Page -28 of 264
PDF/HTML Page 1 of 293
single page version
Page -27 of 264
PDF/HTML Page 2 of 293
single page version
H prAptisthAnaH shrI digambar jain svAghyAyamandir TrasTa, sonagaDh – 364250 [saurAShTra]
mudrakaH j~nAnachanda jain, kahAn mudraNAlay, sonagaDh – 364250 [saurAShTra]
Page -26 of 264
PDF/HTML Page 3 of 293
single page version
Page -25 of 264
PDF/HTML Page 4 of 293
single page version
Shree PunchAstikaiSangrah (Hindi) has been typed into electronic form by Atmaarthis in India and USA whose motivation was to study this great shastra and in the process also make it available to the whole world. These Atmaarthis have no desire for recognition and have requested that their names are not mentioned. However, AtmaDharma.com wishes to thank these Atmaarthis for their efforts in making this shastra available to the whole world. Our request to you: 1) Great care has been taken to ensure this electronic version of Shree PunchAstikaiSangrah (Hindi) is a faithful copy of the paper version. However if you find any errors please inform us on
even more accurate. 2) Keep checking the version number of the on-line shastra so that if corrections have been made you can replace your copy with the corrected one.
Page -24 of 264
PDF/HTML Page 5 of 293
single page version
atyanta bhaktibhAv
gujarAtI anuvAdakaH himmatalAl jeThAlAl shAh
Page -23 of 264
PDF/HTML Page 6 of 293
single page version
j~nAnI sukAnI maLayA binA e nAv paN tAre nahI.n;
A kALamA.n shuddhAtmaj~nAnI sukAnI bahu bahu dohyalo,
muj puNyarAshi phaLayo aho! guru khAn tu.n nAvik maLayo.
bAhyA.ntar vibhavo tArA, tAre nAv mumukShunA.n.
ane j~naptimA.nhI darav–guN–paryAy vilase;
nijAla.nbIbhAve pariNati svarUpe jaI bhaLe,
nimitto vahevAro chidaghan viShe kA.nI na maLe.
je vajre sumumukShu sattva jhaLake; paradravya nAto tUTe;
–rAgadveSh ruche na, ja.np na vaLe bhAve.ndrimA.n–a.nshamA.n,
Ta.nkotkIrNa aka.np j~nAn mahimA hR^idaye rahe sarvadA.
karuNA akAraN samudra! tane namu.n hu.n;
he j~nAnapoShak sumegh! tane namu.n hu.n,
A dAsanA jIvanashilpI! tane namu.n hu.n.
Page -22 of 264
PDF/HTML Page 7 of 293
single page version
tIrthanAyak bhagavAn shrI mahAvIrasvAmIkI divyadhvanIse pravAhit aur shrI gautam gaNadhar Adi guru paramparA dvArA prApta hue paramapAvan AdhyAtmapravAhako jhelakar tathA videhakShetrastha shrI simandhar jinavarakI sAkShAt vandanA eva.n deshanA shravaNase puShTakar, use bhagavatkundakundAchAryadevane samayasArAdi paramAgamarUp bhAjaname.n sa.ngrahit kar AdhyAtmatatchapremI jagat par mahAn upakAr kiyA hai.
AdhyAtmashrutapraNetA R^iShishchar shrI kundakundAchAryadev dvArA praNIt rachanAo.nme.n shrI samayasAr, shrI pravachanasAr, shrI pa.nchAstikAyasa.ngrah, shrI niyamasAr aur shrI aShTaprAbhR^it – ye pA.Nch paramAgam mukhya hai.n. ye pAcho.n paramAgam hamAre TrasTa dvArA gujarAtI eva.n hindI bhAShAme.n anek bAr prasiddha ho chuke hai.n. TIkAkAr shrImad–amR^itachandrAchAryadevakI ‘samayavyAkhyA’ nAmak TIkA sahit ‘pa.nchAstikAyasa.ngrah’ ke shrI himmatalAl jeThAlAl shAh kR^it gujarAtI anuvAdake hindI rUpAntarakA yah pa.ncham sa.nskaraN AdhyAtmavidyApremI jij~nAsuo.nke hAthame.n prastut karate hue Ananda anubhUt hotA hai.
shrI kundakundabhAratIke ananya param bhakta, AdhyAtmayugapravartak, paramopakArI pUjya sadgurudev shrI kAnajIsvAmIne is paramAgam shAstra par anek bAr pravachano.n dvArA usake gahan rahasyo.nkA udghATan kiyA hai. vAstavame.n is shatAdbIme.n AdhyAtmaruchike navayugakA pravartan kar muumuukShusamAj par unho.nne asAdhAraN mahAn upakAr kiyA hai. is bhautik viSham yugame.n, bhAratavarSha eva.n videsho.nme.n bhI, AdhyAtmake prachArakA jo Andolan pravartatA hai vah pUjya gurudevashrIke chamatkArI prabhAvanAyogakA hI sundar phal hai.
pUjya gurudevashrIke punIt pratApase hI jain AdhyAtmashrutake anek paramAgamaratna mumukShujagatako prApta hue hai.n. yah sa.nskaraN jisakA hindI rUpAntar hai vah [pa.nchAstikAyasa.ngrah paramAgamakA] gujarAtI gadyapadyAnuvAd bhI, shrI samayasAr Adike gujarAtI gadyapadyAnuvAdakI bhA.Nti, prashamamUrti pUjya bahinashrI champAbenake bhAI AdhyAtmatattvarasik, vidvadvar, AdaraNIy pa.n0 shrI himmatalAl jeThAlAl shAhane, pUjya gurudev dvArA diye gaye shuddhAtmadarshI upadeshAmR^itabodh dvArA shAstro.nke gahan bhAvo.nko kholanekI sUjh prApta kar, AdhyAtma– jinavANIkI agAdh bhaktise saral bhAShAme.n – AbAlavR^iddhagrAhya, rochak eva.n sundar Dha.ngase – kar diyA hai. anuvAdak mahAnubhav AdhyAtmarasik vidvAn honeke atirikta gambhIr, vairAgyashAlI, shAnta eva.n vivekashIl sajjan hai, tathA uname.n AdhyAtmaras syandI madhur kavitva bhI hai. ve bahut varSho tak pUjya gurudevake samAgamame.n rahe hai.n, aur pUjya gurudevake AdhyAtmapravachano.nke gahan manan dvArA unho.nne apanI AtmArthitA kI bahut puShTi kI hai. tattchArthake mUl rahasyo.n par unakA manan ati gahan hai. shAstrakAr eva.n TIkAkAr AchAryabhagavanto.nke hR^idayake gahan bhAvo.nkI gambhIratAko yathAvat surakShit rakhakar unho.nne yah shadbashaH gujarAtI anuvAd kiyA hai; taduparAnta mUl gAthAsutro.nkA bhAvapUrNa madhur gujarAtI padyAnuvAd bhI (harigItaChandame.n) unho.nne kiyA hai, jo is anuvAdakI madhuratA me.n atIv adhikatA lAtA hai aur svAdhyAy premiyo.nko bahutahI
Page -21 of 264
PDF/HTML Page 8 of 293
single page version
upayogI hotA hai. taduparAnta jahA.N AvashyakatA lagI vahA.N bhAvArtha dvArA yA padaTippaN dvArA bhI unho.nne spaShTatA kI hai.
is prakAr bhagavAn shrI kundakundAchAryadevake samayasArAdi uttamottam paramAgamo.nke anuvAdakA param saubhAgya adaraNIy shrI himmatabhAIko milA hai tadartha ve vAstavame.n abhinandanIy hai.n. pUjya gurudevashrIkI preraNA jhelakar atyanta parishramapUrvak aisA sundar anuvAd kar deneke badaleme.n sa.nsthA unakA jitanA upakAr mAne utanA kam hai. yah anuvAd amUlya hai, kyo.nki mAtra, kundakundabhAratI eva.n gurudevake prati param bhaktise prerit hokar apanI AdhyAtmarasikatA dvArA kiye gaye is anuvAdakA mulya kaise A.NkA jAye? is anuvAdake mahAn kAryake badaleme.n unako abhinandanake rUpame.n kuCh kImatI bhe.nT denekI sa.nsthAko atIv utka.nThA thI, aur use svIkAr karaneke liye unako bArambAr Agrahayukta anurodhabhI kiyA gayA thA, parantu unho.nne use svIkAr karaneke liye spaShTa inakAr kar diyA thA. unakI yah nispR^ihatA bhI atya.nnta prasha.nsanIy hai. pahale pravachanasArake anuvAdake samay jab unako bhe.nTakI svIkR^itike liye anurodh kiyA gayA thA tab unho.nne vairAgyapUrvak aisA pratyuttar diyA thA ki ‘‘merA AtmA is sa.nsAr paribhramaNase ChUTe itanA hI paryApta, ––dUsarA mujhe kuCh badalA nahI.n chAhiye’’. upodghAtame.n bhI apanI bhAvanA vyakta karate hue ve likhate hai.n kiH ‘‘ yah anuvAd maine shrIpa.nchAstikAyasa.ngrah prati bhaktise aur pUjya gurudevakI preraNAse prerit hokar, nij kalyANake liye, bhavabhayase Darate Darate kiyA hai’’.
is shAstrakI mUl gAthA eva.n usakI sa.nskR^it TIkAke sa.nshodhanake liye ‘shrI digambar jain shAstrabha.nDAr’ IDar, tathA ‘bhA.nDArakar orienTal rIsarcha insTiTyUT’ pUnAkI orase hame.n pA.nDulekh mile the, tadartha un dono.n sa.nsthAo.nke prati bhI kR^itaj~natA vyakta karate hai.n. shrI maganAlAlajI jainane shrI pa.nchAstikAyasa.ngrah ke gujarAtI anuvAd ke gadyA.nsh kA handI rUpAntar, bra0 shrI chandUlAlabhAIne prastut sa.nskaraN kA ‘prUph’ sa.nshodhan tathA ‘kahAn mudraNAlay’ ke mAlik shrI j~nAnachandajI jainane utsAhapUrvak is sa.nskaraN kA sundar mudraN kar dayA hai, tadartha unake prati bhI kR^itaj~natA vyakta karate hai.n. mumukShu jIv ati bahumAnapUrvak sadgurugam se is paramAgam kA abhyAs karake usake gahan bhAvo.nko AtmasAt kare.n aur shAstrake tAtparyabhUt vItarAgabhAvako prApta kare.n–––yahI bhAvanA. poSh vadI 8, vi. sa.n. 2046
‘shrI kundakunda–AchAryapadadin’
(
Page -20 of 264
PDF/HTML Page 9 of 293
single page version
kunda–prabhA–praNayi–kIrti–vibhUShitAshaH .
yashchAru–chAraN–karAmbujacha~ncharIk–
shchakre shrutasya bharate prayataH pratiShThAm ..
arthaH–– kundapuShpakI prabhAko dhAraN karanevAlI jinakI kIrti dvArA dishAye.n vibhUShit huI hai.n, jo chAraNo.nke –– chAraNaR^iddhidhArI mahAmuniyo.nke –sundar hastakamalo.nke bhramar the aur jin pavitrAtmAne bharatakShetrame.n shrutakI pratiShThA kI hai, ve vibhu kundakunda is pR^ithvIpar kisake dvArA va.ndya nahI.n hai.n?
rbAhyepi sa.nvya~njayitu.n yatIshaH .
rajaHpada.n bhUmitala.n vihAy
chachAr manye chatura.ngula.n saH ..
Page -19 of 264
PDF/HTML Page 10 of 293
single page version
arthaH–– yatIshvar [shrI kundakundasvAmI] rajaHsthAnako–bhUmitalako–– Cho.Dkar chAr a.ngul Upar AkAshame.n chalate the usase mai.n aisA samajhatA hU.N ki ve a.ntara.ngame.n tathA bAhyame.n rajase apanA atyanta aspR^iShTapanA vyakta karate the. [–a.ntara.ngame.n rAgAdik malase aur bAhyame.n dhUlase aspR^iShTa the.]
Na vibohai to samaNA kaha.n sumagga.n payANa.nti..
arthaH–– [mahAvidehakShetrake vartamAn tIrtha.nkaradev] shrI sImandharasvAmIse prApta divya j~nAnake dvArA shrI padmanandInAth [kundakundAchAryadev] ne bodh na diyA hotA to munijan sachchemArgako kaise jAnate?
he kundakundAdi AchArya ! Apake vachan bhI svarUpAnusandhAname.n is pAmarako param upakArabhUt hue hai.n. isaliye mai.n Apako atishay bhaktise namaskAr karatA hU.N.
Page -18 of 264
PDF/HTML Page 11 of 293
single page version
shrutaska.ndh’ ke sarvotkR^iShTa Agamo.nme.nse ek hai.
‘dvitIy shrutaska.ndh’ kI utpatti kis prakAr huI, yah ham paTTAvaliyo.nke AdhArase sa.nkShepame.n dekheH––
Ajase 2483 varSha pUrva is bharatakShetrakI puNyabhUmime.n jagatapUjya paramabhaTTArak bhagavAn shrI mahAvIrasvAmI mokShamArgakA prakAsh karaneke liye samasta padArtho.nkA svarUp apanI sAtishay divyadhvani dvArA pragaT kar rahe the. unake nirvANake pashchAt pA.Nch shrutakevalI hue, jiname.n antim shrutakevalI shrI bhadrabAhusvAmI the. vahA.N tak to dvAdashA.ngashAstrakI prarUpaNAse nishchayavyavahArAtmak mokShamArga yathArtha– rUpame.n pravartamAn rahA. tatpashchAt kAladoShase kramashaH a.ngoke j~nAnakI vyuchChitti hotI gaI. is prakAr apAr j~nAnasi.ndhukA bahubhAg vichChedako prApta honeke pashchAt dUsare bhadrabAhusvAmI AchAryakI paripATIme.n do samartha munivar hue– ek shrI dharasenAchArya aur dUsare shrI guNadharAchArya. unase prApta j~nAnake dvArA unakI para.nparAme.n honevAle AchAryone shAstro.nkI rachanA kI aur vIr bhagavAnake upadeshakA pravAh achChinna rakhA.
shrI dharasenAchAryane AgrAyaNIpUrvake pa.ncham vastu adhikArake mahAkarmaprakR^iti nAmak chaturtha prAbhR^itakA j~nAn thA. us j~nAnAmR^itase kramashaH unake bAd honevAle AchAryo.nne ShaTkha.nDAgam, dhaval, mahAdhaval, jayadhaval, gommaTasAr, labdhisAr, kShapaNAsAr Adi shAstro.nkI rachanA kI. is prakAr pratham shrutaska.ndhakI utpatti huI. usame.n mukhyataH jIv aur karmake sa.nyogase utpanna honevAlI AtmAkI sa.nsAraparyAyakA –guNasthAn, mArgaNAsthAn AdikA –varNan hai, paryAyArthik nayako pradhAn karake kathan hai. is nayako ashuddhadravyArthik bhI kahate hai aur adhyAtmabhAShAme.n ashuddhanishchayanay athavA vyavahAr kahA jAtA hai.
shrI guNadharAchAryako j~nAnapravAdapUrvake dasham vastuke tR^itIy prAbhR^itakA j~nAn thA. us j~nAname.nse unake pashchAt honevAle AchAryo.nne kramashaH siddhAnta–rachanA kI. is prakAr sarvaj~na bhagavAn mahAvIrase chale AnevAlA j~nAn AchArya – paramparA dvArA bhagavAn ku.ndaku.ndAchAryadevako prApta huA. unho.nne pa.nchAstikAyasa.ngrah, pravachanasAr, samayasAr, niyamasAr, aShTapAhu.D.h.h Adi shAstro.nkI rachanA kI. is prakAr dvitIy shrutaska.ndhakI utpatti huI. usame.n mukhyatayA j~nAnakI pradhAnatApUrvak shuddhadravyArthik nayase kathan hai, AtmAke shuddha svarUpakA varNan hai.
Page -17 of 264
PDF/HTML Page 12 of 293
single page version
bhagavAn ku.ndaku.ndAchAryadev vikram sa.nvatake prArambhame hue hai.n. digambar jain paramparAme.n bhagavAn ku.ndaku.ndAchAryadevakA sthAn sarvotkR^iShTa hai. ‘ma.ngala.n bhagavAn vIro ma.ngala.n gautamo gaNI. ma.ngala.n ku.ndaku.ndAryo jainadharmo.astu ma.ngala.nm..’– yah shlok pratyek digambar jain shAstrapaThanake prArambhame.n ma.ngalAcharaNarUpase bolatA hai. isase siddha hotA hai ki sarvaj~na bhagavAn shrI mahAvIrasvAmI aur gaNadhar bhagavAn shrI gautamasvAmIke pashchAt turta hI bhagavAn ku.ndaku.ndAchAryakA sthAn AtA hai. digambar jain sAdhu apaneko ku.ndaku.ndAchAryakI paramparAkA kahalAneme.n gaurav mAnate hai.n. bhagavAn ku.ndaku.ndAchAryadevake shAstra sAkShAt gaNadharadevake vachano.n jitane hI pramANabhUt mAne jAte hai.n. unake pashchAt honevAle gra.nthakAr AchArya apane kisI kathanako siddha karaneke liye ku.ndaku.ndAchAryadevake shAstro.nkA pramAN dete hai.n jisase vah kathan nirvivAd siddha ho jAtA hai. unake pashchAt likhe gaye gra.ntho.nme.n unake shAstro.nme.nse bahut avataraN lie gaye hai.n. vAstavame.n bhagavAn ku.ndaku.ndAchAryane apane paramAgamo.nme.n tIrtha.nkaradevo.n dvArA prarUpit uttamottam siddhA.nto.nko surakShit karake mokShamArgako sthir rakhA hai. vi0 sa.n0 990 me.n honevAle shrI devasenAchAryavar apane darshanasAr nAmak gra.nthame.n kahate hai.n ki ‘‘videhakShetrake vartamAn tIrtha.nkar shrI sIma.ndharasvAmIke samavasaraName.n jAkar shrI padmanandinAth (ku.ndaku.ndAchAryadev) ne svaya.n prApta kiye hue j~nAn dvArA bodh na diyA hotA to munijan sachche mArgako kaise jAnate?’’ ham ek dUsarA ullekh bhI dekhe, jisame.n ku.ndaku.ndAchAryadevako kalikAlasarvaj~na kahA gayA haiH ‘‘padmanandi, ku.ndaku.ndAchArya, vakragrIvAchArya, elAchArya, gR^idhrapichChAchArya – in pA.Nch nAmo.nse vibhUShit, jinhe.n chAr a.ngul Upar AkAshame.n gaman karanekI R^iddhi prApta thI, jinho.nne pUrva videhame.n jAkar sIma.ndharabhagavAnakI va.ndanA kI thI aur unase prApta hue shrutaj~nAnake dvArA jinho.nne bhAratavarShake bhavya jIvo.nko pratibodhit kiyA hai aise jo jinachandrasuribhaTTArakake paTTake AbharaNarUp kalikAlasarvaj~na (bhagavAn ku.ndaku.ndAchAryadev) unake dvArA rache gaye is ShaTprAbhR^it granthame.n.... sUrIshvar shrI shrutasAgar rachit mokShaprAbhR^itakI TIkA samApta huI.’’ aisA ShaTprAbhR^itakI shrI shrutasAgarasUrikR^it TIkAke a.ntame.n likhA hai. 1 bhagavAn ku.ndaku.ndAchAryadevakI mahattA darashAnevAle aise anekAnek ullekh jain sAhityame.n milate hai.n; shilAlekh2 bhI anek hai.n. is prakAr ham dekhate hai.n ki sanAtan jain sampradAyame.n kalikAlasarvaj~na bhagavAn ku.ndaku.ndAchAryadevakA sthAn advitIy hai. ----------------------------------------------------- mUl shlokake liye dekhiye Age ‘bhagavAn shrI ku.ndaku.ndAchAryadev sambandhI ullekh’. 1 bhagavAn ku.ndaku.ndAchAryadevake videh gaman sambandhI ek ullekh (lagabhag vikram sa.nvat kI terahavI.n shatAbdIme.n honevAle) shrI jayasenAchAryane bhI kiyA hai. us ullekhake liye is shAstrake tIsare pR^iShThakA padaTippaN dekhe. 2 shilAlekho.nke liye dekhiye Age ‘bhagavAn shrI ku.ndaku.ndAchAryadev sambandhI ullekh’.
Page -16 of 264
PDF/HTML Page 13 of 293
single page version
bhagavAn kundakundAchArya dvArA rachit anek shAstra hai.n, jiname.nse kuCh vartamAname.n vidyamAn hai.n. trilokanAth sarvaj~nadevake mukhase pravAhit shrutAmR^it saritAme.nse bhar liye gaye amR^itabhAjan Aj bhI anek AtmArthiyo.nko AtmajIvan pradAn kar rahe hai.n. unake samayasAr, pravachanasAr, niyamasAr aur pa.nchAstikAyasa.ngrah nAmak uttamottam paramAgamo.nme.n hajAro.n shAstro.nkA sAr AjAtA hai. bhagavAn kundakundAchAryake pashchAt likhe gaye anek gra.ntho.nke bIj in paramAgamo.nme.n vidyamAn hai.n aisA sUkShma draShTise abhyAs karane par j~nAt hotA hai. shrI samayasAr is bharatakShetrakA sarvotkR^iShTa paramAgam hai. usame.n nav tattvo.nkA shuddhanayakI draShTise nirUpaN karake jIvakA shuddha svarUp sarva prakArase–Agam, yukti, anubhav aur paramparAse–ati vistArapUrvak samajhAyA hai. shrI pravachanasArame.n usake nAmAnusAr jinapravachanakA sAr sa.ngR^ihit kiyA hai tathA use j~nAnatattva, j~neyatattva aur charaNAnuyogake tIn adhikAro.nme.n vibhAjit kar diyA hai. shrI niyamasArame.n mokShamArgakA spaShTa satyArtha nirUpaN hai. jis prakAr samayasArame.n shuddhanayase nav tattvo.n.nkA nirUpaN kiyA hai usI prakAr niyamasArame.n mukhyataH shuddhanayase jIv, ajIv, shuddhabhAv, pratikramaN, pratyAkhyAn, AlochanA, prAyashchit, samAdhi, bhakti, Avashyak, shuddhopayog AdikA varNan hai. shrI pa.nchAstikAyasa.ngrahame.n kAl sahit pA.Nch astikAyo.nkA (arthAt Chah dravyo.nkA) aur nav padArthapUrvak mokShamArgakA nirUpaN hai.
is pa.nchAstikAyasa.ngrah paramAgamako prArambha karate hue shAstrakartAne ise ‘sarvaj~na mahAmunike mukhase kahe gaye padArtho.nkA pratipAdak, chaturgatinAshak aur nirvANakA kAraN’ kahA hai. isame.n kahe gaye vastutattvakA sAr is prakAr haiH–
vishva arthAt anAdi–ana.nt svaya.nsiddha sat aisI ana.ntAnanta vastuo.nkA samudAya. usame.nkI pratyek vastu anutpanna eva.n avinAshI hai. pratyek vastume.n ana.nt shaktiyA.N athavA guN hai.n, jo traikAlik nitya hai. pratyek vastu pratikShaN apaneme.n apanA kArya karatI hone par bhI arthAt navIn dashAai.n– avasthAye.n–paryAye.n dhAraN karatI hai.n tathApi ve paryAye.n aisI maryAdAme.n rahakar hotI hai.n ki vastu apanI jAtiko nahI.n Cho.DtI arthAt usakI shaktiyo.nme.nse ek bhI kam–adhik nahI.n hotI. vastuo.nkI [– dravyo.nkI] bhinnabhinna shaktiyo.nkI apekShAse unakI [–dravyo.nkI] Chah jAtiyA.N haiH jIvadravya, pudgaladravya, dharmadravya, adharmadravya, AkAshadravya aur kAladravya. jisame.n sadA j~nAn, darshan, chAritra, sukh Adi ana.nt guN [–shaktiyA.N] ho vah jIvadravya hai; jisame.n sadA varNa, ga.ndh, ras, sparsha Adi ana.nt guN ho vah pudgaladravya hai; sheSh chAr dravyo.nke vishiShTa guN anukramase gatihetutva, sthitihetutva, avagAhahetutva tathA vartanAhetutva haie. in Chah dravyo.nme.nse pratham pA.Nch dravya sat honese tathA shakti athavA vyakti– apekShAse vishAl kShetravAle honese ‘astikAy’ hai; kAladravya ‘asti’ hai ‘kAy’ nahI.n hai. jinendrake j~nAnadarpaName.n jhalakate hue yah sarva dravya – ana.nt jIvadravya, anantAnanta pudgaladravya, ek dharmadravya, ek adharmadravya, ek AkAshadravya, tathA asa.nkhya kAladravya,–svaya.n paripUrNa hai.n aur anya dravyo.nse bilakul svata.ntra hai.n; ve paramArthataH kabhI ek dUsarese milate nahI.n hai.n, bhinna hI rahate hai.n. dev, manuShya, tirya.n~ncha, nArak, ekendriy, dvIndriy, Adi jIvo.nme.n jIv–pudgal mAno mil gaye ho.n aisA lagatA hai.n kintu vAstavame.n aisA nahI.n hai. ve bilakul pR^ithak hai.n. sarva jIv ananta j~nAnasukhakI nidhi hai tathApi, par dvArA unhe.n kuCh sukhaduHkh nahI.n hotA tathApi, sa.nsArI aj~nAnI jIv anAdi kAlase svataH aj~nAnaparyAyarUp pariNamit hokar apane j~nAnAna.ndasvabhAvako, paripUrNatAko, svAta.nkryako eva.n
Page -15 of 264
PDF/HTML Page 14 of 293
single page version
astitvako bhI bhUl rahA hai aur par padArtho.nko sukhaduHkhakA kAraN mAnakar unake prati rAgadveSh karatA rahatA hai; jIvake aise bhAvo.nke nimittase pudgal svataH j~nAnAvaraNAdikarmaparyAyarUp pariNamit hokar jIvake sAth sa.nyogame.n Ate hai.n aur isaliye anAdi kAlase jIvako paudgalik dehakA sa.nyog hotA rahatA hai. para.ntu jIv aur dehake sa.nyogame.n bhI jIv aur pudgal bilakul pR^ithak hai.n tathA unake kArya bhI ek dUsarese bilakul bhinna eva.n nirapekSha hai.n–– aisA jine.ndro.nne dekhA hai, samyagj~nAniyone jAnA hai aur anumAnagamya bhI hai. jIv keval bhrA.ntike kAraN hI dehakI dashAse tathA iShTa–aniShTa par padArtho.nse apane ko sukhI duHkhI mAnatA hai. vAstavame.n apane sukhaguNakI vikArI paryAyarUp pariNamit hokar vah anAdi kAlase duHkhI ho rahA hai.
jIv dravya–guNase sadA shuddha hone par bhI, vah paryAy–apekShAse shubhAshubhabhAvarUpame.n, A.nshikashuddhirUpame.n, shuddhikI vR^iddhirUpame.n tathA pUrNashuddhirUpame.n pariNamit hotA hai aur un bhAvo.nke nimittase shubhAshubh pudgalakarmo.nkA AsravaN eva.n ba.ndhan tathA unakA rukanA, khiranA aur sarvathA ChUTanA hotA hai. in bhAvo.nko samajhAneke liye jinendrabhagava.ntoane nav padArthohakA upadesh diyA hai. in nav padArtho.nko samyakrUpase samajhanepar, jIvako kyA hitarUp hai, kyA ahitarUp hai, shAshvat param hit pragaT karaneke liye jIvako kyA karanA chAhiye, par padArtho.nke sAth apanA kyA sambandha hai–ityAdi bAte yathArtharUpase samajhame.n AtI hai aur apanA sukh apaneme.n hI jAnakar, apanI sarva paryAyome.n bhI j~nAnAna.ndasvabhAvI nij jIvadravyasAmAnya sadA ekarUp jAnakar, te anAdi–aprApta aise kalyANabIj samyagdarshanako tathA samyagj~nAnako prApta karatA hai. unakI prApti honepar jIv apaneko dravya–apekShAse kR^itakR^itya mAnatA hai aur us kR^itakR^itya dravyakA paripUrNa Ashray karanese hI shAshvat sukhakI prApti– mokSha–hotI hai aisA samajhatA hai.
samyagdarshanakI prApti hone par jIvako shuddhAtmadravyakA jo alpa Alamban thayu.n ho jAtA hai usase vR^iddhi hone par kramashaH deshavirat shrAvakatva eva.n munitva prApta hotA hai. shrAvakako tathA muniko shuddhAtmadravyake madhyam AlambanarUp A.nshik shuddhi hotI hai vah karmo.nke aTakane khiraneme.n nimitta hotI hai aur jo ashuddhirUp a.nsh hotA hai vah shrAvakake deshavratAdirUpase tathA munike mahAvratAdirUpase dekhAI detA hai, jo karmaba.ndhakA nimitta hotA hai. anukramase vah jIv j~nAnAna.ndasvabhAvI shuddhAtmadravyakA ati ugrarUpase avala.nban karake, sarva vikalpo.nse ChUTakar, sarva rAgadveSh rahit hokar, kevalaj~nAnako prApta karake, AyuShya pUrNa hone par dehAdisa.nyogase vimukta hokar, sadAkAl paripUrNa j~nAnadarshanarUpase aur atIndriy ananta avyAbAdh Ana.ndarUpase rahatA hai.
–yah, bhagavAn kundakundAchAryadevane pa.nchAstikAyasa.ngrah shAstrame.n param karuNAbuddhi–pUrvak prasiddha kiye gaye vastutattvakA sa.nkShipta sAr hai. isame.n jo rIt batalAI hai usake atirikta anya kisI prakAr jIv anAdikAlIn bha.nyakar duHkhase ChUT nahI.n sakatA. jab tak jIv vastusvarUpako nahI.n samajh pAtA tab tak anya lAkh prayatno.nse bhI mokShakA upAy usake hAth nahI.n lAgatA. isaliye is shAstrame.n sarva pratham pa.nchAstikAy aur nav padArthakA svarUp samajhAyA gayA hai jisase ki jIv vastusvarUpako samajhakar mokShamArgake mUlabhUt samyagdarshanako prApta ho.
Page -14 of 264
PDF/HTML Page 15 of 293
single page version
astikAyo.n aur padArtho.nke nirUpaNake pashchAt shAstrame.n mokShamArgasUchak chUlikA hai. yah antim adhikAr, shAstrarUpI ma.ndir par ratnakalash bhA.Nti shobhA detA hai. adhyAtmarasik AtmArthI jIvo.nkA yah ati priy adhikAr hai. is adhikArakA rasAsvAdan karate hue mAno.n unhe.n tR^ipti hI nahI.n hotI. isame.n mukhyataH vItarAg chAritrakA–svasamayakA–shuddhamunidashAkA–pAramArthik mokShamArgakA bhAvavAhI madhur pratipAdan hai, tathA muniko sarAg chAritrakI dashAme.n A.nshik shuddhike sAth sAth kaise shubh bhAvo.nkA sumel avashya hotA hI hai usakA bhI spaShTa nirdesh hai. jinake hR^idayame.n vItarAgatAkI bhAvanA kA ma.nthan hotA rahatA hai aise shAstrakAr aur TIkAkAr munI.ndro.nne is adhikArame.n mAno.n shA.nt vItarAg rasakI saritA pravAhit kI hai. dhIr gambhIr gatise bahatI huI us shA.ntarasakI adhyAtmaga.ngAme.n snAn karanese tattvajij~nAsu bhAvuk jIv shItalatAbhIbhUt hote hai.n aur unakA hR^iday shA.nt–shA.nt hokar muniyo.nkI AtmAnubhavamUlak sahajashuddha udAsIn dashAke prati bahumAnapUrvak namit ho jAtA hai. is adhikAr par manan karanese supAtra mumukShu jIvo.n ko samajhame.n AtA hai ki ‘shuddhAtmadravyake Ashrayase sahaj dashAkA a.nsh pragaT kiye binA mokShake upAyakA a.nsh bhI prApta nahI.n hotA.
kAnajIsvAmI) ko apAr bhakti hai. ve aneko.n bAr kahate hai ki –‘‘shrI samayasAr, niyamasAr, pravachanasAr, pa.nchAstikAyasa.ngrah Adi shAstrokI pratyek gAthAme.n divyadhvanikA sa.ndesh hai. in gAthAo.nme.n itanI apAr gaharAI hai ki use mApate hue apanI hI shaktikA mAp nikal AtA hai. in sAraga.nbhIr shAstro.nke rachayitA param kR^ipAlu achAryabhagavAnakI koI param alaukik sAmarthya hai. param adbhUt sAtishay a.ntarbAhya yogo.nke binA in shAstro.nkI rachanA shakay nahI.n hai. in shAstro.nkI vANI tarate hue puruShakI vANI hai aisA ham spaShTajAnate hai.n. inakI pratyek gAthA ChaThThe–sAtave.n guNasthAname.n jhulanevAle mahAmunIke AtmAnubhavame.nse pragaT huI hai. in shAstro.nke rachayitA bhagavAn kundakundAchAryadev mahAvidehakShetrame.n sarvaj~na vItarAg shrI sIma.ndharabhagavAnake samavasaraName.n gaye the aur ve vahA.N ATh din tak rahe the yah bAt yathAtathya hai, akSharashaH satya hai, pramANasiddha hai. un paramopakArI AchAryabhagavAn dvArA rache gaye samayasArAdi shAstro.nme.n tIrtha.nkaradevakI U.N kAradhvanime.nse nIkalA huA upadesh hai.’’
is shAstrame.n bhagavAn kundakundAchAryadevakI prAkR^it gAthAo.n par samayaAkhyA nAmak sa.nskR^it TIkAke lekhak (lagabhag vikram sa.nvatakI 10 vI.n shatAdbIme.n ho gaye) shrI amR^itacha.ndrAchAryadev hai. jis– prakAr is shAstrake mUl kartA alaukik puruSh hai.n usI prakAr usake TIkAkAr bhI mahAsamartha AchArya hai.n; unho.nne samayasArakI tathA pravachanasArakI TIkA bhI likhI hai aur tattvArthasAr, puruShArthasiddhayupAy Adi svata.ntra gra.nth bhI rache hai.n. unakI TIkAo.n jaisI TIkA abhI tak anya kisI jain gra.nthakI nahI.n likhI gayI hai. unakI TIkAai.n pa.DhnevAle unakI adhyAtmarasikatA, AtmAnubhav, prakhar vidvattA, vastusvarUpakI nyAyase siddha karanekI asAdhAraN shakti, jinashAsanakA sAtishay agAdh j~nAn, nishchay–vyavahArakA sa.ndhibaddha nirUpaN karanekI viral shakti eva.n uttam kAvyashaktikI sampUNar pratIti ho jAtI hai. ati sa.nkShepame.n ga.nbhIr rahasya bhar denekI unakI shakti vidvAno.nko Ashcharyachakit kar detI hai. unakI daivI TIkAai.n shrutakevalIke vachan samAn hai.n. jis prakAr mUl shAstrakAranake shAstra anubhav– yukti Adi samasta samR^iddhise samR^iddha hai.n usI prakAr TIkAkArakI TIkAai.n bhI una–una sarva samR^iddhiyo.nse vibhUShit hai.n. shAsanamAnya bhagavAn kudakundAchAryadene is kalikAlame.n jagadguru tIrtha.nkaradev jaisA kArya kiyA hai aur shrI amR^itacha.ndrAchAryadene va–mAno.n ve kundakundabhagavAnake hR^idayame.n praviShTa ho gaye ho.n
Page -13 of 264
PDF/HTML Page 16 of 293
single page version
is prakAr –– unake ga.nbhIr Ashayo.nko yathArtharUpase vyakta karake unake gaNadhar jaisA kArya kiyA hai. shrI amR^itacha.ndrAchAryadevake rache hue kAvya bhI adhyAtmaras eva.n AtmAnubhavakI mastIse bharapUr hai. shrI samayasArakI TIkAme.n AnevAle kAvyo.n.n (–kalasho.n) ne shrI padmaprabhamaladhArIdev jaise samartha munivaro.n par gaharA prabhAv DAlA hai aur Aj bhI vee tattvaj~nAn eva.n adhyAtmarasase bharapUr madhur kalash adhyAtmarasiko.nke hR^idta.ntrIko jha.nkR^it kar dete hai.n. adhyAtmakavike rUpame.nshrI amR^itacha.ndrAchAryadevakA sthAn advitIy hai.
pa.nchAstikAyasa.ngrahame.n bhagavAn kundakundAchAryadevane 173 gAthAo.nkI rachanA prAkR^itame.n kI hai. us par shrI amR^itacha.ndrAchAryadevane samayavyAkhyA nAmakI tathA shrI jayasenAchAryadevane tAtparyavR^itti nAmakI sa.nskR^it TIkA likhI hai. shrI pA.nDe hemarAjajIne samayavyAkhyAkA bhAvArtha (prAchIn) hi.ndIme.n likhA hai aur us bhAvArthakA nAm bAlAvabodhabhAShATIkA rakhA hai. vikram sa.nvat 1972 me.n shrI paramashrutaprabhAvak ma.nDal dvArA prakAshit hi.ndI pa.nchAstikAyame.n mUl gAthAai.n, dono.n sa.nskR^it TIkAai.n aur shrI hemarAjajIkR^it bAlAvabodhabhAShATIkA (shrI pannAlAlajI bAkalIvAl dvArA prachalit hi.ndI bhAShAke parivartit svarUpame.n) dI gaI hai. isake pashchAt prakAshit honevAlI gujarAtI pa.nchAstikAyasa.ngrahame.n mUl gAthAai.n, unakA gujarAtI padyAnuvAd, sa.nskR^it samayavyAkhyA TIkA aur us gAthA–TIkAkA akSharashaH gujarAtI anuvAd prakAshit kiyA gayA hai, jisakA yah hindI anuvAd hai. jahA.N visheSh spaShTatA karane kI AvashyakatA dikhAI dI vahA.N ‘kau.ns’ me.n athavA ‘bhAvArtha’ me.n athavA padaTippaName.n spaShTatA kI hai. us spaShTatAme.n anek sthAno.npar shrI jayasenAchAryadevakR^it tAtparyavR^itti atishay upayogI huI hai; kuCh sthAno.npar to tAtparyavR^ittike kisI kisI bhAgakA akSharashaH anuvAd hI ‘bhAvArtha’ athavA TippaNI rUpame.n kiyA hai. shrI hemarAjajIkR^it bAlAvabodhabhAShATIkAkA AdhAr bhI kisI sthAnapar liyA hai. shrI paramashrutaprabhAvak ma.nDal dvArA prakAshit pa.nchAstikAyame.n ChapIhuI sa.nskR^it TIkAkA hastalikhit pratiyo.nke sAth milAn karanepar usame.n kahI.n alpa ashuddhiyA.N dikhAI dI ve isame.n sudhAralI gaI hai.n.
is shAstrakA gujarAtI anuvAd karanekA mahAbhAgya mujhe prApta huA vah atya.nt harShakA kAraN hai. param pUjya sadgurudevake Ashrayame.n is gahan shAstrakA anuvAd huA hai. anuvAd karanekI samasta shakti mujhe pUjyapAd sadgurudevase hI prApta huI hai. paramopakArI sadgurudevake pavitra jIvanake pratyakSha parichay binA tathA unake AdhyAtmik upadeshake binA is pAmarako jinavANIke prati lesh bhI bhakti yA shraddhA kahA.Nse pragaT hotI? bhagavAn ku.ndaku.ndAchAryadev aur unake shAstro.nkI lesh bhI mahimA kahA.Nse AtI aur un shAstrokA artha samajhanekI lesh bhI shakti kahA.Nse prApta hotI? is prakAr anuvAdakI samasta shaktikA mUl shrI sadgurudev hI honese vAstavame.n to sadgurudevakI amR^itavANIkA strot hI ––unake dvArA prApta anamol upadesh hI–yathAsamay is anuvAdarUpame.n pariNamit huA hai. jinake shaktisi.nchan tathA ChatraChAyAse maine is gahan shAstrakA anuvAdakA sAhas kiyA thA aur jinakI kR^ipAse vah nirvidhna samApta huA hai un paramapUjya paramopakArI sadgurudev (shrI kAnajIsvAmI) ke charaNAravi.ndame.n atya.nt bhaktibhAvapUrvak va.ndan karatA hU.N.
param pUjya benashrI cha.npAbenake tathA param pUjya ben shAntAbenake prati bhI, is anuvAdakI pUrNAhuti karate hue, upakAravashatAkI ugra vR^ittikA anubhav hotA hai. jinake pavitra jIvan aur bodh,
Page -12 of 264
PDF/HTML Page 17 of 293
single page version
is pAmarako shrI pa.nchAstikAyasa.ngrah prati, pa.nchAstikAyasa.ngrahake mahAn kartA prati eva.n pa.nchAstikAyasa.ngrahame.n upadeshit vItarAgavij~nAnake prati bahumAn vR^iddhike vishiShTa nimitta hue hai.n, aisI param pUjya bahinashrIke charaNakamame.n yah hR^iday naman karatA hai.
is anuvAdame.n, AdaraNIy vakIl shrIrAmajIbhAI mANekacha.nd doshI tathA bAlabrahmachArI bhAIshrI cha.ndulAl khImacha.nd jhobAliyAkI hArdik sahAyatA hai. AdaraNIy shrI rAmajIbhAIne apane vyasta dhArmik vyavasAyo.nme.nse samay nikAlakar samasta anuvAdakI sukShmatAse jA.NchakI hai, yathochit sUchanAye.n dI hai aur anuvAdame.n AnevAlI ChoTI–ba.DI kaThinAIyo.nkA apane vishAl shAstraj~nAnase nirAkaraN kiyA hai. unakI sUchanAe.N mere liye ati upayogI siddha huI hai. bramhachArI bhAIshrI cha.ndulAlabhAIne samasta anuvAdako ati sUkShmatAse jA.Nchakar upayogI sUchanAai.n dI hai, bahut parIshramapUrvak hastalikhit pratiyo.nke AdhArase sa.nskR^it TIkA sudhArI hai, anukramaNikA, gAthAsUchI, shuddhipatra Adi taiyAr kiye hai.n, tathA atya.nt sAvadhAnIse ‘prUph’ sa.nshodhan kiyA hai––is prakAr ati parishram eva.n sAvadhAnIpUrvak sarvatomukhI sahAyatA kI haie. dono.n sajjano.nkI sahAyatAke liye mai.n unakA a.ntaHkaraNapUrvak AbhAr mAnatA hU.N. unakI hArdik sahAyatAke binA is anuvAdame.n anek truTiyA.N rah jAtI. jin– jin TIkAo.n tathA shAstro.nkA maine AdhAr liyA hai un sabake rachayitAo.nkA bhI mai.n R^iNI hU.N.
yah anuvAd maine pa.nchAstikAyasa.ngrahake prati bhakti eva.n gurudevakI preraNAse prerit hokar, nijakalyANake hetu , bhavabhayase Darate Darate kiyA hai . anuvAd karate samay is bAtakI maine sAvadhAnI rakhI hai ki shAstrake mUl Ashayo.nme.n koI parivartan na ho jAye. tathApi alpaj~natAke kAraN isame.n kahI Ashay–parivartanathayo huA ho yA bhUlo rah gaI ho to usake liye mai.n shAstrakAr shrI kundakundAchArya–bhagavAn, TIkAkAr shrI amR^itacha.ndrAchAryadev, paramakR^ipAlu shrI sadgurudev eva.n mumukShu pAThako.nse hArdik kShamA yAchanA karatA hU.N .
jinendrashAsanakA sa.nkShepame.n pratipAdan karanevAle is pavitra shAstrakA adhyayan karake yadi jIv isake Ashayo.nko bhalIbhA.Nti samajhale to vah avashyahI chAr gatike ana.nt duHkhonakA nAsh karake nirvANako prApta ho. isake Ashayako samyak prakArase samajhaneke liye nimnokta bAto.nko lakShame.n rakhanA Avashyak haiH– is shAstrame.n katipay kathan svAshrit nishchayanayake hai.n (–jo svakA parase pR^ithakrUp nirUpaN karate hai.n) aur katipay kathan parAshrit vyavahAranayake hai.n (–jo svakA parake sAth mishritarUpase nirUpaN karate hai.n); tathA katipay kathan abhinnasAdhyasAdhan–bhAvAshrit nishchayanayake hai.n aur katipay bhinnasAdhyasAdhanabhAvashrit vyavahAranayake hai.n. vahA.N nishchayakathano.nkA to sIdhA hI artha karanA chahiye aur vyavahArakathano.nkA abhUtArtha samajhakar unakA sachchA Ashay kyA hai vah nikAlanA chAhiye. yadi aisA na kiyA jAyagA to viparIt samajh honese mahA anartha hogA. ‘pratyek dravya svata.ntra hai. vah apane hI guNaparyAyo.nko tathA utpAdavyayadhrauvyako karatA hai. paradravyakA vah grahaN– tyAg nahI.n kar sakatA tathA paradravya vAstavame.n use kuCh lAbh–hAni yA sahAy nahI.n kar sakatA . ––jIvakI shuddha paryAy sa.nvar–nirjarA–mokShake kAraNabhUt hai aur ashuddha paryAy Asrav–ba.ndhake kAraNabhUt hai.’– aise mUlabhUt siddhA.nto.nko kahI.n bAdhA na pahu.Nche is prakAr sadaiv shAstrake kathano.nkA artha karanA chAhiye. punashcha is shAstrame.n kuCh paramaprayojanabhUt bhAvo.nkA nirUpaN ati sa.nkShepame.n hI kiyA gayA hai
Page -11 of 264
PDF/HTML Page 18 of 293
single page version
isaliye, yadi is shAstrake abhyAsakI pUrti samayasAr, niyamasAr, pravachanasAr Adi anya shAstroke abhyAs dvArA kI jAve to mumukShuo.nko is shAstrake Ashay samajhaneme.n visheSh sugamatA hogI. AchAryabhagavAnane samyagj~nAnakI prasiddhike hetuse tathA mArgakI prabhAvanAke hetuse yah pa.nchAstikAyasa.ngrah shAstra kahA hai. ham isakA adhyayan karake, sarva dravyo.nkI svata.ntratA samajhakarake, nav padArthoko yathArtha samajh karake, chaitanyaguNamay jIvadravyasAmAnyakA Ashray karake, samyagdarshan–samyagj~nAn pragaTA karake, mArgako prApta karake, bhavabhramaNake duHkho.nkA anta prApta kare.n yahI bhAvanA hai. shrI amR^itacha.ndrAchAryadevane pa.nchAstikAyasa.ngrahake samyak avabodhake phalakA nimnokta shabdome.n varNan kiyA haiH–‘jo puruSh vAstavame.n vastuttvakA kathan karanevAle is ‘pa.nchAstikAyasa.ngrah’ ko arthataH arthIrUpase jAnakar, isIme.n kahe hue jIvAstikAyame.n a.ntargat apaneko (nij AtmAko) svarUpase atya.nt vishuddha chaitanyasvabhAvavAn nishchit karake, paraspar kAryakAraNabhUt aise anAdi rAgadveShapariNAm eva.n karmaba.ndhakI para.nparAse jisame.n svarUpavikAr Aropit hai aisA apanekoe (nij AtmAko) us kAl anubhavame.n AtA avalok kar, us samay vivekajyoti pragaT honese (arthAt atya.nt vishuddha chaitanyasvabhAvakA tathA vikArakA bhedaj~nAn us kAl hI pragaT pravartamAn hone se) karmaba.ndhakI para.nparAko pravartan karAne vAlI rAgadveShapariNatiko Cho.DtA hai, vah puruSh, sachamuch jisakA sneh jIrNa hotA jAtA hai aisA, jaghanya snehaguNake sa.nmukh vartat paramANukI bhA.Nti bhAvI ba.ndhase parA~N.hmukh vartatA huA, pUrva ba.ndhase ChUTatA huA, agnitapta jalakI duHsthiti samAn jo duHkh usase parimukta hotA hai.’ kArtik kR^iShNA 4, hi.nmatalAl jaThAlAl shAh vi. sa.n. 2013 sonaga.Dh.h.h (saurAShTra)
Page -10 of 264
PDF/HTML Page 19 of 293
single page version
vyavahAr kA shraddhAn Cho.Dkar nishchayakA shraddhAn karanA yogya hai. vyavahAranay svadravya aur paradravyako tathA unake bhAvo.nko tathA kAraN–kAryAdi ko kisIko kisIme.n milAkar nirUpaN karatA hai, ataH aise hI shraddhAn se mithyAtva hai; isaliye usakA tyAg karanA. tathA nishchayanay unhI.no yathAvat nirUpaN karatA hai, kisI ko kisI me.n nahI.n milAtA, ataH aise hI shraddhAnase samyaktva hotA hai, isaliye usakA shraddhAn karanA. prashnaH––––yadi aisA hai, to jinamArga me.n dono.n nayo.n ko grahaN karanA kahA hai––––vah kis prrakAr kahA hai? uttaraH––––jinamArga me.n kahI.n to nishchayanayakI mukhyatAse vyAkhyAn hai, use to ‘satyArtha aisA hI hai’ ––––aisA jAnanA; tathA kahI.n vyavahAranayakI mukhyatAse vyAkhyAn hai, use ‘aisA nahI.n, nimittAdikI apekShAse upachAr kiyA hai’ aisA jAnanA. is prakAr jAnanekA nAm hI dono.n nayo.nkA grahaN hai. parantu dono.n nayo.nke vyAkhyAnako samAn satyArtha jAnakar ‘aisA bhI hai aur aisA bhI hai ’ aisA bhramarUp pravartanese to dono.n nayo.nkA grahaN karanA nahI.n kahA hai.
prashnaH– yadi vyavahAranay asatyArtha hai, to usakA upadesh jinamArgame.n kisaliye diyA? ek nishchayanayakA hI nirUpaN karanA thA?
uttaraH– aisA hI tarka shrI samayasArame.n kiyA hai; vahA.N yah uttar diyA haiH–
tah vavahAreN viNA paramatthuvaesaNamasakka.n..
arthaH– jis prakAr anAryako –mlechChako mlechChabhAShAke binA artha grahaN karAnA shakya nahI.n hai, usI prakAr vyavahArake binA paramArthakA upadesh ashakya hai. isaliye vyavahArakA upadesh haie.
tathA isI sUtrakI vyAkhyAme.n aisA kahA hai ki – vyavahAranayo nAnusartavyaH’ arthAt nishchayako a.ngIkAr karAneke liyee vyavahAr dvArA upadesh diyA jAtA hai, parantu vyavahAranay hai vah a.ngIkAr karane yogya nahI.n hai.
Page -9 of 264
PDF/HTML Page 20 of 293
single page version
prashnaH– [1] vyavahArake binA nishchayakA upadesh nahI.n hotA – vah kis prakAr? tathA [2] vyavahAranayako a.ngIkAr nahI.n karanA chAhiye – vah kis prakAr?
uttaraH– [1] nishchayanayase to AtmA paradravyase bhinna, svabhAvo.nse abhinna svaya.nsiddha vastu hai. use jo na pahichAnee, unasee aisA hI kahate rahe to ve nahI.n samajhe.nge. isaliye unhe.n samajhAneke liye vyavahAranayase sharIrAdik paradravyo.nkI sApekShatA dvArA nar–nArak–pR^ithvIkAyAdirUp jIvake bhed kiye, tab ‘manuShya jIv hai,’ nArakI jIv hai’ ityAdi prakArase unhe.n jIvakI pahichAn huI; athavA abhed vastume.n bhed utpanna karake j~nAn–darshanAdi guNaparyAyarUp jIvake bhed kiye, tab ‘jAnanevAlA jIv hai,’ ‘dekhanevAlA jIv hai’ ityAdi prakArase unhe.n.n jIvakI pahichAn huI. aur nishchayase to vItarAgabhAv mokShamArga hai; kintu use jo nahI.n jAnate, unasee aisA hI kahate rahe.n to ve nahI.n samajhe.nge ; isaliye unhe.n samajhAneke liye, vyavahAranayase tattvArthashraddhAn j~nAnapUrvak paradravyakA nimitta miTAnekI sApekShatA dvArA vrat–shIl–sa.nyamAdirUp vItarAgabhAvake visheSh darshAye, tab unhe.n vItarAgabhAvakI pahichAn huI. isI prakAr, anyatra bhI vyavahAr binA nishchayakA upadesh na honA samajhanA.
[2] yahA.N vyavahArase nar–nArakAdi paryAyako hI jIv kahA. isaliye kahI.n us paryAyako hI jIv na mAn lenA. paryAy to jIv–pudgalake sa.nyogarUp hai. vahA.N nishchayase jIvadravya prathak hai; usIko jIv mAnanA. jIvake sa.nyogase sharIrAdikako bhI jIv kahA vah kathanamAtra hI hai. paramArthase sharIrAdik jIv nahI.n hote. aisA hI shraddhAn karanA. DUsarabh, abhed AtmAme.n j~nAn–darshanAdi bhed kiye isaliye kahI.n unhe.n bhedarUp hI na mAn lenA; bhed to samajhAneke liye hai. nishchayase AtmA abhed hI hai; usIko jIvavastu mAnanA. sa.nj~nA–sa.nkhyAdi bhed kahe ve kathanamAtra hI hai ; paramAthase ve pR^ithak– pR^ithak nahI.n hai.n. aisA hI shraddhAn karanA. punashcha, paradravyakA nimitta miTAnekI apekShAse vrat– shIl–sa.nyamAdikako mokShamArga kahA isaliye kahI.n unhI.nko mokShamArga na mAn lenA; kyo.nki paradravyake grahaN–tyAg AtmAko ho to AtmA paradravyakA kartA–hartA ho jAye, kintu koI dravya kisI dravyake AdhIn nahI.n hai.n. AtmA to apane bhAv jo rAgAdik hai unhe.n Cho.Dkar vItarAgI hotA hai, isaliye nishchayase vItarAgabhAv hI mokShamArga hai. vItarAgabhAvo.nko aur vratAdikako kadAchit kAryakAraNapanA hai isaliye vratAdikako mokShamArga kahA kintu vah kathanamAtra hI hai. paramArthase bAhyakriyA mokShamArga nahI.n hai. aisA hI shraddhAn karanA. isI prakAr, anyatra bhI vyavahAranayako a.ngIkAr na karanekA samajh lenA.