Page 212 of 264
PDF/HTML Page 241 of 293
single page version
adbhūt–param–āhlādātmak sukhasvarūp ghr̥utase siñchī huī nishchay–ātmasamvedanarūp dhyānāgni
mūlottaraprakr̥itibhedavāle karmarūpī indhanakī rāshiko kṣhaṇamātramen jalā detī hai.
manuṣhyakā bhav pākar mokṣha prāpta karate haĩn. aur bahushrutadhar hī dhyān kar sakate hain aisā bhī nahīn hai;
sārabhūt alpa shrutase bhī dhyān ho sakatā hai. isaliye mokṣhārthīyoṅko shuddhātmākā pratipādak,
savanranirjarākā karanevālā aur jarāmaraṇakā haranevālā sārabhūt upadesh grahaṇ karake dhyān karaneyogya
hai.
usamen nishchal pariṇati kahān̐se hosakatī hai? isaliye mokṣhake upāyabhūt dhyān karanekī ichchhā
rakhanevāle jīvakoe pratham to jinokta dravyaguṇaparyāyarūp vastusvarūpakī yathārtha samajhapūrvak nirvikār
niṣhkriy chaitanyachamatkārakī samyak pratītikā sarva prakārase udyam karane yogya hai; usake pashchāt hī
chaitanyachamatkāramen visheṣh līnatākā yathārtha udyam ho sakatā hai].. 146..
2. muniko jo shuddhātmasvarūpakā nishchal ugra ālamban vartatā hai use yahān̐ mukhyataḥ ‘dhyān’ kahā hai.
hai, kyon ki use bhī shuddhātmasvarūpakā jaghanya ālamban to hotā hai.]
Page 213 of 264
PDF/HTML Page 242 of 293
single page version
so teṇ havadi baddho poggalakammeṇ viviheṇa.. 147..
sa ten bhavati baddhaḥ pudgalakarmaṇā vividhena.. 147..
shubho‘shubho vā pariṇāmo jīvasya bhāvabandhaḥ, tannimitten shubhāshubhakarmatvapariṇatānān jīven
sahānyonyamūrchchhanan pudgalānān dravyabandha iti.. 147..
ātmā [ten] us bhāv dvārā [–us bhāvake nimittase] [vividhen pudgalakarmaṇā] vividh
pudgalakarmonse [baddhaḥ bhavati] baddha hotā hai.
ātmā us nimittabhūt bhāv dvārā vividh pudgalakarmase baddha hotā hai. isaliye yahān̐ [aisā kahā hai
ki], moharāgadveṣh dvārā snigdha aise jo jīvake shubh yā ashubh pariṇām vah bhāvabandha hai aur usake
[–shubhāshubh pariṇāmake] nimittase shubhāshubh karmarūp pariṇat pudgaloṅkā jīvake sāth anyonya
avagāhan [–vishiṣhṭa shakti sahit ekakṣhetrāvagāhasambandha] vah dravya bandha hai.. 147..
Page 214 of 264
PDF/HTML Page 243 of 293
single page version
bhāvaṇimitto bandho bhāvo radirāgadosamohajudo.. 148..
bhāvanimitto bandho bhāvo ratirāgadveṣhamohayutaḥ.. 148..
grahaṇan hi karmapudgalānān jīvapradeshavartikarmaskandhānupraveshaḥ. tat khalu yoganimittam. yogo
shaktipariṇāmenāvasthānam. sa punarjīvabhāvanimittaḥ. jīvabhāvaḥ punā ratirāgadveṣhamohayutaḥ,
nimitta bhāv hai; [bhāvaḥ ratirāgadveṣhamohayutaḥ] bhāv ratirāgadveṣhamohase yukta [ātmapariṇām] hai.
karmavargaṇākā jisamen ālamban hotā hai aisā ātmapradeshoṅkā parispanda [arthāt jīvake pradeshoṅkā
kampana.
haie. jīvabhāv ratirāgadveṣhamohayukta [pariṇām] hai arthāt mohanīyake vipākase utpanna honevālā vikār
hai
chhe bhāvahetuk bandh, ne mohādisanyut bhāv chhe. 148.
Page 215 of 264
PDF/HTML Page 244 of 293
single page version
eveti.. 148..
tesin pi ya rāgādī tesimabhāve ṇa bajjhanti.. 149..
teṣhāmapi cha rāgādayasteṣhāmabhāve na badhyante.. 149..
arthāt ‘bandh’ kā nimitta hotā hai; isaliye moharāgadveṣhabhāvako ‘bandha’ kā antaraṅg kāraṇ [antaraṅg
nimitta] kahā hai aur yogako – jo ki ‘grahaṇ’ kā nimitta hai use–‘bandha’ kā bahiraṅg kāraṇ
[bāhya nimitta] kahā hai.. 148..
tathā sthitikā hetu hai.. 148..
sthiti–anubhāg binā karmabandhaparyāy nāmamātra hī rahatī hai. isaliye yahān̐ prakr̥iti–pradeshabandhakā mātra
‘grahaṇ’ shabdase kathan kiyā hai aur sthiti–anubhāgabandhakā hī ‘bandha’ shabdase kahā hai.
[rāgādayaḥ] [jīvake] rāgādibhāv kāraṇ hain; [teṣhām abhāve] rāgādibhāvoṅke abhāvamen [na badhyante]
jīv nahīnn ban̐dhate.
tenāy chhe rāgādi, jyān rāgādi nahi tyān bandh nā. 149.
Page 216 of 264
PDF/HTML Page 245 of 293
single page version
rāgādibhāvānāmabhāve dravyamithyātvāsanyamakaṣhāyayogasadbhāve‘pi jīvā na badhyante. tato rāgā–
dīnāmantaraṅgatvānnishchayen bandhahetutvamavaseyamiti.. 149..
bandhahetupaneke hetu jīvabhāvabhūt rāgādik hain; kyoṅki
antaraṅg bandhahetupanā honeke kāraṇ
2. jīvagat rāgādirūp bhāvapratyayoṅkā abhāv hone par dravyapratyayoṅke vidyamānapanemen bhī jīv bandhate nahīn haĩn. yadi
avakāsh hī na rahe], kyoṅki sansārīyoṅko sadaiv karmodayakā vidyamānapanā hotā hai.
3. udayagat dravyamithyātvādi pratyayoṅkī bhān̐ti rāgādibhāv navīn karmabandhamen mātra bahiraṅg nimitta nahīn hai kintu ve
Page 217 of 264
PDF/HTML Page 246 of 293
single page version
āsavabhāveṇ viṇā jāyadi kammassa du ṇirodho.. 150..
pāvadi indiyarahidan avvābāhan
āsravabhāven vinā jāyate karmaṇastu nirodhaḥ.. 150..
karmaṇāmabhāven cha sarvagnaḥ sarvalokadarshī cha.
vinā] āsravabhāvake abhāvamen [karmaṇaḥ nirodhaḥ jāyate] karmakā nirodh hotā hai. [cha] aur [karmaṇām
abhāven] karmoṅkā abhāv honese vah [sarvagnaḥ sarvalokadarshī cha] sarvagna aur sarvalokadarshī hotā huā
[indriyarahitam] indriyarahit, [avyābādham] avyābādh, [anantam sukham prāpnoti] ananta sukhako
prāpta karatā hai.
hetu–abhāve niyamathī āsravanirodhan gnānīne,
āsaravabhāv–abhāvamān karmo taṇun rodhan bane; 150.
karmo–abhāve sarvagnānī
Page 218 of 264
PDF/HTML Page 247 of 293
single page version
āsravaheturhi jīvasya moharāgadveṣharūpo bhāvaḥ. tadabhāvo bhavati gnāninaḥ. tadabhāve
darshitvamavyābādhamindriyavyāpārātītamanantasukhatvañcheti. sa eṣh jīvanmuktināmā bhāvamokṣhaḥ. kathamiti
chet. bhāvaḥ khalvatra vivakṣhitaḥ karmāvr̥uttachaitanyasya kramapravartamānagnaptikriyārūpaḥ. sa khalu
sansāriṇo‘nādimohanīyakarmodayānuvr̥uttivashādashuddho dravyakarmāsravahetuḥ. sa tu gnānino moharāg–
dveṣhānuvr̥uttirūpeṇ prahīyate. tato‘sya āsravabhāvo nirudhyate. tato niruddhāsravabhāvasyāsya
mohakṣhayeṇātyantanirvikāramanādimudritānantachaitanyavīryasya shuddhagnaptikriyārūpeṇāntarmuhūrta– mativāhya
yugapañgnānadarshanāvaraṇāntarāyakṣheyaṇ kathañchich
hotā hai. karmakā abhāv hone par sarvagnatā, sarvadarshitā aur avyābādh, 1indriyavyāpārātīt, ananta
sukh hotā hai. yah
nimnānusār prakār spaṣhṭīkaraṇ haieḥ–
mohanīyakarmake udayakā anusaraṇ karatī huī pariṇatike kāraṇ ashuddha hai, dravyakarmāsravakā hetu hai.
parantu vah [kramānusār pravartatī gnaptikriyārūp bhāv] gnānīko moharāgadveṣhavālī pariṇatirūpase hāniko
prāpta hotā hai isaliye use āsravabhāvako nirodh hotā hai. isaliye jise āsravabhāvakā nirodh huā
hai aise us gnānīko mohake kṣhay dvārā atyanta nirvikārapanā honese, jise anādi kālase ananta
chaitanya aur [ananta] vīrya mund gayā hai aisā vah gnānī [kṣhīṇamoh guṇasthānamen] shuddha gnaptikriyārūpase
antarmuhūrta vyatīt karake yugapad gnānāvaraṇ, darshanāvaraṇ aur antarāyakā kṣhay honese kathañchit
2. jīvanmukti = jīvit rahate hue mukti; deh hone par bhī mukti.
Page 219 of 264
PDF/HTML Page 248 of 293
single page version
nityamevāvatiṣhṭhate. ityeṣh bhāvakarmamokṣhaprakāraḥ dravyakarmamokṣhahetuḥ param–samvaraprakārashcha.. 150–151..
jāyate nirjarāhetuḥ svabhāvasahitasya sādhoḥ.. 152..
avyābādh–anantasukhavālā sadaiv rahatā hai.
samasta gneyoṅko jānatā rahatā hai, isaliye use kathañchit kūṭastha kahā hai.]
2. bhāvakarmamokṣha=bhāvakarmakā sarvathā chhūṭ jānā; bhāvamokṣha. [gnaptikriyāmen kramapravr̥uttikā abhāv honā vah bhāvamokṣha hai
3. prakār=svarūp; rīta.
dragagnānathī paripūrṇa ne paradravyavirahit dhyān je,
te nirjarāno hetu thāy svabhāvapariṇat sādhune. 152.
Page 220 of 264
PDF/HTML Page 249 of 293
single page version
chānyadravyasanyogaviyuktan
kāraṇ jo anyadravyake sanyog rahit hai aur shuddha svarūpamen avichalit chaitanyavr̥uttirūp honeke kāraṇ
jo kathañchit ‘dhyān’ nāmake yogya hai aisā ātmākā svarūp [–ātmākī nij dashā] pūrvasañchit
karmoṅkī shaktiko shātan athavā unakā patan dekhakar nirjarāke heturūpase varṇan kiyā jātā hai.
anyadravyake sansarga rahit hai aur shuddhasvarūpamen nishchal chaitanyapariṇatirūp honeke kāraṇ kisī prakār
‘dhyān’ nāmake yogya hai. unakī aisī ātmadashākā nirjarāke nimittarūpase varṇan kiyā jātā hai
kyoṅki unhen pūrvopārjit karmoṅkī shakti hīn hotī jātī hai tathā ve karma khirate jāte hai.. 152..
hai.
Page 221 of 264
PDF/HTML Page 250 of 293
single page version
vavagadavedāusso muyadi bhavan teṇ so mokkho.. 153..
vyapagatavedyāyuṣhko muñchati bhavan ten sa mokṣhaḥ.. 153..
paramanirjarākāraṇadhyānaprasiddhau satyān pūrvakarmasantatau kadāchitsvabhāvenaiv kadā–chitsamuddhāt
vidhānenāyuḥkarmasamabhūtasthityāmāyuḥkarmānusāreṇaiv nirjīryamāṇāyām punarbhavāy tadbhavatyāgasamaye
vedanīyāyurnāmagotrarūpāṇān jīven sahātyantavishleṣhaḥ karmapudgalānān dravyamokṣhaḥ.. 153..
hokar [bhavan mañchati] bhavako chhoṛatā hai; [ten] isaliye [is prakār sarva karmapudgaloṅkā viyog
honeke kāraṇ] [saḥ mokṣhaḥ] vah mokṣha hai.
karmasantati– ki jisakī sthiti kadāchit svabhāvase hī āyukarmake jitanī hotī hai aur kadāchit
danīy–āyu–nām–gotrarūp
3. kevalībhagavānako vedanīy, nām aur gotrakarmakī sthiti kabhī svabhāvase hī [arthāt kevalīsamudghātarūp
par bhī vah sthiti ghaṭakar āyukarma jitanī honemen kevalīsamudghāt nimitta banatā hai.
ne āyuvedyavihīn thaī bhavane taje; te mokṣha chhe. 153.
Page 222 of 264
PDF/HTML Page 251 of 293
single page version
samāpta huā.
chāritran cha tayorniyatamastitvamaninditan bhaṇitam.. 154..
2. chūlikāke arthake lie pr̥uṣhṭha 151 kā padaṭippaṇ dekhe.
draggnānaniyat anindh je astitva te chāritra chhe. 154.
Page 223 of 264
PDF/HTML Page 252 of 293
single page version
rgnānadarshanayoryanniyatamavasthitamutpādavyayadhrauvyarūpavr̥uttimayamastitvan rāgādipariṇatyabhāvādaninditan
tachcharitan; tadev mokṣhamārga iti. dvividhan hi kil sansāriṣhu charitan– svacharitan paracharitan cha;
svasamayaparasamayāvityarthaḥ. tatra svabhāvāvasthitāstitvasvarūpan svacharitan, parabhāvāvasthitāsti–
tvasvarūpan paracharitam. tatra yatsva–
[niyatam] niyat [astivam] astitva– [aninditan] jo ki anindit hai– [chāritran cha bhaṇitam]
use [jinendronne] chāritra kahā hai.
utpādavyayadhrauvyarūp vr̥uttimay astitva– jo ki rāgādipariṇāmake abhāvake kāraṇ anindit hai – vah
chāritra hai; vahī mokṣhamārga hai.
vah svachāritra hai aur parabhāvamen avasthit astitvasvarūp [chāritra] vah parachāritra hai. usamense
2. niyat=avasthit; sthit; sthir; drarḥarūp sthita.
3. vr̥utti=vartanā; honā. [utpādavyayadhrauvyarūp vr̥utti vah astitva hai.]
Page 224 of 264
PDF/HTML Page 253 of 293
single page version
tvenāvadhāraṇīyamiti.. 154..
jadi kuṇadi sagan samayan pabbhassadi
yadi kurute svakan samayan prabhrasyati karmabandhāt.. 155..
avasthit astitvase bhinna honeke kāraṇ atyanta anindit hai vah–yahān̐ sākṣhāt mokṣhamārgarūp
avadhāraṇā.
gayā; aisā jānakar usī jīvasvabhāvaniyat chāritrakī – jo ki mokṣhake kāraṇabhūt hai usakī –
nirantar bhāvanā karanā yogya hai. is prakār sūtratātparya hai.] . 154..
vah [svakan samayan kurute] [niyat guṇaparyāyase pariṇamit hokar] svasamayako karatā hai to
[karmabandhāt] karmabandhase [prabhrasyati] chhūṭatā hai.
te jo kare svakasamayane to karmabandhanathī chhūṭe. 155.
Page 225 of 264
PDF/HTML Page 254 of 293
single page version
sansāriṇo hi jīvasya gnānadarshanāvasthitatvāt svabhāvaniyatasyāpyanādimohanīyo–
paracharitamiti yāvat. tasyaivānādimohanīyodayānuvr̥uttiparatvamapāsyātyantashuddhopayogasya sataḥ
samupāttabhāvaikyarupyatvānniyataguṇaparyāyatvan svasamayaḥ svacharitamiti yāvat ath khalu yadi
kathañchanodbhinnasamyaggnānajyotirjīvaḥ parasamayan vyudasya svasamayamupādatte tadā karmabandhādavashyan bhrashyati.
yato hi jīvasvabhāvaniyatan charitan mokṣhamārga iti.. 155..
ke kāraṇ uparakta upayogavālā [–ashuddha upayogavālā] hotā hai tab [svayam] bhāvoṅkā vishvarūpapanā
[–anekarūpapanā] grahaṇ kiyā honakee kāraṇ usee jo aniyataguṇaparyāyapanā hotā hai vah parasamay
arthāt parachāritra hai; vahī [jīv] jab anādi mohanīyake udayakā anusaraṇ karane vālī pariṇati
karanā chhoṛakar atyanta shuddha upayogavālā hotā hai tab [svayam] bhāvakā ekarūpapanā grahaṇ kiyā
honeke kāraṇ use jo niyataguṇaparyāyapanā hotā hai vah svasamay arthāt svachāritra hai.
hai ki] jīvasvabhāvamen niyat chāritra vah mokṣhamārga hai.. 155..
2. aniyat=anishchit; anekarūp; vividh prakārake.
3. niyat=nishchit; ekarūp; amuk ek hī prakārake.
Page 226 of 264
PDF/HTML Page 255 of 293
single page version
so sagacharittabhaṭṭho
sa svakacharitrabhraṣhṭaḥ paracharitacharo bhavati jīvaḥ.. 156..
soparāgopayogavr̥uttiḥ paracharitamiti.. 156..
jīv [svakacharitrabhraṣhṭaḥ] svachāritrabhraṣhṭa aisā [paracharitacharaḥ bhavati] parachāritrakā ācharaṇ karanevālā
hai
[uparaktaupayogavālā] vartatā huā, paradravyamen shubh yā ashubh bhāvako dhāraṇ karatā hai, vah [jīv]
svachāritrase bhraṣhṭa aisā parachāritrakā ācharaṇ karanevālā kahā jātā hai; kyoṅki vāstavamen svadravyamen
nshuddha–upayogarūp pariṇati vah svachāritra hai aur paradravyamen soparāg–upayogarūp pariṇati vah
parachāritra hai.. 156..
je rāgathī paradravyamān karato shubhāshubh bhāvane,
te svakacharitrathī bhraṣhṭa parachāritra ācharanār chhe. 156.
Page 227 of 264
PDF/HTML Page 256 of 293
single page version
so teṇ paracharitto havadi tti jiṇā paruventi.. 157..
sa ten paracharitraḥ bhavatīti jināḥ prarūpayanti.. 15ra7..
paracharitapravr̥uttirbandhamārga ev, na mokṣhamārga iti.. 157..
parachāritra hai–[iti] aisā [jināḥ] jin [prarūpayanti] prarūpit karate haĩn.
vah bhāv jab jis jīvako ho tab vah jīv us bhāv dvārā parachāritra hai– aisā [jinendron dvārā]
prarūpit kiyā jātā hai. isaliye [aisā nishchit hotā hai ki] parachāritramen pravr̥utti so bandhamārga hī
hai, mokṣhamārga nahīn hai.. 157..
tenā vaḍe te ‘paracharit’ nirdiṣhṭa chhe jinadevathī. 157.
Page 228 of 264
PDF/HTML Page 257 of 293
single page version
yaḥ khalu niruparāgopayogatvātsarvasaṅgamuktaḥ paradravyavyāvr̥uttopayogatvādananyamanāḥ ātmānan
yato hi drashignaptisvarūpe puruṣhe tanmātratven vartanan svacharitamiti.. 158..
sthiratāpūrvak] [jānāti pashyati] jānatā–dekhatā hai, [saḥ jīvaḥ] vah jīv [svakacharitan]
svachāritra [charit] ācharatā hai.
shūnya hai tathāpi niḥsaṅg paramātmākī bhāvanā dvārā utpanna sundar ānandasyandī paramānandasvarūp sukhasudhārasake
āsvādase, pūrṇa–kalashakī bhān̐ti, sarva ātmapradeshamen bharapūr hotā hai.]
3. ananyamanavālā=jisakī pariṇati anya prati nahīn jātī aisā. [man=chitta; pariṇati; bhāv]
sau–saṅgamukta ananyachitta svabhāvathī nij ātmane
Page 229 of 264
PDF/HTML Page 258 of 293
single page version
dansaṇaṇāṇaviyappan aviyappan charadi appādo.. 159..
darshanagnānavikalpamavikalpan charatyātmanaḥ.. 159..
ācharatā hai; kyoṅki vāstavamen dr̥ushignaptisvarūp puruṣhamen [ātmāmen] tanmātrarūpase vartanā so svachāritra
hai.
svachāritrakā ācharaṇ karanevālā hai; kyoṅki dr̥ushignaptisvarūp ātmāmen mātra dr̥ushignaptirūpase pariṇamit
hokar rahanā vah svachāritra hai.. 158..
ātmāse abherūp [charati] ācharatā hai, [saḥ] vah [svakan charitan charati] svachāritrako ācharatā hai.
nij gnānadarshanabhedane jīvathī abhinna ja āchare. 159.
Page 230 of 264
PDF/HTML Page 259 of 293
single page version
[mokṣharūp] sādhya aur [mokṣhamārgarūp] sādhan ek prakārake arthāt shuddhātmarūp [–shuddhātmaparyāyarūp] haĩn.
svakan charitan charati. evan hi shuddhadravyāshritamabhinnasādhya–
darshanagnānabhedako bhī ātmāse abhedarūpase ācharate hain, ve vāstavamen svachāritrako ācharate haĩn.
nirvikalparūpase atyanta līn hokar nijasvabhāvabhūt darshanagnānabhedoṅko ātmāse abhedarūpase ācharate hain, ve munīndra
svachāritrakā ācharaṇ karanevāle haĩn.]
2. yahān̐ nishchayanayakā viṣhay shuddhadravya arthāt shuddhaparyāyapariṇat dravya hai, arthāt akale dravyakī [–paranimitta
4. jin paryāyommen sva tathā par kāraṇ hote hain arthāt upādānakāraṇ tathā nimittakāraṇ hote hain ve paryāyen
avalamban sahit] vartate hue tattvārthashraddhān [navapadārthagat shraddhān], tattvārthagnān [navapadārthagat gnān] aur
pañchamahāvratādirūp chāritra–yah sab svaparahetuk paryāyen haĩn. ve yahā vyavahāranayake viṣhayabhūt haĩn.
Page 231 of 264
PDF/HTML Page 260 of 293
single page version
bhinnasādhyasādhanabhāvan vyavahāranayamāshritya prarupitam. na chaitadvipratiṣhiddhan nishchayavyavahārayoḥ sādhya–
sādhanabhāvatvātsuvarṇasuvarṇapāṣhāṇavat. at evobhayanayāyattā pārameshvarī tīrthapravartaneti.. 159..
prarūpit kiyā gayā thā. isamen paraspar virodh ātā hai aisā bhī nahīn hai, kyoṅki survaṇ aur
tattvārthashraddhān [navapadārthasambandhī shraddhān], tattvārthagnān aur pañchamahāvratādirūp chāritra vyavahāranayase mokṣhamārga hai
kyoṅki [mokṣharūp] sādhya svahetuk paryāy hai aur [tattvārthashraddhānādimay mokṣhamārgarūp] sādhan svaparahetuk
paryāy hai.
bhāvaliṅgī muniko savikalpa dashāmen vartate hue tattvārthashraddhān, tattvārthagnān aur mahāvratādirūp chāritra nirvikalpa
dashāmen vartate hue shuddhātmashraddhānagnānānuṣhṭhānanake sādhan haĩn.
prashnaḥ– satyārtha nirūpaṇ hī karanā chāhiye; abhūtārtha upacharit nirūpaṇ kisaliye kiyā jātā hai?
uttaraḥ– jise sinhakā yathārtha svarūp sīdhā samajhamen na ātā ho use sinhake svarūpake upacharit nirūpaṇ
prakār jise vastukā yathārtha svarūp sīdhā samajhamen na ātā ho use vastusvarūpake upacharit nirūpaṇ dvārā
vastusvarūpakī yathārtha samajh kī or le jāte haĩn. aur lambe kathanake badalemen saṅkṣhipta kathan karaneke lie bhī
vyavahāranay dvārā upacharit nirūpaṇ kiyā jātā hai. yahān̐ itanā lakṣhamen rakhaneyogya hai ki – jo puruṣh
billīke nirūpaṇako hī sinhakā nirūpaṇ mānakar billīko hī sinh samajh le vah to upadeshake hī yogya
nahīn hai, usī prakār jo puruṣh upacharit nirūpaṇako hī satyārtha nirūpaṇ mānakar vastusvarūpako mithyā
rītise samajh baiṭhee vah to upadeshake hī yogya nahīn hai.