhakā mārga kahanekī in
gāthāsūtramen pratignā kī gaī hai.. 105..
te hoy chhe nirvāṇamārag labdhabuddhi bhavyane. 106.
Page 163 of 264
PDF/HTML Page 192 of 293
single page version
labdhabuddhīnāmev nālabdhabuddhīnān, kṣhīṇakaṣhāyatve bhavatyev na kaṣhāyasahitatvebhavatītyaṣhṭadhā niyamo‘tra
draṣhṭavyaḥ.. 106..
bhavyajīvoṅko [mokṣhasya mārgaḥ] mokṣhakā mārga [bhavati] hotā hai.
hai aisā samajhanā].. 106..
2. labdhabuddhi = jinhonne buddhi prāpta kī ho aise.
3. kṣhīṇakaṣhāyapanemen hī = kṣhīṇakaṣhāyapanā hote hī ; kṣhīṇakaṣhāyapanā ho tabhī. [samyaktvagnānayukta chāritra – jo
Page 164 of 264
PDF/HTML Page 193 of 293
single page version
chārittan samabhāvo visayesu
chāritran samabhāvo viṣhayeṣhu virūḍhamārgāṇām.. 107..
tattvamen] jinakā mārga visheṣh rūḍh huā hai unhen [viṣhayeṣhu] viṣhayoṅke prati vartatā huā [samabhāvaḥ]
samabhāv [chāritram] vah chāritra hai.
hai aisā bhāvāntar [–nav padārthoṅke shraddhānarūp bhāv] vah samyagdarshan hai.]
vadhu rūḍh mārga thatān viṣhayamān sāmya te chāritra chhe. 107.
Page 165 of 264
PDF/HTML Page 194 of 293
single page version
samyagdarshanagnānasannidhānādamārgebhyaḥ samagrebhyaḥ parichyutya svatattve visheṣheṇ rūḍhamārgāṇān satā–
mindriyānindriyaviṣhayabhūteṣhvartheṣhu rāgadveṣhapūrvakavikārābhāvānnirvikārāvabodhasvabhāvaḥ samabhāvashchāritran,
tadātvāyatiramaṇīyamanaṇīyaso‘punarbhavasaukhyasyaikabījam. ityeṣh trilakṣhaṇo mokṣhamārgaḥ purastā–
nnishchayavyavahārābhyān vyākhyāsyate. ih tu samyagdarshanagnānayorviṣhayabhūtānān navapadārthānāmu–
poddhātahetutven sūchit iti.. 107..
ātmatattvake
hain] aise un ‘bhāvon’ kā hī [–nav padārthoṅkā hī], mithyādarshanake udayakī nivr̥utti hone par, jo
samyak adhyavasāy [satya samajh, yathārtha avabhās, sachchā avabodh] honā, vah samyaggnān hai – jo
ki [samyaggnān] kuchh anshamen gnānachetanāpradhān ātmatattvakī upalabdhikā [anubhūtikā] bīj hai.
samyagdarshan aur samyaggnānake sadbhāvake kāraṇ samasta amārgonse chhūṭakar jo svatattvamen visheṣharūpase
us kālamen aur āgāmī kālamen ramaṇīy hai aur apunarbhavake [mokṣhake] mahā saukhyakā ek bīj hai.
1. vinishchay = nishchay; drarḥ nishchaya.
2. jis prakār nāvamen baiṭhe hue kisī manuṣhyako nāvakī gatike sanskāravash, padārtha viparīt svarūpase samajhamen āte
bhī gatimān samajhamen āte hain], usī prakār jīvako mithyādarshanake udayavash nav padārtha viparīt svarūpase
samajhamen āte haĩn.
samabhāv vah chāritra hai ].
4. upodghāt = prastāvanā [samyagdarshan–gnān–chāritra mokṣhamārga hai. mokṣhamārgake pratham do aṅg jo samyagdarshan
aur samyaggnān unake viṣhay nav padārtha hain; isaliye ab agalī gāthāommen nav padārthoṅkā vyakhyān kiyā jātā
hai. mokṣhamārgakā vistr̥ut vyakhyān āge jāyegā. yahān̐ to nav padārthoṅke vyakhyānakī prastāvanā ke heturūpase usakī
mātra sūchanā dī gaī hai.]
Page 166 of 264
PDF/HTML Page 195 of 293
single page version
samvaraṇan ṇijjaraṇan bandho
samvaranirjarabandhā mokṣhashcha te arthāḥ.. 108..
pudgalāstikaḥ, dharmāstikaḥ, adharmāstikaḥ, ākāshāstikaḥ, kāladravyañcheti. imau hi jīvājīvau
pr̥uthagbhūtāstitvanirvr̥uttatven
nirjarā, bandha [cha] aur [mokṣhaḥ] mokṣha–[te arthāḥ ] vah [nav] padārtha haĩn.
pudgalāstik, dharmāstik, adharmāstik, ākāshāstik aur kāladravya. yah jīv aur ajīv
[donon] pr̥uthak astitva dvārā niṣhpanna honese bhinna jinake svabhāv hain aise [do] mūl padārtha hain .
āsarav, samvar, nirjarā, vaḷī bandh, mokṣha–padārtha chhe. 108.
Page 167 of 264
PDF/HTML Page 196 of 293
single page version
jīvasya, tannimittaḥ karmapariṇāmaḥ pudgalānāñcha puṇyam. ashubhapariṇāmo jīvasya, tannimittaḥ karma–
pariṇāmaḥ pudgalānāñcha pāpam. moharāgadveṣhapariṇāmo jīvasya, tannimittaḥ karmapariṇāmo yogadvāreṇ
pravishatān pudgalānāñchāsravaḥ. moharāgadveṣhapariṇāmanirodho jīvasya, tannimittaḥ karmapariṇāmanirodho
yogadvāreṇ pravishatān pudgalānāñcha samvaraḥ. karmavīryashātanasamartho bahiraṅgāntaraṅgatapobhirbr̥unhit–shuddhopayogo
jīvasya, tadanubhāvanīrasībhūtānāmekadeshasaṅkṣhayaḥ samupāttakarmapudgalānāñcha nirjarā.
moharāgadveṣhasnigdhapariṇāmo jīvasya, tannimitten karmatvapariṇatānān jīven sahānyonyasammūrchchhanan
pudgalānāñcha bandhaḥ. atyantashuddhātmopalambho jīvasya, jīven sahātyant–
aise pudgaloṅke karmapariṇām [–shubhakarmarūp pariṇām] vah puṇya haĩn. jīvake ashubh pariṇām [vah pāp
hain] tathā ve [ashubh pariṇām] jisakā nimitta hain aise pudgaloṅke karmapariṇām [–ashubhakarmarūp
pariṇām] vah pāp haĩn. jīvake moharāgadveṣharūp pariṇām [vah āsrav hain] tathā ve [moharāgadveṣharūp
pariṇām] jisakā nimitta hain aise jo yogadvārā praviṣhṭa honevāle pudgaloṅke karmapariṇām vah āsrav
haĩn. jīvake moharāgadveṣharūp pariṇāmakā nirodh [vah samvar hain] tathā vah [moharāgadveṣharūp pariṇāmakā
nirodh] jisakā nimitta hain aisā jo yogadvārā praviṣhṭa honevāle pudgaloṅke karmapariṇāmakā nirodh vah
samvar hai. karmake vīryakā [–karmakī shaktikā]
[–vr̥uddhiko prāpta shuddhopayogake nimittase] nīras hue aise upārjit karmapudgaloṅkā ekadesh
pariṇāmake] nimittase karmarūp pariṇat pudgaloṅkā jīvake sāth anyonya avagāhan [–vishiṣhṭa shakti
sahit ekakṣhetrāvagāhasambandha] vah bandha hai. jīvakī atyanta shuddha ātmopalabdhi [vah mokṣha hai] tathā
karmapudgaloṅkā jīvase atyanta vishleṣh [viyog] vah mokṣha hai.. 108..
2. saṅkṣhay = samyak prakārase kṣhaya.
Page 168 of 264
PDF/HTML Page 197 of 293
single page version
uvaogalakkhaṇā vi ya dehādehappavīchārā.. 109..
upayogalakṣhaṇā api cha dehādehapravīchārāḥ.. 109..
iti.. 109..
upayogalakṣhaṇavāle haĩn. [dehādehapravīchārāḥ] sansārī jīv dehamen vartanevāle arthāt dehasahit hain aur
siddha jīv dehamen nahīn vartanevāle arthāt deharahit haĩn.
dehamen nahīn vartanevāle arthāt deharahit haĩn.. 109
upayogalakṣhaṇ ubhay; ek sadeh, ek adeh chhe. 109.
Page 169 of 264
PDF/HTML Page 198 of 293
single page version
denti khalu mohabahulan phāsan bahugā
dadati khalu mohabahulan sparshan bahukā api te teṣhām.. 110..
bahiraṅgasparshanendriyanirvr̥uttibhūtāḥ karmaphalachetanāpradhān–
-----------------------------------------------------------------------------
api te] [avāntar jātiyoṅkī apekṣhāse] unakī bhārī saṅkhyā hone par bhī ve sabhī [teṣhām] unamen
rahanevāle jīvoṅko [khalu] vāstavamen [mohabahulan] atyanta mohase sanyukta [sparshan dadati] sparsha detī
hain [arthāt sparshagnānamen nimitta hotī hain].
bhū–jal–anal–vāyu–vanaspatikāy jīvasahit chhe;
bahu kāy te atimohasanyut sparsha āpe jīvane. 110.
Page 170 of 264
PDF/HTML Page 199 of 293
single page version
maṇapariṇāmavirahidā jīvā eindiyā
manaḥpariṇāmavirahitā jīvā ekendriyā gneyāḥ.. 111..
maṇapariṇāmavirahidā jīvā egendiyā bhaṇiyā.. 112..
karāte haĩn.. 110..
vāyukāyik aur agnikāyik jīv [trasāḥ] tras hain; [manaḥpariṇāmavirahitāḥ] ve sab
manapariṇāmarahit [ekendriyāḥ jīvāḥ] ekendriy jīv [gneyāḥ] jānanā.. 111..
rachanārūp hotī hain, isaliye ve–ve kāyen un–un jīvoṅko sparshakī upalabdhimen nimittabhūt hotī haĩn. un
jīvoṅko honevālī sparshopalabdhi prabal moh sahit hī hotī hain, kyoṅki ve jīv karmaphalachetanāpradhān hote haĩn.]
2. vāyukāyik aur agnikāyik jīvoṅko chalanakriyā dekhakar vyavahārase tras kahā jātā hai; nishchayase to ve bhī
tyān jīv traṇ sthāvaratanu, tras jīv agni–samīranā;
e sarva manapariṇāmavirahit ek–indriy jāṇavā. 111.
ā pr̥ithvīkāyik ādi jīvanikāy pān̐ch prakāranā,
saghaḷāy manapariṇāmavirahit jīv ekendriy kahyā. 112.
Page 171 of 264
PDF/HTML Page 200 of 293
single page version
manaḥpariṇāmavirahitā jīvā ekendriyā bhaṇitāḥ.. 112..
pr̥uthivīkāyikādayo hi jīvāḥ sparshanendriyāvaraṇakṣhayopashamāt
jārisayā tārisayā jīvā egendiyā
yādrashāstādrashā jīvā ekendriyā gneyāḥ.. 113..
ekendriy jīv [bhaṇitāḥ] [sarvagnane] kahā hai.
uday honese, manarahit ekendriy hai.. 112..
[tādrashāḥ] vaise [ekendriyāḥ jīvāḥ] ekendriy jīv [gneyāḥ] jānanā.
tevā badhā ā pañchavidh ekendri jīvo jāṇaje. 113.