Page 172 of 264
PDF/HTML Page 201 of 293
single page version
172
nishchīyate, ten prakāreṇaikendriyāṇāmapi, ubhayeṣhāmapi buddhipūrvakavyāpārādarshanasya samān–tvāditi.. 113..
jāṇanti rasan phāsan je te beindiyā jīvā.. 114..
jānanti rasan sparshan ye te dvīndriyāḥ jīvāḥ.. 114..
dvīndriyaprakārasūchaneyam. -----------------------------------------------------------------------------
aṇḍemen rahe hue, garbhamen rahe hue aur mūrchhā pāe hue [prāṇiyonn] ke jīvatvakā, unhen buddhipūrvak vyāpār nahīn dekhā jātā tathāpi, jis prakār nishchay kiyā jātā hai, usī prakār ekendriyoṅke jīvatvakā bhī nishchay kiyā jātā hai; kyoṅki donommen buddhipūrvak vyāpārakā adarshan samān hai.
bhāvārthaḥ– jis prakār garbhasthādi prāṇiyommen, īhāpūrvak vyavahārakā abhāv hone par bhī, jīvatva hai hī, usī prakār ekendriyommen bhī, īhāpūrvak vyavahārakā abhāv hone par bhī, jīvatva hai hī aisā āgam, anumān ityādise nishchit kiyā jā sakatā hai.
yahān̐ aisā tātparya grahaṇ karanā ki–jīv paramārthese svādhīn ananta gnān aur saukhya sahit hone par bhī agnān dvārā parādhīn indriyasukhamen āsakta hokar jo karma bandha karatā hai usake nimittase apaneko ekendriy aur duḥkhī karatā hai.. 113..
anvayārthaḥ– [shambūkamātr̥uvāhāḥ] shambūk, mātr̥uvāh, [shaṅkhāḥ] shaṅkh, [shuktayaḥ] sīp [cha] aur [apādakāḥ kr̥umayaḥ] pag rahit kr̥umi–[ye] jo ki [rasan sparshan] ras aur sparshako [jānanti] jānate hain [te] ve–[dvīndriyāḥ jīvāḥ] dvīndriy jīv haĩn.
ṭīkāḥ– yah, dvīndriy jīvoṅke prakārakī sūchanā hai. -------------------------------------------------------------------------- adarshan = draṣhṭigochar nahīn honā.
–je jāṇatā rasasparshane, te jīv dvīndriy jāṇavā. 114.
Page 173 of 264
PDF/HTML Page 202 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
ete sparshanarasanendriyāvaraṇakṣhayopashamāt sheṣhendriyāvaraṇodaye noindriyāvaraṇodaye cha sati sparsharasayoḥ parichchhettāro dvīndriyā amanaso bhavantīti.. 114..
jāṇanti rasan phāsan gandhan teindiyā jīvā.. 115..
jānanti rasan sparshan gandhan trīndriyāḥ jīvāḥ.. 115..
trīndriyaprakārasūchaneyam.
ete sparshanarasanaghrāṇendriyāvaraṇakṣhayopashamāt sheṣhendriyāvaraṇodaye noindriyāvaraṇodaye cha sati sparsharasagandhānān parichchhettārastrīndriyā amanaso bhavantīti.. 115.. -----------------------------------------------------------------------------
sparshanendriy aur rasanendriyake [–in do bhāvendriyoṅke] āvaraṇake kṣhayopashamake kāraṇ tathā sheṣh indriyoṅke [–tīn bhāvendriyoṅke] āvaraṇakā uday tathā manake [–bhāvamanake] āvaraṇakā uday honese sparsha aur rasako jānanevāle yah [shambūk ādi] jīv manarahit dvīndriy jīv haĩn.. 114..
anvayārthaḥ– [yukākumbhīmatkuṇapipīlikāḥ] jū, kumbhī, khaṭamal, chīṇṭī aur [vr̥ushchikādayaḥ] bichchhū ādi [kīṭāḥ] jantu [rasan sparshan gandhan] ras, sparsha aur gandhako [jānanti] jānate hain; [trīndriyāḥ jīvāḥ] ve trīndriy jīv haĩn.
sparshanendriy, rasanendriy aur ghrāṇendriyake āvaraṇake kṣhayopashamake kāraṇ tathā sheṣh indriyoṅke āvaraṇakā uday tathā manake āvaraṇakā uday honese sparsha, ras aur gandhako jānanevāle yah [jū ādi] jīv manarahit trīndriy jīv haĩn.. 115.. --------------------------------------------------------------------------
ras, gandh tem ja sparsha jāṇe, jīv trīndriy teh chhe. 115.
Page 174 of 264
PDF/HTML Page 203 of 293
single page version
174
rūvan rasan cha gandhan phāsan puṇ te vijāṇanti.. 116..
rūpan rasan cha gandhan sparshan punaste vijānanti.. 116..
chaturindriyaprakārasūchaneyam. ete sparshanarasanaghrāṇachakṣhurindriyāvaraṇakṣhayopashamāt shrotrendriyāvaraṇodaye noindriyā–varaṇodaye cha sati sparsharasagandhavarṇānān parichchhettārashchaturindriyā amanaso bhavantīti.. 116..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [punaḥ] punashcha [uddanshamashakamakṣhikāmadhukarībhramarāḥ] ḍān̐s, machchhar, makkhī, madhumakkhī, bham̐varā aur [pataṅgādyāḥ te] pataṅge ādi jīv [rūpan] rūp, [rasan] ras, [gandhan] gandha [cha] aur [sparshan] sparshako [vijānanti] vajānate haĩn. [ve chaturindriy jīv haĩn.]
ṭīkāḥ– yah, chaturindriy jīvoṅke prakārakī sūchanā hai.
sparshanendriy, rasanendriy, ghrāṇendriy aur chakṣhurindriyake āvaraṇake kṣhayopashamake kāraṇ tathā shrotrendriyake āvaraṇakā uday tathā manake āvaraṇakā uday honese sparsha, ras, gandha aur varṇako jānanevāle yah [ḍān̐s ādi] jīv manarahit chaturindriy jīv haĩn.. 116.. --------------------------------------------------------------------------
te jīv jāṇe sparshane, ras, gandh tem ja rūpane. 116.
sparshādi pañchak jāṇatān tiryañch–nārak–sur–naro
Page 175 of 264
PDF/HTML Page 204 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
jalacharasthalacharakhacharā balinaḥ pañchendriyā jīvāḥ.. 117..
pañchendriyaprakārasūchaneyam. ath sparshanarasanaghrāṇachakṣhuḥshrotrendriyāvaraṇakṣhayopashamāt noindriyāvaraṇodaye sati sparsha– rasagandhavarṇashabdānān parichchhettāraḥ pañchendriyā amanaskāḥ. kechittu noindriyāvaraṇasyāpi kṣhayop–shamāt samanaskāshcha bhavanti. tatra devamanuṣhyanārakāḥ samanaskā ev, tiryañch ubhayajātīyā iti..117..
tiriyā bahuppayārā ṇeraiyā puḍhavibheyagadā.. 118..
tiryañchaḥ bahuprakārāḥ nārakāḥ pr̥uthivībhedagatāḥ.. 118..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [varṇarasasparshagandhashabdagnāḥ] varṇa, ras, sparsha, gandha aur shabdako jānanevāle n[suranaranārakatiryaññchaḥ] dev–manuṣhya–nārak–tiryañch–[jalacharasthalacharakhacharāḥ] jo jalachar, sthalachar, khechar hote hain ve –[balinaḥ pañchendriyāḥ jīvāḥ] balavān pañchendriy jīv haĩn.
sparshanendriy, rasanendriy, ghrāṇendriy, chakṣhurindriy aur shrotrendriyake āvaraṇake kṣhayopashamake kāraṇ, manake āvaraṇakā uday honese, sparsha, ras, gandha, varṇa aur shabdako jānanevāle jīv manarahit pañchendriy jīv hain; katipay [pañchendriy jīv] to, unhen manake āvaraṇakā bhī kṣhayopasham honese, manasahit [pañchendriy jīv] hote haĩn.
unamen, dev, manuṣhya aur nārakī manasahit hī hote hain; tiryañch donon jātike [arthāt manarahit tathā manasahit] hote haĩn.. 117..
anvayārthaḥ– [devāḥ chaturṇikāyāḥ] devoṅke chār nikāy hain, [manujāḥ karmabhog– --------------------------------------------------------------------------
Page 176 of 264
PDF/HTML Page 205 of 293
single page version
176
indriyabhedenoktānān jīvānān chaturgatisambandhatvenopasanhāro‘yam. devagatināmno devāyuṣhashchodayāddevāḥ, te cha bhavanavāsivyantarajyotiṣhkavaimānikanikāy–bhedāchchaturdhā. manuṣhyagatināmno manuṣhyāyuṣhashcha udayānmanuṣhyāḥ. te karmabhogabhūmijabhedāt dvedhā. tiryaggatināmnastiryagāyuṣhashcha udayāttiryañchaḥ. te pr̥uthivīshambūkayūkoddanshajalacharoragapakṣhiparisarpa– chatuṣhpadādibhedādanekadhā. narakagatināmno narakāyuṣhashcha udayānnārakāḥ. te ratnasharkarāvālukā– paṅkadhūmatamomahātamaḥprabhābhūmijabhedātsaptadhā. tatra devamanuṣhyanārakāḥ pañchendriyā eva. tiryañchastu kechitpañchendriyāḥ, kechidek–dvi–tri–chaturindriyā apīti.. 118.. ----------------------------------------------------------------------------- bhūmijāḥ] manuṣhya karmabhūmij aur bhogabhūmij aise do prakārake hain, [tiryañchaḥ bahuprakārāḥ] tiryañch anek prakārake hain [punaḥ] aur [nārakāḥ pr̥uthivībhedagatāḥ] nārakoṅke bhed unakī pr̥uthviyoṅke bhed jitane haĩn.
ṭīkāḥ– yah, indriyoṅke bhedakī apekṣhāse kahe gaye jīvoṅkā chaturgatisambandha darshāte hue upasanhār hai [arthāt yahān̐ ekendriy–dvīndriyādirūp jīvabhedoṅkā chār gatike sāth sambandha darshākar jīvabhedon upasanhār kiyā gayā hai].
devagatinām aur devāyuke udayase [arthāt devagatināmakarma aur devāyukarmake udayake nimittase] dev hote hain; ve bhavanavāsī, vyantar, jyotiṣhka aur vaimānik aise 1nikāyabhedoṅke kāraṇ chār prakārake haĩn. manuṣhyagatinām aur manuṣhyāyuke udayase manuṣhya hote hain; ve karmabhūmij aur bhogabhūmij aise bhedoṅke kāraṇ do prakārake haĩn. tiryañchagatinām aur tiryañchāyuke udayase tiryañch hote hain; ve pr̥ithvī, shambūk, jūn, ḍān̐s, jalachar, urag, pakṣhī, parisarpa, chatuṣhpād [chaupāye] ityādi bhedoṅke kāraṇ anek prakārake haĩn. narakagatinām aur narakāyuke udayase nārak hote hain; ve 2ratnaprabhābhūmij, sharkarāprabhābhūmij, bālukāprabhābhūmij, paṅkaprabhābhūmij, dhūmaprabhābhūmij, tamaḥprabhābhūmij aur mahātamaḥprabhābhūmij aise bhedoṅke kāraṇ sāt prakārake haĩn.
unamen, dev, manuṣhya aur nārakī pañchendriy hī hote haĩn. tiryañch to katipay -------------------------------------------------------------------------- 1. nikāy = samūh 2. ratnaprabhābhūmij = ratnaprabhā nāmakī bhūmimen [–pratham narakamen] utpanna .
Page 177 of 264
PDF/HTML Page 206 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
pāuṇṇanti ya aṇṇan gadimāussan salessavasā.. 119..
prāpnuvanti chānyān gatimāyuṣhkan svaleshyāvashāt.. 119..
gatyāyurnāmodayanirvr̥uttatvāddevatvādīnāmanātmasvabhāvatvodyotanametat.
kṣhīyate hi krameṇārabdhaphalo gatināmavisheṣh āyurvisheṣhashcha jīvānām. evamapi teṣhān gatyantarasyāyurantarasya cha kaṣhāyānurañjitā yogapravr̥uttirleshyā bhavati bījan, tatastaduchitamev ----------------------------------------------------------------------------- pañchendriy hote hain aur katipay ekendriy, dvīndriy, trīndriy aur chaturindriy bhī hote haĩn.
bhāvārthaḥ– yahān̐ aisā tātparya grahaṇ karanā chāhiye ki chār gatise vilakṣhaṇ, svātmopalabdhi jisakā lakṣhaṇ hai aisī jo siddhagati usakī bhāvanāse rahit jīv athavā siddhasadrash nijashuddhātmākī bhāvanāse rahit jīv jo chaturgatināmakarma upārjit karate hain usake udayavash ve devādi gatiyommen utpanna hote haĩn.. 118..
kṣhīṇ honese [te api] jīv [svaleshyāvashāt] apanī leshyāke vash [khalu] vāstavamen [anyān gatim āyuṣhkan cha] anya gati aur āyuṣhya [prāpnuvanti] prāpta karate haĩn.
anātmasvabhāvabhūt hain [arthāt devatva, manuṣhyatva, tiryañchatva aur nārakatva ātmākā svabhāv nahīn hai] aisā darshāyā gayā hai.
jīvoṅko, jisakā phal prārambha hojātā hai aisā amuk gatināmakarma aur amuk āyuṣhakarma kramashaḥ kṣhayako prāpta hotā hai. aisā hone par bhī unhen kaṣhāy–anurañjit yogapravr̥uttirūp leshyā anya -------------------------------------------------------------------------- kaṣhāy–anurañjit =kaṣhāyarañjit; kaṣhāyase raṅgī huī. [kaṣhāyase anurañjit yogapravr̥utti so leshyā hai.]
tyān anya gati–āyuṣhya pāme jīv nijaleshyāvashe. 119.
Page 178 of 264
PDF/HTML Page 207 of 293
single page version
178
gatyantaramāyurantarañch te prāpnuvanti. evan kṣhīṇākṣhīṇābhyāmapi punaḥ punarnavībhūtābhyān gatināmāyuḥkarmabhyāmanātmasvabhāvabhūtābhyāmapi chiramanugamyamānāḥ sansarantyātmānamachetayamānā jīvā iti.. 119..
dehavihūṇā siddhā bhavvā sansāriṇo abhavvā ya.. 120..
dehavihīnāḥ siddhāḥ bhavyāḥ sansāriṇo‘bhavyāshcha.. 120..
----------------------------------------------------------------------------- gati aur anya āyuṣhakā bīj hotī hai [arthāt leshyā anya gatināmakarma aur anya āyuṣhakarmakā kāraṇ hotī hai], isaliye usake uchit hī anya gati tathā anya āyuṣh ve prāpta karate haĩn. is prakār kṣhīṇ–akṣhīṇapaneko prāpta hone par bhī punaḥ–punaḥ navīn utpanna hoevāle gatināmakarma aur āyuṣhakarma [pravāharūpase] yadyapie ve anātmasvabhāvabhūt hain tathāpi–chirakāl [jīvoṅke] sāth sāth rahate hain isaliye, ātmāko nahīn chetanevāle jīv sansaraṇ karate hain [arthāt ātmākā anubhav nahīn karanevāle jīv sansāramen paribhramaṇ karate hain].
bhāvārthaḥ– jīvoṅko devatvādikī prāptimen paudgalik karma nimittabhūt hain isaliye devatvādi jīvakā svabhāv nahīn hai.
[punashcha, dev marakar dev hī hotā rahe aur manuṣhya marakar manuṣhya hī hotā rahe is mānyatākā bhī yahān̐ niṣhedh huā. jīvoṅko apanī leshyāke yogya hī gatināmakarma aur āyuṣhakarmakā bandha hotā hai aur isaliye usake yogya hī anya gati–āyuṣh prāpta hotī hai] .. 119..
anvayārthaḥ– [ete jīvanikāyāḥ] yah [pūrvokta] jīvanikāy [dehapravīchāramāshritāḥ] dehamen vartanevāle arthāt dehasahit [bhaṇitāḥ] kahe gaye hain; [dehavihīnāḥ siddhāḥ] deharahit aise siddha haĩn. -------------------------------------------------------------------------- pahaleke karma kṣhīṇ hote hain aur bādake akṣhīṇarūpase vartate haĩn.
ne dehavirahit siddha chhe; sansārī bhavya–abhavya chhe. 120.
Page 179 of 264
PDF/HTML Page 208 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
uktajīvaprapañchopasanhāro‘yam.
ete hyuktaprakārāḥ sarve sansāriṇo dehapravīchārāḥ, adehapravīchārā bhagavantaḥ siddhāḥ shuddhā jīvāḥ. tatra dehapravīchāratvādekaprakāratve‘pi sansāriṇo dviprakārāḥ bhavyā abhavyāshcha. te shuddha– svarūpopalambhashaktisadbhāvāsadbhāvābhyān pāchyāpāchyamudgavadabhidhīyant iti.. 120..
jan havadi tesu ṇāṇan jīvo tti ya tan parūventi.. 121..
yadbhavati teṣhu gnānan jīv iti cha tatprarūpayanti.. 121..
----------------------------------------------------------------------------- [sansāriṇāḥ] sansārī [bhavyāḥ abhavyāḥ cha] bhavya aur abhavya aise do prakārake haĩn.
ṭīkāḥ– yah ukta [–pahale kahe gaye] jīvavistārakā upasanhār hai.
jinake prakār [pahale] kahe gaye aise yah samasta sansārī dehamen vartanevāle [arthāt dehasahit] hain; dehamen nahīn vartanevāle [arthāt deharahit] aise siddhabhagavanta hain– jo ki shuddha jīv hai. vahān̐, dehamen vartanekī apekṣhāse sansārī jīvoṅkā ek prakār hone par bhī ve bhavya aur abhavya aise do prakārake haĩn. ‘1pāchya’ aur ‘2apāchya’ mūn̐gakī bhān̐ti, jinamen shuddha svarūpakī 3upalabdhikī shaktikā sadbhāv hai unhen ‘bhavya’ aur jinamen shuddha svarūpakī upalabdhikī shaktikā asadbhāv hai unhen ‘abhavya’ kahā jātā hain .. 120..
pr̥ithvīkāyikādi ‘jīvon’men] indriyān̐ jīv nahīn hai aur [ṣhaṭprakārāḥ pragnaptāḥ kāyāḥ punaḥ] chhah -------------------------------------------------------------------------- 1. pāchya = pakaneyogya; randhaneyogya; sījhane yogya; korā na ho aisā. 2. apāchya = nahīn pakaneyogya; randhane–sījhanekī yogyatā rahit; korā. 3. upalabdhi = prāpti; anubhava.
chhe temanāmān gnān je bas te ja jīv nirdiṣhṭa chhe. 121.
Page 180 of 264
PDF/HTML Page 209 of 293
single page version
180
vyavahārajīvatvaikāntapratipattinirāso‘yam.
ya ime ekendriyādayaḥ pr̥uthivīkāyikādayashchānādijīvapudgalaparasparāvagāhamavalokya vya– vahāranayen jīvaprādhānyāñjīvā iti pragnāpyante. nishchayanayen teṣhu sparshanādīndriyāṇi pr̥uthivyādayashcha kāyāḥ jīvalakṣhaṇabhūtachaitanyasvabhāvābhāvānna jīvā bhavantīti. teṣhvev yatsvaparaparichchhittirūpeṇ prakāshamānan gnānan tadev guṇaguṇinoḥ kathañchidabhedājjīvatven prarūpyat iti.. 121..
kuvvadi hidamahidan vā bhuñjadi jīvo phalan tesĩn.. 122..
karoti hitamahitan vā bhuṅkte jīvaḥ phalan tayoḥ.. 122..
----------------------------------------------------------------------------- prakārakī shāstrokta kāyen bhī jīv nahīn hai; [teṣhu] unamen [yad gnānan bhavati] jo gnān hai [tat jīvaḥ] vah jīv hai [iti cha prarūpayanti] aisī [gnānī] prarūpaṇā karate haĩn.
ṭīkāḥ– yah, vyavahārajīvatvake ekāntakī pratipattikā khaṇḍan hai [arthāt jise mātra vyavahāranayase jīv kahā jātā hai usakā vāstavamen jīvarūpase svīkār karanā uchit nahīn hai aisā yahān̐ samajhāyā hai].
yah jo ekendriyādi tathā pr̥ithvīkāyikādi, ‘jīv’ kahe jāte hain, anādi jīv –pudgalakā paraspar avagāh dekhakar vyavahāranayase jīvake prādhānya dvārā [–jīvako mukhyatā dekar] ‘jīv’ kahe jāte haĩn. nishchayanayase unamen sparshanādi indriyān̐ tathā pr̥ithvī–ādi kāyen, jīvake lakṣhaṇabhūt chaitanyasvabhāvake abhāvake kāraṇ, jīv nahīn hain; unhīmmen jo svaparako gnaptirūpase prakāshamān gnān hai vahī, guṇ–guṇīke kathañchit abhedake kāraṇ, jīvarūpase prarūpit kiyā jātā hai.. 121..
anvayārthaḥ– [jīvaḥ] jīv [sarvan jānāti pashyati] sab jānatā hai aur dekhatā hai, [saukhyam ichchhati] sukhakī ichchhā karatā hai, [duḥkhāt bibheti] duḥkhase ḍaratā hai, [hitam ahitam karoti] -------------------------------------------------------------------------- pratipatti = svīkr̥uti; mānyatā.
hit–ahit jīv kare ane hit–ahitanun phaḷ bhogave. 122.
Page 181 of 264
PDF/HTML Page 210 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
anyāsādhāraṇajīvakāryakhyāpanametat.
chaitanyasvabhāvatvātkartr̥usthāyāḥ kriyāyāḥ gnapterdrasheshcha jīv ev kartā, na tatsambandhaḥ pudgalo, yathākāshādi. sukhābhilāṣhakriyāyāḥ duḥkhodvegakriyāyāḥ svasamveditahitāhitanirvirtanakriyāyāshcha chaitanyavivartarūpasaṅkalpaprabhavatvātsa ev kartā, nānyaḥ. shubhāshubhākarmaphalabhūtāyā iṣhṭāniṣhṭa– viṣhayopabhogakriyāyāshcha sukhaduḥkhasvarūpasvapariṇāmakriyāyā iv sa ev kartā, nānyaḥ. etenāsādhāraṇakāryānumeyatvan pudgalavyatiriktasyātmano dyotitamiti.. 122.. ----------------------------------------------------------------------------- hit–ahitako [shubh–ashubh bhāvoṅko] karatā hai [vā] aur [tayoḥ phalan bhuṅkte] unake phalako bhogatā hai.
aise jo jīvake kārya ve yahān̐ darshāye hain].
chaitanyasvabhāvapaneke kāraṇ, kartr̥usthit [kartāmen rahanevālī] kriyākā–gnapti tathā drashikā–jīv hī kartā hai; usake sambandhamen rahā huā pudgal usakā kartā nahīn hai, jis prakār ākāshādi nahīn hai usī prakāra. [chaitanyasvabhāvake kāraṇ jānane aur dekhane kī kriyākā jīv hī kartā hai; jahān̐ jīv hai vahān̐ chār arūpī achetan dravya bhī hain tathāpi ve jis prakār jānane aur dekhane kī kriyāke kartā nahīn hai usī prakār jīvake sāth sambandhamen rahe hue karma–nokarmarūp pudgal bhī us kriyāke kartā nahīn hai.] chaitanyake vivartarūp [–parivartanarūp] saṅkalpakī utpatti [jīvamen] honeke kāraṇ, sukhakī abhilāṣhārūp kriyākā, duḥkhake udvegarūp kriyākā tathā svasamvedit hit–ahitakī niṣhpattirūp kriyākā [–apanese sañchetan kiye jānevāle shubh–ashubh bhāvoṅko rachanerūp kriyākā] jīv hī kartā hai; anya nahīn hai. shubhāshubh karmake phalabhūt iṣhṭāniṣhṭaviṣhayopabhogakriyākā, sukh– duḥkhasvarūp svapariṇāmakriyākī bhān̐ti, jīv hī kartā hai; anya nahī̃n.
isase aisā samajhāyā ki [uparokta] asādhāraṇ kāryon dvārā pudgalase bhinna aisā ātmā anumey [–anumān kar sakane yogya] hai. -------------------------------------------------------------------------- iṣhṭāniṣhṭa viṣhay jisamen nimittabhūt hote hain aise sukhaduḥkhapariṇāmoṅke upabhogarūp kriyāko jīv karatā hai
Page 182 of 264
PDF/HTML Page 211 of 293
single page version
182
abhigachchhadu ajjīvan ṇāṇantaridehin liṅgehĩn.. 123..
abhigachchhatvajīvan gnānāntaritairliṅgaiḥ.. 123..
jīvājīvavyākhayopasanhāropakṣhepasūchaneyam. -----------------------------------------------------------------------------
bhāvārthaḥ– sharīr, indriy, man, karma ādi pudgal yā anya koī achetan dravya kadāpi jānate nahīn hai, dekhate nahīn hai, sukhakī ichchhā nahīn karate, duḥkhase ḍarate nahīn hai, hit–ahitamen pravartate nahīn hai yā unake phalako nahīn bhogate; isaliye jo jānatā hai aur dekhatā hai, sukhakī ichchhā karatā hai, duḥkhase bhayabhīt hotā hai, shubh–ashubh bhāvommen pravartatā hai aur unake phalako bhogatā hai, vah, achetan padārthoṅke sāth rahane par bhī sarva achetan padārthoṅkī kriyāonse bilakul vishiṣhṭa prakārakī kriyāen̐ karanevālā, ek vishiṣhṭa padārtha hai. isaprakār jīv nāmakā chaitanyasvabhāvī padārthavisheṣh–ki jisakā gnānī svayam spaṣhṭa anubhav karate hain vah–apanī asādhāraṇ kriyāon dvārā anumey bhī hai.. 122..
anvayārthaḥ– [evam] isaprakār [anyaiḥ api bahukaiḥ paryāyaiḥ] anya bhī bahut paryāyonn dvārā [jīvam abhigamya] jīvako jānakar [gnānāntaritaiḥ liṅgaiḥ] gnānase anya aise [jaṛ] liṅgonn dvārā [ajīvam abhigachchhatu] ajīv jāno.
ṭīkāḥ– yah, jīv–vyākhyānake upasanhārakī aur ajīv–vyākhyānake prārambhakī sūchanā hai. --------------------------------------------------------------------------
Page 183 of 264
PDF/HTML Page 212 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
prapañchitavivitravikalparūpaiḥ, nishchayanayen moharāgadveṣhapariṇatisampāditavishvarūpatvātkadāchidashuddhaiḥ kadāchittadabhāvāchchhuddhaishchaitanyavivartagranthirūpairbahubhiḥ paryāyaiḥ jīvamadhigachchhet. adhigamya chaivamachaitanya– svabhāvatvāt gnānādarthāntarabhūtairitaḥ prapañchyamānairliṅgairjīvasambaddhamasambaddhan vā svato bhedabuddhi–prasiddhay rthamajīvamadhigachchhediti.. 123..
-----------------------------------------------------------------------------
isaprakār is nirdeshake anusār [arthāt upar saṅkṣhepamen samajhāye anusār], [1] vyavahāranayase 1karmagranthapratipādit jīvasthān–guṇasthān–mārgaṇāsthān ityādi dvārā 2prapañchit vichitra bhedarūp bahu paryāyon dvārā, tathā [2] nishchayanayase moharāg–dveṣhapariṇatisamprāpta 3vishvarūpatāke kāraṇ kadāchit ashuddha [aisī] aur kadāchit usake [–moharāgadveṣhapariṇatike] abhāvake kāraṇ shuddha aisī 4chaitanyavivartagranthirūp bahu paryāyon dvārā, jīvako jāno. isaprakār jīvako jānakar, achaitanyasvabhāvake kāraṇ, 5gnānase arthāntarabhūt aise, yahān̐se [abakī gāthāommen] kahe jānevāle liṅgonn dvārā, 6jīv– sambaddha yā jīv–asambaddha ajīvako, apanese bhedabuddhikī prasiddhike liye jāno.. 123..
isaprakār jīvapadārthakā vyākhyān samāpta huā. -------------------------------------------------------------------------- 1. karmagranthapratipādit = gommaṭasārādi karmapaddhatike granthomen prarūpit –nirūpit . 2. prapañchit = vistārapūrvak kahī gaī. 3. moharāgadveṣhapariṇatike kāraṇā jīvako vishvarūpatā arthāt anekarūpatā prāpta hotī hai. 4. granthi = gān̐ṭha. [jīvakī kadāchit ashuddha aur kadāchit shuddha aisī paryāyen chaitanyavivartakī–chaitanyapariṇamanakī–
5. gnānase arthānntarabhūt = gnānase anyavastubhūt; gnānase anya arthāt jaṛạ̣. [ajīvakā svabhāv achaitanya honeke
6. jīvake sāth sambaddha yā jīv sāth asambaddha aise ajīvako jānanekā prayojan yah hai ki samasta ajīv
Page 184 of 264
PDF/HTML Page 213 of 293
single page version
184
ath ajīvapadārthavyākhyānam.
tesin achedaṇattan bhaṇidan jīvassa chedaṇadā.. 124..
teṣhāmachetanatvan bhaṇitan jīvasya chetanatā.. 124..
ākāshādīnāmevājīvatve hetūpanyāso‘yam.
ākāshakālapudgaladharmādharmeṣhu chaitanyavisheṣharūpā jīvaguṇā no vidyante, ākāshādīnān teṣhāmachetanatvasāmānyatvāt. achetanatvasāmānyañchākāshādīnāmev, jīvasyaiv chetanatvasāmānyā– diti.. 124..
jassa ṇa vijjadi ṇichchan tan samaṇā benti ajjīvan.. 125..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [ākāshakālapudgaladharmādharmeṣhu] ākāsh, kāl, pudgal, dharma aur adharmamen [jīvaguṇāḥ na santi] jīvake guṇ nahīn hai; [kyoṅki] [teṣhām achetanatvan bhaṇitam] unhen achetanapanā kahā hai, [jīvasya chetanatā] jīvako chetanatā kahī hai.
ṭīkāḥ– yah, ākāshādikā hī ajīvapanā darshāneke liye hetukā kathan hai.
ākāsh, kāl, pudgal, dharma aur adharmamen chaitanyavisheṣhonrūp jīvaguṇ vidyamān nahīn hai; kyoṅki un ākāshādiko achetanatvasāmānya hai. aur achetanatvasāmānya ākāshādiko hī hai, kyoṅki jīvako hī chetanatvasāmānya hai.. 124.. --------------------------------------------------------------------------
temān achetanatā kahī, chetanapaṇun kahyun jīvamā̃n. 124.
sukhaduḥkhasañchetan, ahitanī bhīti, udyam hit viṣhe
jene kadī hotān nathī, tene ajīv shramaṇo kahe. 125.
yasya na vidyate nityan tan shramaṇā bruvantyajīvam.. 125..
Page 185 of 264
PDF/HTML Page 214 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
ākāshādīnāmachetanatvasāmānye punaranumānametat. sukhaduḥkhagnānasya hitaparikarmaṇo‘hitabhīrutvasya cheti chaitanyavisheṣhāṇān nityamanupalabdher– vidyamānachaitanyasāmānyā evākāshādayo‘jīvā iti.. 125.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [sukhaduḥkhagnānan vā] sukhaduḥkhakā gnān [hitaparikarma] hitakā udyam [cha] aur [ahitabhīrutvam] ahitakā bhay– [yasya nityan na vidyate] yah jise sadaiv nahīn hote, [tam] use [shramaṇāḥ] shramaṇ [ajīvam bruvanti] ajīv kahate haĩn.
anupalabdhi hai [arthāt yah chaitanyavisheṣh ākāshādiko kisī kāl nahīn dekhe jāte], isaliye [aisā nishchit hotā hai ki] ākāshādi ajīvoṅko chaitanyasāmānya vidyamān nahīn hai.
bhāvārthaḥ– jise chetanatvasāmānya ho use chetanatvavisheṣh honā hī chāhie. jise chetanatvavisheṣh na ho use chetanatvasāmānya bhī nahīn hotā. ab, ākāshādi pān̐ch dravyoṅko sukhaduḥkhakā sañchetan, hit ke lie prayatna aur ahitake lie bhīti–yah chetanatvavisheṣh kabhī dekhe nahīn jāte; isaliye nishchit hotā hai ki ākāshādiko chetanatvasāmānya bhī nahīn hai, arthāt achetanatvasāmānya hī hai.. 125.. -------------------------------------------------------------------------- hit aur ahitake sambandhamen āchāryavar shrī jayasenāchāryadevakr̥ut tātparyavr̥utti nāmak ṭīkāmen nimnoktānusār
nishchayaratnatrayapariṇat paramātmadravyako hit samajhate hain aur ākulatāke utpādak aise duḥkhako tathā usake
kāraṇabhūt mithyātvarāgādipariṇat ātmadravyako ahit samajhate haĩn.
Page 186 of 264
PDF/HTML Page 215 of 293
single page version
186
arasamarūvamagandhan avvattan chedaṇāguṇamasaddan.
pudgaladravyaprabhavā bhavanti guṇāḥ paryāyāshcha bahavaḥ.. 126..
arasamarūpamagandhamavyaktan chetanāguṇamashabdam.
jānīhyaliṅgagrahaṇan jīvamanirdiṣhṭasansthānam.. 127..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [sansthānāni] [samachaturasrādi] sansthān, [saṅghātāḥ] [audārik sharīr sambandhī] saṅghāt, [varṇarasasparshagandhashabdāḥ cha] varṇa, ras, sparsha, gandha aur shabda–[bahavaḥ guṇāḥ paryāyāḥ cha] aise jo bahu guṇ aur paryāyen hain, [pudgaladravyaprabhavāḥ bhavanti] ve pudgaladravyaniṣhpanna hai.
[arasam arūpam agandham] jo aras, arūp tathā agandha hai, [avyaktam] avyakta hai, [ashabdam] ashabda hai, [anirdiṣhṭasansthānam] anirdiṣhṭasansthān hai [arthāt jisakā koī sansthān nahīn kahā aisā hai], [chetanāguṇam] chetanāguṇavālā hai aur [aliṅgagrahaṇam] indriyoṅke dvārā agrāhya hai, [jīvan jānīhi] use jīv jāno.
ṭīkāḥ– jīv–pudgalake sanyogamen bhī, unake bhedake kāraṇabhūt svarūpakā yah kathan hai [arthāt jīv aur pudgalake sanyogamen bhī, jisake dvārā unakā bhed jānā jā sakatā hai aise unake bhinna– bhinna svarūpakā yah kathan hai]. --------------------------------------------------------------------------
te bahu guṇo ne paryayo pudgaladaravaniṣhpanna chhe. 126.
je chetanāguṇ, arasarūp, agandhashabda, avyakta chhe,
Page 187 of 264
PDF/HTML Page 216 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
jīvapudgalayoḥ sanyoge‘pi bhedanibandhanasvarūpākhyānametat.
yatkhalu sharīrasharīrisanyoge sparsharasagandhavarṇaguṇatvātsashabdatvātsansthānasaṅgātādiparyāy– pariṇatatvāchcha indriyagrahaṇayogyan, tatpudgaladravyam. yatpunarasparsharasagandhavarṇaguṇatvādashabdatvād– nirdiṣhṭasansthānatvādavyaktatvādiparyāyaiḥ pariṇatatvāchcha nendriyagrahaṇayogyan, tachchetanā– guṇatvāt rūpibhyo‘rūpibhyashchājīvebhyo vishiṣhṭan jīvadravyam. evamih jīvājīvayorvāstavo bhedaḥ samyaggnāninān mārgaprasiddhayarthan pratipādit iti.. 126–127..
-----------------------------------------------------------------------------
kāraṇ, sashabda honeke kāraṇ tathā sansthān–saṅghātādi paryāyonrūpase pariṇat honeke kāraṇ indriyagrahaṇayogya hai, vah pudgaladravya haie; aur [2] jo sparsha–ras–gandha–varṇaguṇ rahit honeke kāraṇ, ashabda honeke kāraṇ, anirdiṣhṭasansthān honeke kāraṇ tathā 2avyaktatvādi paryāyonrūpase pariṇat honeke kāraṇ indriyagrahaṇayogya nahīn hai, vah, chetanāguṇamayapaneke kāraṇ rūpī tathā arūpī ajīvonse 3vishiṣhṭa [bhinna] aisā jīvadravya hai.
is prakār yahān̐ jīv aur ajīvakā vāstavik bhed samyaggnānīyoṅke mārgakī prasiddhike hetu pratipādit kiyā gayā.
hai aur apaneko sharīrādirūp mānate haĩn. unhen jīvadravya tathā ajīvadravyakā yathārtha bhed darshākar muktikā mārga prāpta karāneke hetu yahān̐ jaṛ pudgaladravyake aur chetan jīvadravyake vītarāgasarvagnakathit lakṣhaṇ kahe gae. jo jīv un lakṣhaṇoṅko jānakar, apaneko ek svataḥsiddha svatantra dravyarūpase pahichānakar, bhedavignānī anubhavī hotā hai, vah nijātmadravyamen līn hokar mokṣhamārgako sādhakar shāshvat nirākul sukhakā bhoktā hotā hai.] 126–127..
is prakār ajīvapadārthakā vyākhyān samāpta huā. -------------------------------------------------------------------------- 1. sharīrī = dehī; sharīravālā [arthāt ātmā]. 2. avyaktatvādi = avyaktatva ādi; aprakaṭatva ādie. 3. vishiṣhṭa = bhinna; vilakṣhaṇ; khās prakārakā.
Page 188 of 264
PDF/HTML Page 217 of 293
single page version
188
uktau mūlapadārthau. ath sanyogapariṇāmanirvr̥uttetarasaptapadārthānāmupoddhātārthan jīvapudgal– karmachakramanuvarṇyate–
pariṇāmādo kamman kammādo hodi gadisu gadī.. 128..
pariṇāmātkarma karmaṇo bhavati gatiṣhu gatiḥ.. 128..
gatimadhigatasya deho dehādindriyāṇi jāyante.
taistu viṣhayagrahaṇan tato rāgo vā dveṣho vā.. 129..
jāyate jīvasyaivan bhāvaḥ sansārachakravāle.
iti jinavarairbhaṇito‘nādinidhanaḥ sanidhano vā.. 130..
-----------------------------------------------------------------------------
do mūlapadārtha kahe gae ab [unake] sanyogapariṇāmase niṣhpanna honevāle anya sāt padārthoṅke upodghātake hetu jīvakarma aur pudgalakarmake chakrakā varṇan kiyā jātā hai. --------------------------------------------------------------------------
gatiprāptane tan thāy, tanathī indriyo vaḷī thāy chhe,
enāthī viṣhay grahāy, rāgadveṣh tethī thāy chhe. 129.
e rīt bhāv anādinidhan anādisānt thayā kare
sansārachakra viṣhe jīvone–em jinadevo kahe. 130.
Page 189 of 264
PDF/HTML Page 218 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
ih hi sansāriṇo jīvādanādibandhanopādhivashen snigdhaḥ pariṇāmo bhavati. pariṇāmātpunaḥ pudgalapariṇāmātmakan karma. karmaṇo nārakādigatiṣhu gatiḥ. gatyadhigamanā–ddehaḥ. dehādindriyāṇi. indriyebhyo viṣhayagrahaṇam. viṣhayagrahaṇādrāgadveṣhau. rāgadveṣhābhyān punaḥ snigdhaḥ pariṇāmaḥ. pariṇāmātpunaḥ pudgalapariṇāmātmakan karma. karmaṇaḥ punarnārakādigatiṣhu gatiḥ. gatyadhigamanātpunardehaḥ. dehātpunarindriyāṇi. indriyebhyaḥ punarviṣhayagrahaṇam. viṣhayagrahaṇātpunā rāgadveṣhau. rāgadveṣhābhyān punarapi snigdhaḥ pariṇāmaḥ. evamidamanyonyakāryakāraṇabhūtajīvapudgal–pariṇāmātmakan karmajālan sansārachakre jīvasyānādyanidhanan anādisanidhanan vā chakravatparivartate. tadatra pudgalapariṇāmanimitto jīvapariṇāmo jīvapariṇāmanimittaḥ pudgalapariṇāmashcha vakṣhyamāṇ–padārthabījatven sampradhāraṇīy iti.. 128–130.. -----------------------------------------------------------------------------
pariṇāmaḥ bhavati] usase pariṇām hotā hai [arthāt use snigdha pariṇām hotā hai], [pariṇāmāt karma] pariṇāmase karma aur [karmaṇaḥ] karmase [gatiṣhu gatiḥ bhavati] gatiyommen gaman hotā hai.
[gatim adhigatasya dehaḥ] gatiprāptako deh hotī hai, [dehāt indriyāṇi jāyante] dehathī indriyān̐ hotī hai, [taiḥ tu viṣhayagrahaṇan] indriyonse viṣhayagrahaṇ aur [tataḥ rāgaḥ vā dveṣhaḥ vā] viṣhayagrahaṇase rāg athavā dveṣh hotā hai.
[evan bhāvaḥ] aise bhāv, [sansārachakravāle] sansārachakramen [jīvasya] jīvako [anādinidhanaḥ sanidhanaḥ vā] anādi–ananta athavā anādi–sānta [jāyate] hote rahate hain–[iti jinavaraiḥ bhaṇitaḥ] aisā jinavaronne kahā hai.
pariṇāmase pudgalapariṇāmātmak karma, karmase narakādi gatiyommen gaman, gatikī prāptise deh, dehase indriyān̐, indriyonse viṣhayagrahaṇ, viṣhayagrahaṇase rāgadveṣh, rāgadveṣhase phir snigdha pariṇām, pariṇāmase phir pudgalapariṇāmātmak karma, karmase phir narakādi gatiyommen gaman, gatikī prāptise phir deh, dehase phir indriyān̐, indriyonse phir viṣhayagrahaṇ, viṣhayagrahaṇase phir rāgadveṣh, rāgadveṣhase phir punaḥ snigdha pariṇāma. is prakār yah anyonya 1kāryakāraṇabhūt jīvapariṇāmātmak aur pudgalapariṇāmātmak karmajāl sansārachakramen jīvako anādi–anantarūpase athavā anādi–sāntarūpase chakrakī bhān̐ti punaḥ– punaḥ hote rahate haĩn. -------------------------------------------------------------------------- 1. kārya arthāt naimittik, aur kāraṇ arthāt nimitta. [jīvapariṇāmātmak karma aur pudgalapariṇāmātmak karma
jīvako anādi–sānta hote haĩn.]
Page 190 of 264
PDF/HTML Page 219 of 293
single page version
190
is prakār yahān̐ [aisā kahā ki], pudgalapariṇām jinakā nimitta hai aise jīvapariṇām aur jīvapariṇām jinakā nimitta hai aise pudgalapariṇām ab āge kahe jānevāle [puṇyādi sāt] padārthoṅke bījarūp avadhāranā.
bhāvārthaḥ– jīv aur pudgalako paraspar nimitta–naimittikarūpase pariṇām hotā hai. us pariṇāmake kāraṇ puṇyādi padārtha utpanna hote hain, jinakā varṇan agalī gāthāommen kiyā jāegā.
prashnaḥ– puṇyādi sāt padārthoṅkā prayojan jīv aur ajīv in do se hī pūrā ho jātā hai, kyoṅki ve jīv aur ajīvakī hī paryāyen haĩn. to phir ve sāt padārtha kisalie kahe jā rahe hain?
uttaraḥ– bhavyoṅko hey tattva aur upādey tattva [arthāt hey aur upādey tattvoṅkā svarūp tathā unake kāraṇ] darshāneke hetu unakā kathan hai. duḥkh vah hey tattva hai, unakā kāraṇ sansār hai, sansārakā kāraṇ āsrav aur bandha do hain [athavā vistārapūrvak kahe to puṇya, pāp, āsrav aur bandha chār hain] aur unakā kāraṇ mithyādarshan–gnān–chāritra hai. sukh vah upādey tattva hai, usakā kāraṇ mokṣha hai, mokṣhakā kāraṇ samvar aur nirjarā hai aur unakā kāraṇ samyagdarshan–gnān–chāritra hai. yah prayojanabhūt bāt bhavya jīvoṅko pragaṭarūpase darshāneke hetu puṇyādi 1sāt padārthoṅkā kathan hai.. 128– 130.. -------------------------------------------------------------------------- 1. agnānī aur gnānī jīv puṇyādi sāt padārthommesen kin–kin padārthoṅke kartā hain tatsambandhī āchāryavar shrī
dvārā, bhaviṣhyakālamen pāpakā anubandha karanevāle puṇyapadārthakā bhī kartā hotā hai. jo gnānī jīv hai vah,
nirvikār–ātmatattvaviṣhayak ruchi, tadviṣhayak gnapti aur tadviṣhayak nishchal anubhūtirūp abhedaratnatrayapariṇām
dvārā, samvar–nirjarā–mokṣhapadārthoṅkā kartā hotā hai; aur jīv jab pūrvokta nishchayaratnatrayamen sthir nahīn rah
sakatā tab nirdoṣhaparamātmasvarūp arhant–siddhoṅkī tathā unakā [nirdoṣh paramātmākā] ārādhan karanevāle
āchārya–upādhyāy–sādhuoṅkī nirbhar asādhāraṇ bhaktirūp aisā jo sansāravichchhedake kāraṇabhūt, paramparāse
muktikāraṇabhūt, tīrthaṅkaraprakr̥iti ādi puṇyakā anubandha karanevālā vishiṣhṭa puṇya use anīhitavr̥uttise nidānarahit
pariṇāmase karatā hai. is prakār agnānī jīv pāpādi chār padārthoṅkā kartā hai aur gnānī samvarādi tīn
padārthoṅkā kartā haie.
Page 191 of 264
PDF/HTML Page 220 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
ath puṇyapāpapadārthavyākhyānam.
vidyate tasya shubho vā ashubho vā bhavati pariṇāmaḥ.. 131..
-----------------------------------------------------------------------------
ab puṇya–pāpapadārthakā vyakhyān hai.
athavā [chittaprasādaḥ] chittaprasannatā [vidyate] hai, [tasya] usee [shubhaḥ vā ashubhaḥ vā] shubh athavā ashubh [pariṇāmaḥ] pariṇām [bhavati] hai. -------------------------------------------------------------------------
samyagdarshanagnānachāritra hī sansāravichchhedake kāraṇabhūt hain, parantu jab vah samyagdarshan–gnān–chāritra apūrṇadashāmen hotā hai tab usake sāth anichchhitavr̥uttise vartate hue vishiṣhṭa puṇyamen sansāravichchhedake kāraṇapanekā ārop kiyā jātā hai. vah ārop bhī vāstavik kāraṇake–samyagdarshanādike –astitvamen hī ho sakatā hai.]
te jīvane shubh vā ashubh pariṇāmano sadbhāv chhe. 131.