Panchastikay Sangrah-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 173 ; Shlok: 8 ; End.

< Previous Page  


Combined PDF/HTML Page 15 of 15

 

Page 252 of 264
PDF/HTML Page 281 of 293
single page version

252
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
dvividhan kil tātparyam–sūtratātparyan shāstratātparyañcheti. tatra sūtratātparyan pratisūtramev pratipāditam.
shāstratātparyan tvidan pratipādyate. asya khalu pārameshvarasya shāstrasya, sakalapuruṣhārtha–
sārabhūtamokṣhatattvapratipattihetoḥ pañchāstikāyaṣhaḍdravyasvarūpapratipādanenopadarshitasamastavastusva–
bhāvasya, navapadārthaprapañchasūchanāviṣhkr̥utabandhamokṣhasambandhibandhamokṣhāyatanabandhamokṣhavikalpasya, samyagā–
veditanishchayavyavahārarūpamokṣhamārgasya, sākṣhanmokṣhakāraṇabhūtaparamavītarāgatvavishrāntasamastahr̥udayasya,
paramārthato vītarāgatvamev tātparyamiti. tadidan vītarāgatvan vyavahāranishchayāvirodhenaivānugamyamānan
bhavati samīhitasiddhaye
sarva
ṣhaḍdravyake svarūpake pratipādan dvārā samasta vastukā svabhāv darshāyā gayā hai, nav padārthake vistr̥ut
kathan dvārā jisamen bandha–mokṣhake sambandhī [svāmī], bandha–mokṣhake āyatan [sthān] aur bandha–
mokṣhake vikalpa [bhed] pragaṭ kie gae hain, nishchay–vyavahārarūp mokṣhamārgakā jisamen samyak nirūpaṇ
kiyā gayā hai tathā sākṣhāt mokṣhake kāraṇabhūt paramavītarāgapanemen jisakā samasta hr̥uday sthit hai–aise
is sachamuch
3pārameshvar shāstrakā, paramārthase vītarāgapanā hī tātparya hai.
so is vītarāgapanekā vyavahār–nishchayake virodh dvārā hī anusaraṇ kiyā jāe to iṣhṭasiddhi
hotī hai, parantu anyathā nahīn [arthāt vyavahār aur nishchayakī susaṅgatatā rahe is prakār
vītarāgapanekā anusaraṇ kiyā jāe tabhī ichchhitakī siddhi hotī hai,
2. puruṣhārtha = puruṣh–artha; puruṣh–prayojana. [puruṣhārthake chār vibhāg kie jāte hainḥ dharma, artha, kām aur mokṣha;
parantu sarva puruṣh–arthommen mokṣha hī sārabhūt [tāttvik] puruṣh–artha hai.]
-----------------------------------------------------------------------------
tātparya dvividh hotā haiḥ 1sūtratātparya aur shāstratātparya. usamen, sūtratātparya pratyek sūtramen
[pratyek gāthāmen] pratipādit kiyā gayā hai ; aur shāstratātparya ab pratipādit kiyā jātā haiḥ–
2puruṣhārthommen sārabhūt aise mokṣhatattvakā pratipādan karaneke liye jisamen pañchāstikāy aur
4a
-------------------------------------------------------------------------
1. pratyek gāthāsūtrakā tātparya so sūtratātparya hai aur sampūrṇa shāstrakā tātparya soe shāstratātparya hai.

3. pārameshvar = parameshvarake; jinabhagavānake; bhāgavat; daivī; pavitra.
4. chhaṭhaven guṇasthānamen muniyogya shuddhapariṇatikā nirantar honā tathā mahāvratādisambandhī shubhabhāvoṅkā yathāyogyarūpase
honā vah nishchay–vyavahārake avirodhakā [sumelakā] udāharaṇ rhai. pān̐chave guṇasthānamen us guṇasthānake yogya
shuddhapariṇati nirantar honā tathā deshavratādisambandhī shubhabhāvoṅkā yathāyogyarūpase honā vah bhī nishchay–vyavahārake
avirodhakā udāharaṇ hai.

Page 253 of 264
PDF/HTML Page 282 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
[
253
na punaranyathā. vyavahāranayen bhinnasādhyasādhanabhāvamavalambyānādibhedavāsitabuddhayaḥ sukhenaivāvatar–nti
tīrthan prāthamikāḥ. tathā hīdan shraddheyamidamashraddheyamayan shraddhātedan shraddhānamidan gneyamidamagneyamayan gnātedan
gnānamidan charaṇīyamidamacharaṇīyamayan charitedan charaṇamiti kartavyākartavyakartr̥ukarmavibhā–
gāvalokanollasitapeshalotsāhāḥ shanaiḥshanairmohamallamunmūlayantaḥ, kadāchidagnānānmadapramādatantratayā
shithilitātmādhikārasyātmano
-----------------------------------------------------------------------------

anya prakārase nahīn hotī].
[uparokta bāt visheṣh samajhāī jātī haiḥ–]
anādi kālase bhedavāsit buddhi honeke kāraṇ prāthamik jīv vyavahāranayase
1bhinnasādhyasādhanabhāvakā avalamban lekar 2sukhase tīrthakā prārambha karate hain [arthāt sugamatāse
mokṣhamārgakī prārambhabhūmikākā sevan karate hain]. jaise ki ‘[1] yah shraddhey [shraddhā karaneyogya] hai,
[2] yah ashraddhey hai, [3] yah shraddhā karanevālā hai aur [4] yah shraddhān hai; [1] yah gney
[jānaneyogya] hai, [2] yah agney hai, [3] yah gnātā hai aur [4] yah gnān haie; [1] yah
ācharaṇīy [ācharaṇ karaneyogya] hai, [2] yah anācharaṇīy hai, [3] yah ācharaṇ karanevālā hai
aur [4] yah ācharaṇ hai;’–is prakār [1] kartavya [karaneyogya], [2] akartavya, [3] kartā aur
[4] karmarūp vibhāgoṅke avalokan dvārā jinhen komal utsāh ullasit hotā hai aise ve [prāthamik
jīv] dhīre–dhīre mohamallako [rāgādiko] ukhāṛate jāte hain; kadāchit agnānake kāraṇ [sva–
samvedanagnānake abhāvake kāraṇ] mad [kaṣhāy] aur pramādake vash honese apanā ātma–adhikār
-------------------------------------------------------------------------
1. mokṣhamārgaprāpta gnānī jīvoṅko prāthamik bhūmikāmen, sādhya to paripūrṇa shuddhatārūpase pariṇat ātmā hai aur usakā
sādhan vyavahāranayase [ānshik shuddhike sāth–sāth rahanevāle] bhedaratnatrayarūp parāvalambī vikalpa kahe jāte hai.
is prakār un jīvoṅko vyavahāranayase sādhya aur sādhan bhinna prakārake kahe gae haĩn. [nishchayanayase sādhya aur
sādhan abhinna hote haĩn.]
2. sukhase = sugamatāse; sahajarūpase; kaṭhināī binā. [jinhonne dravyārthikanayake viṣhayabhūt shuddhātmasvarūpake
shraddhānādi kie hain aise samyaggnānī jīvoṅko tīrthasevanakī prāthamik dashāmen [–mokṣhamārgasevanakī prārambhik
bhūmikāmen] ānshik shuddhike sāth–sāth shraddhānagnānachāritra sambandhī parāvalambī vikalpa [bhedaratnatray] hote hain,
kyoṅki anādi kālase jīvoṅko jo bhedavāsanāse vāsit pariṇati chalī ā rahī hai usakā turanta hī sarvathā
nāsh honā kaṭhin hai.]

Page 254 of 264
PDF/HTML Page 283 of 293
single page version

254
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
nyāyyapathapravartanāy prayuktaprachaṇḍadaṇḍanītayaḥ, punaḥ punaḥ doṣhānusāreṇ dattaprāyashchittāḥ santa–todyatāḥ
santo‘th tasyaivātmano bhinnaviṣhayashraddhānagnānachāritrairadhiropyamāṇasanskārasya bhinnasādhya–sādhanabhāvasya
rajakashilātalasphālyamānavimalasalilāplutavihitoṣhapariṣhvaṅgamalinavāsas iv
manāṅmanāgvishuddhimadhigamya nishchayanayasya bhinnasādhyasādhanabhāvābhāvāddarshanagnānachāritrasamāhitatva–rūpe
vishrāntasakalakriyākāṇḍāḍambaranistaraṅgaparamachaitanyashālini nirbharānandamālini bhagavatyā–tmani
vishrāntimāsūtrayantaḥ krameṇ samupajāt samarasībhāvāḥ paramavītarāgabhāvamadhigamya,
sākṣhānmokṣhamanubhavantīti..
-----------------------------------------------------------------------------
[ātmāmen adhikār] shithil ho jānepar apaneko nyāyamārgamen pravartit karaneke lie ve prachaṇḍa
daṇḍanītikā prayog karate hain; punaḥpunaḥ [apane ātmāko] doṣhānusār prāyashchitta dete hue ve satat
udyamavanta vartate hain; aur bhinnaviṣhayavāle shraddhān–gnān–chāritrake dvārā [–ātmāse bhinna jisake viṣhay
hain aise bhedaratnatray dvārā] jisamen sanskār āropit hote jāte hain aise bhinnasādhyasādhanabhāvavāle apane
ātmāmen –dhobī dvārā shilākī satah par pachhāṛe jānevāle, nirmal jal dvārā bhigoe jānevāle aur
kṣhār [sābun] lagāe jānevāle malin vastrakī bhān̐ti–thoṛī–thoṛī vishuddhi prāpta karake, usī apane
ātmāko nishchayanayase bhinnasādhyasādhanabhāvake abhāvake kāraṇ, darshanagnānachāritrakā samāhitapanā
[abhedapanā] jisakā rūp hai, sakal kriyākāṇḍake āḍambarakī nivr̥uttike kāraṇ [–abhāvake kāraṇ]
jo nistaraṅg paramachaitanyashālī hai tathā jo nirbhar ānandase samr̥uddha hai aise bhagavān ātmāmen vishrānti
rachate hue [arthāt darshanagnānachāritrake aikayasvarūp, nirvikalpa paramachaitanyashālī hai tathā bharapūr
ānandayukta aise bhagavān ātmāmen apaneko sthir karate hue], kramashaḥ samarasībhāv samutpanna hotā
jātā hai isalie param vītarāgabhāvako prāpta karake sākṣhāt mokṣhakā anubhav karate haĩn.
1
2
-------------------------------------------------------------------------
1. vyavahār–shraddhānagnānachāritrake viṣhay ātmāse bhinna hain; kyoṅki vyavahārashraddhānakā viṣhay nav padārtha hai,
vyavahāragnānakā viṣhay aṅg–pūrva hai aur vyavahārachāritrakā viṣhay āchārādisūtrakathit muni–āchār hai.
2. jis prakār dhobī pāṣhāṇashilā, pānī aur sābun dvārā malin vastrakī shuddhi karatā jātā hai, usī pakār
prākpadavīsthit gnānī jīv bhedaratnatray dvārā apane ātmāmen sanskārako āropaṇ karake usakī thoṛī–thoṛī
shuddhi karatā jātā hai aisā vyavahāranase kahā jātā hai. paramārtha aisā hai ki us bhedaratnatrayavāle gnānī jīvako
shubh bhāvoṅke sāth jo shuddhātmasvarūpakā ānshik ālamban vartatā hai vahī ugra hote–hote visheṣh shuddhi karatā
jātā hai. isalie vāstavamen to, shuddhātmasvarūkān ālamban karanā hī shuddhi pragaṭ karanekā sādhan hai aur us
ālambanakī ugratā karanā hī shuddhikī vr̥uddhi karanekā sādhan hai. sāth rahe hue shubhabhāvoṅko shuddhikī vr̥uddhikā
sādhan kahanā vah to mātra upachārakathan hai. shuddhikī vr̥uddhike upacharitasādhanapanekā ārop bhī usī jīvake
shubhabhāvommen ā sakatā hai ki jis jīvane shuddhikī vr̥uddhikā yathārtha sādhan [–shuddhātmasvarūpakā yathochit
ālamban] pragaṭ kiyā ho.

Page 255 of 264
PDF/HTML Page 284 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
[
255
ath ye tu kevalavyavahārāvalambinaste khalu bhinnasādhyasādhanabhāvāvalokanenā‘navaratan nitarān
khidyamānā muhurmuhurdharmādishraddhānarūpādhyavasāyānusyūtachetasaḥ prabhūtashrutasanskārādhiropitavi–
chitravikalpajālakalmāṣhitachaitanyavr̥uttayaḥ, samastayativr̥uttasamudāyarūpatapaḥpravr̥uttirūpakarmakāṇḍoḍḍam–
rāchalitāḥ, kadāchitkiñchidrochamānāḥ, kadāchit kiñchidvikalpayantaḥ, kadāchitkiñchidācharantaḥ,
darshanācharaṇāy kadāchitprashāmyantaḥ, kadāchitsamvijamānāḥ, kadāchidanukampamānāḥ, kadāchidā–
stikyamudvahantaḥ, shaṅkākāṅkṣhāvichikitsāmūḍhadraṣhṭitānān vyutthāpananirodhāy nityabaddhaparikarāḥ,
upabr̥unhaṇ sthitikaraṇavātsalyaprabhāvanān bhāvayamānā
-----------------------------------------------------------------------------
[ab kevalavyavahārāvalambī (agnānī) jīvonṅko pravartan aur usakā phal kahā jātā haiḥ–]
parantu jo kevavyavahārāvalambī [mātra vyavahārakā avalamban karanevāle] hain ve vāstavamen
bhinnasādhyasādhanabhāvake avalokan dvārā nirantar atyanta khed pāte hue, [1] punaḥpunaḥ dharmādike
shraddhānarūp adhyavasānamen unakā chitta lagatā rahanese, [2] bahut shrutake [dravyashrutake] sanskāronse
ūṭhane vāle vichitra [anek prakārake] vikalpoṅke jāl dvārā unakī chaitanyavr̥utti chitra–vichitra hotī hai
isalie aur [3] samasta yati–āchārake samudāyarūp tapamen pravartanarūp karmakāṇḍakī dhamālamen ve
achalit rahate hain isalie, [1] kabhī kisīko [kisī viṣhayakī] ruchi karate hain, [2] kabhī
kisīke [ kisī viṣhayake] vikalpa karate hain aur [3] kabhī kuchh ācharaṇ karate hain; darshanācharaṇ ke
lie–ve kadāchit prashamit hote hai, kadāchit samvegako prāpta hote hai, kadāchit anukampit hote hai,
kadāchit āstikayako dhāraṇ karate hain, shaṅkā, kāṅkṣhā, vichikitsā aur mūḍhadraṣhṭitāke utthānako
rokaneke lie nitya kaṭibaddha rahate hain, upabr̥unhaṇ, sthiti– karaṇ, vātsalya aur prabhāvanāko bhāte
1
-------------------------------------------------------------------------
1. vāstavamen sādhya aur sādhan abhinna hote haĩn. jahān̐ sādhya aur sādhan bhinna kahe jāyen vahān̐ ‘yah satyārtha
nirūpaṇ nahīn hai kintu vyavahāranay dvārā upacharit nirūpaṇ kiyā hai ’ –aisā samajhanā chāhiye.
kevalavyavahārāvalambī jīv is bātakī gaharāīse shraddhā na karate hue arthāt ‘vāstavamen shubhabhāvarūp sādhanase hī
shuddhabhāvarūp sādhya prāpta hogā’ aisī shraddhākā gaharāīse sevan karate hue nirantar atyanta khed prāpta karate haĩn.
[visheṣhake lie 230 ven pr̥uṣhṭhakā pān̐chavān̐ aur 231 ven pr̥uṣhṭhakā tīsarā tathā chauthā pad ṭippaṇ dekhẽn.]

Page 256 of 264
PDF/HTML Page 285 of 293
single page version

256
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
vāramvāramabhivardhitotsāhā, gnānācharaṇāy svādhyāy–kālamavalokayanto, bahudhā vinayan prapañchayantaḥ,
pravihitadurdharopadhānāḥ, suṣhṭhu bahumānamātanvanto, nihnavāpattin nitarān nivārayanto‘rthavyañjanatadubhayashuddhau
nitāntasāvadhānāḥ, chāritrācharaṇāy hinsānr̥utasteyābrahmaparigrahasamastaviratirūpeṣhu pañchamahāvrateṣhu
tanniṣhṭhavr̥uttayaḥ, samyagyoganigrahalakṣhaṇāsu
guptiṣhu nivāntan gr̥uhītodyogā
īryābhāṣhaiṣhaṇādānanikṣhepotsargarūpāsu samitiṣhvatyantaniveshitaprayatnāḥ,
tapaācharaṇāyānashanāvamaudaryavr̥uttiparisaṅkhyānarasaparityāgaviviktashayyāsanakāyakl̥ruesheṣhvabhīkṣhṇamutsah–
mānāḥ, prāyashchittavinayavaiyāvr̥uttyavyutsargasvādhyāyadhyānaparikarāṅkushitasvāntā, vīryācharaṇāy karma–kāṇḍe
sarvashaktayā vyāpriyamāṇāḥ, karmachetanāpradhānatvāddūranivāritā‘shubhakarmapravr̥uttayo‘pi samupātta–
shubhakarmapravr̥uttayaḥ, sakalakriyākāṇḍāḍambarottīrṇadarshanagnānachāritraikyapariṇatirūpān gnān chetanān
-----------------------------------------------------------------------------
hue bārambār utsāhako barḥāte hain; gnānācharaṇake liye–svādhyāyakālakā avalokan karate hain, bahu
prakārase vinayakā vistār karate hain, durdhar upadhān karate hain, bhalī bhān̐ti bahumānako prasārit karate hain,
nihnavadoṣhako atyanta nivārate hain, artha, vyañjan aur tadubhayakī shuddhimen atyanta sāvadhān rahate hain;
chāritrācharaṇake liye–hinsā, asatya, stey, abrahma aur parigrahakī sarvaviratirūp pañchamahāvratommen
tallīn vr̥uttivāle rahate hain, samyak yoganigrah jisakā lakṣhaṇ hai [–yogakā barābar nirodh karanā
jinakā lakṣhaṇ hai] aisī guptiyommen atyanta udyog rakhate hain, īryā, bhāṣhā, eṣhaṇā, ādānanikṣhep aur
utsargarūp samitiyommen prayatnako atyanta joṛate hain; tapācharaṇ ke liyee–anashan, avamaudarya,
vr̥uttiparisaṅkhyān, rasaparityāg, viviktashayyāsan aur kāyakleshamen satat utsāhit rahate hain, prāyashchitta,
vinay, vaiyāvr̥uttya, vyutsarga, svādhyāy aur dhyānarūp parikar dvārā nij antaḥkaraṇako aṅkushit rakhate
hain; vīryācharaṇake liye–karmakāṇḍamen sarva shakti dvārā vyāpr̥ut rahate hain; aisā karate hue,
karmachetanāpradhānapaneke kāraṇ – yadyapi ashubhakarmapravr̥uttikā unhonne atyanta nivāraṇ kiyā hai tathāpi–
shubhakarmapravr̥uttiko jinhonne barābar grahaṇ kiyā hai aise ve, sakal kriyākāṇḍake āḍambarase pār utarī
huī darshanagnānachāritrakī aikayapariṇatirūp gnānachetanāko kiñchit bhī utpanna nahīn karate hue,
1
2
3
-------------------------------------------------------------------------
1. tadubhay = un donon [arthāt artha tathā vyañjan donon]

2. parikar = samūh; sāmagrī.

3. vyāpr̥ut = ruke; gun̐the; mashagūl; magna.

Page 257 of 264
PDF/HTML Page 286 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
[
257
manāgapyasambhāvayantaḥ prabhūtapuṇyabhāramantharitachittavr̥uttayaḥ, suralokādikl̥rueshaprāptiparamparayā suchiran
sansārasāgare bhramantīti. uktañcha–‘‘charaṇakaraṇappahāṇā sasamayaparamatthamukkavāvārā. charaṇakaraṇassa sāran
ṇichchhayasuddhan ṇa jāṇanti’’..
ye‘tra kevalanishchayāvalambinaḥ sakalakriyākarmakāṇḍāḍambaraviraktabuddhayo‘rdhamīlit–
-----------------------------------------------------------------------------
bahut puṇyake bhārase manthar huī chittavr̥uttivāle vartate hue, devalokādike kleshakī prāptikī paramparā dvārā
dīrgha kālatak sansārasāgaramen bhramaṇ karate haĩn. kahā bhī hai ki – charaṇakaraṇappahāṇā
sasamayaparamatthamukkāvāvārā. charaṇakaraṇassa sāran ṇichchhayasuddhan ṇa jāṇanti.. [arthāt jo
charaṇapariṇāmapradhān hai aur svasamayarūp paramārthamen vyāpārarahit hain, ve charaṇapariṇāmakā sār jo
nishchayashuddha [ātmā] use nahīn jānate.]
1
2
3
[ab kevalanishchayāvalambī [agnānī] jīvoṅkā pravartan aur usakā phal kahā jātā haiḥ–]
ab, jo kevalanishchayāvalambī hain, sakal kriyākarmakāṇḍake āḍambaramen virakta buddhivāle vartate
-------------------------------------------------------------------------
1. manthar = mand; jaṛ; susta.

2. is gāthākī sanskr̥it chhāyā is prakār haiḥ charaṇakaraṇapradhānāḥ svasamayaparamārthamuktavyāpārāḥ. charaṇakaraṇasya sāran
nishchayashuddhan na jānanti..

3. shrī jayasenāchāryadevakr̥ut tātparyavr̥utti–ṭīkāmen vyavahār–ekāntakā nimnānusār spaṣhṭīkaraṇ kiyā gayā haiḥ–
jo koī jīv vishuddhagnānadarshanasvabhāvavāle shuddhātmatattvake samyakshraddhān–gnān–anuṣhṭhānarūp nishchayamokṣhamārgase
nirapekṣha kevalashubhānuṣhṭhānarūp vyavahāranayako hī mokṣhamārga mānate hain, ve usake dvārā devalokādike kleshakī
paramparā prāpta karate hue sansāramen paribhramaṇ karate hainḥ kintu yadi shuddhātmānubhūtilakṣhaṇ nishchayamokṣhamārgako māne
aur nishchayamokṣhamārgakā anuṣhṭhān karanekī shaktike abhāvake kāraṇ nishchayasādhak shubhānuṣhṭhān karen, to ve sarāg
samyagdraṣhṭi hain aur paramparāse mokṣha prāpta karate haĩn. –is prakār vyavahār–ekāntake nirākaraṇakī mukhyatāse do
vākya kahe gaye.
[yahān̐ jo ‘sarāg samyagdraṣhṭi’ jīv kahe un jīvoṅko samyagdarshan to yathārtha hī pragaṭ huā hai
parantu chāritra–apekṣhāse unhen mukhyataḥ rāg vidyamān honese ‘sarāg samyagdraṣhṭi’ kahā hai aisā samajhanā.
aur unhen jo shubh anuṣhṭhān hai vah mātra upachārase hī ‘nishchayasādhak [nishchayake sādhanabhūt]’ kahā gayā
hai aisā samajhanā.

Page 258 of 264
PDF/HTML Page 287 of 293
single page version

258
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
vilochanapuṭāḥ kimapi svabuddhayāvalokya yathāsukhamāsate, te khalvavadhīritabhinnasādhyasādhanabhāvā
abhinnasādhyasādhanabhāvamalabhamānā antarāl ev pramādakādambarīmadabharālasachetaso mattā iv, mūrchchhitā
iv, suṣhuptā iv, prabhūtaghr̥utasitopalapāyasāsāditasauhityā iv, sasulbaṇabal–sañjanitajāḍayā iv,
dāruṇamanobhranshavihit mohā iv, mudritavishiṣhṭachaitanyā vanaspatay iv,
-----------------------------------------------------------------------------
hue, ān̐khoṅko adhamundā rakhakar kuchhabhī svabuddhise avalok kar yathāsukh rahate hain [arthāt
svamatikalpanāse kuchh bhī bhāsakī kalpanā karake ichkānusār– jaise sukh utpanna ho vaise–rahate hain],
ve vāstavamen bhinnasādhyasādhanabhāvako tiraskārate hue, abhinnasādhyasādhanabhāvako upalabdha nahīn karate
hue, antarālamen hī [–shubh tathā shuddhake atirikta sheṣh tīsarī ashubh dashāmen hī], pramādamadirāke
madase bhare hue ālasī chittavāle vartate hue, matta [unmatta] jaise, mūrchhit jaise, suṣhupta jaise, bahut
ghī–shakkar khīr khākar tr̥uptiko prāpta hue [tr̥upta hue] hon aise, moṭe sharīrake kāraṇ jaṛatā [–
mandatā, niṣhkriyatā] utpanna huī ho aise, dāruṇ buddhibhranshase mūrḥatā ho gaī ho aise, jisakā
vishiṣhṭachaitanya mun̐d
1
2
-------------------------------------------------------------------------
1. yathāsukh = ichchhānusār; jaise sukh utpanna ho vaise; yathechchharūpase. [jinhen dravyārthikanayake [nishchayanayake]
viṣhayabhūt shuddhātmadravyakā samyak shraddhān yā anubhav nahīn hai tathā usake lie utsukatā yā prayatna nahīn hai,
aisā hone par bhī jo nij kalpanāse apanemen kiñchit bhās honekī kalpanā karake nishchintarūpase svachchhandapūrvak
vartate haĩn. ‘gnānī mokṣhamārgī jīvoṅko prāthamik dashāmen ānshik shuddhike sāth–sāth bhūmikānusār shubh bhāv bhī
hote hain’–is bātakī shraddhā nahīn karate, unhen yahān̐ keval nishchayāvalambī kahā hai.]

2. mokṣhamārgī gnānī jīvoṅko savikalpa prāthamik dashāmen [chhaṭhaven guṇasthān tak] vyavahāranayakī apekṣhāse
bhūmikānusār bhinnasādhyasādhanabhāv hotā hain arthāt bhūmikānusār nav padārthon sambandhī, aṅgapūrva sambandhī aur
shrāvak–munike āchār sambandhī shubh bhāv hote haĩn.–yah vāt kevalanishchayāvalambī jīv nahīn mānatā arthāt
[ānshik shuddhike sāthakī] shubhabhāvavālī prāthamik dashāko ve nahīn shraddhate aur svayam ashubh bhāvommen vartate hone
par bhī apanemen uchcha shuddha dashākī kalpanā karake svachchhandī rahate haĩn.

Page 259 of 264
PDF/HTML Page 288 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
[
259
maunīndrīn karmachetanān puṇyabandhabhayenānavalambamānā anāsāditaparamanaiṣhkarmyarūpagnānachetanāvishrāntayo
vyaktāvyaktapramādatantrā aramāgatakarma–phalachetanāpradhānapravr̥uttayo vanaspatay iv kevalan pāpamev badhnanti.
uktañcha–‘‘ṇichchhayamālambantā ṇichchhayado ṇichchhayan ayāṇantā. ṇāsanti charaṇakaraṇan bāharicharaṇālasā
keī’’..
-----------------------------------------------------------------------------
gayā hai aisī vanaspati jaise, munīndrakī karmachetanāko puṇyabandhake bhayase nahīn avalambate hue aur param
naiṣhkarmyarūp gnānachetanāmen vishrāntiko prāpta nahīn hote hue, [mātra] vyakta–avyakta pramādake ādhīn vartate
hue, prāpta hue halake [nikr̥uḥṣhṭa] karmaphalakī chetanāke pradhānapanevālī pravr̥utti jise vartatī hai aisī
vanaspatikī bhān̐ti, keval pāpako hī bān̐dhate hai. kahā bhī hai kiḥ–– ṇichchhayamālambantā ṇichchhayado
ṇichchhayan ayāṇantā. ṇāsanti charaṇakaraṇan bāharicharaṇālasā keī.. [arthāt nishchayakā avalamban lene vāle
parantu nishchayase [vāstavamen] nishchayako nahīn jānane vāle kaī jīv bāhya charaṇamen ālasī vartate hue
charaṇapariṇāmakā nāsh karate haĩn.]
1
2
3
-------------------------------------------------------------------------
1. kevalanishchayāvalambī jīv puṇyabandhake bhayase ḍarakar mandakaṣhāyarūp shubhabhāv nahīn karate aur pāpabandhake
kāraṇabhūt ashubhabhāvoṅkā sevan to karate rahate haĩn. is prakār ve pāpabandha hī karate haĩn.

2. is gāthākī sanskr̥it chhāyā is prakār haieḥ nishchayamālambanto nishchayato nishchayamajānantaḥ. nāshayanti charaṇakaraṇan
bāhyacharaṇālasāḥ ke‘pi..
3. shrī jayasenāchāryadevarachit ṭīkāmen [vyavahār–ekāntakā spaṣhṭīkaraṇ karaneke pashchāt turanta hī] nishchayaekāntakā
nimnānusār spaṣhṭīkaraṇ kiyā gayā haiḥ–
aur jo kevalanishchayāvalambī vartate hue rāgādivikalparahit paramasamādhirūp shuddha ātmāko upalabdha nahīn
karate hone par bhī, muniko [vyavahārase] ācharaneyogya ṣhaḍ–āvashyakādirūp anuṣhṭhānako tathā shrāvakako
[vyavahārase] ācharaneyogya dānapūjādirūp anuṣhṭhānako dūṣhaṇ dete hain, ve bhī ubhayabhraṣhṭa vartate hue, nishchayavyavahār–
anuṣhṭhānayogya avasthāntarako nahīn jānate hue pāpako hī bān̐dhate hain [arthāt keval nishchay–anuṣhṭhānarūp shuddha
avasthāse bhinna aisī jo nishchay–anuṣhṭhān aur vyavahāraanuṣhṭhānavālī mishra avasthā use nahīn jānate hue pāpako
hī bān̐dhate hain], parantu yadi shuddhātmānuṣhṭhānarūp mokṣhamārgako aur usake sādhakabhūt [vyavahārasādhanarūp]
vyavahāramokṣhamārgako māne, to bhale chāritramohake udayake kāraṇ shaktikā abhāv honese shubh–anuṣhṭhān rahit hon
tathāpi – yadyapi ve shuddhātmabhāvanāsāpekṣha shubh–anuṣhṭhānarat puruṣhon jaise nahīn hain tathāpi–sarāg samyaktvādi dvārā
vyavahārasamyagdraṣhṭi hai aur paramparāse mokṣha prāpta karate haĩn.––is prakār nishchay–ekāntake nirākaraṇakī
mukhyatāse do vākya kahe gaye.

Page 260 of 264
PDF/HTML Page 289 of 293
single page version

260
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
ye tu punarapunarbhavāy nityavihitodyogamahābhāgā bhagavanto nishchayavyavahārayoranyat–
rānavalambanenātyantamadhyasthībhūtāḥ
-----------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
[yahān̐ jin jīvoṅko ‘vyavahārasamyagdraṣhṭi kahā hai ve upachārase samyagdraṣhṭi hain aisā nahīn samajhanā. parantu ve vāstavamen
samyagdraṣhṭi hain aisā samajhanā. unhen chāritra–apekṣhāse mukhyataḥ rāgādi vidyamān honese sarāg samyaktvavāle kahakar
‘vyavahārasamyagdraṣhṭi’ kahā hai. shrī jayasenāchāryadevane svayam hī 150–151 vīn gāthākī ṭīkāmen kahā hai ki – jab
yah jīv āgamabhāṣhāse kālādilabdhirūp aur adhyātmabhāṣhāse shuddhātmābhimukh pariṇāmarūp svasamvedanagnānako prāpta
karatā hai tab pratham to vah mithyātvādi sāt prakr̥itiyoṅke upasham aur kṣhayopasham dvārā sarāg–samyagdraṣhṭi hotā
hai.]
1. nishchay–vyavahārake sumelakī spaṣhṭatāke liye pr̥uṣhṭha 258kā pad ṭippaṇ dekhẽn.
2. mahābhāg = mahā pavitra; mahā guṇavān; mahā bhāgyashālī.
3. mokṣhake liye nitya udyam karanevāle mahāpavitra bhagavantoṅko [–mokṣhamārgī gnānī jīvoṅko] nirantar
shuddhadravyārthikanayake viṣhayabhūt shuddhātmasvarūpakā samyak avalamban vartatā honese un jīvoṅko us avalambanakī
taratamatānusār savikalpa dashāmen bhūmikānusār shuddhapariṇati tathā shubhapariṇatikā yathochit sumel [haṭh rahit]
hotā hai isaliye ve jīv is shāstramen [258 ven pr̥uṣhṭha par] jinhen kevalanishchayāvalambī kahā haie aise
kevalanishchayāvalambī nahīn hain tathā [259 ven pr̥uṣhṭha par] jinhen kevalavyavahārāvalambī kahā hai aise
kevalavyavahārāvalambī nahīn haĩn.
[ab nishchay–vyavahār donoṅkā sumel rahe is prakār bhūmikānusār pravartan karanevāle gnānī
jīvoṅkā pravartan aur usakā phal kahā jātā haiḥ–
1
parantu jo, apunarbhavake [mokṣhake] liye nitya udyog karanevāle mahābhāg bhagavanton, nishchay–
vyavahāramense kisī ekakā hī avalamban nahīn lenese [–kevalanishchayāvalambī yā kevalavyavahārāvalambī
nahīn honese] atyanta madhyastha vartate hue,
2
3

Page 261 of 264
PDF/HTML Page 290 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
[
261
shuddhachaitanyarūpātmatattvavishrāntivirachanonmukhāḥ pramādodayānuvr̥utti–nivartikān
kriyākāṇḍapariṇatimmāhātmyānnivārayanto‘tyantamudāsīnā yathāshaktayā‘‘tmānamātma–nā‘‘tmani
sañchetayamānā nityopayuktā nivasanti, te khalu svatattvavishrāntyanusāreṇ krameṇ karmāṇi
sannyasanto‘tyantaniṣhpramādānitāntaniṣhkampamūrtayo vanaspatibhirūpamīyamānā api
dūranirastakarmaphalānubhūtayaḥkarmānubhūtinirutsukāḥkevalagnānānubhūtisamupajātatāttvikā–
nandanirbharatarāstarasā sansārasamudramuttīrya shabda–brahmaphalasya shāshvatasya bhoktāro bhavantīti.. 172..
shuddhachaitanyarūp ātmatattvamen vishrāntike
anusaraṇ karatī huī vr̥uttikā nivartan karanevālī [ṭālanevālī] kriyākāṇḍapariṇatiko māhātmyamense
vārate hue [–shubh kriyākāṇḍapariṇati haṭh rahit sahajarūpase bhūmikānusār vartatī hone par bhī
antaraṅgamen use māhātmya nahīn dete hue], atyanta udāsīn vartate hue, yathāshakti ātmāko ātmāse
ātmāmen sañchetate [anubhavate] hue nitya–upayukta rahate hain, ve [–ve mahābhāg bhagavanton], vāstavamen
svatattvamen vishrāntike anusār kramashaḥ karmakā sannyās karate hue [–svatattvamen sthiratā hotī jāye
tadanusār shubh bhāvoṅko chhoṛate hue], atyanta niṣhpramād vartate hue, atyanta niṣhkampamūrti honese jinhen
vanaspatikī upamā dī jātī hai tathāpi jinhonnee karmaphalānubhūti atyanta nirasta [naṣhṭa] kī hai aise,
karmānubhūtike prati nirutsuk vartate hue, keval [mātra] gnānānubhūtise utpanna hue tāttvik ānandase
atyanta bharapūr vartate hue, shīghra sansārasamudrako pār utarakar, shabdabrahmake shāshvat phalake [–
nirvāṇasukhake] bhoktā hote haĩn.. 172..
maggappabhāvaṇaṭṭhan pavayaṇabhattippachodideṇ mayā.
bhaṇiyan pavayaṇasāran pañchatthiyasaṅgahan suttan.. 173..
-----------------------------------------------------------------------------
1virachanakī abhimukh [unmukh] vartate hue, pramādake udayakā
-------------------------------------------------------------------------
1. virachan = visheṣharūpase rachanā; rachanā.
men mārga–udyotārtha, pravachanabhaktithī prerāīne,
kahyun sarvapravachan–sārabhūt ‘pañchāstisaṅgrah’ sūtrane. 173.

Page 262 of 264
PDF/HTML Page 291 of 293
single page version

262
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
mārgaprabhāvanārthan pravachanabhaktiprachoditen mayā.
bhaṇitan pravachanasāran pañchāstikasaṅgrahan sūtram.. 173..
kartuḥ pratignānirvyūḍhisūchikā samāpaneyam . mārgo hi paramavairāgyakaraṇapravaṇā pārameshvarī
paramāgnā; tasyā prabhāvanan prakhyāpanadvāreṇ prakr̥uṣhṭapariṇatidvāreṇ vā samudyotanam; tadarthamev
paramāgamānurāgavegaprachalitamanasā saṅkṣhepataḥ samastavastutattvasūchakatvādativistr̥utasyāpi
-----------------------------------------------------------------------------
gāthā 173
anvayārthaḥ– [pravachanabhaktiprachoditen mayā] pravachanakī bhaktise prerit aise maine [mārgaprabhāvanārthan]
mārgakī prabhāvake hetu [pravachanasāran] pravachanake sārabhūt [pañchāstikasaṅgrahan sūtram] ‘pañchāstikāyasaṅgrah’
sūtra [bhaṇitam] kahā.
ṭīkāḥ– yah, kartākī pratignākī pūrṇatā sūchitavālī samāpti hai [arthāt yahān̐ shāstrakartā
shrīmadbhagavatkundakundāchāryadev apanī pratignākī pūrṇatā sūchit karate hue shāstrasamāpti karate hain].
mārga arthāt param vairāgya kī or ḍhalatī huī pārameshvarī param āgnā [arthāt param vairāgya
karanekī parameshvarakī param āgnā]; usakī prabhāvanā arthāt prakhyāpan dvārā athavā prakr̥uṣhṭa pariṇati dvārā
usakā samudyot karanā; [param vairāgya karanekī jinabhagavānakī param āgnākī prabhāvanā arthāt [1]
usakī prakhyāti–vignāpan–karane dvārā athavā [2] paramavairāgyamay prakr̥uṣhṭa pariṇaman dvārā, usakā
samyak prakārase udyot karanā;] usake hetu hī [–mārgakī prabhāvanāke liye hī], paramāgamakī orake
anurāgake vegase jisakā man ati chalit hotā thā aise mainne yah ‘pañchāstikāyasaṅgrah’ nāmakā sūtra
kahā–jo ki bhagavān sarvagna dvārā upagna honese [–vītarāg sarvagna jinabhagavānane svayam jānakar
praṇīt kiyā honese] ‘sūtra’ hai, aur jo saṅkṣhepase samastavastutattvakā [sarva vastuoṅke yathārtha
svarūpakā] pratipādan karatā honese, ati vistr̥ut aise bhī pravachanake sārabhūt hain [–dvādashāṅgarūpase
vistīrṇa aise bhī jinapravachanake sārabhūt hain].

Page 263 of 264
PDF/HTML Page 292 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan
[
263
pravachanasya sārabhūtan pañchāstikāyasaṅgrahā–bhidhānan bhagavatsarvagnopagnatvāt sūtramidamabhihitan mayeti.
athaivan shāstrakāraḥ prārabdhasyānta–mupagamyātyantan kr̥utakr̥utyo bhūtvā paramanaiṣhkarmyarūpe shuddhasvarūpe vishrānta
iti shraddhīyate.. 173..
iti samayavyākhyāyān navapadārthapurassaramokṣhamārgaprapañchavarṇano dvitīyaḥ shrutaskandhaḥ samāptaḥ..
svashaktisansūchitavastutattvai–
rvyākhyā kr̥uteyan samayasya shabdaiḥ.
svarūpaguptasya na kiñchidasti
kartavyamevāmr̥utachandrasūreḥ.. 8..
-----------------------------------------------------------------------------
is prakār shāstrakār [shrīmadbhagavatkundakundāchāryadev] prārambha kiye hue kāryake antako pākar,
atyanta kr̥utakr̥utya hokar, paramanaiṣhkarmyarūp shuddhasvarūpamen vishrānt hue [–param niṣhkarmapanerūp
shuddhasvarūpamen sthir hue] aise shraddhe jāte hain [arthāt aisī ham shraddhā karate hain].. 173..
is prakār [shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī pañchāstikāyasaṅgrahashāstrakī shrīmad
amr̥utachandrāchāryadevavirachit] samayavyākhyā nāmakī ṭīkāmen navapadārthapūrvak mokṣhamārgaprapañchavarṇan nāmakā
dvitīy shrutaskandha samāpta huā.

[ab, ‘yah ṭīkā shabdone kī hai, amr̥utachandrasūrine nahīn’ aise arthakā ek antim shlok kahakar
amr̥utachandrāchāryadev ṭīkākī pūrṇāhuti karate hainḥ]
[shlokārthaḥ–] apanī shaktise jinhonne vastukā tattva [–yathārtha svarūp] bhalībhān̐ti kahā hai
aise shabdonne yah samayakī vyākhyā [–arthasamayakā vyākhyān athavā pañchāstikāyasaṅgrahashāstrakī ṭīkā]
kī hai; svarūpagupta [–amūrtik gnānamātra svarūpamen gupta] amr̥utachandrasūrikā [usamen] kiñchit bhī kartavya
nahī hain .. [8]..

Page 264 of 264
PDF/HTML Page 293 of 293
single page version

264
] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda
iti pañchāstikāyasaṅgrahābhidhānasya samayasya vyākhyā samāptā.
-----------------------------------------------------------------------------
is prakār [shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt] shrī pañchāstikāyasaṅgrah nāmak samayakī arthāt
shāstrakī [shrīmad amr̥utachandrāchāryadevavirachit samayavyākhyā nāmakī] ṭīkāke shrī himmatalāl jeṭhālāl
shāh kr̥ut gujarātī anuvādakā hindī rūpāntar samāpta huā.

samāpta