Panchastikay Sangrah-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 114-131 ; Ajiv padarth ka vyakhyan; Punya-pap padarth ka vyakhyan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 11 of 15

 

Page 172 of 264
PDF/HTML Page 201 of 293
single page version

172
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
ekendriyāṇān chaitanyāstitve draṣhṭāntopanyāso‘yam.
aṇḍāntarlīnānān, garbhasthānān, mūrchchhitānān cha buddhipūrvakavyāpārādarshane‘pi yen prakāreṇ jīvatvan
nishchīyate, ten prakāreṇaikendriyāṇāmapi, ubhayeṣhāmapi buddhipūrvakavyāpārādarshanasya samān–tvāditi..
113..
sambukkamāduvāhā saṅkhā sippī apādagā ya kimī.
jāṇanti rasan phāsan je te beindiyā
jīvā.. 114..
shambūkamātr̥uvāhāḥ shaṅkhāḥ shuktayo‘pādakāḥ cha kr̥umayaḥ.
jānanti rasan sparshan ye te dvīndriyāḥ jīvāḥ.. 114..
dvīndriyaprakārasūchaneyam.
-----------------------------------------------------------------------------
aṇḍemen rahe hue, garbhamen rahe hue aur mūrchhā pāe hue [prāṇiyonn] ke jīvatvakā, unhen buddhipūrvak
vyāpār nahīn dekhā jātā tathāpi, jis prakār nishchay kiyā jātā hai, usī prakār ekendriyoṅke
jīvatvakā bhī nishchay kiyā jātā hai; kyoṅki donommen buddhipūrvak vyāpārakā
adarshan samān hai.
bhāvārthaḥ– jis prakār garbhasthādi prāṇiyommen, īhāpūrvak vyavahārakā abhāv hone par bhī, jīvatva
hai hī, usī prakār ekendriyommen bhī, īhāpūrvak vyavahārakā abhāv hone par bhī, jīvatva hai hī aisā
āgam, anumān ityādise nishchit kiyā jā sakatā hai.
yahān̐ aisā tātparya grahaṇ karanā ki–jīv paramārthese svādhīn ananta gnān aur saukhya sahit
hone par bhī agnān dvārā parādhīn indriyasukhamen āsakta hokar jo karma bandha karatā hai usake
nimittase apaneko ekendriy aur duḥkhī karatā hai.. 113..
gāthā 114
anvayārthaḥ– [shambūkamātr̥uvāhāḥ] shambūk, mātr̥uvāh, [shaṅkhāḥ] shaṅkh, [shuktayaḥ] sīp [cha] aur
[apādakāḥ kr̥umayaḥ] pag rahit kr̥umi–[ye] jo ki [rasan sparshan] ras aur sparshako [jānanti]
jānate hain [te] ve–[dvīndriyāḥ jīvāḥ] dvīndriy jīv haĩn.
ṭīkāḥ– yah, dvīndriy jīvoṅke prakārakī sūchanā hai.
--------------------------------------------------------------------------
adarshan = draṣhṭigochar nahīn honā.
shambūk, chhīpo, mātr̥uvāho, shaṅkh, kr̥umi pag–vagaranā
–je jāṇatā rasasparshane, te jīv dvīndriy jāṇavā. 114.

Page 173 of 264
PDF/HTML Page 202 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
[
173
ete sparshanarasanendriyāvaraṇakṣhayopashamāt sheṣhendriyāvaraṇodaye noindriyāvaraṇodaye cha sati
sparsharasayoḥ parichchhettāro dvīndriyā amanaso bhavantīti.. 114..
jūgāgumbhīmakkaṇapipīliyā vichchhuyādiyā kīḍā.
jāṇanti rasan phāsan gandhan teindiyā jīvā.. 115..
yūkākumbhīmatkuṇapipīlikā vr̥ushchikādayaḥ kīṭāḥ.
jānanti rasan sparshan gandhan trīndriyāḥ jīvāḥ.. 115..
trīndriyaprakārasūchaneyam.
ete sparshanarasanaghrāṇendriyāvaraṇakṣhayopashamāt sheṣhendriyāvaraṇodaye noindriyāvaraṇodaye cha sati
sparsharasagandhānān parichchhettārastrīndriyā amanaso bhavantīti.. 115..
-----------------------------------------------------------------------------
sparshanendriy aur rasanendriyake [–in do bhāvendriyoṅke] āvaraṇake kṣhayopashamake kāraṇ tathā
sheṣh indriyoṅke [–tīn bhāvendriyoṅke] āvaraṇakā uday tathā manake [–bhāvamanake] āvaraṇakā uday
honese sparsha aur rasako jānanevāle yah [shambūk ādi] jīv manarahit dvīndriy jīv haĩn.. 114..
gāthā 115
anvayārthaḥ– [yukākumbhīmatkuṇapipīlikāḥ] jū, kumbhī, khaṭamal, chīṇṭī aur [vr̥ushchikādayaḥ] bichchhū
ādi [kīṭāḥ] jantu [rasan sparshan gandhan] ras, sparsha aur gandhako [jānanti] jānate hain; [trīndriyāḥ
jīvāḥ] ve trīndriy jīv haĩn.
ṭīkāḥ– yah, trīndriy jīvoṅke prakārakī sūchanā hai.
sparshanendriy, rasanendriy aur ghrāṇendriyake āvaraṇake kṣhayopashamake kāraṇ tathā sheṣh indriyoṅke
āvaraṇakā uday tathā manake āvaraṇakā uday honese sparsha, ras aur gandhako jānanevāle yah [jū
ādi] jīv manarahit trīndriy jīv haĩn.. 115..
--------------------------------------------------------------------------
jūn,kumbhī, mākaḍ, kīḍī tem ja vr̥ushchikādik jantu je
ras, gandh tem ja sparsha jāṇe, jīv
trīndriy teh chhe. 115.

Page 174 of 264
PDF/HTML Page 203 of 293
single page version

174
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
uddansamasayamakkhiyamadhukaribhamarā payaṅgamādīyā.
rūvan rasan cha gandhan phāsan puṇ te vijāṇanti.. 116..
uddanshamashakamakṣhikāmadhukarībhramarāḥ pataṅgādyāḥ.
rūpan rasan cha gandhan sparshan punaste vijānanti.. 116..
chaturindriyaprakārasūchaneyam.
ete sparshanarasanaghrāṇachakṣhurindriyāvaraṇakṣhayopashamāt shrotrendriyāvaraṇodaye noindriyā–varaṇodaye cha
sati sparsharasagandhavarṇānān parichchhettārashchaturindriyā amanaso bhavantīti.. 116..
suraṇaraṇārayatiriyā vaṇṇarasapphāsagandhasaddaṇhū.
jalacharathalacharakhacharā baliyā pañchendiyā jīvā.. 117..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 116
anvayārthaḥ– [punaḥ] punashcha [uddanshamashakamakṣhikāmadhukarībhramarāḥ] ḍān̐s, machchhar, makkhī,
madhumakkhī, bham̐varā aur [pataṅgādyāḥ te] pataṅge ādi jīv [rūpan] rūp, [rasan] ras, [gandhan] gandha
[cha] aur [sparshan] sparshako [vijānanti] vajānate haĩn. [ve chaturindriy jīv haĩn.]
ṭīkāḥ– yah, chaturindriy jīvoṅke prakārakī sūchanā hai.
sparshanendriy, rasanendriy, ghrāṇendriy aur chakṣhurindriyake āvaraṇake kṣhayopashamake kāraṇ tathā
shrotrendriyake āvaraṇakā uday tathā manake āvaraṇakā uday honese sparsha, ras, gandha aur varṇako
jānanevāle yah [ḍān̐s ādi] jīv manarahit chaturindriy jīv haĩn.. 116..
--------------------------------------------------------------------------
madhamākh, bhramar, pataṅg, mākhī, ḍāns, machchhar ādi je,
te jīv jāṇe sparshane, ras, gandh tem ja rūpane. 116.
sparshādi pañchak jāṇatān tiryañch–nārak–sur–naro
–jaḷachar, bhūchar ke khecharo–baḷavān pañchendriy jīvo. 117.

Page 175 of 264
PDF/HTML Page 204 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
[
175
suranaranārakatiryacho varṇarasasparshagandhashabdagnāḥ.
jalacharasthalacharakhacharā balinaḥ pañchendriyā jīvāḥ.. 117..
pañchendriyaprakārasūchaneyam.
ath sparshanarasanaghrāṇachakṣhuḥshrotrendriyāvaraṇakṣhayopashamāt noindriyāvaraṇodaye sati sparsha–
rasagandhavarṇashabdānān parichchhettāraḥ pañchendriyā amanaskāḥ. kechittu noindriyāvaraṇasyāpi kṣhayop–shamāt
samanaskāshcha bhavanti. tatra devamanuṣhyanārakāḥ samanaskā ev, tiryañch ubhayajātīyā iti..117..
devā chauṇṇikāyā maṇuyā puṇ kammabhogabhūmīyā.
tiriyā bahuppayārā ṇeraiyā
puḍhavibheyagadā.. 118..
devāshchaturṇikāyāḥ manujāḥ punaḥ karmabhogabhūmijāḥ.
tiryañchaḥ bahuprakārāḥ nārakāḥ pr̥uthivībhedagatāḥ.. 118..

-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 117
anvayārthaḥ– [varṇarasasparshagandhashabdagnāḥ] varṇa, ras, sparsha, gandha aur shabdako jānanevāle
n[suranaranārakatiryaññchaḥ] dev–manuṣhya–nārak–tiryañch–[jalacharasthalacharakhacharāḥ] jo jalachar, sthalachar,
khechar hote hain ve –[balinaḥ pañchendriyāḥ jīvāḥ] balavān pañchendriy jīv haĩn.
ṭīkāḥ– yah, pañchenndriy jīvoṅke prakārakī sūchanā hai.
sparshanendriy, rasanendriy, ghrāṇendriy, chakṣhurindriy aur shrotrendriyake āvaraṇake kṣhayopashamake
kāraṇ, manake āvaraṇakā uday honese, sparsha, ras, gandha, varṇa aur shabdako jānanevāle jīv
manarahit pañchendriy jīv hain; katipay [pañchendriy jīv] to, unhen manake āvaraṇakā bhī kṣhayopasham
honese, manasahit [pañchendriy jīv] hote haĩn.
unamen, dev, manuṣhya aur nārakī manasahit hī hote hain; tiryañch donon jātike [arthāt manarahit
tathā manasahit] hote haĩn.. 117..
gāthā 118
anvayārthaḥ– [devāḥ chaturṇikāyāḥ] devoṅke chār nikāy hain, [manujāḥ karmabhog–
--------------------------------------------------------------------------
nar karmabhūmij bhogabhūmij, dev chār prakāranā,
tiryañch bahuvidh, nārakonā pr̥ithvīgat bhedo kahyā. 118.

Page 176 of 264
PDF/HTML Page 205 of 293
single page version

176
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
indriyabhedenoktānān jīvānān chaturgatisambandhatvenopasanhāro‘yam.

devagatināmno devāyuṣhashchodayāddevāḥ, te cha bhavanavāsivyantarajyotiṣhkavaimānikanikāy–bhedāchchaturdhā.
manuṣhyagatināmno manuṣhyāyuṣhashcha udayānmanuṣhyāḥ. te karmabhogabhūmijabhedāt
dvedhā.
tiryaggatināmnastiryagāyuṣhashcha udayāttiryañchaḥ. te pr̥uthivīshambūkayūkoddanshajalacharoragapakṣhiparisarpa–
chatuṣhpadādibhedādanekadhā. narakagatināmno narakāyuṣhashcha udayānnārakāḥ. te ratnasharkarāvālukā–
paṅkadhūmatamomahātamaḥprabhābhūmijabhedātsaptadhā. tatra devamanuṣhyanārakāḥ pañchendriyā eva. tiryañchastu
kechitpañchendriyāḥ, kechidek–dvi–tri–chaturindriyā apīti.. 118..
-----------------------------------------------------------------------------
bhūmijāḥ] manuṣhya karmabhūmij aur bhogabhūmij aise do prakārake hain, [tiryañchaḥ bahuprakārāḥ] tiryañch anek
prakārake hain [punaḥ] aur [nārakāḥ pr̥uthivībhedagatāḥ] nārakoṅke bhed unakī pr̥uthviyoṅke bhed jitane haĩn.
ṭīkāḥ– yah, indriyoṅke bhedakī apekṣhāse kahe gaye jīvoṅkā chaturgatisambandha darshāte hue upasanhār
hai [arthāt yahān̐ ekendriy–dvīndriyādirūp jīvabhedoṅkā chār gatike sāth sambandha darshākar jīvabhedon
upasanhār kiyā gayā hai].
devagatinām aur devāyuke udayase [arthāt devagatināmakarma aur devāyukarmake udayake
nimittase] dev hote hain; ve bhavanavāsī, vyantar, jyotiṣhka aur vaimānik aise 1nikāyabhedoṅke kāraṇ
chār prakārake haĩn. manuṣhyagatinām aur manuṣhyāyuke udayase manuṣhya hote hain; ve karmabhūmij aur bhogabhūmij
aise bhedoṅke kāraṇ do prakārake haĩn. tiryañchagatinām aur tiryañchāyuke udayase tiryañch hote hain; ve pr̥ithvī,
shambūk, jūn, ḍān̐s, jalachar, urag, pakṣhī, parisarpa, chatuṣhpād [chaupāye] ityādi bhedoṅke kāraṇ anek
prakārake haĩn. narakagatinām aur narakāyuke udayase nārak hote hain; ve
2ratnaprabhābhūmij,
sharkarāprabhābhūmij, bālukāprabhābhūmij, paṅkaprabhābhūmij, dhūmaprabhābhūmij, tamaḥprabhābhūmij aur
mahātamaḥprabhābhūmij aise bhedoṅke kāraṇ sāt prakārake haĩn.
unamen, dev, manuṣhya aur nārakī pañchendriy hī hote haĩn. tiryañch to katipay
--------------------------------------------------------------------------
1. nikāy = samūh

2. ratnaprabhābhūmij = ratnaprabhā nāmakī bhūmimen [–pratham narakamen] utpanna .

Page 177 of 264
PDF/HTML Page 206 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
[
177
khīṇe puvvaṇibaddhe gadiṇāme āuse ya te vi khalu.
pāuṇṇanti ya aṇṇan gadimāussan salessavasā.. 119..
kṣhīṇe pūrvanibaddhe gatināmni āyuṣhi cha te‘pi khalu.
prāpnuvanti chānyān gatimāyuṣhkan svaleshyāvashāt.. 119..
gatyāyurnāmodayanirvr̥uttatvāddevatvādīnāmanātmasvabhāvatvodyotanametat.
kṣhīyate hi krameṇārabdhaphalo gatināmavisheṣh āyurvisheṣhashcha jīvānām. evamapi teṣhān
gatyantarasyāyurantarasya cha kaṣhāyānurañjitā yogapravr̥uttirleshyā bhavati bījan, tatastaduchitamev
-----------------------------------------------------------------------------
pañchendriy hote hain aur katipay ekendriy, dvīndriy, trīndriy aur chaturindriy bhī hote haĩn.
bhāvārthaḥ– yahān̐ aisā tātparya grahaṇ karanā chāhiye ki chār gatise vilakṣhaṇ, svātmopalabdhi
jisakā lakṣhaṇ hai aisī jo siddhagati usakī bhāvanāse rahit jīv athavā siddhasadrash nijashuddhātmākī
bhāvanāse rahit jīv jo chaturgatināmakarma upārjit karate hain usake udayavash ve devādi gatiyommen
utpanna hote haĩn.. 118..
gāthā 119
anvayārthaḥ– [pūrvanibaddhe] pūrvabaddha [gatināmni āyuṣhi cha] gatināmakarma aur āyuṣhakarma [kṣhīṇe]
kṣhīṇ honese [te api] jīv [svaleshyāvashāt] apanī leshyāke vash [khalu] vāstavamen [anyān gatim
āyuṣhkan cha] anya gati aur āyuṣhya [prāpnuvanti] prāpta karate haĩn.
ṭīkāḥ– yahān̐, gatināmakarma aur āyuṣhakarmake udayase niṣhpanna hote hain isaliye devatvādi
anātmasvabhāvabhūt hain [arthāt devatva, manuṣhyatva, tiryañchatva aur nārakatva ātmākā svabhāv nahīn hai]
aisā darshāyā gayā hai.
jīvoṅko, jisakā phal prārambha hojātā hai aisā amuk gatināmakarma aur amuk āyuṣhakarma
kramashaḥ kṣhayako prāpta hotā hai. aisā hone par bhī unhen kaṣhāy–anurañjit yogapravr̥uttirūp leshyā anya
--------------------------------------------------------------------------
kaṣhāy–anurañjit =kaṣhāyarañjit; kaṣhāyase raṅgī huī. [kaṣhāyase anurañjit yogapravr̥utti so leshyā hai.]
gatinām ne āyuṣhya pūrvanibaddha jyān kṣhay thāy chhe,
tyān anya gati–āyuṣhya pāme jīv nijaleshyāvashe. 119.

Page 178 of 264
PDF/HTML Page 207 of 293
single page version

178
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
gatyantaramāyurantarañch te prāpnuvanti. evan kṣhīṇākṣhīṇābhyāmapi punaḥ punarnavībhūtābhyān
gatināmāyuḥkarmabhyāmanātmasvabhāvabhūtābhyāmapi chiramanugamyamānāḥ sansarantyātmānamachetayamānā jīvā
iti.. 119..
ede jīvaṇikāyā dehappavichāramassidā bhaṇidā.
dehavihūṇā siddhā bhavvā sansāriṇo abhavvā ya.. 120..
ete jīvanikāyā dehapravīchāramāshritāḥ bhaṇitāḥ.
dehavihīnāḥ siddhāḥ bhavyāḥ sansāriṇo‘bhavyāshcha.. 120..

-----------------------------------------------------------------------------
gati aur anya āyuṣhakā bīj hotī hai [arthāt leshyā anya gatināmakarma aur anya āyuṣhakarmakā
kāraṇ hotī hai], isaliye usake uchit hī anya gati tathā anya āyuṣh ve prāpta karate haĩn. is
prakār
kṣhīṇ–akṣhīṇapaneko prāpta hone par bhī punaḥ–punaḥ navīn utpanna hoevāle gatināmakarma aur
āyuṣhakarma [pravāharūpase] yadyapie ve anātmasvabhāvabhūt hain tathāpi–chirakāl [jīvoṅke] sāth sāth
rahate hain isaliye, ātmāko nahīn chetanevāle jīv sansaraṇ karate hain [arthāt ātmākā anubhav nahīn
karanevāle jīv sansāramen paribhramaṇ karate hain].
bhāvārthaḥ– jīvoṅko devatvādikī prāptimen paudgalik karma nimittabhūt hain isaliye devatvādi
jīvakā svabhāv nahīn hai.
[punashcha, dev marakar dev hī hotā rahe aur manuṣhya marakar manuṣhya hī hotā rahe is mānyatākā
bhī yahān̐ niṣhedh huā. jīvoṅko apanī leshyāke yogya hī gatināmakarma aur āyuṣhakarmakā bandha hotā hai
aur isaliye usake yogya hī anya gati–āyuṣh prāpta hotī hai] .. 119..
gāthā 120
anvayārthaḥ– [ete jīvanikāyāḥ] yah [pūrvokta] jīvanikāy [dehapravīchāramāshritāḥ] dehamen
vartanevāle arthāt dehasahit [bhaṇitāḥ] kahe gaye hain; [dehavihīnāḥ siddhāḥ] deharahit aise siddha haĩn.
--------------------------------------------------------------------------
pahaleke karma kṣhīṇ hote hain aur bādake akṣhīṇarūpase vartate haĩn.
ā ukta jīvanikāy sarve dehasahit kahel chhe,
ne dehavirahit siddha chhe; sansārī bhavya–abhavya chhe. 120.

Page 179 of 264
PDF/HTML Page 208 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
[
179
uktajīvaprapañchopasanhāro‘yam.
ete hyuktaprakārāḥ sarve sansāriṇo dehapravīchārāḥ, adehapravīchārā bhagavantaḥ siddhāḥ shuddhā jīvāḥ.
tatra dehapravīchāratvādekaprakāratve‘pi sansāriṇo dviprakārāḥ bhavyā abhavyāshcha. te shuddha–
svarūpopalambhashaktisadbhāvāsadbhāvābhyān pāchyāpāchyamudgavadabhidhīyant iti.. 120..
ṇa hi indiyāṇi jīvā kāyā puṇ chhappayār paṇṇattā.
jan havadi tesu ṇāṇan jīvo tti ya tan parūventi.. 121..
na hīndriyāṇi jīvāḥ kāyāḥ punaḥ ṣhaṭprakārāḥ pragnaptāḥ.
yadbhavati teṣhu gnānan jīv iti cha tatprarūpayanti.. 121..
-----------------------------------------------------------------------------
[sansāriṇāḥ] sansārī [bhavyāḥ abhavyāḥ cha] bhavya aur abhavya aise do prakārake haĩn.
ṭīkāḥ– yah ukta [–pahale kahe gaye] jīvavistārakā upasanhār hai.
jinake prakār [pahale] kahe gaye aise yah samasta sansārī dehamen vartanevāle [arthāt dehasahit]
hain; dehamen nahīn vartanevāle [arthāt deharahit] aise siddhabhagavanta hain– jo ki shuddha jīv hai. vahān̐, dehamen
vartanekī apekṣhāse sansārī jīvoṅkā ek prakār hone par bhī ve bhavya aur abhavya aise do prakārake haĩn.
1pāchya’ aur ‘2apāchya’ mūn̐gakī bhān̐ti, jinamen shuddha svarūpakī 3upalabdhikī shaktikā sadbhāv hai
unhen ‘bhavya’ aur jinamen shuddha svarūpakī upalabdhikī shaktikā asadbhāv hai unhen ‘abhavya’ kahā jātā
hain .. 120..
gāthā 121
anvayārthaḥ– [na hi indriyāṇi jīvāḥ] [vyavahārase kahe jānevāle ekendriyādi tathā
pr̥ithvīkāyikādi ‘jīvon’men] indriyān̐ jīv nahīn hai aur [ṣhaṭprakārāḥ pragnaptāḥ kāyāḥ punaḥ] chhah
--------------------------------------------------------------------------
1. pāchya = pakaneyogya; randhaneyogya; sījhane yogya; korā na ho aisā.
2. apāchya = nahīn pakaneyogya; randhane–sījhanekī yogyatā rahit; korā.
3. upalabdhi = prāpti; anubhava.
re! indriyo nahi jīv, ṣhaḍvidh kāy paṇ nahi jīv chhe;
chhe temanāmān gnān je bas te ja jīv nirdiṣhṭa chhe. 121.

Page 180 of 264
PDF/HTML Page 209 of 293
single page version

180
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
vyavahārajīvatvaikāntapratipattinirāso‘yam.
ya ime ekendriyādayaḥ pr̥uthivīkāyikādayashchānādijīvapudgalaparasparāvagāhamavalokya vya–
vahāranayen jīvaprādhānyāñjīvā iti pragnāpyante. nishchayanayen teṣhu sparshanādīndriyāṇi pr̥uthivyādayashcha
kāyāḥ jīvalakṣhaṇabhūtachaitanyasvabhāvābhāvānna jīvā bhavantīti. teṣhvev yatsvaparaparichchhittirūpeṇ
prakāshamānan gnānan tadev guṇaguṇinoḥ kathañchidabhedājjīvatven prarūpyat iti.. 121..
jāṇadi passadi savvan ichchhadi sukkhan bibhedi dukkhādo.
kuvvadi hidamahidan vā bhuñjadi jīvo phalan tesĩn.. 122..
jānāti pashyati sarvamichchhati saukhyan bibheti duḥkhāt.
karoti hitamahitan vā bhuṅkte jīvaḥ phalan tayoḥ.. 122..
-----------------------------------------------------------------------------
prakārakī shāstrokta kāyen bhī jīv nahīn hai; [teṣhu] unamen [yad gnānan bhavati] jo gnān hai [tat jīvaḥ]
vah jīv hai [iti cha prarūpayanti] aisī [gnānī] prarūpaṇā karate haĩn.
ṭīkāḥ– yah, vyavahārajīvatvake ekāntakī pratipattikā khaṇḍan hai [arthāt jise mātra
vyavahāranayase jīv kahā jātā hai usakā vāstavamen jīvarūpase svīkār karanā uchit nahīn hai aisā
yahān̐ samajhāyā hai].
yah jo ekendriyādi tathā pr̥ithvīkāyikādi, ‘jīv’ kahe jāte hain, anādi jīv –pudgalakā
paraspar avagāh dekhakar vyavahāranayase jīvake prādhānya dvārā [–jīvako mukhyatā dekar] ‘jīv’ kahe
jāte haĩn. nishchayanayase unamen sparshanādi indriyān̐ tathā pr̥ithvī–ādi kāyen, jīvake lakṣhaṇabhūt
chaitanyasvabhāvake abhāvake kāraṇ, jīv nahīn hain; unhīmmen jo svaparako gnaptirūpase prakāshamān gnān hai
vahī, guṇ–guṇīke kathañchit abhedake kāraṇ, jīvarūpase prarūpit kiyā jātā hai.. 121..
gāthā 122
anvayārthaḥ– [jīvaḥ] jīv [sarvan jānāti pashyati] sab jānatā hai aur dekhatā hai, [saukhyam
ichchhati] sukhakī ichchhā karatā hai, [duḥkhāt bibheti] duḥkhase ḍaratā hai, [hitam ahitam karoti]
--------------------------------------------------------------------------
pratipatti = svīkr̥uti; mānyatā.
jāṇe ane dekhe badhun, sukh abhilaṣhe, dukhathī ḍare,
hit–ahit jīv kare ane hit–ahitanun phaḷ bhogave. 122.

Page 181 of 264
PDF/HTML Page 210 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
[
181
anyāsādhāraṇajīvakāryakhyāpanametat.
chaitanyasvabhāvatvātkartr̥usthāyāḥ kriyāyāḥ gnapterdrasheshcha jīv ev kartā, na tatsambandhaḥ pudgalo,
yathākāshādi. sukhābhilāṣhakriyāyāḥ duḥkhodvegakriyāyāḥ svasamveditahitāhitanirvirtanakriyāyāshcha
chaitanyavivartarūpasaṅkalpaprabhavatvātsa ev kartā, nānyaḥ. shubhāshubhākarmaphalabhūtāyā iṣhṭāniṣhṭa–
viṣhayopabhogakriyāyāshcha sukhaduḥkhasvarūpasvapariṇāmakriyāyā iv sa ev kartā, nānyaḥ.
etenāsādhāraṇakāryānumeyatvan pudgalavyatiriktasyātmano dyotitamiti.. 122..
-----------------------------------------------------------------------------
hit–ahitako [shubh–ashubh bhāvoṅko] karatā hai [vā] aur [tayoḥ phalan bhuṅkte] unake phalako
bhogatā hai.
ṭīkāḥ– yah, anyase asādhāraṇ aise jīvakāryoṅkā kathan hai [arthāt anya dravyonse asādhāraṇ
aise jo jīvake kārya ve yahān̐ darshāye hain].
chaitanyasvabhāvapaneke kāraṇ, kartr̥usthit [kartāmen rahanevālī] kriyākā–gnapti tathā drashikā–jīv
hī kartā hai; usake sambandhamen rahā huā pudgal usakā kartā nahīn hai, jis prakār ākāshādi nahīn hai
usī prakāra. [chaitanyasvabhāvake kāraṇ jānane aur dekhane kī kriyākā jīv hī kartā hai; jahān̐ jīv
hai vahān̐ chār arūpī achetan dravya bhī hain tathāpi ve jis prakār jānane aur dekhane kī kriyāke
kartā nahīn hai usī prakār jīvake sāth sambandhamen rahe hue karma–nokarmarūp pudgal bhī us kriyāke
kartā nahīn hai.] chaitanyake vivartarūp [–parivartanarūp] saṅkalpakī utpatti [jīvamen] honeke kāraṇ,
sukhakī abhilāṣhārūp kriyākā, duḥkhake udvegarūp kriyākā tathā svasamvedit hit–ahitakī
niṣhpattirūp kriyākā [–apanese sañchetan kiye jānevāle shubh–ashubh bhāvoṅko rachanerūp kriyākā]
jīv hī kartā hai; anya nahīn hai. shubhāshubh karmake phalabhūt
iṣhṭāniṣhṭaviṣhayopabhogakriyākā, sukh–
duḥkhasvarūp svapariṇāmakriyākī bhān̐ti, jīv hī kartā hai; anya nahī̃n.
isase aisā samajhāyā ki [uparokta] asādhāraṇ kāryon dvārā pudgalase bhinna aisā ātmā
anumey [–anumān kar sakane yogya] hai.
--------------------------------------------------------------------------
iṣhṭāniṣhṭa viṣhay jisamen nimittabhūt hote hain aise sukhaduḥkhapariṇāmoṅke upabhogarūp kriyāko jīv karatā hai
isaliye use iṣhṭāniṣhṭa viṣhayoṅke upabhogarūp kriyākā kartā kahā jātā hai.

Page 182 of 264
PDF/HTML Page 211 of 293
single page version

182
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
evamabhigamma jīvan aṇṇehin vi pajjaehin bahugehĩn.
abhigachchhadu ajjīvan ṇāṇantaridehin liṅgehĩn.. 123..
evamabhigamya jīvamanyairapi paryāyairbahukaiḥ.
abhigachchhatvajīvan gnānāntaritairliṅgaiḥ.. 123..
jīvājīvavyākhayopasanhāropakṣhepasūchaneyam.
-----------------------------------------------------------------------------
bhāvārthaḥ– sharīr, indriy, man, karma ādi pudgal yā anya koī achetan dravya kadāpi jānate
nahīn hai, dekhate nahīn hai, sukhakī ichchhā nahīn karate, duḥkhase ḍarate nahīn hai, hit–ahitamen pravartate nahīn
hai yā unake phalako nahīn bhogate; isaliye jo jānatā hai aur dekhatā hai, sukhakī ichchhā karatā hai,
duḥkhase bhayabhīt hotā hai, shubh–ashubh bhāvommen pravartatā hai aur unake phalako bhogatā hai, vah, achetan
padārthoṅke sāth rahane par bhī sarva achetan padārthoṅkī kriyāonse bilakul vishiṣhṭa prakārakī kriyāen̐
karanevālā, ek vishiṣhṭa padārtha hai. isaprakār jīv nāmakā chaitanyasvabhāvī padārthavisheṣh–ki jisakā
gnānī svayam spaṣhṭa anubhav karate hain vah–apanī asādhāraṇ kriyāon dvārā anumey bhī hai.. 122..
gāthā 123
anvayārthaḥ– [evam] isaprakār [anyaiḥ api bahukaiḥ paryāyaiḥ] anya bhī bahut paryāyonn dvārā
[jīvam abhigamya] jīvako jānakar [gnānāntaritaiḥ liṅgaiḥ] gnānase anya aise [jaṛ] liṅgonn dvārā
[ajīvam abhigachchhatu] ajīv jāno.
ṭīkāḥ– yah, jīv–vyākhyānake upasanhārakī aur ajīv–vyākhyānake prārambhakī sūchanā hai.
--------------------------------------------------------------------------
bījāy bahu paryāyathī e rīt jāṇī jīvane,
jāṇo ajīvapadārtha gnānavibhinna jaḍ liṅgo vaḍe. 123.

Page 183 of 264
PDF/HTML Page 212 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
[
183
prapañchitavivitravikalparūpaiḥ, nishchayanayen moharāgadveṣhapariṇatisampāditavishvarūpatvātkadāchidashuddhaiḥ
kadāchittadabhāvāchchhuddhaishchaitanyavivartagranthirūpairbahubhiḥ paryāyaiḥ jīvamadhigachchhet. adhigamya chaivamachaitanya–
svabhāvatvāt gnānādarthāntarabhūtairitaḥ prapañchyamānairliṅgairjīvasambaddhamasambaddhan vā svato bhedabuddhi–prasiddhay
rthamajīvamadhigachchhediti.. 123..
–iti jīvapadārthavyākhyānan samāptam.
-----------------------------------------------------------------------------
isaprakār is nirdeshake anusār [arthāt upar saṅkṣhepamen samajhāye anusār], [1] vyavahāranayase
1karmagranthapratipādit jīvasthān–guṇasthān–mārgaṇāsthān ityādi dvārā 2prapañchit vichitra bhedarūp bahu
paryāyon dvārā, tathā [2] nishchayanayase moharāg–dveṣhapariṇatisamprāpta 3vishvarūpatāke kāraṇ kadāchit
ashuddha [aisī] aur kadāchit usake [–moharāgadveṣhapariṇatike] abhāvake kāraṇ shuddha aisī
4chaitanyavivartagranthirūp bahu paryāyon dvārā, jīvako jāno. isaprakār jīvako jānakar, achaitanyasvabhāvake
kāraṇ, 5gnānase arthāntarabhūt aise, yahān̐se [abakī gāthāommen] kahe jānevāle liṅgonn dvārā, 6jīv–
sambaddha yā jīv–asambaddha ajīvako, apanese bhedabuddhikī prasiddhike liye jāno.. 123..
isaprakār jīvapadārthakā vyākhyān samāpta huā.
--------------------------------------------------------------------------
1. karmagranthapratipādit = gommaṭasārādi karmapaddhatike granthomen prarūpit –nirūpit .

2. prapañchit = vistārapūrvak kahī gaī.

3. moharāgadveṣhapariṇatike kāraṇā jīvako vishvarūpatā arthāt anekarūpatā prāpta hotī hai.

4. granthi = gān̐ṭha. [jīvakī kadāchit ashuddha aur kadāchit shuddha aisī paryāyen chaitanyavivartakī–chaitanyapariṇamanakī–
granthiyān̐ hain; nishchayanayase unake dvārā jīvako jāno.]

5. gnānase arthānntarabhūt = gnānase anyavastubhūt; gnānase anya arthāt jaṛạ̣. [ajīvakā svabhāv achaitanya honeke
kāraṇ gnānase anya aise jaṛ chihnonn dvārā vah gnāt hotā hai.]

6. jīvake sāth sambaddha yā jīv sāth asambaddha aise ajīvako jānanekā prayojan yah hai ki samasta ajīv
apanese [svajīvase] bilakul bhinna hain aisī buddhi utpanna ho.

Page 184 of 264
PDF/HTML Page 213 of 293
single page version

184
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
ath ajīvapadārthavyākhyānam.
āgāsakālapoggaladhammādhammesu ṇatthi jīvaguṇā.
tesin achedaṇattan bhaṇidan jīvassa
chedaṇadā.. 124..
ākāshakālapudgaladharmādharmeṣhu na santi jīvaguṇāḥ.
teṣhāmachetanatvan bhaṇitan jīvasya chetanatā.. 124..
ākāshādīnāmevājīvatve hetūpanyāso‘yam.
ākāshakālapudgaladharmādharmeṣhu chaitanyavisheṣharūpā jīvaguṇā no vidyante, ākāshādīnān
teṣhāmachetanatvasāmānyatvāt. achetanatvasāmānyañchākāshādīnāmev, jīvasyaiv chetanatvasāmānyā–
diti.. 124..
suhadukkhajāṇaṇā vā hidapariyamman cha ahidabhīruttan.
jassa ṇa vijjadi ṇichchan
tan samaṇā benti ajjīvan.. 125..
-----------------------------------------------------------------------------
ab ajīvapadārthakā vyākhyān hai.
gāthā 124
anvayārthaḥ– [ākāshakālapudgaladharmādharmeṣhu] ākāsh, kāl, pudgal, dharma aur adharmamen
[jīvaguṇāḥ na santi] jīvake guṇ nahīn hai; [kyoṅki] [teṣhām achetanatvan bhaṇitam] unhen
achetanapanā kahā hai, [jīvasya chetanatā] jīvako chetanatā kahī hai.
ṭīkāḥ– yah, ākāshādikā hī ajīvapanā darshāneke liye hetukā kathan hai.
ākāsh, kāl, pudgal, dharma aur adharmamen chaitanyavisheṣhonrūp jīvaguṇ vidyamān nahīn hai; kyoṅki
un ākāshādiko achetanatvasāmānya hai. aur achetanatvasāmānya ākāshādiko hī hai, kyoṅki jīvako
hī chetanatvasāmānya hai.. 124..
--------------------------------------------------------------------------
chhe jīvaguṇ nahi ābh–dharma–adharma–pudgal–kāḷamān;
temān achetanatā kahī, chetanapaṇun kahyun jīvamā̃n. 124.
sukhaduḥkhasañchetan, ahitanī bhīti, udyam hit viṣhe
jene kadī hotān nathī, tene ajīv shramaṇo kahe. 125.
sukhaduḥkhagnānan vā hitaparikarma chāhitabhīrutvam.
yasya na vidyate nityan tan shramaṇā bruvantyajīvam.. 125..

Page 185 of 264
PDF/HTML Page 214 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
[
185
ākāshādīnāmachetanatvasāmānye punaranumānametat.
sukhaduḥkhagnānasya hitaparikarmaṇo‘hitabhīrutvasya cheti chaitanyavisheṣhāṇān nityamanupalabdher–
vidyamānachaitanyasāmānyā evākāshādayo‘jīvā iti.. 125..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 125
anvayārthaḥ– [sukhaduḥkhagnānan vā] sukhaduḥkhakā gnān [hitaparikarma] hitakā udyam [cha] aur
[ahitabhīrutvam] ahitakā bhay– [yasya nityan na vidyate] yah jise sadaiv nahīn hote, [tam] use
[shramaṇāḥ] shramaṇ [ajīvam bruvanti] ajīv kahate haĩn.
ṭīkāḥ– yah punashcha, ākāshādikā achetanatvasāmānya nishchit karaneke liye anumān hai.
ākāshādiko sukhaduḥkhakā gnān, hitakā udyam aur ahitakā bhay–in chaitanyavisheṣhoṅkī sadā
anupalabdhi hai [arthāt yah chaitanyavisheṣh ākāshādiko kisī kāl nahīn dekhe jāte], isaliye [aisā
nishchit hotā hai ki] ākāshādi ajīvoṅko chaitanyasāmānya vidyamān nahīn hai.
bhāvārthaḥ– jise chetanatvasāmānya ho use chetanatvavisheṣh honā hī chāhie. jise chetanatvavisheṣh
na ho use chetanatvasāmānya bhī nahīn hotā. ab, ākāshādi pān̐ch dravyoṅko sukhaduḥkhakā sañchetan,
hit ke lie prayatna aur ahitake lie bhīti–yah chetanatvavisheṣh kabhī dekhe nahīn jāte; isaliye
nishchit hotā hai ki ākāshādiko chetanatvasāmānya bhī nahīn hai, arthāt achetanatvasāmānya hī hai..
125..
--------------------------------------------------------------------------
hit aur ahitake sambandhamen āchāryavar shrī jayasenāchāryadevakr̥ut tātparyavr̥utti nāmak ṭīkāmen nimnoktānusār
vivaraṇ haiḥ–
agnānī jīv phūlakī mālā, strī, chandanādikoe tathā unake kāraṇabhūt dānapūjādiko hit samajhate hain aur
sarpa, viṣh, kaṇṭakādiko ahit samajhate haĩn. samyaggnānī jīv akṣhay ananta sukhako tathā usake kāraṇabhūt
nishchayaratnatrayapariṇat paramātmadravyako hit samajhate hain aur ākulatāke utpādak aise duḥkhako tathā usake
kāraṇabhūt mithyātvarāgādipariṇat ātmadravyako ahit samajhate haĩn.

Page 186 of 264
PDF/HTML Page 215 of 293
single page version

186
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
saṇṭhāṇā saṅghādā vaṇṇarasapphāsagandhasaddā ya.
poggaladavvappabhavā honti guṇā pajjayā ya bahū.. 126..
arasamarūvamagandhan
avvattan chedaṇāguṇamasaddan.
jāṇ aliṅgaggahaṇan jīvamaṇiddiṭṭhasaṇṭhāṇan.. 127..
sansthānāni saṅghātāḥ varṇarasasparshagandhashabdāshcha.
pudgaladravyaprabhavā bhavanti guṇāḥ paryāyāshcha bahavaḥ.. 126..
arasamarūpamagandhamavyaktan chetanāguṇamashabdam.
jānīhyaliṅgagrahaṇan jīvamanirdiṣhṭasansthānam.. 127..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 126–127
anvayārthaḥ– [sansthānāni] [samachaturasrādi] sansthān, [saṅghātāḥ] [audārik sharīr sambandhī]
saṅghāt, [varṇarasasparshagandhashabdāḥ cha] varṇa, ras, sparsha, gandha aur shabda–[bahavaḥ guṇāḥ paryāyāḥ cha] aise
jo bahu guṇ aur paryāyen hain, [pudgaladravyaprabhavāḥ bhavanti] ve pudgaladravyaniṣhpanna hai.
[arasam arūpam agandham] jo aras, arūp tathā agandha hai, [avyaktam] avyakta hai,
[ashabdam] ashabda hai, [anirdiṣhṭasansthānam] anirdiṣhṭasansthān hai [arthāt jisakā koī sansthān nahīn
kahā aisā hai], [chetanāguṇam] chetanāguṇavālā hai aur [aliṅgagrahaṇam] indriyoṅke dvārā agrāhya hai,
[jīvan jānīhi] use jīv jāno.
ṭīkāḥ– jīv–pudgalake sanyogamen bhī, unake bhedake kāraṇabhūt svarūpakā yah kathan hai [arthāt
jīv aur pudgalake sanyogamen bhī, jisake dvārā unakā bhed jānā jā sakatā hai aise unake bhinna–
bhinna svarūpakā yah kathan hai].
--------------------------------------------------------------------------
sansthān–sandhāto, varaṇ–ras–gandh–shabda–sparsha je,
te bahu guṇo ne paryayo pudgaladaravaniṣhpanna chhe. 126.
je chetanāguṇ, arasarūp,
agandhashabda, avyakta chhe,
nirdiṣhṭa nahi sansthān, indriyagrāhya nahi, te jīv chhe. 127.

Page 187 of 264
PDF/HTML Page 216 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
[
187
jīvapudgalayoḥ sanyoge‘pi bhedanibandhanasvarūpākhyānametat.
yatkhalu sharīrasharīrisanyoge sparsharasagandhavarṇaguṇatvātsashabdatvātsansthānasaṅgātādiparyāy–
pariṇatatvāchcha indriyagrahaṇayogyan, tatpudgaladravyam. yatpunarasparsharasagandhavarṇaguṇatvādashabdatvād–
nirdiṣhṭasansthānatvādavyaktatvādiparyāyaiḥ pariṇatatvāchcha nendriyagrahaṇayogyan, tachchetanā–
guṇatvāt rūpibhyo‘rūpibhyashchājīvebhyo vishiṣhṭan jīvadravyam. evamih jīvājīvayorvāstavo bhedaḥ
samyaggnāninān mārgaprasiddhayarthan pratipādit iti.. 126–127..
–iti ajīvapadārthavyākhyānan samāptam.
-----------------------------------------------------------------------------
sharīr aur 1sharīrīke sanyogamen, [1] jo vāstavamen sparsha–ras–gandha–varṇa. guṇavālā honeke
kāraṇ, sashabda honeke kāraṇ tathā sansthān–saṅghātādi paryāyonrūpase pariṇat honeke kāraṇ
indriyagrahaṇayogya hai, vah pudgaladravya haie; aur [2] jo sparsha–ras–gandha–varṇaguṇ rahit honeke
kāraṇ, ashabda honeke kāraṇ, anirdiṣhṭasansthān honeke kāraṇ tathā
2avyaktatvādi paryāyonrūpase
pariṇat honeke kāraṇ indriyagrahaṇayogya nahīn hai, vah, chetanāguṇamayapaneke kāraṇ rūpī tathā arūpī
ajīvonse
3vishiṣhṭa [bhinna] aisā jīvadravya hai.
is prakār yahān̐ jīv aur ajīvakā vāstavik bhed samyaggnānīyoṅke mārgakī prasiddhike hetu
pratipādit kiyā gayā.
[bhāvārthaḥ– anādi mithyāvāsanāke kāraṇ jīvoṅko svayam kaun hai usakā vāstavik gnān nahīn
hai aur apaneko sharīrādirūp mānate haĩn. unhen jīvadravya tathā ajīvadravyakā yathārtha bhed darshākar
muktikā mārga prāpta karāneke hetu yahān̐ jaṛ pudgaladravyake aur chetan jīvadravyake vītarāgasarvagnakathit
lakṣhaṇ kahe gae. jo jīv un lakṣhaṇoṅko jānakar, apaneko ek svataḥsiddha svatantra dravyarūpase
pahichānakar, bhedavignānī anubhavī hotā hai, vah nijātmadravyamen līn hokar mokṣhamārgako sādhakar
shāshvat nirākul sukhakā bhoktā hotā hai.] 126–127..
is prakār ajīvapadārthakā vyākhyān samāpta huā.
--------------------------------------------------------------------------
1. sharīrī = dehī; sharīravālā [arthāt ātmā].

2. avyaktatvādi = avyaktatva ādi; aprakaṭatva ādie.

3. vishiṣhṭa = bhinna; vilakṣhaṇ; khās prakārakā.

Page 188 of 264
PDF/HTML Page 217 of 293
single page version

188
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
uktau mūlapadārthau. ath sanyogapariṇāmanirvr̥uttetarasaptapadārthānāmupoddhātārthan jīvapudgal–
karmachakramanuvarṇyate–
jo khalu sansārattho jīvo tatto du hodi pariṇāmo.
pariṇāmādo kamman kammādo hodi gadisu
gadī.. 128..
gadimadhigadassa deho dehādo indiyāṇi jāyante.
tehin du visayaggahaṇan tatto rāgo va doso vā.. 129..
jāyadi jīvassevan bhāvo sansārachakkavālammi.
idi jiṇavarehin bhaṇido aṇādiṇidhaṇo saṇidhaṇo vā.. 130..
yaḥ khalu sansārastho jīvastatastu bhavati pariṇāmaḥ.
pariṇāmātkarma karmaṇo bhavati gatiṣhu gatiḥ.. 128..
gatimadhigatasya deho dehādindriyāṇi jāyante.
taistu viṣhayagrahaṇan tato rāgo vā dveṣho vā.. 129..
jāyate jīvasyaivan bhāvaḥ sansārachakravāle.
iti jinavarairbhaṇito‘nādinidhanaḥ sanidhano vā.. 130..
-----------------------------------------------------------------------------
do mūlapadārtha kahe gae ab [unake] sanyogapariṇāmase niṣhpanna honevāle anya sāt padārthoṅke
upodghātake hetu jīvakarma aur pudgalakarmake chakrakā varṇan kiyā jātā hai.
--------------------------------------------------------------------------
sansāragat je jīv chhe pariṇām tene thāy chhe,
pariṇāmathī karmo, karamathī gaman gatimān thāy chhe; 128.
gatiprāptane tan thāy, tanathī indriyo vaḷī thāy chhe,
enāthī viṣhay grahāy, rāgadveṣh tethī thāy chhe. 129.
e rīt bhāv anādinidhan anādisānt thayā kare
sansārachakra viṣhe jīvone–em jinadevo kahe. 130.

Page 189 of 264
PDF/HTML Page 218 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
[
189
ih hi sansāriṇo jīvādanādibandhanopādhivashen snigdhaḥ pariṇāmo bhavati.
pariṇāmātpunaḥ pudgalapariṇāmātmakan karma. karmaṇo nārakādigatiṣhu gatiḥ. gatyadhigamanā–ddehaḥ.
dehādindriyāṇi. indriyebhyo viṣhayagrahaṇam. viṣhayagrahaṇādrāgadveṣhau. rāgadveṣhābhyān punaḥ snigdhaḥ pariṇāmaḥ.
pariṇāmātpunaḥ pudgalapariṇāmātmakan karma. karmaṇaḥ punarnārakādigatiṣhu gatiḥ. gatyadhigamanātpunardehaḥ.
dehātpunarindriyāṇi. indriyebhyaḥ punarviṣhayagrahaṇam. viṣhayagrahaṇātpunā rāgadveṣhau. rāgadveṣhābhyān punarapi
snigdhaḥ pariṇāmaḥ. evamidamanyonyakāryakāraṇabhūtajīvapudgal–pariṇāmātmakan karmajālan sansārachakre
jīvasyānādyanidhanan anādisanidhanan vā chakravatparivartate. tadatra pudgalapariṇāmanimitto jīvapariṇāmo
jīvapariṇāmanimittaḥ pudgalapariṇāmashcha vakṣhyamāṇ–padārthabījatven sampradhāraṇīy iti.. 128–130..
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 128–130
anvayārthaḥ– [yaḥ] jo [khalu] vāstavamen [sansārasthaḥ jīvaḥ] sansārasthit jīv hai [tataḥ tu
pariṇāmaḥ bhavati] usase pariṇām hotā hai [arthāt use snigdha pariṇām hotā hai], [pariṇāmāt
karma] pariṇāmase karma aur [karmaṇaḥ] karmase [gatiṣhu gatiḥ bhavati] gatiyommen gaman hotā hai.
[gatim adhigatasya dehaḥ] gatiprāptako deh hotī hai, [dehāt indriyāṇi jāyante] dehathī
indriyān̐ hotī hai, [taiḥ tu viṣhayagrahaṇan] indriyonse viṣhayagrahaṇ aur [tataḥ rāgaḥ vā dveṣhaḥ vā]
viṣhayagrahaṇase rāg athavā dveṣh hotā hai.
[evan bhāvaḥ] aise bhāv, [sansārachakravāle] sansārachakramen [jīvasya] jīvako [anādinidhanaḥ
sanidhanaḥ vā] anādi–ananta athavā anādi–sānta [jāyate] hote rahate hain–[iti jinavaraiḥ bhaṇitaḥ]
aisā jinavaronne kahā hai.
ṭīkāḥ– is lokamen sansārī jīvase anādi bandhanarūp upādhike vash snigdha pariṇām hotā hai,
pariṇāmase pudgalapariṇāmātmak karma, karmase narakādi gatiyommen gaman, gatikī prāptise deh, dehase
indriyān̐, indriyonse viṣhayagrahaṇ, viṣhayagrahaṇase rāgadveṣh, rāgadveṣhase phir snigdha pariṇām, pariṇāmase phir
pudgalapariṇāmātmak karma, karmase phir narakādi gatiyommen gaman, gatikī prāptise phir deh, dehase
phir indriyān̐, indriyonse phir viṣhayagrahaṇ, viṣhayagrahaṇase phir rāgadveṣh, rāgadveṣhase phir punaḥ snigdha
pariṇāma. is prakār yah anyonya
1kāryakāraṇabhūt jīvapariṇāmātmak aur pudgalapariṇāmātmak
karmajāl sansārachakramen jīvako anādi–anantarūpase athavā anādi–sāntarūpase chakrakī bhān̐ti punaḥ–
punaḥ hote rahate haĩn.
--------------------------------------------------------------------------
1. kārya arthāt naimittik, aur kāraṇ arthāt nimitta. [jīvapariṇāmātmak karma aur pudgalapariṇāmātmak karma
paraspar kāryakāraṇabhūt arthāt naimittik–nimittabhūt haĩn. ve karma kisī jīvako anādi–ananta aur kisī
jīvako anādi–sānta hote haĩn.]

Page 190 of 264
PDF/HTML Page 219 of 293
single page version

190
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
is prakār yahān̐ [aisā kahā ki], pudgalapariṇām jinakā nimitta hai aise jīvapariṇām aur
jīvapariṇām jinakā nimitta hai aise pudgalapariṇām ab āge kahe jānevāle [puṇyādi sāt]
padārthoṅke bījarūp avadhāranā.
bhāvārthaḥ– jīv aur pudgalako paraspar nimitta–naimittikarūpase pariṇām hotā hai. us
pariṇāmake kāraṇ puṇyādi padārtha utpanna hote hain, jinakā varṇan agalī gāthāommen kiyā jāegā.
prashnaḥ– puṇyādi sāt padārthoṅkā prayojan jīv aur ajīv in do se hī pūrā ho jātā hai,
kyoṅki ve jīv aur ajīvakī hī paryāyen haĩn. to phir ve sāt padārtha kisalie kahe jā rahe hain?
uttaraḥ– bhavyoṅko hey tattva aur upādey tattva [arthāt hey aur upādey tattvoṅkā svarūp tathā
unake kāraṇ] darshāneke hetu unakā kathan hai. duḥkh vah hey tattva hai, unakā kāraṇ sansār hai,
sansārakā kāraṇ āsrav aur bandha do hain [athavā vistārapūrvak kahe to puṇya, pāp, āsrav aur bandha
chār hain] aur unakā kāraṇ mithyādarshan–gnān–chāritra hai. sukh vah upādey tattva hai, usakā kāraṇ
mokṣha hai, mokṣhakā kāraṇ samvar aur nirjarā hai aur unakā kāraṇ samyagdarshan–gnān–chāritra hai. yah
prayojanabhūt bāt bhavya jīvoṅko pragaṭarūpase darshāneke hetu puṇyādi
1sāt padārthoṅkā kathan hai.. 128–
130..
--------------------------------------------------------------------------
1. agnānī aur gnānī jīv puṇyādi sāt padārthommesen kin–kin padārthoṅke kartā hain tatsambandhī āchāryavar shrī
jayasenāchāryadevakr̥ut tātparyavr̥utti nāmakī ṭīkāmen nimnoktānusār varṇan haieḥ–
agnānī jīv nirvikār svasamvedanake abhāvake kāraṇ pāpapadārthakā tathā āsrav–bandhapadārthoṅkā kartā hotā
hai; kadāchit mand mithyātvake udayase, dekhe hue–sune hue–anubhav kie hue bhogokī ākāṅkṣhārūp nidānabandha
dvārā, bhaviṣhyakālamen pāpakā anubandha karanevāle puṇyapadārthakā bhī kartā hotā hai. jo gnānī jīv hai vah,
nirvikār–ātmatattvaviṣhayak ruchi, tadviṣhayak gnapti aur tadviṣhayak nishchal anubhūtirūp abhedaratnatrayapariṇām
dvārā, samvar–nirjarā–mokṣhapadārthoṅkā kartā hotā hai; aur jīv jab pūrvokta nishchayaratnatrayamen sthir nahīn rah
sakatā tab nirdoṣhaparamātmasvarūp arhant–siddhoṅkī tathā unakā [nirdoṣh paramātmākā] ārādhan karanevāle
āchārya–upādhyāy–sādhuoṅkī nirbhar asādhāraṇ bhaktirūp aisā jo sansāravichchhedake kāraṇabhūt, paramparāse
muktikāraṇabhūt, tīrthaṅkaraprakr̥iti ādi puṇyakā anubandha karanevālā vishiṣhṭa puṇya use anīhitavr̥uttise nidānarahit
pariṇāmase karatā hai. is prakār agnānī jīv pāpādi chār padārthoṅkā kartā hai aur gnānī samvarādi tīn
padārthoṅkā kartā haie.

Page 191 of 264
PDF/HTML Page 220 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
[
191
ath puṇyapāpapadārthavyākhyānam.
moho rāgo doso chittapasādo ya jassa bhāvammi.
vijjadi tassa suho vā asuho vā hodi pariṇāmo.. 131..
moho rāgo dveṣhashchittaprasādaḥ vā yasya bhāve.
vidyate tasya shubho vā ashubho vā bhavati pariṇāmaḥ.. 131..
-----------------------------------------------------------------------------
ab puṇya–pāpapadārthakā vyakhyān hai.
gāthā 131
anvayārthaḥ– [yasya bhāve] jisake bhāvamen [mohaḥ] moh, [rāgaḥ] rāg, [dveṣhaḥ] dveṣh [vā]
athavā [chittaprasādaḥ] chittaprasannatā [vidyate] hai, [tasya] usee [shubhaḥ vā ashubhaḥ vā] shubh athavā
ashubh [pariṇāmaḥ] pariṇām [bhavati] hai.
-------------------------------------------------------------------------
[yahā gnānīke vishiṣhṭa puṇyako sansāravichchhedake kāraṇabhūt kahā vahā aisā samajhanā ki –vāstavamen to
samyagdarshanagnānachāritra hī sansāravichchhedake kāraṇabhūt hain, parantu jab vah samyagdarshan–gnān–chāritra apūrṇadashāmen
hotā hai tab usake sāth anichchhitavr̥uttise vartate hue vishiṣhṭa puṇyamen sansāravichchhedake kāraṇapanekā ārop kiyā
jātā hai. vah ārop bhī vāstavik kāraṇake–samyagdarshanādike –astitvamen hī ho sakatā hai.]
chhe rāg, dveṣh, vimoh, chittaprasādapariṇati jehane,
te jīvane shubh vā ashubh pariṇāmano sadbhāv chhe. 131.