Panchastikay Sangrah-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 173 ; Shlok: 8 ; End.

< Previous Page  


Combined PDF/HTML Page 15 of 15

 

Page 252 of 264
PDF/HTML Page 281 of 293
single page version

] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda

252

dvividhan kil tātparyam–sūtratātparyan shāstratātparyañcheti. tatra sūtratātparyan pratisūtramev pratipāditam. shāstratātparyan tvidan pratipādyate. asya khalu pārameshvarasya shāstrasya, sakalapuruṣhārtha– sārabhūtamokṣhatattvapratipattihetoḥ pañchāstikāyaṣhaḍdravyasvarūpapratipādanenopadarshitasamastavastusva– bhāvasya, navapadārthaprapañchasūchanāviṣhkr̥utabandhamokṣhasambandhibandhamokṣhāyatanabandhamokṣhavikalpasya, samyagā– veditanishchayavyavahārarūpamokṣhamārgasya, sākṣhanmokṣhakāraṇabhūtaparamavītarāgatvavishrāntasamastahr̥udayasya, paramārthato vītarāgatvamev tātparyamiti. tadidan vītarāgatvan vyavahāranishchayāvirodhenaivānugamyamānan bhavati samīhitasiddhaye -----------------------------------------------------------------------------

tātparya dvividh hotā haiḥ 1sūtratātparya aur shāstratātparya. usamen, sūtratātparya pratyek sūtramen [pratyek gāthāmen] pratipādit kiyā gayā hai ; aur shāstratātparya ab pratipādit kiyā jātā haiḥ–

2puruṣhārthommen sārabhūt aise mokṣhatattvakā pratipādan karaneke liye jisamen pañchāstikāy aur

sarva ṣhaḍdravyake svarūpake pratipādan dvārā samasta vastukā svabhāv darshāyā gayā hai, nav padārthake vistr̥ut kathan dvārā jisamen bandha–mokṣhake sambandhī [svāmī], bandha–mokṣhake āyatan [sthān] aur bandha– mokṣhake vikalpa [bhed] pragaṭ kie gae hain, nishchay–vyavahārarūp mokṣhamārgakā jisamen samyak nirūpaṇ kiyā gayā hai tathā sākṣhāt mokṣhake kāraṇabhūt paramavītarāgapanemen jisakā samasta hr̥uday sthit hai–aise is sachamuch 3pārameshvar shāstrakā, paramārthase vītarāgapanā hī tātparya hai.

4a

so is vītarāgapanekā vyavahār–nishchayake virodh dvārā hī anusaraṇ kiyā jāe to iṣhṭasiddhi hotī hai, parantu anyathā nahīn [arthāt vyavahār aur nishchayakī susaṅgatatā rahe is prakār vītarāgapanekā anusaraṇ kiyā jāe tabhī ichchhitakī siddhi hotī hai, ------------------------------------------------------------------------- 1. pratyek gāthāsūtrakā tātparya so sūtratātparya hai aur sampūrṇa shāstrakā tātparya soe shāstratātparya hai. 2. puruṣhārtha = puruṣh–artha; puruṣh–prayojana. [puruṣhārthake chār vibhāg kie jāte hainḥ dharma, artha, kām aur mokṣha;

parantu sarva puruṣh–arthommen mokṣha hī sārabhūt [tāttvik] puruṣh–artha hai.]

3. pārameshvar = parameshvarake; jinabhagavānake; bhāgavat; daivī; pavitra. 4. chhaṭhaven guṇasthānamen muniyogya shuddhapariṇatikā nirantar honā tathā mahāvratādisambandhī shubhabhāvoṅkā yathāyogyarūpase

honā vah nishchay–vyavahārake avirodhakā [sumelakā] udāharaṇ rhai. pān̐chave guṇasthānamen us guṇasthānake yogya
shuddhapariṇati nirantar honā tathā deshavratādisambandhī shubhabhāvoṅkā yathāyogyarūpase honā vah bhī nishchay–vyavahārake
avirodhakā udāharaṇ hai.

Page 253 of 264
PDF/HTML Page 282 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan

[
253

na punaranyathā. vyavahāranayen bhinnasādhyasādhanabhāvamavalambyānādibhedavāsitabuddhayaḥ sukhenaivāvatar–nti tīrthan prāthamikāḥ. tathā hīdan shraddheyamidamashraddheyamayan shraddhātedan shraddhānamidan gneyamidamagneyamayan gnātedan gnānamidan charaṇīyamidamacharaṇīyamayan charitedan charaṇamiti kartavyākartavyakartr̥ukarmavibhā– gāvalokanollasitapeshalotsāhāḥ shanaiḥshanairmohamallamunmūlayantaḥ, kadāchidagnānānmadapramādatantratayā shithilitātmādhikārasyātmano ----------------------------------------------------------------------------- anya prakārase nahīn hotī].

[uparokta bāt visheṣh samajhāī jātī haiḥ–]

anādi kālase bhedavāsit buddhi honeke kāraṇ prāthamik jīv vyavahāranayase 1bhinnasādhyasādhanabhāvakā avalamban lekar 2sukhase tīrthakā prārambha karate hain [arthāt sugamatāse mokṣhamārgakī prārambhabhūmikākā sevan karate hain]. jaise ki ‘[1] yah shraddhey [shraddhā karaneyogya] hai, [2] yah ashraddhey hai, [3] yah shraddhā karanevālā hai aur [4] yah shraddhān hai; [1] yah gney [jānaneyogya] hai, [2] yah agney hai, [3] yah gnātā hai aur [4] yah gnān haie; [1] yah ācharaṇīy [ācharaṇ karaneyogya] hai, [2] yah anācharaṇīy hai, [3] yah ācharaṇ karanevālā hai aur [4] yah ācharaṇ hai;’–is prakār [1] kartavya [karaneyogya], [2] akartavya, [3] kartā aur [4] karmarūp vibhāgoṅke avalokan dvārā jinhen komal utsāh ullasit hotā hai aise ve [prāthamik jīv] dhīre–dhīre mohamallako [rāgādiko] ukhāṛate jāte hain; kadāchit agnānake kāraṇ [sva– samvedanagnānake abhāvake kāraṇ] mad [kaṣhāy] aur pramādake vash honese apanā ātma–adhikār ------------------------------------------------------------------------- 1. mokṣhamārgaprāpta gnānī jīvoṅko prāthamik bhūmikāmen, sādhya to paripūrṇa shuddhatārūpase pariṇat ātmā hai aur usakā

sādhan vyavahāranayase [ānshik shuddhike sāth–sāth rahanevāle] bhedaratnatrayarūp parāvalambī vikalpa kahe jāte hai.
is prakār un jīvoṅko vyavahāranayase sādhya aur sādhan bhinna prakārake kahe gae haĩn. [nishchayanayase sādhya aur
sādhan abhinna hote haĩn.]

2. sukhase = sugamatāse; sahajarūpase; kaṭhināī binā. [jinhonne dravyārthikanayake viṣhayabhūt shuddhātmasvarūpake

shraddhānādi kie hain aise samyaggnānī jīvoṅko tīrthasevanakī prāthamik dashāmen [–mokṣhamārgasevanakī prārambhik
bhūmikāmen] ānshik shuddhike sāth–sāth shraddhānagnānachāritra sambandhī parāvalambī vikalpa [bhedaratnatray] hote hain,
kyoṅki anādi kālase jīvoṅko jo bhedavāsanāse vāsit pariṇati chalī ā rahī hai usakā turanta hī sarvathā
nāsh honā kaṭhin hai.]

Page 254 of 264
PDF/HTML Page 283 of 293
single page version

] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda

254

nyāyyapathapravartanāy prayuktaprachaṇḍadaṇḍanītayaḥ, punaḥ punaḥ doṣhānusāreṇ dattaprāyashchittāḥ santa–todyatāḥ santo‘th tasyaivātmano bhinnaviṣhayashraddhānagnānachāritrairadhiropyamāṇasanskārasya bhinnasādhya–sādhanabhāvasya rajakashilātalasphālyamānavimalasalilāplutavihitoṣhapariṣhvaṅgamalinavāsas iv manāṅmanāgvishuddhimadhigamya nishchayanayasya bhinnasādhyasādhanabhāvābhāvāddarshanagnānachāritrasamāhitatva–rūpe vishrāntasakalakriyākāṇḍāḍambaranistaraṅgaparamachaitanyashālini nirbharānandamālini bhagavatyā–tmani vishrāntimāsūtrayantaḥ krameṇ samupajāt samarasībhāvāḥ paramavītarāgabhāvamadhigamya, sākṣhānmokṣhamanubhavantīti.. ----------------------------------------------------------------------------- [ātmāmen adhikār] shithil ho jānepar apaneko nyāyamārgamen pravartit karaneke lie ve prachaṇḍa daṇḍanītikā prayog karate hain; punaḥpunaḥ [apane ātmāko] doṣhānusār prāyashchitta dete hue ve satat udyamavanta vartate hain; aur bhinnaviṣhayavāle shraddhān–gnān–chāritrake dvārā [–ātmāse bhinna jisake viṣhay hain aise bhedaratnatray dvārā] jisamen sanskār āropit hote jāte hain aise bhinnasādhyasādhanabhāvavāle apane ātmāmen –dhobī dvārā shilākī satah par pachhāṛe jānevāle, nirmal jal dvārā bhigoe jānevāle aur kṣhār [sābun] lagāe jānevāle malin vastrakī bhān̐ti–thoṛī–thoṛī vishuddhi prāpta karake, usī apane ātmāko nishchayanayase bhinnasādhyasādhanabhāvake abhāvake kāraṇ, darshanagnānachāritrakā samāhitapanā [abhedapanā] jisakā rūp hai, sakal kriyākāṇḍake āḍambarakī nivr̥uttike kāraṇ [–abhāvake kāraṇ] jo nistaraṅg paramachaitanyashālī hai tathā jo nirbhar ānandase samr̥uddha hai aise bhagavān ātmāmen vishrānti rachate hue [arthāt darshanagnānachāritrake aikayasvarūp, nirvikalpa paramachaitanyashālī hai tathā bharapūr ānandayukta aise bhagavān ātmāmen apaneko sthir karate hue], kramashaḥ samarasībhāv samutpanna hotā jātā hai isalie param vītarāgabhāvako prāpta karake sākṣhāt mokṣhakā anubhav karate haĩn.

1
2

------------------------------------------------------------------------- 1. vyavahār–shraddhānagnānachāritrake viṣhay ātmāse bhinna hain; kyoṅki vyavahārashraddhānakā viṣhay nav padārtha hai,

vyavahāragnānakā viṣhay aṅg–pūrva hai aur vyavahārachāritrakā viṣhay āchārādisūtrakathit muni–āchār hai.

2. jis prakār dhobī pāṣhāṇashilā, pānī aur sābun dvārā malin vastrakī shuddhi karatā jātā hai, usī pakār

prākpadavīsthit gnānī jīv bhedaratnatray dvārā apane ātmāmen sanskārako āropaṇ karake usakī thoṛī–thoṛī
shuddhi karatā jātā hai aisā vyavahāranase kahā jātā hai. paramārtha aisā hai ki us bhedaratnatrayavāle gnānī jīvako
shubh bhāvoṅke sāth jo shuddhātmasvarūpakā ānshik ālamban vartatā hai vahī ugra hote–hote visheṣh shuddhi karatā
jātā hai. isalie vāstavamen to, shuddhātmasvarūkān ālamban karanā hī shuddhi pragaṭ karanekā sādhan hai aur us
ālambanakī ugratā karanā hī shuddhikī vr̥uddhi karanekā sādhan hai. sāth rahe hue shubhabhāvoṅko shuddhikī vr̥uddhikā
sādhan kahanā vah to mātra upachārakathan hai. shuddhikī vr̥uddhike upacharitasādhanapanekā ārop bhī usī jīvake
shubhabhāvommen ā sakatā hai ki jis jīvane shuddhikī vr̥uddhikā yathārtha sādhan [–shuddhātmasvarūpakā yathochit
ālamban] pragaṭ kiyā ho.

Page 255 of 264
PDF/HTML Page 284 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan

[
255

ath ye tu kevalavyavahārāvalambinaste khalu bhinnasādhyasādhanabhāvāvalokanenā‘navaratan nitarān khidyamānā muhurmuhurdharmādishraddhānarūpādhyavasāyānusyūtachetasaḥ prabhūtashrutasanskārādhiropitavi– chitravikalpajālakalmāṣhitachaitanyavr̥uttayaḥ, samastayativr̥uttasamudāyarūpatapaḥpravr̥uttirūpakarmakāṇḍoḍḍam– rāchalitāḥ, kadāchitkiñchidrochamānāḥ, kadāchit kiñchidvikalpayantaḥ, kadāchitkiñchidācharantaḥ, darshanācharaṇāy kadāchitprashāmyantaḥ, kadāchitsamvijamānāḥ, kadāchidanukampamānāḥ, kadāchidā– stikyamudvahantaḥ, shaṅkākāṅkṣhāvichikitsāmūḍhadraṣhṭitānān vyutthāpananirodhāy nityabaddhaparikarāḥ, upabr̥unhaṇ sthitikaraṇavātsalyaprabhāvanān bhāvayamānā ----------------------------------------------------------------------------- [ab kevalavyavahārāvalambī (agnānī) jīvonṅko pravartan aur usakā phal kahā jātā haiḥ–]

parantu jo kevavyavahārāvalambī [mātra vyavahārakā avalamban karanevāle] hain ve vāstavamen 1 bhinnasādhyasādhanabhāvake avalokan dvārā nirantar atyanta khed pāte hue, [1] punaḥpunaḥ dharmādike shraddhānarūp adhyavasānamen unakā chitta lagatā rahanese, [2] bahut shrutake [dravyashrutake] sanskāronse ūṭhane vāle vichitra [anek prakārake] vikalpoṅke jāl dvārā unakī chaitanyavr̥utti chitra–vichitra hotī hai isalie aur [3] samasta yati–āchārake samudāyarūp tapamen pravartanarūp karmakāṇḍakī dhamālamen ve achalit rahate hain isalie, [1] kabhī kisīko [kisī viṣhayakī] ruchi karate hain, [2] kabhī kisīke [ kisī viṣhayake] vikalpa karate hain aur [3] kabhī kuchh ācharaṇ karate hain; darshanācharaṇ ke lie–ve kadāchit prashamit hote hai, kadāchit samvegako prāpta hote hai, kadāchit anukampit hote hai, kadāchit āstikayako dhāraṇ karate hain, shaṅkā, kāṅkṣhā, vichikitsā aur mūḍhadraṣhṭitāke utthānako rokaneke lie nitya kaṭibaddha rahate hain, upabr̥unhaṇ, sthiti– karaṇ, vātsalya aur prabhāvanāko bhāte ------------------------------------------------------------------------- 1. vāstavamen sādhya aur sādhan abhinna hote haĩn. jahān̐ sādhya aur sādhan bhinna kahe jāyen vahān̐ ‘yah satyārtha

nirūpaṇ nahīn hai kintu vyavahāranay dvārā upacharit nirūpaṇ kiyā hai ’ –aisā samajhanā chāhiye.
kevalavyavahārāvalambī jīv is bātakī gaharāīse shraddhā na karate hue arthāt ‘vāstavamen shubhabhāvarūp sādhanase hī
shuddhabhāvarūp sādhya prāpta hogā’ aisī shraddhākā gaharāīse sevan karate hue nirantar atyanta khed prāpta karate haĩn.
[visheṣhake lie 230 ven pr̥uṣhṭhakā pān̐chavān̐ aur 231 ven pr̥uṣhṭhakā tīsarā tathā chauthā pad ṭippaṇ dekhẽn.]

Page 256 of 264
PDF/HTML Page 285 of 293
single page version

] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda

256

vāramvāramabhivardhitotsāhā, gnānācharaṇāy svādhyāy–kālamavalokayanto, bahudhā vinayan prapañchayantaḥ, pravihitadurdharopadhānāḥ, suṣhṭhu bahumānamātanvanto, nihnavāpattin nitarān nivārayanto‘rthavyañjanatadubhayashuddhau nitāntasāvadhānāḥ, chāritrācharaṇāy hinsānr̥utasteyābrahmaparigrahasamastaviratirūpeṣhu pañchamahāvrateṣhu tanniṣhṭhavr̥uttayaḥ, samyagyoganigrahalakṣhaṇāsu guptiṣhu nivāntan gr̥uhītodyogā īryābhāṣhaiṣhaṇādānanikṣhepotsargarūpāsu samitiṣhvatyantaniveshitaprayatnāḥ, tapaācharaṇāyānashanāvamaudaryavr̥uttiparisaṅkhyānarasaparityāgaviviktashayyāsanakāyakl̥ruesheṣhvabhīkṣhṇamutsah– mānāḥ, prāyashchittavinayavaiyāvr̥uttyavyutsargasvādhyāyadhyānaparikarāṅkushitasvāntā, vīryācharaṇāy karma–kāṇḍe sarvashaktayā vyāpriyamāṇāḥ, karmachetanāpradhānatvāddūranivāritā‘shubhakarmapravr̥uttayo‘pi samupātta– shubhakarmapravr̥uttayaḥ, sakalakriyākāṇḍāḍambarottīrṇadarshanagnānachāritraikyapariṇatirūpān gnān chetanān ----------------------------------------------------------------------------- hue bārambār utsāhako barḥāte hain; gnānācharaṇake liye–svādhyāyakālakā avalokan karate hain, bahu prakārase vinayakā vistār karate hain, durdhar upadhān karate hain, bhalī bhān̐ti bahumānako prasārit karate hain, nihnavadoṣhako atyanta nivārate hain, artha, vyañjan aur tadubhayakī shuddhimen atyanta sāvadhān rahate hain; chāritrācharaṇake liye–hinsā, asatya, stey, abrahma aur parigrahakī sarvaviratirūp pañchamahāvratommen tallīn vr̥uttivāle rahate hain, samyak yoganigrah jisakā lakṣhaṇ hai [–yogakā barābar nirodh karanā jinakā lakṣhaṇ hai] aisī guptiyommen atyanta udyog rakhate hain, īryā, bhāṣhā, eṣhaṇā, ādānanikṣhep aur utsargarūp samitiyommen prayatnako atyanta joṛate hain; tapācharaṇ ke liyee–anashan, avamaudarya, vr̥uttiparisaṅkhyān, rasaparityāg, viviktashayyāsan aur kāyakleshamen satat utsāhit rahate hain, prāyashchitta, vinay, vaiyāvr̥uttya, vyutsarga, svādhyāy aur dhyānarūp parikar dvārā nij antaḥkaraṇako aṅkushit rakhate hain; vīryācharaṇake liye–karmakāṇḍamen sarva shakti dvārā vyāpr̥ut rahate hain; aisā karate hue, karmachetanāpradhānapaneke kāraṇ – yadyapi ashubhakarmapravr̥uttikā unhonne atyanta nivāraṇ kiyā hai tathāpi– shubhakarmapravr̥uttiko jinhonne barābar grahaṇ kiyā hai aise ve, sakal kriyākāṇḍake āḍambarase pār utarī huī darshanagnānachāritrakī aikayapariṇatirūp gnānachetanāko kiñchit bhī utpanna nahīn karate hue,

1
2
3

------------------------------------------------------------------------- 1. tadubhay = un donon [arthāt artha tathā vyañjan donon] 2. parikar = samūh; sāmagrī. 3. vyāpr̥ut = ruke; gun̐the; mashagūl; magna.


Page 257 of 264
PDF/HTML Page 286 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan

[
257

manāgapyasambhāvayantaḥ prabhūtapuṇyabhāramantharitachittavr̥uttayaḥ, suralokādikl̥rueshaprāptiparamparayā suchiran sansārasāgare bhramantīti. uktañcha–‘‘charaṇakaraṇappahāṇā sasamayaparamatthamukkavāvārā. charaṇakaraṇassa sāran ṇichchhayasuddhan ṇa jāṇanti’’..

ye‘tra kevalanishchayāvalambinaḥ sakalakriyākarmakāṇḍāḍambaraviraktabuddhayo‘rdhamīlit–

-----------------------------------------------------------------------------

1

bahut puṇyake bhārase manthar huī chittavr̥uttivāle vartate hue, devalokādike kleshakī prāptikī paramparā dvārā dīrgha kālatak sansārasāgaramen bhramaṇ karate haĩn. kahā bhī hai ki – charaṇakaraṇappahāṇā sasamayaparamatthamukkāvāvārā. charaṇakaraṇassa sāran ṇichchhayasuddhan ṇa jāṇanti.. [arthāt jo charaṇapariṇāmapradhān hai aur svasamayarūp paramārthamen vyāpārarahit hain, ve charaṇapariṇāmakā sār jo nishchayashuddha [ātmā] use nahīn jānate.]

2
3

[ab kevalanishchayāvalambī [agnānī] jīvoṅkā pravartan aur usakā phal kahā jātā haiḥ–]

ab, jo kevalanishchayāvalambī hain, sakal kriyākarmakāṇḍake āḍambaramen virakta buddhivāle vartate ------------------------------------------------------------------------- 1. manthar = mand; jaṛ; susta. 2. is gāthākī sanskr̥it chhāyā is prakār haiḥ charaṇakaraṇapradhānāḥ svasamayaparamārthamuktavyāpārāḥ. charaṇakaraṇasya sāran

nishchayashuddhan na jānanti..

3. shrī jayasenāchāryadevakr̥ut tātparyavr̥utti–ṭīkāmen vyavahār–ekāntakā nimnānusār spaṣhṭīkaraṇ kiyā gayā haiḥ–

jo koī jīv vishuddhagnānadarshanasvabhāvavāle shuddhātmatattvake samyakshraddhān–gnān–anuṣhṭhānarūp nishchayamokṣhamārgase
nirapekṣha kevalashubhānuṣhṭhānarūp vyavahāranayako hī mokṣhamārga mānate hain, ve usake dvārā devalokādike kleshakī
paramparā prāpta karate hue sansāramen paribhramaṇ karate hainḥ kintu yadi shuddhātmānubhūtilakṣhaṇ nishchayamokṣhamārgako māne
aur nishchayamokṣhamārgakā anuṣhṭhān karanekī shaktike abhāvake kāraṇ nishchayasādhak shubhānuṣhṭhān karen, to ve sarāg
samyagdraṣhṭi hain aur paramparāse mokṣha prāpta karate haĩn. –is prakār vyavahār–ekāntake nirākaraṇakī mukhyatāse do
vākya kahe gaye.

[yahān̐ jo ‘sarāg samyagdraṣhṭi’ jīv kahe un jīvoṅko samyagdarshan to yathārtha hī pragaṭ huā hai
parantu chāritra–apekṣhāse unhen mukhyataḥ rāg vidyamān honese ‘sarāg samyagdraṣhṭi’ kahā hai aisā samajhanā.
aur unhen jo shubh anuṣhṭhān hai vah mātra upachārase hī ‘nishchayasādhak [nishchayake sādhanabhūt]’ kahā gayā
hai aisā samajhanā.

Page 258 of 264
PDF/HTML Page 287 of 293
single page version

] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda

258

vilochanapuṭāḥ kimapi svabuddhayāvalokya yathāsukhamāsate, te khalvavadhīritabhinnasādhyasādhanabhāvā abhinnasādhyasādhanabhāvamalabhamānā antarāl ev pramādakādambarīmadabharālasachetaso mattā iv, mūrchchhitā iv, suṣhuptā iv, prabhūtaghr̥utasitopalapāyasāsāditasauhityā iv, sasulbaṇabal–sañjanitajāḍayā iv, dāruṇamanobhranshavihit mohā iv, mudritavishiṣhṭachaitanyā vanaspatay iv,

-----------------------------------------------------------------------------

1

hue, ān̐khoṅko adhamundā rakhakar kuchhabhī svabuddhise avalok kar yathāsukh rahate hain [arthāt svamatikalpanāse kuchh bhī bhāsakī kalpanā karake ichkānusār– jaise sukh utpanna ho vaise–rahate hain], ve vāstavamen bhinnasādhyasādhanabhāvako tiraskārate hue, abhinnasādhyasādhanabhāvako upalabdha nahīn karate hue, antarālamen hī [–shubh tathā shuddhake atirikta sheṣh tīsarī ashubh dashāmen hī], pramādamadirāke madase bhare hue ālasī chittavāle vartate hue, matta [unmatta] jaise, mūrchhit jaise, suṣhupta jaise, bahut ghī–shakkar khīr khākar tr̥uptiko prāpta hue [tr̥upta hue] hon aise, moṭe sharīrake kāraṇ jaṛatā [– mandatā, niṣhkriyatā] utpanna huī ho aise, dāruṇ buddhibhranshase mūrḥatā ho gaī ho aise, jisakā vishiṣhṭachaitanya mun̐d

2

------------------------------------------------------------------------- 1. yathāsukh = ichchhānusār; jaise sukh utpanna ho vaise; yathechchharūpase. [jinhen dravyārthikanayake [nishchayanayake]

viṣhayabhūt shuddhātmadravyakā samyak shraddhān yā anubhav nahīn hai tathā usake lie utsukatā yā prayatna nahīn hai,
aisā hone par bhī jo nij kalpanāse apanemen kiñchit bhās honekī kalpanā karake nishchintarūpase svachchhandapūrvak
vartate haĩn. ‘gnānī mokṣhamārgī jīvoṅko prāthamik dashāmen ānshik shuddhike sāth–sāth bhūmikānusār shubh bhāv bhī
hote hain’–is bātakī shraddhā nahīn karate, unhen yahān̐ keval nishchayāvalambī kahā hai.]

2. mokṣhamārgī gnānī jīvoṅko savikalpa prāthamik dashāmen [chhaṭhaven guṇasthān tak] vyavahāranayakī apekṣhāse

bhūmikānusār bhinnasādhyasādhanabhāv hotā hain arthāt bhūmikānusār nav padārthon sambandhī, aṅgapūrva sambandhī aur
shrāvak–munike āchār sambandhī shubh bhāv hote haĩn.–yah vāt kevalanishchayāvalambī jīv nahīn mānatā arthāt
[ānshik shuddhike sāthakī] shubhabhāvavālī prāthamik dashāko ve nahīn shraddhate aur svayam ashubh bhāvommen vartate hone
par bhī apanemen uchcha shuddha dashākī kalpanā karake svachchhandī rahate haĩn.

Page 259 of 264
PDF/HTML Page 288 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan

[
259

maunīndrīn karmachetanān puṇyabandhabhayenānavalambamānā anāsāditaparamanaiṣhkarmyarūpagnānachetanāvishrāntayo vyaktāvyaktapramādatantrā aramāgatakarma–phalachetanāpradhānapravr̥uttayo vanaspatay iv kevalan pāpamev badhnanti. uktañcha–‘‘ṇichchhayamālambantā ṇichchhayado ṇichchhayan ayāṇantā. ṇāsanti charaṇakaraṇan bāharicharaṇālasā keī’’.. -----------------------------------------------------------------------------

1

gayā hai aisī vanaspati jaise, munīndrakī karmachetanāko puṇyabandhake bhayase nahīn avalambate hue aur param naiṣhkarmyarūp gnānachetanāmen vishrāntiko prāpta nahīn hote hue, [mātra] vyakta–avyakta pramādake ādhīn vartate hue, prāpta hue halake [nikr̥uḥṣhṭa] karmaphalakī chetanāke pradhānapanevālī pravr̥utti jise vartatī hai aisī vanaspatikī bhān̐ti, keval pāpako hī bān̐dhate hai. kahā bhī hai kiḥ–– ṇichchhayamālambantā ṇichchhayado ṇichchhayan ayāṇantā. ṇāsanti charaṇakaraṇan bāharicharaṇālasā keī.. [arthāt nishchayakā avalamban lene vāle parantu nishchayase [vāstavamen] nishchayako nahīn jānane vāle kaī jīv bāhya charaṇamen ālasī vartate hue charaṇapariṇāmakā nāsh karate haĩn.]

2
3

------------------------------------------------------------------------- 1. kevalanishchayāvalambī jīv puṇyabandhake bhayase ḍarakar mandakaṣhāyarūp shubhabhāv nahīn karate aur pāpabandhake

kāraṇabhūt ashubhabhāvoṅkā sevan to karate rahate haĩn. is prakār ve pāpabandha hī karate haĩn.

2. is gāthākī sanskr̥it chhāyā is prakār haieḥ nishchayamālambanto nishchayato nishchayamajānantaḥ. nāshayanti charaṇakaraṇan

bāhyacharaṇālasāḥ ke‘pi..

3. shrī jayasenāchāryadevarachit ṭīkāmen [vyavahār–ekāntakā spaṣhṭīkaraṇ karaneke pashchāt turanta hī] nishchayaekāntakā

nimnānusār spaṣhṭīkaraṇ kiyā gayā haiḥ–

aur jo kevalanishchayāvalambī vartate hue rāgādivikalparahit paramasamādhirūp shuddha ātmāko upalabdha nahīn
karate hone par bhī, muniko [vyavahārase] ācharaneyogya ṣhaḍ–āvashyakādirūp anuṣhṭhānako tathā shrāvakako
[vyavahārase] ācharaneyogya dānapūjādirūp anuṣhṭhānako dūṣhaṇ dete hain, ve bhī ubhayabhraṣhṭa vartate hue, nishchayavyavahār–
anuṣhṭhānayogya avasthāntarako nahīn jānate hue pāpako hī bān̐dhate hain [arthāt keval nishchay–anuṣhṭhānarūp shuddha
avasthāse bhinna aisī jo nishchay–anuṣhṭhān aur vyavahāraanuṣhṭhānavālī mishra avasthā use nahīn jānate hue pāpako
hī bān̐dhate hain], parantu yadi shuddhātmānuṣhṭhānarūp mokṣhamārgako aur usake sādhakabhūt [vyavahārasādhanarūp]
vyavahāramokṣhamārgako māne, to bhale chāritramohake udayake kāraṇ shaktikā abhāv honese shubh–anuṣhṭhān rahit hon
tathāpi – yadyapi ve shuddhātmabhāvanāsāpekṣha shubh–anuṣhṭhānarat puruṣhon jaise nahīn hain tathāpi–sarāg samyaktvādi dvārā
vyavahārasamyagdraṣhṭi hai aur paramparāse mokṣha prāpta karate haĩn.––is prakār nishchay–ekāntake nirākaraṇakī
mukhyatāse do vākya kahe gaye.


Page 260 of 264
PDF/HTML Page 289 of 293
single page version

] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda

260

ye tu punarapunarbhavāy nityavihitodyogamahābhāgā bhagavanto nishchayavyavahārayoranyat– rānavalambanenātyantamadhyasthībhūtāḥ -----------------------------------------------------------------------------

1

[ab nishchay–vyavahār donoṅkā sumel rahe is prakār bhūmikānusār pravartan karanevāle gnānī jīvoṅkā pravartan aur usakā phal kahā jātā haiḥ–

2
parantu jo, apunarbhavake [mokṣhake] liye nitya udyog karanevāle mahābhāg bhagavanton, nishchay–
3

vyavahāramense kisī ekakā hī avalamban nahīn lenese [–kevalanishchayāvalambī yā kevalavyavahārāvalambī nahīn honese] atyanta madhyastha vartate hue, ------------------------------------------------------------------------- [yahān̐ jin jīvoṅko ‘vyavahārasamyagdraṣhṭi kahā hai ve upachārase samyagdraṣhṭi hain aisā nahīn samajhanā. parantu ve vāstavamen samyagdraṣhṭi hain aisā samajhanā. unhen chāritra–apekṣhāse mukhyataḥ rāgādi vidyamān honese sarāg samyaktvavāle kahakar ‘vyavahārasamyagdraṣhṭi’ kahā hai. shrī jayasenāchāryadevane svayam hī 150–151 vīn gāthākī ṭīkāmen kahā hai ki – jab yah jīv āgamabhāṣhāse kālādilabdhirūp aur adhyātmabhāṣhāse shuddhātmābhimukh pariṇāmarūp svasamvedanagnānako prāpta karatā hai tab pratham to vah mithyātvādi sāt prakr̥itiyoṅke upasham aur kṣhayopasham dvārā sarāg–samyagdraṣhṭi hotā hai.] 1. nishchay–vyavahārake sumelakī spaṣhṭatāke liye pr̥uṣhṭha 258kā pad ṭippaṇ dekhẽn. 2. mahābhāg = mahā pavitra; mahā guṇavān; mahā bhāgyashālī. 3. mokṣhake liye nitya udyam karanevāle mahāpavitra bhagavantoṅko [–mokṣhamārgī gnānī jīvoṅko] nirantar

shuddhadravyārthikanayake viṣhayabhūt shuddhātmasvarūpakā samyak avalamban vartatā honese un jīvoṅko us avalambanakī
taratamatānusār savikalpa dashāmen bhūmikānusār shuddhapariṇati tathā shubhapariṇatikā yathochit sumel [haṭh rahit]
hotā hai isaliye ve jīv is shāstramen [258 ven pr̥uṣhṭha par] jinhen kevalanishchayāvalambī kahā haie aise
kevalanishchayāvalambī nahīn hain tathā [259 ven pr̥uṣhṭha par] jinhen kevalavyavahārāvalambī kahā hai aise
kevalavyavahārāvalambī nahīn haĩn.

Page 261 of 264
PDF/HTML Page 290 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan

[
261

shuddhachaitanyarūpātmatattvavishrāntivirachanonmukhāḥ pramādodayānuvr̥utti–nivartikān kriyākāṇḍapariṇatimmāhātmyānnivārayanto‘tyantamudāsīnā yathāshaktayā‘‘tmānamātma–nā‘‘tmani sañchetayamānā nityopayuktā nivasanti, te khalu svatattvavishrāntyanusāreṇ krameṇ karmāṇi sannyasanto‘tyantaniṣhpramādānitāntaniṣhkampamūrtayo vanaspatibhirūpamīyamānā api dūranirastakarmaphalānubhūtayaḥkarmānubhūtinirutsukāḥkevalagnānānubhūtisamupajātatāttvikā– nandanirbharatarāstarasā sansārasamudramuttīrya shabda–brahmaphalasya shāshvatasya bhoktāro bhavantīti.. 172..

maggappabhāvaṇaṭṭhan pavayaṇabhattippachodideṇ mayā.
bhaṇiyan pavayaṇasāran pañchatthiyasaṅgahan suttan.. 173..

-----------------------------------------------------------------------------

1virachanakī abhimukh [unmukh] vartate hue, pramādake udayakā

shuddhachaitanyarūp ātmatattvamen vishrāntike anusaraṇ karatī huī vr̥uttikā nivartan karanevālī [ṭālanevālī] kriyākāṇḍapariṇatiko māhātmyamense vārate hue [–shubh kriyākāṇḍapariṇati haṭh rahit sahajarūpase bhūmikānusār vartatī hone par bhī antaraṅgamen use māhātmya nahīn dete hue], atyanta udāsīn vartate hue, yathāshakti ātmāko ātmāse ātmāmen sañchetate [anubhavate] hue nitya–upayukta rahate hain, ve [–ve mahābhāg bhagavanton], vāstavamen svatattvamen vishrāntike anusār kramashaḥ karmakā sannyās karate hue [–svatattvamen sthiratā hotī jāye tadanusār shubh bhāvoṅko chhoṛate hue], atyanta niṣhpramād vartate hue, atyanta niṣhkampamūrti honese jinhen vanaspatikī upamā dī jātī hai tathāpi jinhonnee karmaphalānubhūti atyanta nirasta [naṣhṭa] kī hai aise, karmānubhūtike prati nirutsuk vartate hue, keval [mātra] gnānānubhūtise utpanna hue tāttvik ānandase atyanta bharapūr vartate hue, shīghra sansārasamudrako pār utarakar, shabdabrahmake shāshvat phalake [– nirvāṇasukhake] bhoktā hote haĩn.. 172.. ------------------------------------------------------------------------- 1. virachan = visheṣharūpase rachanā; rachanā.

men mārga–udyotārtha, pravachanabhaktithī prerāīne,
kahyun sarvapravachan–sārabhūt ‘pañchāstisaṅgrah’ sūtrane. 173.

Page 262 of 264
PDF/HTML Page 291 of 293
single page version

] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda

262

mārgaprabhāvanārthan pravachanabhaktiprachoditen mayā.
bhaṇitan pravachanasāran pañchāstikasaṅgrahan sūtram.. 173..

kartuḥ pratignānirvyūḍhisūchikā samāpaneyam . mārgo hi paramavairāgyakaraṇapravaṇā pārameshvarī paramāgnā; tasyā prabhāvanan prakhyāpanadvāreṇ prakr̥uṣhṭapariṇatidvāreṇ vā samudyotanam; tadarthamev paramāgamānurāgavegaprachalitamanasā saṅkṣhepataḥ samastavastutattvasūchakatvādativistr̥utasyāpi -----------------------------------------------------------------------------

gāthā 173

anvayārthaḥ– [pravachanabhaktiprachoditen mayā] pravachanakī bhaktise prerit aise maine [mārgaprabhāvanārthan] mārgakī prabhāvake hetu [pravachanasāran] pravachanake sārabhūt [pañchāstikasaṅgrahan sūtram] ‘pañchāstikāyasaṅgrah’ sūtra [bhaṇitam] kahā.

ṭīkāḥ– yah, kartākī pratignākī pūrṇatā sūchitavālī samāpti hai [arthāt yahān̐ shāstrakartā shrīmadbhagavatkundakundāchāryadev apanī pratignākī pūrṇatā sūchit karate hue shāstrasamāpti karate hain].

mārga arthāt param vairāgya kī or ḍhalatī huī pārameshvarī param āgnā [arthāt param vairāgya karanekī parameshvarakī param āgnā]; usakī prabhāvanā arthāt prakhyāpan dvārā athavā prakr̥uṣhṭa pariṇati dvārā usakā samudyot karanā; [param vairāgya karanekī jinabhagavānakī param āgnākī prabhāvanā arthāt [1] usakī prakhyāti–vignāpan–karane dvārā athavā [2] paramavairāgyamay prakr̥uṣhṭa pariṇaman dvārā, usakā samyak prakārase udyot karanā;] usake hetu hī [–mārgakī prabhāvanāke liye hī], paramāgamakī orake anurāgake vegase jisakā man ati chalit hotā thā aise mainne yah ‘pañchāstikāyasaṅgrah’ nāmakā sūtra kahā–jo ki bhagavān sarvagna dvārā upagna honese [–vītarāg sarvagna jinabhagavānane svayam jānakar praṇīt kiyā honese] ‘sūtra’ hai, aur jo saṅkṣhepase samastavastutattvakā [sarva vastuoṅke yathārtha svarūpakā] pratipādan karatā honese, ati vistr̥ut aise bhī pravachanake sārabhūt hain [–dvādashāṅgarūpase vistīrṇa aise bhī jinapravachanake sārabhūt hain].


Page 263 of 264
PDF/HTML Page 292 of 293
single page version

kahānajainashāstramālā] navapadārthapūrvak–mokṣhamārgaprapañchavarṇan

[
263

pravachanasya sārabhūtan pañchāstikāyasaṅgrahā–bhidhānan bhagavatsarvagnopagnatvāt sūtramidamabhihitan mayeti. athaivan shāstrakāraḥ prārabdhasyānta–mupagamyātyantan kr̥utakr̥utyo bhūtvā paramanaiṣhkarmyarūpe shuddhasvarūpe vishrānta iti shraddhīyate.. 173..

iti samayavyākhyāyān navapadārthapurassaramokṣhamārgaprapañchavarṇano dvitīyaḥ shrutaskandhaḥ samāptaḥ..
svashaktisansūchitavastutattvai–
rvyākhyā kr̥uteyan samayasya shabdaiḥ.
svarūpaguptasya na kiñchidasti
kartavyamevāmr̥utachandrasūreḥ.. 8..

-----------------------------------------------------------------------------

is prakār shāstrakār [shrīmadbhagavatkundakundāchāryadev] prārambha kiye hue kāryake antako pākar, atyanta kr̥utakr̥utya hokar, paramanaiṣhkarmyarūp shuddhasvarūpamen vishrānt hue [–param niṣhkarmapanerūp shuddhasvarūpamen sthir hue] aise shraddhe jāte hain [arthāt aisī ham shraddhā karate hain].. 173..

is prakār [shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī pañchāstikāyasaṅgrahashāstrakī shrīmad amr̥utachandrāchāryadevavirachit] samayavyākhyā nāmakī ṭīkāmen navapadārthapūrvak mokṣhamārgaprapañchavarṇan nāmakā dvitīy shrutaskandha samāpta huā. [ab, ‘yah ṭīkā shabdone kī hai, amr̥utachandrasūrine nahīn’ aise arthakā ek antim shlok kahakar amr̥utachandrāchāryadev ṭīkākī pūrṇāhuti karate hainḥ]

[shlokārthaḥ–] apanī shaktise jinhonne vastukā tattva [–yathārtha svarūp] bhalībhān̐ti kahā hai

aise shabdonne yah samayakī vyākhyā [–arthasamayakā vyākhyān athavā pañchāstikāyasaṅgrahashāstrakī ṭīkā] kī hai; svarūpagupta [–amūrtik gnānamātra svarūpamen gupta] amr̥utachandrasūrikā [usamen] kiñchit bhī kartavya nahī hain .. [8]..


Page 264 of 264
PDF/HTML Page 293 of 293
single page version

] pañchāstikāyasaṅgrah
[bhagavānashrīkundakunda

264

iti pañchāstikāyasaṅgrahābhidhānasya samayasya vyākhyā samāptā. -----------------------------------------------------------------------------

is prakār [shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt] shrī pañchāstikāyasaṅgrah nāmak samayakī arthāt shāstrakī [shrīmad amr̥utachandrāchāryadevavirachit samayavyākhyā nāmakī] ṭīkāke shrī himmatalāl jeṭhālāl shāh kr̥ut gujarātī anuvādakā hindī rūpāntar samāpta huā.

samāpta