Page 192 of 264
PDF/HTML Page 221 of 293
single page version
192
puṇyapāpayogyabhāvasvabhāvākhyāpanametat.
ih hi darshanamohanīyavipākakaluṣhapariṇāmatā mohaḥ. vichitrachāritramohanīyavipākapratyaye prītyaprītī rāgadveṣhau. tasyaiv mandodaye vishuddhapariṇāmatā chittaprasādapariṇāmaḥ. evamime yasya bhāve bhavanti, tasyāvashyan bhavati shubho‘shubho vā pariṇāmaḥ. tatra yatra prashastarāgashchittaprasādashcha tatra shubhaḥ pariṇāmaḥ, yatra tu mohadveṣhāvaprashastarāgashcha tatrā‘shubh iti.. 131..
doṇhan poggalametto bhāvo kammattaṇan patto.. 132..
dvayoḥ pudgalamātro bhāvaḥ karmatvan prāptaḥ.. 132..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, puṇya–pāpake yogya bhāvake svabhāvakā [–svarūpakā] kathan hai.
yahān̐, darshanamohanīyake vipākase jo kaluṣhit pariṇām vah moh hai; vichitra [–anek prakārake] chāritramohanīyakā vipāk jisakā āshray [–nimitta] hai aisī prīti–aprīti vah rāg–dveṣh hai; usīke [chāritramohanīyake hī] mand udayase honevāle jo vishuddha pariṇām vah 1chittaprasādapariṇām [–manakī prasannatārūp pariṇām] hai. is prakār yah [moh, rāg, dveṣh athavā chittaprasād] jisake bhāvamen hai, use avashya shubh athavā ashubh pariṇām hai. usamen, jahān̐ prashasta rāg tathā chittaprasād hai vahān̐ shubh pariṇām hai aur jahān̐ moh, dveṣh tathā aprashasta rāg hai vahān̐ ashubh pariṇām hai.. 131..
anvayārthaḥ– [jīvasya] jīvake [shubhapariṇāmaḥ] shubh pariṇām [puṇyam] puṇya hain aur [ashubhaḥ] ashubh pariṇām [pāpam iti bhavati] pāp hain; [dvayoḥ] un donoṅke dvārā [pudgalamātraḥ bhāvaḥ] pudgalamātra bhāv [karmatvan prāptaḥ] karmapaneko prāpta hote hain [arthāt jīvake puṇya–pāpabhāvake nimittase sātā–asātāvedanīyādi pudgalamātra pariṇām vyavahārase jīvakā karma kahe jāte hain]. -------------------------------------------------------------------------- 1. prasād = prasannatā; vishuddhatā; ujjvalatā.
tenā nimitte paudgalik pariṇām karmapaṇun lahe. 132.
Page 193 of 264
PDF/HTML Page 222 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
puṇyapāpasvarūpākhyānametat.
jīvasya kartuḥ nishchayakarmatāmāpannaḥ shubhapariṇāmo dravyapuṇyasya nimittamātratven kāraṇī– bhūtatvāttadāsravakṣhaṇādūrdhvan bhavati bhāvapuṇyam. evan jīvasya karturnishchayakarmatāmāpanno‘shubhapariṇāmo dravyapāpasya nimittamātratven kāraṇībhūtatvāttadāsravakṣhaṇādūrdhvan bhāvapāpam. pudgalasya karturnishchayakarmatāmāpanno vishiṣhṭaprakr̥ititvapariṇāmo jīvashubhapariṇāmanimitto dravyapuṇyam. pudgalasya karturnishchayakarmatāmāpanno vishiṣhṭaprakr̥ititvapariṇāmo jīvāshubhapariṇāmanimitto dravyapāpam. evan vyavahāranishchayābhyāmātmano mūrtamamūrtañcha karma pragnāpitamiti.. 132.. -----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, puṇya–pāpake svarūpakā kathan hai.
‘dravyapuṇyāsrav’ke prasaṅgakā anusaraṇ karake [–anulakṣha karake] ve shubhapariṇām ‘bhāvapuṇya’ haĩn. [sātāvedanīyādi dravyapuṇyāsravakā jo prasaṅg banatā hai usamen jīvake shubhapariṇām nimittakāraṇ hain isaliye ‘dravyapuṇyāsrav’ prasaṅgake pīchhe–pīchhe usake nimittabhūt shubhapariṇāmako bhī ‘bhāvapuṇya’ aisā nām hai.] is prakār jīvarūp kartāke nishchayakarmabhūt ashubhapariṇām dravyapāpako nimittamātrarūpase kāraṇabhūt hain isaliye ‘dravyapāpāsrav’ke prasaṅgakā anusaraṇ karake [–anulakṣha karake] ve ashubhapariṇām ‘bhāvapāp’ haĩn.
prakr̥itirūp pariṇām]–ki jinamen jīvake shubhapariṇām nimitta hain ve–dravyapuṇya haĩn. pudgalarūp kartāke nishchayakarmabhūt vishiṣhṭaprakr̥itirūp pariṇām [–asātāvedanīyādi khās prakr̥itirūp pariṇām] – ki jinamen jīvake ashubhapariṇām nimitta hain ve–dravyapāp haĩn.
is prakār vyavahār tathā nishchay dvārā ātmāko mūrta tathā amūrta karma darshāyā gayā. -------------------------------------------------------------------------- 1. jīv kartā hai aur shubhapariṇām usakā [ashuddhanishchayanayase] nishchayakarma hai. 2. pudgal kartā hai aur vishiṣhṭaprakr̥itirūp pariṇām usakā nishchayakarma hai [arthāt nishchayase pudgal kartā haie aur
Page 194 of 264
PDF/HTML Page 223 of 293
single page version
194
jīveṇ suhan dukkhan tamhā kammāṇi muttāṇi.. 133..rabadya
jīven sukhan duḥkhan tasmātkarmāṇi mūrtāni.. 133..
mūrtakarmasamarthanametat.
yato hi karmaṇān phalabhūtaḥ sukhaduḥkhahetuviṣhayo mūrto mūrtairindriyairjīven niyatan bhujyate, tataḥ karmaṇān mūrtatvamanumīyate. tathā hi–mūrtan karma, mūrtasambandhenānubhūyamānamūrtaphalatvādākhu–viṣhavaditi.. 133.. -----------------------------------------------------------------------------
bhāvārthaḥ– nishchayase jīvake amūrta shubhāshubhapariṇāmarūp bhāvapuṇyapāp jīvakā karma hai. shubhāshubhapariṇām dravyapuṇyapāpakā nimittakāraṇ honake kāraṇ mūrta aise ve pudgalapariṇāmarūp [sātā– asātāvedanīyādi] dravyapuṇyapāp vyavahārase jīvakā karma kahe jāte haĩn.. 132..
anvayārthaḥ– [yasmāt] kyoṅki [karmaṇaḥ phalan] karmakā phal [viṣhayaḥ] jo [mūrta] viṣhay ve [niyatam] niyamase [sparshaiḥ] [mūrta aisī] sparshanādi–indriyon dvārā [jīven] jīvase [sukhan duḥkhan] sukharūpase athavā duḥkharūpase [bhujyate] bhoge jāte hain, [tasmāt] isaliye [karmāṇi] karma [mūrtāni] mūrta haĩn.
ṭīkāḥ– yah, mūrta karmakā samarthan hai.
karmakā phal jo sukh–duḥkhake hetubhūt mūrta viṣhay ve niyamase mūrta indriyonn dvārā jīvase bhoge jāte hain, isaliye karmake mūrtapanekā anumān ho sakatā hai. vah is prakāraḥ– jis prakār mūṣhakaviṣh mūrta hai usī prakār karma mūrta hai, kyoṅki [mūṣhakaviṣhake phalakī bhān̐ti] mūrtake sambandha dvārā anubhavamen ānevālā aisā mūrta usakā phal hai. [chūheke viṣhakā phal (–sharīramen sūjan ānā, bukhār ānā ādi) mūrta haie aur mūrta sharīrake sambandha dvārā anubhavamen ātā hai–bhogā jātā hai, isaliye anumān ho --------------------------------------------------------------------------
jīv bhogave duḥkhe–sukhe, tethī karam te mūrta chhe. 133.
Page 195 of 264
PDF/HTML Page 224 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
jīvo muttivirahido gāhadi te tehin uggahadi.. 134..
jīvo mūrtivirahito gāhati tāni tairavagāhyate.. 134..
mūrtakarma spr̥ushati, tatastanmūrtan ten sah snehaguṇavashādbandhamanubhavati. eṣh mūrtayoḥ karmaṇorbandh–prakāraḥ. ath nishchayanayenāmūrto jīvo‘nādimūrtakarmanimittarāgādipariṇāmasnigdhaḥ san vishiṣhṭatayā mūrtāni ----------------------------------------------------------------------------- sakatā hai ki chūhekā viṣhakā mūrta hai; usī prakār karmakā phal (–viṣhay) mūrta hai aur mūrta indriyoṅke sambandha dvārā anubhavamen ātā hai–bhogā jātā hai, isaliye anumān ho sakatā hai ki karma mūrta hai.] 133..
[bandham anubhavati] bandhako prāpta hotā hai; [mūrtivirahitaḥ jīvaḥ] mūrtatvarahit jīv [tāni gāhati] mūrtakarmoṅko avagāhatā hai aur [taiḥ avagāhyate] mūrtakarma jīvako avagāhate hain [arthāt donon ekadūsaremen avagāh prāpta karate hain].
ṭīkāḥ– yah, mūrtakarmakā mūrtakarmake sāth jo bandhaprakār tathā amūrta jīvakā mūrtakarmake sāth jo bandhaprakār usakī sūchanā hai.
yahān̐ [is lokamen], sansārī jīvamen anādi santatise [–pravāhase] pravartatā huā mūrtakarma vidyamān hai. vah, sparshādivālā honeke kāraṇ, āgāmī mūrtakarmako sparsha karatā hai; isaliye mūrta aisā vah vah usake sāth, snigdhatvaguṇake vash [–apane snigdharūkṣhatvaparyāyake kāraṇ], bandhako prāpta hotā hai. yah, mūrtakarmakā mūrtakarmake sāth bandhaprakār hai. --------------------------------------------------------------------------
ātmā amūrat ne karam anyonya avagāhan lahe. 134.
Page 196 of 264
PDF/HTML Page 225 of 293
single page version
196
karmāṇyavagāhate, tatpariṇāmanimittalabdhātmapariṇāmaiḥ mūrtakarmabhirapi vishiṣhṭatayā‘vagāhyate cha. ayan tvanyonyāvagāhātmako jīvamūrtakarmaṇorbandhaprakāraḥ. evamamūrtasyāpi jīvasya mūrten puṇyapāpakarmaṇā kathañchidbandho na virudhyate.. 134..
ath āsravapadārthavyākhyānam.
chittamhi ṇatthi kalusan puṇṇan jīvassa āsavadi.. 135..
chitte nāsti kāluṣhyan puṇyan jīvasyāsravati.. 135..
-----------------------------------------------------------------------------
punashcha [amūrta jīvakā mūrtakarmoṅke sāth bandhaprakār is prakār hai ki], nishchayanayase jo amūrta hai aisā jīv, anādi mūrtakarma jisakā nimitta hai aise rāgādipariṇām dvārā snigdha vartatā huā, mūrtakarmoṅko vishiṣhṭarūpase avagāhatā hai [arthāt ek–dūsareko pariṇāmamen nimittamātra hon aise sambandhavisheṣh sahit mūrtakarmoṅke kṣhetramen vyāpta hotā hai] aur us rāgādipariṇāmake nimittase jo apane [gnānāvaraṇādi] pariṇāmako prāpta hote hain aise mūrtakarma bhī jīvako vishiṣhṭarūpase avagāhate hain [arthāt jīvake pradeshoṅke sāth vishiṣhṭatāpūrvak ekakṣhetrāvagāhako prāpta hote hain]. yah, jīv aur mūrtakarmakā anyonya–avagāhasvarūp bandhaprakār hai. is prakār amūrta aise jīvakā bhī mūrta puṇyapāpakarmake sāth kathañchit [–kisī prakār] bandha virodhako prāpta nahīn hotā.. 134..
is prakār puṇya–pāpapadārthakā vyākhyān samāpta huā.
anvayārthaḥ– [yasya] jis jīvako [prashastaḥ rāgaḥ] prashasta rāg hai, [anukampāsanshritaḥ pariṇāmaḥ] anukampāyukta pariṇām haie [cha] aur [chitte kāluṣhyan na asti] chittamen kaluṣhatākā abhāv hai, [jīvasya] us jīvako [puṇyam āsravati] puṇya āsravit hotā hai. --------------------------------------------------------------------------
manamān nahīn kāluṣhya chhe, tyān puṇya–āsrav hoy chhe. 135.
Page 197 of 264
PDF/HTML Page 226 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
puṇyāsravasvarūpākhyānametat. prashastarāgo‘nukampāpariṇatiḥ chittasyākaluṣhatvañcheti trayaḥ shubhā bhāvāḥ dravyapuṇyāsravasya nimittamātratven kāraṇabhutatvāttadāsravakṣhaṇādūrdhvan bhāvapuṇyāsravaḥ. tannimittaḥ shubhakarmapariṇāmo yogadvāreṇ pravishatān pudgalānān dravyapuṇyāsrav iti.. 135..
aṇugamaṇan pi gurūṇan pasattharāgo tti
anugamanamapi gurūṇān prashastarāg iti bruvanti.. 136..
-----------------------------------------------------------------------------
prashasta rāg, anukampāpariṇati aur chittakī akaluṣhatā–yah tīn shubh bhāv dravyapuṇyāsravako nimittamātrarūpase kāraṇabhūt hain isaliye ‘dravyapuṇyāsrav’ ke prasaṅgakā 1anusaraṇ karake [–anulakṣha karake] ve shubh bhāv bhāvapuṇyāsrav hain aur ve [shubh bhāv] jisakā nimitta hain aise jo yogadvārā praviṣhṭa honevāle pudgaloṅke shubhakarmapariṇām [–shubhakarmarūp pariṇām] ve dravyapuṇyāsrav haĩn.. 135..
cheṣhṭā] dharmamen yathārthatayā cheṣhṭā [anugamanam api gurūṇām] aur guruoṅkā anugaman, [prashastarāgaḥ iti bruvanti] vah ‘prashasta rāg’ kahalātā hai. -------------------------------------------------------------------------- 1. sātāvedanīyādi pudgalapariṇāmarūp dravyapuṇyāsravakā jo prasaṅga banatā hai usamen jīvake prashasta rāgādi shubh bhāv
‘bhāvapuṇyāsrav’ aisā nām hai.
guruo taṇun anugaman–e pariṇām rāg prashastanā. 136.
Page 198 of 264
PDF/HTML Page 227 of 293
single page version
198
prashastarāgasvarūpākhyānametat.
arhatsiddhasādhuṣhu bhaktiḥ, dharme vyavahārachāritrānuṣhṭhāne vāsanāpradhānā cheṣhṭā, -----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– yah, prashasta rāgake svarūpakā kathan hai.
1arhanta–siddha–sādhuoṅke prati bhakti, dharmamen–vyavahārachāritrake 2anuṣhṭhānamen– 3bhāvanāpradhān cheṣhṭā aur guruoṅkā–āchāryādikā–rasikabhāvase 4anugaman, yah ‘prashasta rāg’ hai kyoṅki usakā viṣhay prashasta hai. -------------------------------------------------------------------------- 1. arhanta–siddha–sādhuommen arhanta, siddha, āchārya, upādhyāy aur sādhu pān̐choṅkā samāvesh ho jātā hai kyoṅki
ananta chatuṣhṭay sahit hue, ve arhanta kahalāte haĩn.
binā vaisā hī anuṣhṭhān–aise nishchayapañchāchārako tathā usake sādhak vyavahārapañchāchārako–ki jisakī vidhi
āchārādishāstrommen kahī hai usee–arthāt ubhay āchārako jo svayam ācharate hai aur dūsaroṅko usakā ācharaṇ
karāte hain, ve āchārya haĩn.
karate hain aur svayam bhāte [–anubhav karate ] hain, ve upādhyāy haĩn.
nishchay–chaturvidh–ārādhanā dvārā jo shuddha ātmasvarūpakī sādhanā karate hain, ve sādhu haĩn.] 2. anuṣhṭhān = ācharaṇ; ācharanā; amalamen lānā. 3. bhāvanāpradhān cheṣhṭā = bhāvapradhān pravr̥utti; shubhabhāvapradhān vyāpāra. 4. anugaman = anusaraṇ; āgnāṅkitapanā; anukūl vartana. [guruoṅke prati rasikabhāvase (ullāsase, utsāhase)
Page 199 of 264
PDF/HTML Page 228 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
gurūṇāmāchāryādīnān rasikatvenānugamanam–eṣhaḥ prashasto rāgaḥ prashastaviṣhayatvāt. ayan hi sthūlalakṣhyatayā kevalabhaktipradhānasyāgnānino bhavati. uparitanabhūmikāyāmalabdhāspadasyāsthān– rāganiṣhedhārthan tīvrarāgajvaravinodārthan vā kadāchijgnānino‘pi bhavatīti.. 136..
paḍivajjadi tan kivayā tassesā hodi aṇukampā.. 137..
pratipadyate tan kr̥upayā tasyaiṣhā bhavatyanukampā.. 137..
-----------------------------------------------------------------------------
agnānīko hotā hai; uchcha bhūmikāmen [–uparake guṇasthānommen] sthiti prāpta na kī ho tab, 2asthānakā rāg rokaneke hetu athavā tīvra rāgajvar haṭhāneke hetu, kadāchit gnānīko bhī hotā hai.. 136..
dekhakar [yaḥ tu] jo jīv [duḥkhitamanāḥ] manamen duḥkh pātā huā [tan kr̥upayā pratipadyate] usake prati karuṇāse vartatā hai, [tasya eṣhā anukampā bhavati] usakā vah bhāv anukampā hai.
kisī tr̥uṣhādiduḥkhase pīṛit prāṇīko dekhakar karuṇāke kāraṇ usakā pratikār [–upāy] karane kī ichchhāse chittamen ākulatā honā vah agnānīkī anukampā hai. gnānīkī anukampā to, nīchalī bhūmikāmen viharate hue [–svayam nīchale guṇasthānommen vartatā ho tab], janmārṇavamen nimagna jagatake ------------------------------------------------------------------------- 1. agnānīkā lakṣhya [–dhyey] sthūl hotā hai isaliye use keval bhaktikī hī pradhānatā hotī hai. 2. asthānakā = ayogya sthānakā, ayogya viṣhayakī orakā ; ayogya padārthoṅkā avalamban lene vālā.
duḥkhit, tr̥uṣhit vā kṣhudhit dekhī duḥkh pāmī man viṣhe
karuṇāthī varte jeh, anukampā sahit te jīv chhe. 137.
Page 200 of 264
PDF/HTML Page 229 of 293
single page version
200
anukampāsvarūpākhyānametat. kañchidudanyādiduḥkhaplutamavalokya karuṇayā tatpratichikīrṣhākulitachittatvamagnānino‘nu–kampā. gnāninastvadhastanabhūmikāsu viharamāṇasya janmārṇavanimagnajagadavalokanānmanāgmanaḥkhed iti.. 137..
jīvassa kuṇadi khohan kaluso tti ya tan budhā benti.. 138..
jīvasya karoti kṣhobhan kāluṣhyamiti cha tan budhā bruvanti.. 138..
chittakaluṣhatvasvarūpākhyānametat. krodhamānamāyālobhānān tīvrodaye chittasya kṣhobhaḥ kāluṣhyam. teṣhāmev mandodaye tasya prasādo‘kāluṣhyam. tat kādāchitkavishiṣhṭakaṣhāyakṣhayopashame satyagnānino bhavati. kaṣhāyodayānu– vr̥utterasamagravyāvartitopayogasyāvāntarabhūmikāsu kadāchit gnānino‘pi bhavatīti.. 138.. ----------------------------------------------------------------------------- avalokanase [arthāt sansārasāgaramen ḍube hue jagatako dekhanese] manamen kiñchit khed honā vah hai.. 137..
anvayārthaḥ– [yadā] jab [krodhaḥ vā] krodh, [mānaḥ] mān, [māyā] māyā [vā] athavā [lobhaḥ] lobh [chittam āsādya] chittakā āshray pākar [jīvasya] jīvako [kṣhobhan karoti] kṣhobh karate haiain, tab [tan] use [budhāḥ] gnānī [kāluṣhyam iti cha bruvanti] ‘kaluṣhatā’ kahate haĩn.
ṭīkāḥ– yah, chittakī kaluṣhatāke svarūpakā kathan hai. ------------------------------------------------------------------------- is gāthākī āchāryavar shrī jayasenāchāryadevakr̥ut ṭīkāmen is prakār vivaraṇ haiḥ– tīvra tr̥uṣhā, tīvra kṣhudhā, tīvra
vyākul hokar anukampā karatā hai; gnānī to svātmabhāvanāko prāpta na karatā huā [arthāt nijātmāke
anubhavakī upalabdhi na hotī ho tab], saṅkleshake parityāg dvārā [–ashubh bhāvako chhoṛakar] yathāsambhav
pratikār karatā hai tathā use duḥkhī dekhakar visheṣh samveg aur vairāgyakī bhāvanā karatā hai.
jīvane kare je kṣhobh, tene kaluṣhatā gnānī kahe. 138.
Page 201 of 264
PDF/HTML Page 230 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
paraparidāvapavādo pāvassa ya āsavan kuṇadi.. 139..
paraparitāpāpavādaḥ pāpasya chāsravan karoti.. 139..
pāpāsravasvarūpākhyānametat. pramādabahulacharyāpariṇatiḥ, kāluṣhyapariṇatiḥ, viṣhayalaulyapariṇatiḥ, paraparitāpapariṇatiḥ, parāpavādapariṇatishcheti pañchāshubhā bhāvā dravyapāpāsravasya nimittamātratven kāraṇabhūtatvā– ttadāsravakṣhaṇādūrdhvan bhāvapāpāsravaḥ. tannimitto‘shubhakarmapariṇāmo yogadvāreṇ pravishatān pudgalānān dravyapāpāsrav iti.. 139.. -----------------------------------------------------------------------------
krodh, mān, māyā aur lobhake tīvra udayase chittakā kṣhobh so kaluṣhatā hai. unhīṅke [– krodhādike hī] mand udayase chittakī prasannatā so akaluṣhatā hai. vah akaluṣhatā, kadāchit kaṣhāyakā vishiṣhṭa [–khās prakārakā] kṣhayopasham hone par, agnānīko hotī hai; kaṣhāyake udayakā anusaraṇ karanevālī pariṇatimense upayogako 1asamagrarūpase vimukh kiyā ho tab [arthāt kaṣhāyake udayakā anusaraṇ karanevāle pariṇamanamense upayogako pūrṇa vimukh na kiyā ho tab], madhyam bhūmikāommen [– madhyam guṇasthānommen], kadāchit gnānīko bhī hotī hai.. 138..
lolatā] viṣhayoṅke prati lolupatā, [paraparitāpāpavādaḥ] parako paritāp karanā tathā parake apavād bolanā–vah [pāpasya cha āsravan karoti] pāpakā āsrav karatā hai.
bahu pramādavālī charyārūp pariṇati [–ati pramādase bhare hue ācharaṇarūp pariṇati], kaluṣhatārūp pariṇati, viṣhayalolupatārūp pariṇati, paraparitāparūp pariṇati [–parako duḥkh denerūp pariṇati] aur parake apavādarūp pariṇati–yah pān̐ch ashubh bhāv dravyapāpāsravako nimittamātrarūpase ------------------------------------------------------------------------- 1. asamagrarūpase = apūrṇarūpase; adhūrerūpase; anshataḥ.
paritāp ne apavād paranā, pāp–āsravane kare. 139.
Page 202 of 264
PDF/HTML Page 231 of 293
single page version
202
ṇāṇan cha duppauttan moho pāvappadā honti.. 140..
gnānan cha duḥprayuktan mohaḥ pāpapradā bhavanti.. 140..
pāpāsravabhūtabhāvaprapañchākhyānametat. tīvramohavipākaprabhavā āhārabhayamaithunaparigrahasañgnāḥ, tīvrakaṣhāyodayānurañjitayogapravr̥utti–rūpāḥ kr̥iṣhṇanīlakāpotaleshyāstisraḥ, rāgadveṣhodayaprakarṣhādindriyādhīnatvam, ----------------------------------------------------------------------------- kāraṇabhūt hain isaliye ‘dravyapāpāsrav’ ke prasaṅgakā 1anusaraṇ karake [–anulakṣha karake] ve ashubh bhāv bhāvapāpāsrav hain aur ve [ashubh bhāv] jinakā nimitta hain aise jo yogadvārā praviṣhṭa honevāle pudgaloṅke ashubhakarmapariṇām [–ashubhakarmarūp pariṇām] ve dravyapāpāsrav haĩn.. 139..
anvayārthaḥ– [sañgnāḥ cha] [chāron] sañgnāen̐, [trileshyā] tīn leshyāen̐, [indriyavashatā cha] indriyavashatā, [ārtaraudre] ārta–raudradhyān, [duḥprayuktan gnānan] duḥprayukta gnān [–duṣhṭarūpase ashubh kāryamen lagā huā gnān] [cha] aur [mohaḥ] moh–[pāpapradāḥ bhavanti] yah bhāv pāpaprad hai.
ṭīkāḥ– yah, pāpāsravabhūt bhāvoṅke vistārakā kathan hai.
tīvra mohake vipākase utpanna honevālī āhār–bhay–maithun–parigrahasañgnāen̐; tīvra kaṣhāyake udayase 2anurañjit yogapravr̥uttirūp kr̥iṣhṇa–nīl–kāpot nāmakī tīn leshyāen̐; ------------------------------------------------------------------------- 1. asātāvedanīyādi pudgalapariṇāmarūp dravyapāpāsravakā jo prasaṅg banatā hai usamen jīvake ashubh bhāv
‘bhāvapāpāsrav’ aisā nām hai.
2. anurañjit = raṅgī huī. [kaṣhāyake udayase anurañjit yogapravr̥utti vah leshyā hai. vahān̐, kr̥iṣhṇādi tīn leshyāen̐
sañgnā, trileshyā, indrivashatā, ārtaraudra dhyān be,
Page 203 of 264
PDF/HTML Page 232 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
rāgadveṣhodrekātpriy–sanyogāpriyaviyogavedanāmokṣhaṇanidānākāṅkṣhaṇarūpamārtam, kaṣhāyakrūrāshayatvāddhinsā‘satyasteyaviṣhay–sanrakṣhaṇānandarūpan raudram, naiṣhkarmyan tu shubhakarmaṇashchānyatra duṣhṭatayā prayuktan gnānam, sāmānyen darshan–chāritramohanīyodayopajanitāvivekarūpo mohaḥ, –eṣhaḥ bhāvapāpāsravaprapañcho dravyapāpāsravaprapañchaprado bhavatīti.. 140..
ath samvarapadārthavyākhyānam.
jāvattāvattesin pihidan pāvāsavachchhiddan.. 141..
----------------------------------------------------------------------------- rāgadveṣhake udayake 1prakarṣhake kāraṇ vartatā huā indriyādhīnapanā; rāgadveṣhake 2udrekake kāraṇ priyake sanyogakī, apriyake viyogakī, vedanāse chhuṭakārākī tathā nidānakī ichchhārūp ārtadhyānaḥ kaṣhāy dvārā 3krūr aise pariṇāmake kāraṇ honevālā hinsānanda, asatyānanda, steyānanda evan viṣhayasanrakṣhaṇānandarūp raudradhyān; niṣhprayojan [–vyartha] shubh karmase anyatra [–ashubh kāryamen] duṣhṭarūpase lagā huā gnān; aur sāmānyarūpase darshanachāritra mohanīyake udayase utpanna avivekarūp moh;– yah, bhāvapāpāsravakā vistār dravyapāpāsravake vistārako pradān karanevālā hai [arthāt uparokta bhāvapāpāsravarūp anekavidh bhāv vaise–vaise anekavidh dravyapāpāsravamen nimittabhūt hain].. 140..
is prakār āsravapadārthakā vyākhyān samāpta huā.
ab, samvarapadārthakā vyākhyān hai. -------------------------------------------------------------------------
2. udrek = bahulatā; adhikatā .
mārge rahī sañgnā–kaṣhāyo–indrino nigrah kare,
pāpāsaravanun chhidra tene teṭalun rūndhāy chhe. 141.
Page 204 of 264
PDF/HTML Page 233 of 293
single page version
204
yāvattāvateṣhān pihitan pāpāsravachhidram.. 141..
anantaratvātpāpasyaiv samvarākhyānametat.
mārgo hi samvarastannimittamindriyāṇi kaṣhāyāḥ sañgnāshcha yāvatānshen yāvantan vā kālan nigr̥uhyante tāvatānshen tāvantan vā kālan pāpāsravadvāran pidhīyate. indriyakaṣhāyasañgnāḥ bhāvapāpāsravo dravyapāpāsravahetuḥ pūrvamuktaḥ. ih tannirodho bhāvapāpasamvaro dravyapāpasamvaraheturavadhāraṇīy iti..141..
ṇāsavadi suhan asuhan samasuhadukkhassa bhikkhussa.. 142..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [yaiḥ] jo [suṣhṭhu mārge] bhalī bhān̐ti mārgamen rahakar [indriyakaṣhāyasañgnāḥ] indriyān̐, kaṣhāyon aur sañgnāoṅkā [yāvat nigr̥uhītāḥ] jitanā nigrah karate hain, [tāvat] utanā [pāpāsravachhidram] pāpāsravakā chhidra [teṣhām] unako [pihitam] bandha hotā hai.
ṭīkāḥ– pāpake anantar honesee, pāpake hī samvarakā yah kathan hai [arthāt pāpake kathanake pashchāt turanta honesee, yahān̐ pāpake hī samvarakā kathan kiyā gayā hai].
mārga vāstavamen samvar hai; usake nimittase [–usake liye] indriyon, kaṣhāyon tathā sañgnāoṅkā jitane anshamen athavā jitane kāl nigrah kiyā jātā hai, utane anshamen athavā utane kāl pāpāsravadvārā bandha hotā hai.
indriyon, kaṣhāyon aur sañgnāon–bhāvapāpāsrav––ko dravyapāpāsravakā hetu [–nimitta] pahale [140 vīn gāthāmen] kahā thā; yahān̐ [is gāthāmen] unakā nirodh [–indriyon, kaṣhāyon aur sañgnāoṅkā nirodh]–bhāvapāpasamvar–dravya–pāpasamvarakā hetu avadhāranā [–samajhanā].. 141.. -------------------------------------------------------------------------
Page 205 of 264
PDF/HTML Page 234 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
nāsravati shubhamashubhan samasukhaduḥkhasya bhikṣhoḥ.. 142..
sāmānyasamvarasvarūpākhyānametat.
yasya rāgarūpo dveṣharūpo moharūpo vā samagraparadravyeṣhu na hi vidyate bhāvaḥ tasya nirvikārachaitanyatvātsamasukhaduḥkhasya bhikṣhoḥ shubhamashubhañcha karma nāsravati, kintu samvriyat eva. tadatra moharāgadveṣhapariṇāmanirodho bhāvasamvaraḥ. tannimittaḥ shubhāshubhakarmapariṇāmanirodho yogadvāreṇ pravishatān pudgalānān dravyasamvar iti.. 142.. -----------------------------------------------------------------------------
[mohaḥ] moh [na vidyate] nahīn hai, [samasukhaduḥkhasya bhikṣhoḥ] us samasukhaduḥkh bhikṣhuko [– sukhaduḥkhake prati samabhāvavāle muniko] [shubham ashubham] shubh aur ashubh karma [na āsravati] āsravit nahīn hote.
ṭīkāḥ– yah, sāmānyarūpase samvarake svarūpakā kathan hai.
jise samagra paradravyoṅke prati rāgarūp, dveṣharūp yā moharūp bhāv nahīn hai, us bhikṣhuko – jo ki nirvikārachaitanyapaneke kāraṇ 1samasukhaduḥkh hai usee–shubh aur ashubh karmakā āsrav nahīn hotā, parantu samvar hī hotā hai. isaliye yahān̐ [aisā samajhanā ki] moharāgadveṣhapariṇāmakā nirodh so bhāvasamvar hai, aur vah [moharāgadveṣharūp pariṇāmakā nirodh] jisakā nimitta hai aisā jo yogadvārā praviṣhṭa honevāle pudgaloṅke shubhāshubhakarmapariṇāmakā [shubhāshubhakarmarūp pariṇāmakā] nirodh so dravyasamvar hai.. 142.. ------------------------------------------------------------------------- 1. samasukhaduḥkh = jise sukhaduḥkh samān hai aiseḥ iṣhṭāniṣhṭa sanyogomen jise harṣhashokādi viṣham pariṇām nahīn hote
vikārarahit hai isaliye samasukhaduḥkh hai.]
Page 206 of 264
PDF/HTML Page 235 of 293
single page version
206
samvaraṇan tassa tadā suhāsuhakadassa
samvaraṇan tasya tadā shubhāshubhakr̥utasya karmaṇaḥ.. 143..
visheṣheṇ samvarasvarūpākhyānametat.
yasya yogino viratasya sarvato nivr̥uttasya yoge vāṅmanaḥkāyakarmaṇi shubhapariṇāmarūpan puṇyamashubhapariṇāmarūpan pāpañcha yadā na bhavati tasya tadā shubhāshubhabhāvakr̥utasya dravyakarmaṇaḥ samvaraḥ svakāraṇābhāvātprasiddhayati. tadatra shubhāshubhapariṇāmanirodho bhāvapuṇyapāpasamvaro dravyapuṇyapāp–samvarasya hetuḥ pradhāno‘vadhāraṇīy iti.. 143..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayārthaḥ– [yasya] jise [–jis muniko], [viratasya] virat vartate hue [yoge] yogamen [puṇyan pāpan cha] puṇya aur pāp [yadā] jab [khalu] vāstavamen [na asti] nahīn hote, [tadā] tab [tasya] use [shubhāshubhakr̥utasya karmaṇāḥ] shubhāshubhabhāvakr̥ut karmakā [samvaraṇam] samvar hotā hai.
ṭīkāḥ– yah, visheṣharūpase samvarakā svarūpakā kathan hai.
jis yogīko, virat arthāt sarvathā nivr̥utta vartate hue, yogamen–vachan, man aur kāyasambandhī kriyāmenn–shubhapariṇāmarūp puṇya aur ashubhapariṇāmarūp pāp jab nahīn hote, tab use shubhāshubhabhāvakr̥ut dravyakarmakā [–shubhāshubhabhāv jisakā nimitta hotā hai aise dravyakarmakā], svakāraṇake abhāvake kāraṇ samvar hotā hai. isaliye yahān̐ [is gāthāmen] shubhāshubh pariṇāmakā nirodh–bhāvapuṇyapāpasamvar– dravyapuṇyapāpasamvarakā pradhān hetu avadhāranā [–samajhanā].. 143..
is prakār samvarapadārthakā vyākhyān samāpta huā. ------------------------------------------------------------------------- pradhān hetu = mukhya nimitta. [dravyasamvaramen ‘mukhya nimitta’ jīvake shubhāshubh pariṇāmakā nirodh hai. yogakā nirodh nahīn hai. [ yahān̐ yah dhyān rakhane yogya hai ki dravyasamvarakā upādān kāraṇ– nishchay kāraṇ to pudgal svayam hī hai.]
tyāre shubhāshubhakr̥ut karamano thāy samvar tehane. 143.
Page 207 of 264
PDF/HTML Page 236 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
ath nirjarāpadārthavyākhyānam.
kammāṇan ṇijjaraṇan bahugāṇan
karmaṇān nirjaraṇan bahukānān karoti sa niyatam.. 144..
nirjarāsvarūpākhyānametat.
shubhāshubhapariṇāmanirodhaḥ samvaraḥ, shuddhopayogo yogaḥ. tābhyān yuktastapobhiranashanāvamaudarya– vr̥uttiparisaṅkhyānarasaparityāgaviviktashayyāsanakāyakleshādibhedādbahiraṅgaiḥ prāyashchittavinayavaiyāvr̥uttya– svādhyāyavyutsargadhyānabhedādantaraṅgaishcha bahuvidhairyashcheṣhṭate sa khalu -----------------------------------------------------------------------------
ab nirjarāpadārthakā vyākhyān hai.
jīv [bahuvidhaiḥ tapobhiḥ cheṣhṭate] bahuvidh tapon sahit pravartatā hai, [saḥ] vah [niyatam] niyamase [bahukānām karmaṇām] anek karmoṅkī [nirjaraṇan karoti] nirjarā karatā hai.
samvar arthāt shubhāshubh pariṇāmakā nirodh, aur yog arthāt shuddhopayog; unase [–samvar aur yogase] yukta aisā jo [puruṣh], anashan, avamaudarya, vr̥uttiparisaṅkhyān, rasaparityāg, viviktashayyāsan tathā kāyakleshādi bhedomvāle bahiraṅg tapon sahit aur prāyashchitta, vinay, vaiyāvr̥uttya, svādhyāy, vyutsarga aur dhyān aise bhedomvāle antaraṅg tapon sahit–is prakār bahuvidh 1tapon sahit -------------------------------------------------------------------------
usamen vartatā huā shuddhirūp ansh vah nishchay–tap hai aur shubhapanerūp anshako vyavahār–tap kahā jātā hai. [mithyādraṣhṭiko nishchay–
yathārtha tapakā sadbhāv hī nahīn hai, vahān̐ un shubh bhāvommen ārop kisakā kiyā jāve?]
je yog–samvarayukta jīv bahuvidh tapo sah pariṇame,
tene niyamathī nirjarā bahu karma kerī thāy chhe. 144.
Page 208 of 264
PDF/HTML Page 237 of 293
single page version
208
bahūnān karmaṇān nirjaraṇan karoti. tadatra karmavīryashātanasamartho bahiraṅgāntaraṅgatapobhirbr̥unhitaḥ shuddhopayogo bhāvanirjarā, tadanubhāvanīrasībhūtānāmekadeshasaṅkṣhayaḥ samupāttakarmapudgalānān dravya–nirjareti.. 144..
muṇiūṇ jhādi ṇiyadan ṇāṇan so sandhuṇodi kammarayan.. 145..
gnātvā dhyāyati niyatan gnānan sa sandhunoti karmarajaḥ.. 145..
----------------------------------------------------------------------------- pravartatā hai, vah [puruṣh] vāstavamen bahut karmoṅkī nirjarā karatā hai. isaliye yahān̐ [is gāthāmen aisā kahā ki], karmake vīryakā [–karmakī shaktikā] shātan karanemen samartha aisā jo bahiraṅg aur antaraṅg tapon dvārā vr̥uddhiko prāpta shuddhopayog so bhāvanirjarā haie aur usake prabhāvase [–vr̥uddhiko prāpta shuddhopayogake nimittase] nīras hue aise upārjit karmapudgaloṅkā ekadesh saṅkṣhay so dravya nirjarā hai.. 144..
anvayārthaḥ– [samvareṇ yuktaḥ] samvarase yukta aisā [yaḥ] jo jīv, [ātmārtha– prasādhakaḥ hi] ------------------------------------------------------------------------- 1. shātan karanā = patalā karanā; hīn karanā; kṣhīṇ karanā; naṣhṭa karanā. 2. vr̥uddhiko prāpta = barḥā huā; ugra huā. [samvar aur shuddhopayogavāle jīvako jab ugra shuddhopayog hotā hai tab
hī hai. aisā karanevāleko, sahajadashāmen haṭh rahit jo anashanādi sambandhī bhāv vartate hain unamenn [shubhapanerūp
anshake sāth] ugra–shuddhirūp ansh hotā hai, jisase bahut karmoṅkī nirjarā hotī hai. [mithyādraṣhṭiko to
shuddhātmadravya bhāsit hī nahīn huā hain, isaliye use samvar nahīn hai, shuddhopayog nahīn hai, shuddhopayogakī vr̥uddhikī
to bāt hī kahān̐ rahī? isaliye use, sahaj dashā rahit–haṭhapūrvak–anashanādisambandhī shubhabhāv kadāchit bhale
hon tathāpi, mokṣhake hetubhūt nirjarā bilakul nahīn hotī.]]
3. saṅkṣhay = samyak prakārase kṣhaya.
Page 209 of 264
PDF/HTML Page 238 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
mukhyanirjarākāraṇopanyāso‘yam.
yo hi samvareṇ shubhāshubhapariṇāmaparamanirodhen yuktaḥ parignātavastusvarūpaḥ paraprayojanebhyo vyāvr̥uttabuddhiḥ kevalan svaprayojanasādhanodyatamanāḥ ātmānan svopalabhbhenopalabhya guṇaguṇinorvastu– tvenābhedāttadev gnānan svan svenāvichalitamanāssañchetayate sa khalu nitāntanissnehaḥ prahīṇ– snehābhyaṅgapariṣhvaṅgashuddhasphaṭikastambhavat pūrvopāttan karmarajaḥ sandhunoti eten nirjarāmukhyatve hetutvan dhyānasya dyotitamiti.. 145.. ----------------------------------------------------------------------------- vāstavamen ātmārthakā prasādhak [svaprayojanakā prakr̥uṣhṭa sādhak] vartatā huā, [ātmānam gnātvā] ātmāko jānakar [–anubhav karake] [gnānan niyatan dhyāyati] gnānako nishchalarūpase dhyātā hai, [saḥ] vah [karmarajaḥ] karmarajako [sandhunoti] khirā detā hai.
upādey tattvako] barābar jānatā huā paraprayojanase jisakī buddhi vyāvr̥utta huī hai aur keval svaprayojan sādhanemen jisakā 2man udyat huā hai aisā vartatā huā, ātmāko svopalabdhise upalabdha
karake [–apaneko svānubhav dvārā anubhav karake], guṇ–guṇīkā vasturūpase abhed honeke kāraṇ usī
5niḥsneh vartatā huā –jisako 6snehake lepakā saṅg prakṣhīṇ huā hai aise shuddha sphaṭikake stambhakī
bhān̐ti–pūrvopārjit karmarajako khirā detī hai. ------------------------------------------------------------------------- 1. vyāvr̥utta honā = nivartanā; nivr̥utta honā; vimukh honā. 2. man = mati; buddhi; bhāv; pariṇāma. 3. udyat honā = tatpar honā ; laganā; udyamavant honā ; muṛạnā; ḍhalanā. 4. guṇī aur guṇamen vastu–apekṣhāse abhed hai isaliye ātmā kaho yā gnān kaho–donon ek hī haĩn. upar jisakā
nijātmā dvārā nishchal pariṇati karake usakā sañchetan–samvedan–anubhavan karanā so dhyān hai.
5. niḥsneh = sneh rahit; moharāgadveṣh rahita. 6. sneh = tel; chikanā padārtha; snigdhatā; chikanāpana.
jāṇī, sunishchaḷ gnān dhyāve, te karamaraj nirjare. 145.
Page 210 of 264
PDF/HTML Page 239 of 293
single page version
210
jassa ṇa vijjadi rāgo doso moho va jogaparikammo.
tasya shubhāshubhadahano dhyānamayo jāyate agniḥ.. 146..
dhyānasvarūpābhidhānametat.
shuddhasvarūpe‘vichalitachaitanyavr̥uttirhi dhyānam. athāsyātmalābhavidhirabhidhīyate. yadā khalu yogī darshanachāritramohanīyavipākan pudgalakarmatvāt karmasu sanhr̥utya, tadanuvr̥utteḥ vyāvr̥uttyopayogam– muhyantamarajyantamadviṣhantan chātyantashuddha evātmani niṣhkampan -----------------------------------------------------------------------------
isase [–is gāthāse] aisā darshāyā ki nirjarākā mukhya hetu 1dhyān hai.. 145..
anvayārthaḥ– [yasya] jise [mohaḥ rāgaḥ dveṣhaḥ] moh aur rāgadveṣh [na vidyate] nahīn hai [vā] tathā [yogaparikarma] yogoṅkā sevan nahīn hai [arthāt man–vachan–kāyāke prati upekṣhā hai], [tasya] use [shubhāshubhadahanaḥ] shubhāshubhako jalānevālī [dhyānamayaḥ agniḥ] dhyānamay agni [jāyate] pragaṭ hotī hai.
ṭīkāḥ– yah, dhyānake svarūpakā kathan hai.
shuddha svarūpamen avichalit chaitanyapariṇati so vāstavamen dhyān hai. vah dhyān pragaṭ honekī vidhi ab kahī jātī hai; jab vāstavamen yogī, darshanamohanīy aur chāritramohanīyakā vipāk pudgalakarma honese us vipākako [apanese bhinna aise achetan] karmommen sameṭakar, tadanusār pariṇatise upayogako vyavr̥utta karake [–us vipākake anurūp pariṇamanamense upayogakā nivartan karake], mohī, rāgī aur dveṣhī na honevāle aise us upayogako atyanta shuddha ātmāmen hī niṣhkamparūpase līn karatā ------------------------------------------------------------------------- 1. yah dhyān shuddhabhāvarūp hai.
pragaṭe shubhāshubh bāḷanāro dhyān–agni tehane. 146.
Page 211 of 264
PDF/HTML Page 240 of 293
single page version
kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
niveshayati, tadāsya niṣhkriyachaitanyarūpasvarūpavishrāntasya vāṅmanaḥkāyānabhāvayataḥ svakarmasva– vyāpārayataḥ sakalashubhāshubhakarmendhanadahanasamarthatvāt agnikalpan paramapuruṣhārthasiddhayupāyabhūtan dhyānan jāyate iti. tathā choktam– ‘‘ajja vi tirayaṇasuddhā appā jhāevi lahai indattan. loyantiyadevattan tattha chuā ṇivvudin janti’’.. ‘‘anto ṇatthi suīṇan kālo thoo vayan cha dummehā. taṇṇavari sikkhiyavvan jan jaramaraṇan khayan kuṇaī’’.. 146.. ----------------------------------------------------------------------------- hai, tab us yogīko– jo ki apane niṣhkriy chaitanyarūp svarūpamen vishrānta hai, vachan–man–kāyāko nahīn 1bhātā aur svakarmomen 2vyāpār nahīn karatā use– sakal shubhāshubh karmarūp īndhanako jalānemen samartha honese agnisamān aisā, 3paramapuruṣhārthasiddhike upāyabhūt dhyān pragaṭ hotā hai.
[arthaḥ– is samay bhī triratnashuddha jīv [– is kāl bhī samyagdarshanagnānachāritrarūp tīn ratnonse shuddha aise muni] ātmākā dhyān karake indrapanā tathā laukāntik–devapanā prāpta karate hain aur vahān̐ se chay kar [manuṣhyabhav prāpta karake] nirvāṇako prāpta karate haĩn.
isaliye vahī keval sīkhane yogya hai ki jo jarā–maraṇakā kṣhay kare.] ------------------------------------------------------------------------- in do uddhavat gāthāommense pahalī gāthā shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt mokṣhaprābhr̥utakī hai. 1. bhānā = chintavan karanā; dhyānā; anubhav karanā. 2. vyāpār = pravr̥utti [svarūpavishrānta yogīko apane pūrvopārjit karmommen pravartan nahīn hai, kyoṅki vah mohanīyakarmake
vimukh kiyā hai.]
3. puruṣhārtha = puruṣhakā artha; puruṣhakā prayojan; ātmākā prayojan; ātmaprayojana. [paramapuruṣhārtha arthāt ātmākā
dhyān haie.]