Page 172 of 264
PDF/HTML Page 201 of 293
single page version
113..
jāṇanti rasan phāsan je te beindiyā
jānanti rasan sparshan ye te dvīndriyāḥ jīvāḥ.. 114..
jīvatvakā bhī nishchay kiyā jātā hai; kyoṅki donommen buddhipūrvak vyāpārakā
āgam, anumān ityādise nishchit kiyā jā sakatā hai.
nimittase apaneko ekendriy aur duḥkhī karatā hai.. 113..
jānate hain [te] ve–[dvīndriyāḥ jīvāḥ] dvīndriy jīv haĩn.
–je jāṇatā rasasparshane, te jīv dvīndriy jāṇavā. 114.
Page 173 of 264
PDF/HTML Page 202 of 293
single page version
jāṇanti rasan phāsan gandhan teindiyā jīvā.. 115..
jānanti rasan sparshan gandhan trīndriyāḥ jīvāḥ.. 115..
honese sparsha aur rasako jānanevāle yah [shambūk ādi] jīv manarahit dvīndriy jīv haĩn.. 114..
jīvāḥ] ve trīndriy jīv haĩn.
ādi] jīv manarahit trīndriy jīv haĩn.. 115..
ras, gandh tem ja sparsha jāṇe, jīv trīndriy teh chhe. 115.
Page 174 of 264
PDF/HTML Page 203 of 293
single page version
rūvan rasan cha gandhan phāsan puṇ te vijāṇanti.. 116..
rūpan rasan cha gandhan sparshan punaste vijānanti.. 116..
ete sparshanarasanaghrāṇachakṣhurindriyāvaraṇakṣhayopashamāt shrotrendriyāvaraṇodaye noindriyā–varaṇodaye cha
[cha] aur [sparshan] sparshako [vijānanti] vajānate haĩn. [ve chaturindriy jīv haĩn.]
jānanevāle yah [ḍān̐s ādi] jīv manarahit chaturindriy jīv haĩn.. 116..
te jīv jāṇe sparshane, ras, gandh tem ja rūpane. 116.
sparshādi pañchak jāṇatān tiryañch–nārak–sur–naro
Page 175 of 264
PDF/HTML Page 204 of 293
single page version
jalacharasthalacharakhacharā balinaḥ pañchendriyā jīvāḥ.. 117..
ath sparshanarasanaghrāṇachakṣhuḥshrotrendriyāvaraṇakṣhayopashamāt noindriyāvaraṇodaye sati sparsha–
samanaskāshcha bhavanti. tatra devamanuṣhyanārakāḥ samanaskā ev, tiryañch ubhayajātīyā iti..117..
tiriyā bahuppayārā ṇeraiyā
tiryañchaḥ bahuprakārāḥ nārakāḥ pr̥uthivībhedagatāḥ.. 118..
-----------------------------------------------------------------------------
khechar hote hain ve –[balinaḥ pañchendriyāḥ jīvāḥ] balavān pañchendriy jīv haĩn.
manarahit pañchendriy jīv hain; katipay [pañchendriy jīv] to, unhen manake āvaraṇakā bhī kṣhayopasham
honese, manasahit [pañchendriy jīv] hote haĩn.
Page 176 of 264
PDF/HTML Page 205 of 293
single page version
devagatināmno devāyuṣhashchodayāddevāḥ, te cha bhavanavāsivyantarajyotiṣhkavaimānikanikāy–bhedāchchaturdhā.
manuṣhyagatināmno manuṣhyāyuṣhashcha udayānmanuṣhyāḥ. te karmabhogabhūmijabhedāt
chatuṣhpadādibhedādanekadhā. narakagatināmno narakāyuṣhashcha udayānnārakāḥ. te ratnasharkarāvālukā–
paṅkadhūmatamomahātamaḥprabhābhūmijabhedātsaptadhā. tatra devamanuṣhyanārakāḥ pañchendriyā eva. tiryañchastu
kechitpañchendriyāḥ, kechidek–dvi–tri–chaturindriyā apīti.. 118..
prakārake hain [punaḥ] aur [nārakāḥ pr̥uthivībhedagatāḥ] nārakoṅke bhed unakī pr̥uthviyoṅke bhed jitane haĩn.
upasanhār kiyā gayā hai].
aise bhedoṅke kāraṇ do prakārake haĩn. tiryañchagatinām aur tiryañchāyuke udayase tiryañch hote hain; ve pr̥ithvī,
shambūk, jūn, ḍān̐s, jalachar, urag, pakṣhī, parisarpa, chatuṣhpād [chaupāye] ityādi bhedoṅke kāraṇ anek
prakārake haĩn. narakagatinām aur narakāyuke udayase nārak hote hain; ve
mahātamaḥprabhābhūmij aise bhedoṅke kāraṇ sāt prakārake haĩn.
2. ratnaprabhābhūmij = ratnaprabhā nāmakī bhūmimen [–pratham narakamen] utpanna .
Page 177 of 264
PDF/HTML Page 206 of 293
single page version
pāuṇṇanti ya aṇṇan gadimāussan salessavasā.. 119..
prāpnuvanti chānyān gatimāyuṣhkan svaleshyāvashāt.. 119..
bhāvanāse rahit jīv jo chaturgatināmakarma upārjit karate hain usake udayavash ve devādi gatiyommen
utpanna hote haĩn.. 118..
āyuṣhkan cha] anya gati aur āyuṣhya [prāpnuvanti] prāpta karate haĩn.
aisā darshāyā gayā hai.
tyān anya gati–āyuṣhya pāme jīv nijaleshyāvashe. 119.
Page 178 of 264
PDF/HTML Page 207 of 293
single page version
gatināmāyuḥkarmabhyāmanātmasvabhāvabhūtābhyāmapi chiramanugamyamānāḥ sansarantyātmānamachetayamānā jīvā
iti.. 119..
dehavihūṇā siddhā bhavvā sansāriṇo abhavvā ya.. 120..
dehavihīnāḥ siddhāḥ bhavyāḥ sansāriṇo‘bhavyāshcha.. 120..
-----------------------------------------------------------------------------
kāraṇ hotī hai], isaliye usake uchit hī anya gati tathā anya āyuṣh ve prāpta karate haĩn. is
prakār
rahate hain isaliye, ātmāko nahīn chetanevāle jīv sansaraṇ karate hain [arthāt ātmākā anubhav nahīn
karanevāle jīv sansāramen paribhramaṇ karate hain].
aur isaliye usake yogya hī anya gati–āyuṣh prāpta hotī hai] .. 119..
ne dehavirahit siddha chhe; sansārī bhavya–abhavya chhe. 120.
Page 179 of 264
PDF/HTML Page 208 of 293
single page version
svarūpopalambhashaktisadbhāvāsadbhāvābhyān pāchyāpāchyamudgavadabhidhīyant iti.. 120..
jan havadi tesu ṇāṇan jīvo tti ya tan parūventi.. 121..
yadbhavati teṣhu gnānan jīv iti cha tatprarūpayanti.. 121..
vartanekī apekṣhāse sansārī jīvoṅkā ek prakār hone par bhī ve bhavya aur abhavya aise do prakārake haĩn.
‘
hain .. 120..
2. apāchya = nahīn pakaneyogya; randhane–sījhanekī yogyatā rahit; korā.
3. upalabdhi = prāpti; anubhava.
chhe temanāmān gnān je bas te ja jīv nirdiṣhṭa chhe. 121.
Page 180 of 264
PDF/HTML Page 209 of 293
single page version
kāyāḥ jīvalakṣhaṇabhūtachaitanyasvabhāvābhāvānna jīvā bhavantīti. teṣhvev yatsvaparaparichchhittirūpeṇ
prakāshamānan gnānan tadev guṇaguṇinoḥ kathañchidabhedājjīvatven prarūpyat iti.. 121..
kuvvadi hidamahidan vā bhuñjadi jīvo phalan tesĩn.. 122..
karoti hitamahitan vā bhuṅkte jīvaḥ phalan tayoḥ.. 122..
vah jīv hai [iti cha prarūpayanti] aisī [gnānī] prarūpaṇā karate haĩn.
yahān̐ samajhāyā hai].
jāte haĩn. nishchayanayase unamen sparshanādi indriyān̐ tathā pr̥ithvī–ādi kāyen, jīvake lakṣhaṇabhūt
chaitanyasvabhāvake abhāvake kāraṇ, jīv nahīn hain; unhīmmen jo svaparako gnaptirūpase prakāshamān gnān hai
vahī, guṇ–guṇīke kathañchit abhedake kāraṇ, jīvarūpase prarūpit kiyā jātā hai.. 121..
hit–ahit jīv kare ane hit–ahitanun phaḷ bhogave. 122.
Page 181 of 264
PDF/HTML Page 210 of 293
single page version
chaitanyavivartarūpasaṅkalpaprabhavatvātsa ev kartā, nānyaḥ. shubhāshubhākarmaphalabhūtāyā iṣhṭāniṣhṭa–
viṣhayopabhogakriyāyāshcha sukhaduḥkhasvarūpasvapariṇāmakriyāyā iv sa ev kartā, nānyaḥ.
etenāsādhāraṇakāryānumeyatvan pudgalavyatiriktasyātmano dyotitamiti.. 122..
bhogatā hai.
usī prakāra. [chaitanyasvabhāvake kāraṇ jānane aur dekhane kī kriyākā jīv hī kartā hai; jahān̐ jīv
hai vahān̐ chār arūpī achetan dravya bhī hain tathāpi ve jis prakār jānane aur dekhane kī kriyāke
kartā nahīn hai usī prakār jīvake sāth sambandhamen rahe hue karma–nokarmarūp pudgal bhī us kriyāke
kartā nahīn hai.] chaitanyake vivartarūp [–parivartanarūp] saṅkalpakī utpatti [jīvamen] honeke kāraṇ,
sukhakī abhilāṣhārūp kriyākā, duḥkhake udvegarūp kriyākā tathā svasamvedit hit–ahitakī
niṣhpattirūp kriyākā [–apanese sañchetan kiye jānevāle shubh–ashubh bhāvoṅko rachanerūp kriyākā]
jīv hī kartā hai; anya nahīn hai. shubhāshubh karmake phalabhūt
Page 182 of 264
PDF/HTML Page 211 of 293
single page version
abhigachchhadu ajjīvan ṇāṇantaridehin liṅgehĩn.. 123..
abhigachchhatvajīvan gnānāntaritairliṅgaiḥ.. 123..
hai yā unake phalako nahīn bhogate; isaliye jo jānatā hai aur dekhatā hai, sukhakī ichchhā karatā hai,
duḥkhase bhayabhīt hotā hai, shubh–ashubh bhāvommen pravartatā hai aur unake phalako bhogatā hai, vah, achetan
padārthoṅke sāth rahane par bhī sarva achetan padārthoṅkī kriyāonse bilakul vishiṣhṭa prakārakī kriyāen̐
karanevālā, ek vishiṣhṭa padārtha hai. isaprakār jīv nāmakā chaitanyasvabhāvī padārthavisheṣh–ki jisakā
gnānī svayam spaṣhṭa anubhav karate hain vah–apanī asādhāraṇ kriyāon dvārā anumey bhī hai.. 122..
[ajīvam abhigachchhatu] ajīv jāno.
Page 183 of 264
PDF/HTML Page 212 of 293
single page version
kadāchittadabhāvāchchhuddhaishchaitanyavivartagranthirūpairbahubhiḥ paryāyaiḥ jīvamadhigachchhet. adhigamya chaivamachaitanya–
svabhāvatvāt gnānādarthāntarabhūtairitaḥ prapañchyamānairliṅgairjīvasambaddhamasambaddhan vā svato bhedabuddhi–prasiddhay
rthamajīvamadhigachchhediti.. 123..
2. prapañchit = vistārapūrvak kahī gaī.
3. moharāgadveṣhapariṇatike kāraṇā jīvako vishvarūpatā arthāt anekarūpatā prāpta hotī hai.
4. granthi = gān̐ṭha. [jīvakī kadāchit ashuddha aur kadāchit shuddha aisī paryāyen chaitanyavivartakī–chaitanyapariṇamanakī–
5. gnānase arthānntarabhūt = gnānase anyavastubhūt; gnānase anya arthāt jaṛạ̣. [ajīvakā svabhāv achaitanya honeke
6. jīvake sāth sambaddha yā jīv sāth asambaddha aise ajīvako jānanekā prayojan yah hai ki samasta ajīv
Page 184 of 264
PDF/HTML Page 213 of 293
single page version
tesin achedaṇattan bhaṇidan jīvassa
teṣhāmachetanatvan bhaṇitan jīvasya chetanatā.. 124..
diti.. 124..
jassa ṇa vijjadi ṇichchan
achetanapanā kahā hai, [jīvasya chetanatā] jīvako chetanatā kahī hai.
hī chetanatvasāmānya hai.. 124..
temān achetanatā kahī, chetanapaṇun kahyun jīvamā̃n. 124.
sukhaduḥkhasañchetan, ahitanī bhīti, udyam hit viṣhe
jene kadī hotān nathī, tene ajīv shramaṇo kahe. 125.
yasya na vidyate nityan tan shramaṇā bruvantyajīvam.. 125..
Page 185 of 264
PDF/HTML Page 214 of 293
single page version
sukhaduḥkhagnānasya hitaparikarmaṇo‘hitabhīrutvasya cheti chaitanyavisheṣhāṇān nityamanupalabdher–
[shramaṇāḥ] shramaṇ [ajīvam bruvanti] ajīv kahate haĩn.
nishchit hotā hai ki] ākāshādi ajīvoṅko chaitanyasāmānya vidyamān nahīn hai.
hit ke lie prayatna aur ahitake lie bhīti–yah chetanatvavisheṣh kabhī dekhe nahīn jāte; isaliye
nishchit hotā hai ki ākāshādiko chetanatvasāmānya bhī nahīn hai, arthāt achetanatvasāmānya hī hai..
125..
nishchayaratnatrayapariṇat paramātmadravyako hit samajhate hain aur ākulatāke utpādak aise duḥkhako tathā usake
kāraṇabhūt mithyātvarāgādipariṇat ātmadravyako ahit samajhate haĩn.
Page 186 of 264
PDF/HTML Page 215 of 293
single page version
arasamarūvamagandhan
pudgaladravyaprabhavā bhavanti guṇāḥ paryāyāshcha bahavaḥ.. 126..
arasamarūpamagandhamavyaktan chetanāguṇamashabdam.
jānīhyaliṅgagrahaṇan jīvamanirdiṣhṭasansthānam.. 127..
jo bahu guṇ aur paryāyen hain, [pudgaladravyaprabhavāḥ bhavanti] ve pudgaladravyaniṣhpanna hai.
kahā aisā hai], [chetanāguṇam] chetanāguṇavālā hai aur [aliṅgagrahaṇam] indriyoṅke dvārā agrāhya hai,
[jīvan jānīhi] use jīv jāno.
bhinna svarūpakā yah kathan hai].
te bahu guṇo ne paryayo pudgaladaravaniṣhpanna chhe. 126.
je chetanāguṇ, arasarūp,
Page 187 of 264
PDF/HTML Page 216 of 293
single page version
nirdiṣhṭasansthānatvādavyaktatvādiparyāyaiḥ pariṇatatvāchcha nendriyagrahaṇayogyan, tachchetanā–
guṇatvāt rūpibhyo‘rūpibhyashchājīvebhyo vishiṣhṭan jīvadravyam. evamih jīvājīvayorvāstavo bhedaḥ
samyaggnāninān mārgaprasiddhayarthan pratipādit iti.. 126–127..
indriyagrahaṇayogya hai, vah pudgaladravya haie; aur [2] jo sparsha–ras–gandha–varṇaguṇ rahit honeke
kāraṇ, ashabda honeke kāraṇ, anirdiṣhṭasansthān honeke kāraṇ tathā
ajīvonse
muktikā mārga prāpta karāneke hetu yahān̐ jaṛ pudgaladravyake aur chetan jīvadravyake vītarāgasarvagnakathit
lakṣhaṇ kahe gae. jo jīv un lakṣhaṇoṅko jānakar, apaneko ek svataḥsiddha svatantra dravyarūpase
pahichānakar, bhedavignānī anubhavī hotā hai, vah nijātmadravyamen līn hokar mokṣhamārgako sādhakar
shāshvat nirākul sukhakā bhoktā hotā hai.] 126–127..
2. avyaktatvādi = avyaktatva ādi; aprakaṭatva ādie.
3. vishiṣhṭa = bhinna; vilakṣhaṇ; khās prakārakā.
Page 188 of 264
PDF/HTML Page 217 of 293
single page version
pariṇāmādo kamman kammādo hodi gadisu
pariṇāmātkarma karmaṇo bhavati gatiṣhu gatiḥ.. 128..
gatimadhigatasya deho dehādindriyāṇi jāyante.
taistu viṣhayagrahaṇan tato rāgo vā dveṣho vā.. 129..
jāyate jīvasyaivan bhāvaḥ sansārachakravāle.
iti jinavarairbhaṇito‘nādinidhanaḥ sanidhano vā.. 130..
gatiprāptane tan thāy, tanathī indriyo vaḷī thāy chhe,
enāthī viṣhay grahāy, rāgadveṣh tethī thāy chhe. 129.
e rīt bhāv anādinidhan anādisānt thayā kare
sansārachakra viṣhe jīvone–em jinadevo kahe. 130.
Page 189 of 264
PDF/HTML Page 218 of 293
single page version
pariṇāmātpunaḥ pudgalapariṇāmātmakan karma. karmaṇo nārakādigatiṣhu gatiḥ. gatyadhigamanā–ddehaḥ.
pariṇāmātpunaḥ pudgalapariṇāmātmakan karma. karmaṇaḥ punarnārakādigatiṣhu gatiḥ. gatyadhigamanātpunardehaḥ.
dehātpunarindriyāṇi. indriyebhyaḥ punarviṣhayagrahaṇam. viṣhayagrahaṇātpunā rāgadveṣhau. rāgadveṣhābhyān punarapi
snigdhaḥ pariṇāmaḥ. evamidamanyonyakāryakāraṇabhūtajīvapudgal–pariṇāmātmakan karmajālan sansārachakre
jīvasyānādyanidhanan anādisanidhanan vā chakravatparivartate. tadatra pudgalapariṇāmanimitto jīvapariṇāmo
jīvapariṇāmanimittaḥ pudgalapariṇāmashcha vakṣhyamāṇ–padārthabījatven sampradhāraṇīy iti.. 128–130..
karma] pariṇāmase karma aur [karmaṇaḥ] karmase [gatiṣhu gatiḥ bhavati] gatiyommen gaman hotā hai.
viṣhayagrahaṇase rāg athavā dveṣh hotā hai.
aisā jinavaronne kahā hai.
indriyān̐, indriyonse viṣhayagrahaṇ, viṣhayagrahaṇase rāgadveṣh, rāgadveṣhase phir snigdha pariṇām, pariṇāmase phir
pudgalapariṇāmātmak karma, karmase phir narakādi gatiyommen gaman, gatikī prāptise phir deh, dehase
phir indriyān̐, indriyonse phir viṣhayagrahaṇ, viṣhayagrahaṇase phir rāgadveṣh, rāgadveṣhase phir punaḥ snigdha
pariṇāma. is prakār yah anyonya
punaḥ hote rahate haĩn.
jīvako anādi–sānta hote haĩn.]
Page 190 of 264
PDF/HTML Page 219 of 293
single page version
padārthoṅke bījarūp avadhāranā.
sansārakā kāraṇ āsrav aur bandha do hain [athavā vistārapūrvak kahe to puṇya, pāp, āsrav aur bandha
chār hain] aur unakā kāraṇ mithyādarshan–gnān–chāritra hai. sukh vah upādey tattva hai, usakā kāraṇ
mokṣha hai, mokṣhakā kāraṇ samvar aur nirjarā hai aur unakā kāraṇ samyagdarshan–gnān–chāritra hai. yah
prayojanabhūt bāt bhavya jīvoṅko pragaṭarūpase darshāneke hetu puṇyādi
dvārā, bhaviṣhyakālamen pāpakā anubandha karanevāle puṇyapadārthakā bhī kartā hotā hai. jo gnānī jīv hai vah,
nirvikār–ātmatattvaviṣhayak ruchi, tadviṣhayak gnapti aur tadviṣhayak nishchal anubhūtirūp abhedaratnatrayapariṇām
dvārā, samvar–nirjarā–mokṣhapadārthoṅkā kartā hotā hai; aur jīv jab pūrvokta nishchayaratnatrayamen sthir nahīn rah
sakatā tab nirdoṣhaparamātmasvarūp arhant–siddhoṅkī tathā unakā [nirdoṣh paramātmākā] ārādhan karanevāle
āchārya–upādhyāy–sādhuoṅkī nirbhar asādhāraṇ bhaktirūp aisā jo sansāravichchhedake kāraṇabhūt, paramparāse
muktikāraṇabhūt, tīrthaṅkaraprakr̥iti ādi puṇyakā anubandha karanevālā vishiṣhṭa puṇya use anīhitavr̥uttise nidānarahit
pariṇāmase karatā hai. is prakār agnānī jīv pāpādi chār padārthoṅkā kartā hai aur gnānī samvarādi tīn
padārthoṅkā kartā haie.
Page 191 of 264
PDF/HTML Page 220 of 293
single page version
vidyate tasya shubho vā ashubho vā bhavati pariṇāmaḥ.. 131..
ashubh [pariṇāmaḥ] pariṇām [bhavati] hai.
hotā hai tab usake sāth anichchhitavr̥uttise vartate hue vishiṣhṭa puṇyamen sansāravichchhedake kāraṇapanekā ārop kiyā
jātā hai. vah ārop bhī vāstavik kāraṇake–samyagdarshanādike –astitvamen hī ho sakatā hai.]
te jīvane shubh vā ashubh pariṇāmano sadbhāv chhe. 131.