Page -28 of 264
PDF/HTML Page 1 of 293
single page version

Page -27 of 264
PDF/HTML Page 2 of 293
single page version

shrI digambar jain svAghyAyamandir TrasTa,
sonagaDh – 364250 [saurAShTra]
mudrakaH
j~nAnachanda jain,
kahAn mudraNAlay, sonagaDh – 364250 [saurAShTra]
Page -26 of 264
PDF/HTML Page 3 of 293
single page version

Page -25 of 264
PDF/HTML Page 4 of 293
single page version

Page -24 of 264
PDF/HTML Page 5 of 293
single page version

atyanta bhaktibhAv
anuvAdakaH
Page -23 of 264
PDF/HTML Page 6 of 293
single page version

j~nAnI sukAnI maLayA binA e nAv paN tAre nahI.n;
A kALamA.n shuddhAtmaj~nAnI sukAnI bahu bahu dohyalo,
muj puNyarAshi phaLayo aho! guru khAn tu.n nAvik maLayo.
bAhyA.ntar vibhavo tArA, tAre nAv mumukShunA.n.
ane j~naptimA.nhI darav–guN–paryAy vilase;
nijAla.nbIbhAve pariNati svarUpe jaI bhaLe,
nimitto vahevAro chidaghan viShe kA.nI na maLe.
je vajre sumumukShu sattva jhaLake; paradravya nAto tUTe;
–rAgadveSh ruche na, ja.np na vaLe bhAve.ndrimA.n–a.nshamA.n,
Ta.nkotkIrNa aka.np j~nAn mahimA hR^idaye rahe sarvadA.
karuNA akAraN samudra! tane namu.n hu.n;
he j~nAnapoShak sumegh! tane namu.n hu.n,
A dAsanA jIvanashilpI! tane namu.n hu.n.
Page -22 of 264
PDF/HTML Page 7 of 293
single page version

jinavarakI sAkShAt vandanA eva.n deshanA shravaNase puShTakar, use bhagavatkundakundAchAryadevane samayasArAdi
paramAgamarUp bhAjaname.n sa.ngrahit kar AdhyAtmatatchapremI jagat par mahAn upakAr kiyA hai.
ye pAcho.n paramAgam hamAre TrasTa dvArA gujarAtI eva.n hindI bhAShAme.n anek bAr prasiddha ho chuke hai.n.
TIkAkAr shrImad–amR^itachandrAchAryadevakI ‘samayavyAkhyA’ nAmak TIkA sahit ‘pa.nchAstikAyasa.ngrah’ ke
shrI himmatalAl jeThAlAl shAh kR^it gujarAtI anuvAdake hindI rUpAntarakA yah pa.ncham sa.nskaraN
AdhyAtmavidyApremI jij~nAsuo.nke hAthame.n prastut karate hue Ananda anubhUt hotA hai.
shrI kundakundabhAratIke ananya param bhakta, AdhyAtmayugapravartak, paramopakArI pUjya sadgurudev shrI
kiyA hai. vAstavame.n is shatAdbIme.n AdhyAtmaruchike navayugakA pravartan kar muumuukShusamAj par unho.nne
asAdhAraN mahAn upakAr kiyA hai. is bhautik viSham yugame.n, bhAratavarSha eva.n videsho.nme.n bhI,
AdhyAtmake prachArakA jo Andolan pravartatA hai vah pUjya gurudevashrIke chamatkArI prabhAvanAyogakA hI
sundar phal hai.
pUjya gurudevashrIke punIt pratApase hI jain AdhyAtmashrutake anek paramAgamaratna mumukShujagatako
gujarAtI gadyapadyAnuvAd bhI, shrI samayasAr Adike gujarAtI gadyapadyAnuvAdakI bhA.Nti, prashamamUrti pUjya
bahinashrI champAbenake bhAI AdhyAtmatattvarasik, vidvadvar, AdaraNIy pa.n0 shrI himmatalAl jeThAlAl
shAhane, pUjya gurudev dvArA diye gaye shuddhAtmadarshI upadeshAmR^itabodh dvArA shAstro.nke gahan bhAvo.nko
kholanekI sUjh prApta kar, AdhyAtma– jinavANIkI agAdh bhaktise saral bhAShAme.n – AbAlavR^iddhagrAhya,
rochak eva.n sundar Dha.ngase – kar diyA hai. anuvAdak mahAnubhav AdhyAtmarasik vidvAn honeke
atirikta gambhIr, vairAgyashAlI, shAnta eva.n vivekashIl sajjan hai, tathA uname.n AdhyAtmaras syandI
madhur kavitva bhI hai. ve bahut varSho tak pUjya gurudevake samAgamame.n rahe hai.n, aur pUjya gurudevake
AdhyAtmapravachano.nke gahan manan dvArA unho.nne apanI AtmArthitA kI bahut puShTi kI hai. tattchArthake mUl
rahasyo.n par unakA manan ati gahan hai. shAstrakAr eva.n TIkAkAr AchAryabhagavanto.nke hR^idayake gahan
bhAvo.nkI gambhIratAko yathAvat surakShit rakhakar unho.nne yah shadbashaH gujarAtI anuvAd kiyA hai;
taduparAnta mUl gAthAsutro.nkA bhAvapUrNa madhur gujarAtI padyAnuvAd bhI
Page -21 of 264
PDF/HTML Page 8 of 293
single page version

unho.nne spaShTatA kI hai.
gurudevashrIkI preraNA jhelakar atyanta parishramapUrvak aisA sundar anuvAd kar deneke badaleme.n sa.nsthA
unakA jitanA upakAr mAne utanA kam hai. yah anuvAd amUlya hai, kyo.nki mAtra, kundakundabhAratI
eva.n gurudevake prati param bhaktise prerit hokar apanI AdhyAtmarasikatA dvArA kiye gaye is
anuvAdakA mulya kaise A.NkA jAye? is anuvAdake mahAn kAryake badaleme.n unako abhinandanake rUpame.n
kuCh kImatI bhe.nT denekI sa.nsthAko atIv utka.nThA thI, aur use svIkAr karaneke liye unako
bArambAr Agrahayukta anurodhabhI kiyA gayA thA, parantu unho.nne use svIkAr karaneke liye spaShTa
inakAr kar diyA thA. unakI yah nispR^ihatA bhI atya.nnta prasha.nsanIy hai. pahale pravachanasArake
anuvAdake samay jab unako bhe.nTakI svIkR^itike liye anurodh kiyA gayA thA tab unho.nne
vairAgyapUrvak aisA pratyuttar diyA thA ki ‘‘merA AtmA is sa.nsAr paribhramaNase ChUTe itanA hI paryApta,
––dUsarA mujhe kuCh badalA nahI.n chAhiye’’. upodghAtame.n bhI apanI bhAvanA vyakta karate hue ve likhate
hai.n kiH ‘‘ yah anuvAd maine shrIpa.nchAstikAyasa.ngrah prati bhaktise aur pUjya gurudevakI preraNAse prerit
hokar, nij kalyANake liye, bhavabhayase Darate Darate kiyA hai’’.
shAstrabha.nDAr’ IDar, tathA ‘bhA.nDArakar orienTal rIsarcha insTiTyUT’ pUnAkI orase hame.n pA.nDulekh
mile the, tadartha un dono.n sa.nsthAo.nke prati bhI kR^itaj~natA vyakta karate hai.n. shrI maganAlAlajI jainane shrI
pa.nchAstikAyasa.ngrah ke gujarAtI anuvAd ke gadyA.nsh kA handI rUpAntar, bra0 shrI chandUlAlabhAIne prastut
sa.nskaraN kA ‘prUph’ sa.nshodhan tathA ‘kahAn mudraNAlay’ ke mAlik shrI j~nAnachandajI jainane
utsAhapUrvak is sa.nskaraN kA sundar mudraN kar dayA hai, tadartha unake prati bhI kR^itaj~natA vyakta karate
hai.n.
mumukShu jIv ati bahumAnapUrvak sadgurugam se is paramAgam kA abhyAs karake usake gahan
bhAvo.nko AtmasAt kare.n aur shAstrake tAtparyabhUt vItarAgabhAvako prApta kare.n–––yahI bhAvanA.
Page -20 of 264
PDF/HTML Page 9 of 293
single page version

kunda–prabhA–praNayi–kIrti–vibhUShitAshaH .
yashchAru–chAraN–karAmbujacha~ncharIk–
shchakre shrutasya bharate prayataH pratiShThAm ..
hastakamalo.nke bhramar the aur jin pavitrAtmAne bharatakShetrame.n shrutakI pratiShThA kI hai, ve
vibhu kundakunda is pR^ithvIpar kisake dvArA va.ndya nahI.n hai.n?
rbAhyepi sa.nvya~njayitu.n yatIshaH .
rajaHpada.n bhUmitala.n vihAy
chachAr manye chatura.ngula.n saH ..
Page -19 of 264
PDF/HTML Page 10 of 293
single page version

tathA bAhyame.n rajase apanA atyanta aspR^iShTapanA vyakta karate the. [–a.ntara.ngame.n
rAgAdik malase aur bAhyame.n dhUlase aspR^iShTa the.]
Na vibohai to samaNA kaha.n sumagga.n payANa.nti..
to munijan sachchemArgako kaise jAnate?
Page -18 of 264
PDF/HTML Page 11 of 293
single page version

dvArA pragaT kar rahe the. unake nirvANake pashchAt pA.Nch shrutakevalI hue, jiname.n antim shrutakevalI shrI
bhadrabAhusvAmI the. vahA.N tak to dvAdashA.ngashAstrakI prarUpaNAse nishchayavyavahArAtmak mokShamArga yathArtha–
rUpame.n pravartamAn rahA. tatpashchAt kAladoShase kramashaH a.ngoke j~nAnakI vyuchChitti hotI gaI. is
prakAr apAr j~nAnasi.ndhukA bahubhAg vichChedako prApta honeke pashchAt dUsare bhadrabAhusvAmI AchAryakI
paripATIme.n do samartha munivar hue– ek shrI dharasenAchArya aur dUsare shrI guNadharAchArya. unase prApta
j~nAnake dvArA unakI para.nparAme.n honevAle AchAryone shAstro.nkI rachanA kI aur vIr bhagavAnake upadeshakA
pravAh achChinna rakhA.
shrI dharasenAchAryane AgrAyaNIpUrvake pa.ncham vastu adhikArake mahAkarmaprakR^iti nAmak chaturtha prAbhR^itakA
jayadhaval, gommaTasAr, labdhisAr, kShapaNAsAr Adi shAstro.nkI rachanA kI. is prakAr pratham
shrutaska.ndhakI utpatti huI. usame.n mukhyataH jIv aur karmake sa.nyogase utpanna honevAlI AtmAkI
sa.nsAraparyAyakA –guNasthAn, mArgaNAsthAn AdikA –varNan hai, paryAyArthik nayako pradhAn karake kathan
hai. is nayako ashuddhadravyArthik bhI kahate hai aur adhyAtmabhAShAme.n ashuddhanishchayanay athavA vyavahAr kahA
jAtA hai.
shrI guNadharAchAryako j~nAnapravAdapUrvake dasham vastuke tR^itIy prAbhR^itakA j~nAn thA. us j~nAname.nse
chale AnevAlA j~nAn AchArya – paramparA dvArA bhagavAn ku.ndaku.ndAchAryadevako prApta huA. unho.nne
pa.nchAstikAyasa.ngrah, pravachanasAr, samayasAr, niyamasAr, aShTapAhu.D.h.h Adi shAstro.nkI rachanA kI. is
prakAr dvitIy shrutaska.ndhakI utpatti huI. usame.n mukhyatayA j~nAnakI pradhAnatApUrvak shuddhadravyArthik nayase
kathan hai, AtmAke shuddha svarUpakA varNan hai.
Page -17 of 264
PDF/HTML Page 12 of 293
single page version

jainadharmo.astu ma.ngala.nm..’– yah shlok pratyek digambar jain shAstrapaThanake prArambhame.n ma.ngalAcharaNarUpase
bolatA hai. isase siddha hotA hai ki sarvaj~na bhagavAn shrI mahAvIrasvAmI aur gaNadhar bhagavAn shrI
gautamasvAmIke pashchAt turta hI bhagavAn ku.ndaku.ndAchAryakA sthAn AtA hai. digambar jain sAdhu apaneko
ku.ndaku.ndAchAryakI paramparAkA kahalAneme.n gaurav mAnate hai.n. bhagavAn ku.ndaku.ndAchAryadevake shAstra sAkShAt
gaNadharadevake vachano.n jitane hI pramANabhUt mAne jAte hai.n. unake pashchAt honevAle gra.nthakAr AchArya apane
kisI kathanako siddha karaneke liye ku.ndaku.ndAchAryadevake shAstro.nkA pramAN dete hai.n jisase vah kathan
nirvivAd siddha ho jAtA hai. unake pashchAt likhe gaye gra.ntho.nme.n unake shAstro.nme.nse bahut avataraN lie
gaye hai.n. vAstavame.n bhagavAn ku.ndaku.ndAchAryane apane paramAgamo.nme.n tIrtha.nkaradevo.n dvArA prarUpit uttamottam
siddhA.nto.nko surakShit karake mokShamArgako sthir rakhA hai. vi0 sa.n0 990 me.n honevAle shrI devasenAchAryavar
apane darshanasAr nAmak gra.nthame.n kahate hai.n ki
prApta thI, jinho.nne pUrva videhame.n jAkar sIma.ndharabhagavAnakI va.ndanA kI thI aur unase prApta hue
shrutaj~nAnake dvArA jinho.nne bhAratavarShake bhavya jIvo.nko pratibodhit kiyA hai aise jo
jinachandrasuribhaTTArakake paTTake AbharaNarUp kalikAlasarvaj~na
ShaTprAbhR^itakI shrI shrutasAgarasUrikR^it TIkAke a.ntame.n likhA hai.
hai.
1 bhagavAn ku.ndaku.ndAchAryadevake videh gaman sambandhI ek ullekh
2 shilAlekho.nke liye dekhiye Age ‘bhagavAn shrI ku.ndaku.ndAchAryadev sambandhI ullekh’.
Page -16 of 264
PDF/HTML Page 13 of 293
single page version

anek AtmArthiyo.nko AtmajIvan pradAn kar rahe hai.n. unake samayasAr, pravachanasAr, niyamasAr aur
pa.nchAstikAyasa.ngrah nAmak uttamottam paramAgamo.nme.n hajAro.n shAstro.nkA sAr AjAtA hai. bhagavAn
kundakundAchAryake pashchAt likhe gaye anek gra.ntho.nke bIj in paramAgamo.nme.n vidyamAn hai.n aisA sUkShma draShTise
abhyAs karane par j~nAt hotA hai. shrI samayasAr is bharatakShetrakA sarvotkR^iShTa paramAgam hai. usame.n nav
tattvo.nkA shuddhanayakI draShTise nirUpaN karake jIvakA shuddha svarUp sarva prakArase–Agam, yukti, anubhav
aur paramparAse–ati vistArapUrvak samajhAyA hai. shrI pravachanasArame.n usake nAmAnusAr jinapravachanakA
sAr sa.ngR^ihit kiyA hai tathA use j~nAnatattva, j~neyatattva aur charaNAnuyogake tIn adhikAro.nme.n vibhAjit
kar diyA hai. shrI niyamasArame.n mokShamArgakA spaShTa satyArtha nirUpaN hai. jis prakAr samayasArame.n
shuddhanayase nav tattvo.n.nkA nirUpaN kiyA hai usI prakAr niyamasArame.n mukhyataH shuddhanayase jIv, ajIv,
shuddhabhAv, pratikramaN, pratyAkhyAn, AlochanA, prAyashchit, samAdhi, bhakti, Avashyak, shuddhopayog
AdikA varNan hai. shrI pa.nchAstikAyasa.ngrahame.n kAl sahit pA.Nch astikAyo.nkA
vastutattvakA sAr is prakAr haiH–
nitya hai. pratyek vastu pratikShaN apaneme.n apanA kArya karatI hone par bhI arthAt navIn dashAai.n–
avasthAye.n–paryAye.n dhAraN karatI hai.n tathApi ve paryAye.n aisI maryAdAme.n rahakar hotI hai.n ki vastu apanI
jAtiko nahI.n Cho.DtI arthAt usakI shaktiyo.nme.nse ek bhI kam–adhik nahI.n hotI. vastuo.nkI [–
dravyo.nkI] bhinnabhinna shaktiyo.nkI apekShAse unakI [–dravyo.nkI] Chah jAtiyA.N haiH jIvadravya, pudgaladravya,
dharmadravya, adharmadravya, AkAshadravya aur kAladravya. jisame.n sadA j~nAn, darshan, chAritra, sukh Adi
ana.nt guN [–shaktiyA.N] ho vah jIvadravya hai; jisame.n sadA varNa, ga.ndh, ras, sparsha Adi ana.nt guN ho
vah pudgaladravya hai; sheSh chAr dravyo.nke vishiShTa guN anukramase gatihetutva, sthitihetutva, avagAhahetutva
tathA vartanAhetutva haie. in Chah dravyo.nme.nse pratham pA.Nch dravya sat honese tathA shakti athavA vyakti–
apekShAse vishAl kShetravAle honese ‘astikAy’ hai; kAladravya ‘asti’ hai ‘kAy’ nahI.n hai.
anya dravyo.nse bilakul svata.ntra hai.n; ve paramArthataH kabhI ek dUsarese milate nahI.n hai.n, bhinna hI rahate hai.n.
dev, manuShya, tirya.n~ncha, nArak, ekendriy, dvIndriy, Adi jIvo.nme.n jIv–pudgal mAno mil gaye
ho.n aisA lagatA hai.n kintu vAstavame.n aisA nahI.n hai. ve bilakul pR^ithak hai.n. sarva jIv ananta
j~nAnasukhakI nidhi hai
tathApi, par dvArA unhe.n kuCh sukhaduHkh nahI.n hotA tathApi, sa.nsArI aj~nAnI jIv anAdi kAlase
svataH aj~nAnaparyAyarUp pariNamit hokar apane j~nAnAna.ndasvabhAvako, paripUrNatAko, svAta.nkryako eva.n
Page -15 of 264
PDF/HTML Page 14 of 293
single page version

karatA rahatA hai; jIvake aise bhAvo.nke nimittase pudgal svataH j~nAnAvaraNAdikarmaparyAyarUp pariNamit
hokar jIvake sAth sa.nyogame.n Ate hai.n aur isaliye anAdi kAlase jIvako paudgalik dehakA sa.nyog
hotA rahatA hai. para.ntu jIv aur dehake sa.nyogame.n bhI jIv aur pudgal bilakul pR^ithak hai.n tathA unake
kArya bhI ek dUsarese bilakul bhinna eva.n nirapekSha hai.n–– aisA jine.ndro.nne dekhA hai, samyagj~nAniyone jAnA
hai aur anumAnagamya bhI hai. jIv keval bhrA.ntike kAraN hI dehakI dashAse tathA iShTa–aniShTa par
padArtho.nse apane ko sukhI duHkhI mAnatA hai. vAstavame.n apane sukhaguNakI vikArI paryAyarUp pariNamit
hokar vah anAdi kAlase duHkhI ho rahA hai.
nimittase shubhAshubh pudgalakarmo.nkA AsravaN eva.n ba.ndhan tathA unakA rukanA, khiranA aur sarvathA ChUTanA
hotA hai. in bhAvo.nko samajhAneke liye jinendrabhagava.ntoane nav padArthohakA upadesh diyA hai. in nav
padArtho.nko samyakrUpase samajhanepar, jIvako kyA hitarUp hai, kyA ahitarUp hai, shAshvat param hit
pragaT karaneke liye jIvako kyA karanA chAhiye, par padArtho.nke sAth apanA kyA sambandha hai–ityAdi
bAte yathArtharUpase samajhame.n AtI hai aur apanA sukh apaneme.n hI jAnakar, apanI sarva paryAyome.n bhI
j~nAnAna.ndasvabhAvI nij jIvadravyasAmAnya sadA ekarUp jAnakar, te anAdi–aprApta aise kalyANabIj
samyagdarshanako tathA samyagj~nAnako prApta karatA hai. unakI prApti honepar jIv apaneko dravya–apekShAse
kR^itakR^itya mAnatA hai aur us kR^itakR^itya dravyakA paripUrNa Ashray karanese hI shAshvat sukhakI prApti–
mokSha–hotI hai aisA samajhatA hai.
shuddhAtmadravyake madhyam AlambanarUp A.nshik shuddhi hotI hai vah karmo.nke aTakane khiraneme.n nimitta hotI
hai aur jo ashuddhirUp a.nsh hotA hai vah shrAvakake deshavratAdirUpase tathA munike mahAvratAdirUpase
dekhAI detA hai, jo karmaba.ndhakA nimitta hotA hai. anukramase vah jIv j~nAnAna.ndasvabhAvI
shuddhAtmadravyakA ati ugrarUpase avala.nban karake, sarva vikalpo.nse ChUTakar, sarva rAgadveSh rahit hokar,
kevalaj~nAnako prApta karake, AyuShya pUrNa hone par dehAdisa.nyogase vimukta hokar, sadAkAl paripUrNa
j~nAnadarshanarUpase aur atIndriy ananta avyAbAdh Ana.ndarUpase rahatA hai.
prakAr jIv anAdikAlIn bha.nyakar duHkhase ChUT nahI.n sakatA. jab tak jIv vastusvarUpako nahI.n
samajh pAtA tab tak anya lAkh prayatno.nse bhI mokShakA upAy usake hAth nahI.n lAgatA. isaliye
is shAstrame.n sarva pratham pa.nchAstikAy aur nav padArthakA svarUp samajhAyA gayA hai jisase ki jIv
vastusvarUpako samajhakar mokShamArgake mUlabhUt samyagdarshanako prApta ho.
Page -14 of 264
PDF/HTML Page 15 of 293
single page version

yah ati priy adhikAr hai. is adhikArakA rasAsvAdan karate hue mAno.n unhe.n tR^ipti hI nahI.n hotI.
isame.n mukhyataH vItarAg chAritrakA–svasamayakA–shuddhamunidashAkA–pAramArthik mokShamArgakA bhAvavAhI madhur
pratipAdan hai, tathA muniko sarAg chAritrakI dashAme.n A.nshik shuddhike sAth sAth kaise shubh bhAvo.nkA
sumel avashya hotA hI hai usakA bhI spaShTa nirdesh hai. jinake hR^idayame.n vItarAgatAkI bhAvanA kA ma.nthan
hotA rahatA hai aise shAstrakAr aur TIkAkAr munI.ndro.nne is adhikArame.n mAno.n shA.nt vItarAg rasakI
saritA pravAhit kI hai. dhIr gambhIr gatise bahatI huI us shA.ntarasakI adhyAtmaga.ngAme.n snAn karanese
tattvajij~nAsu bhAvuk jIv shItalatAbhIbhUt hote hai.n aur unakA hR^iday shA.nt–shA.nt hokar muniyo.nkI
AtmAnubhavamUlak sahajashuddha udAsIn dashAke prati bahumAnapUrvak namit ho jAtA hai. is adhikAr par
manan karanese supAtra mumukShu jIvo.n ko samajhame.n AtA hai ki ‘shuddhAtmadravyake Ashrayase sahaj dashAkA
a.nsh pragaT kiye binA mokShake upAyakA a.nsh bhI prApta nahI.n hotA.
itanI apAr gaharAI hai ki use mApate hue apanI hI shaktikA mAp nikal AtA hai. in sAraga.nbhIr
shAstro.nke rachayitA param kR^ipAlu achAryabhagavAnakI koI param alaukik sAmarthya hai. param adbhUt
sAtishay a.ntarbAhya yogo.nke binA in shAstro.nkI rachanA shakay nahI.n hai. in shAstro.nkI vANI tarate hue
puruShakI vANI hai aisA ham spaShTajAnate hai.n. inakI pratyek gAthA ChaThThe–sAtave.n guNasthAname.n jhulanevAle
mahAmunIke AtmAnubhavame.nse pragaT huI hai. in shAstro.nke rachayitA bhagavAn kundakundAchAryadev
mahAvidehakShetrame.n sarvaj~na vItarAg shrI sIma.ndharabhagavAnake samavasaraName.n gaye the aur ve vahA.N ATh din tak
rahe the yah bAt yathAtathya hai, akSharashaH satya hai, pramANasiddha hai. un paramopakArI AchAryabhagavAn dvArA
rache gaye samayasArAdi shAstro.nme.n tIrtha.nkaradevakI U.N
hai.n; unho.nne samayasArakI tathA pravachanasArakI TIkA bhI likhI hai aur tattvArthasAr, puruShArthasiddhayupAy
Adi svata.ntra gra.nth bhI rache hai.n. unakI TIkAo.n jaisI TIkA abhI tak anya kisI jain gra.nthakI nahI.n
likhI gayI hai. unakI TIkAai.n pa.DhnevAle unakI adhyAtmarasikatA, AtmAnubhav, prakhar vidvattA,
vastusvarUpakI nyAyase siddha karanekI asAdhAraN shakti, jinashAsanakA sAtishay agAdh j~nAn,
nishchay–vyavahArakA sa.ndhibaddha nirUpaN karanekI viral shakti eva.n uttam kAvyashaktikI sampUNar pratIti
ho jAtI hai. ati sa.nkShepame.n ga.nbhIr rahasya bhar denekI unakI shakti vidvAno.nko Ashcharyachakit kar detI
hai. unakI daivI TIkAai.n shrutakevalIke vachan samAn hai.n. jis prakAr mUl shAstrakAranake shAstra anubhav–
yukti Adi samasta samR^iddhise samR^iddha hai.n usI prakAr TIkAkArakI TIkAai.n bhI u
kiyA hai aur shrI amR^itacha.ndrAchAryadene va–mAno.n ve kundakundabhagavAnake hR^idayame.n praviShTa ho gaye ho.n
Page -13 of 264
PDF/HTML Page 16 of 293
single page version

shrI amR^itacha.ndrAchAryadevake rache hue kAvya bhI adhyAtmaras eva.n AtmAnubhavakI mastIse bharapUr hai. shrI
samayasArakI TIkAme.n AnevAle kAvyo.n.n
adhyAtmarasiko.nke hR^idta.ntrIko jha.nkR^it kar dete hai.n. adhyAtmakavike rUpame.nshrI amR^itacha.ndrAchAryadevakA sthAn
advitIy hai.
sa.nskR^it TIkA likhI hai. shrI pA.nDe hemarAjajIne samayavyAkhyAkA bhAvArtha
ma.nDal dvArA prakAshit hi.ndI pa.nchAstikAyame.n mUl gAthAai.n, dono.n sa.nskR^it TIkAai.n aur shrI hemarAjajIkR^it
bAlAvabodhabhAShATIkA
gujarAtI padyAnuvAd, sa.nskR^it samayavyAkhyA TIkA aur us gAthA–TIkAkA akSharashaH gujarAtI anuvAd
prakAshit kiyA gayA hai, jisakA yah hindI anuvAd hai. jahA.N visheSh
anek sthAno.npar shrI jayasenAchAryadevakR^it tAtparyavR^itti atishay upayogI huI hai; kuCh sthAno.npar to
tAtparyavR^ittike kisI kisI bhAgakA akSharashaH anuvAd hI ‘bhAvArtha’ athavA TippaNI rUpame.n kiyA hai. shrI
hemarAjajIkR^it bAlAvabodhabhAShATIkAkA AdhAr bhI kisI sthAnapar liyA hai. shrI paramashrutaprabhAvak
ma.nDal dvArA prakAshit pa.nchAstikAyame.n ChapIhuI sa.nskR^it TIkAkA hastalikhit pratiyo.nke sAth milAn
karanepar usame.n kahI.n alpa ashuddhiyA.N dikhAI dI ve isame.n sudhAralI gaI hai.n.
shakti mujhe pUjyapAd sadgurudevase hI prApta huI hai. paramopakArI sadgurudevake pavitra jIvanake pratyakSha
parichay binA tathA unake AdhyAtmik upadeshake binA is pAmarako jinavANIke prati lesh bhI bhakti
yA shraddhA kahA.Nse pragaT hotI? bhagavAn ku.ndaku.ndAchAryadev aur unake shAstro.nkI lesh bhI mahimA kahA.Nse
AtI aur un shAstrokA artha samajhanekI lesh bhI shakti kahA.Nse prApta hotI? is prakAr anuvAdakI
samasta shaktikA mUl shrI sadgurudev hI honese vAstavame.n to sadgurudevakI amR^itavANIkA strot hI
––unake dvArA prApta anamol upadesh hI–yathAsamay is anuvAdarUpame.n pariNamit huA hai. jinake
shaktisi.nchan tathA ChatraChAyAse maine is gahan shAstrakA anuvAdakA sAhas kiyA thA aur jinakI
kR^ipAse vah nirvidhna samApta huA hai un paramapUjya paramopakArI sadgurudev
Page -12 of 264
PDF/HTML Page 17 of 293
single page version

pa.nchAstikAyasa.ngrahame.n upadeshit vItarAgavij~nAnake prati bahumAn vR^iddhike vishiShTa nimitta hue hai.n, aisI
param pUjya bahinashrIke charaNakamame.n yah hR^iday naman karatA hai.
vyavasAyo.nme.nse samay nikAlakar samasta anuvAdakI sukShmatAse jA.NchakI hai, yathochit sUchanAye.n dI hai
aur anuvAdame.n AnevAlI ChoTI–ba.DI kaThinAIyo.nkA apane vishAl shAstraj~nAnase nirAkaraN kiyA hai.
unakI sUchanAe.N mere liye ati upayogI siddha huI hai. bramhachArI bhAIshrI cha.ndulAlabhAIne samasta
anuvAdako ati sUkShmatAse jA.Nchakar upayogI sUchanAai.n dI hai, bahut parIshramapUrvak hastalikhit
pratiyo.nke AdhArase sa.nskR^it TIkA sudhArI hai, anukramaNikA, gAthAsUchI, shuddhipatra Adi taiyAr kiye
hai.n, tathA atya.nt sAvadhAnIse ‘prUph’ sa.nshodhan kiyA hai––is prakAr ati parishram eva.n sAvadhAnIpUrvak
sarvatomukhI sahAyatA kI haie. dono.n sajjano.nkI sahAyatAke liye mai.n unakA a.ntaHkaraNapUrvak AbhAr
mAnatA hU.N. unakI hArdik sahAyatAke binA is anuvAdame.n anek truTiyA.N rah jAtI. jin– jin
TIkAo.n tathA shAstro.nkA maine AdhAr liyA hai un sabake rachayitAo.nkA bhI mai.n R^iNI hU.N.
yah anuvAd maine pa.nchAstikAyasa.ngrahake prati bhakti eva.n gurudevakI preraNAse prerit hokar,
sAvadhAnI rakhI hai ki shAstrake mUl Ashayo.nme.n koI parivartan na ho jAye. tathApi alpaj~natAke kAraN
isame.n kahI Ashay–parivartanathayo huA ho yA bhUlo rah gaI ho to usake liye mai.n shAstrakAr shrI
kundakundAchArya–bhagavAn, TIkAkAr shrI amR^itacha.ndrAchAryadev, paramakR^ipAlu shrI sadgurudev eva.n mumukShu
pAThako.nse hArdik kShamA yAchanA karatA hU.N .
nirvANako prApta ho. isake Ashayako samyak prakArase samajhaneke liye nimnokta bAto.nko lakShame.n
rakhanA Avashyak haiH– is shAstrame.n katipay kathan svAshrit nishchayanayake hai.n
karanA chahiye aur vyavahArakathano.nkA abhUtArtha samajhakar unakA sachchA Ashay kyA hai vah nikAlanA
chAhiye. yadi aisA na kiyA jAyagA to viparIt samajh honese mahA anartha hogA. ‘pratyek dravya
svata.ntra hai. vah apane hI guNaparyAyo.nko tathA utpAdavyayadhrauvyako karatA hai. paradravyakA vah grahaN–
tyAg nahI.n kar sakatA tathA paradravya vAstavame.n use kuCh lAbh–hAni yA sahAy nahI.n kar sakatA .
––jIvakI shuddha paryAy sa.nvar–nirjarA–mokShake kAraNabhUt hai aur ashuddha paryAy Asrav–ba.ndhake
kAraNabhUt hai.’– aise mUlabhUt siddhA.nto.nko kahI.n bAdhA na pahu.Nche is prakAr sadaiv shAstrake kathano.nkA
artha karanA chAhiye. punashcha is shAstrame.n kuCh paramaprayojanabhUt bhAvo.nkA nirUpaN ati sa.nkShepame.n hI kiyA
gayA hai
Page -11 of 264
PDF/HTML Page 18 of 293
single page version

abhyAs dvArA kI jAve to mumukShuo.nko is shAstrake Ashay samajhaneme.n visheSh sugamatA hogI.
AchAryabhagavAnane samyagj~nAnakI prasiddhike hetuse tathA mArgakI prabhAvanAke hetuse yah pa.nchAstikAyasa.ngrah
shAstra kahA hai. ham isakA adhyayan karake, sarva dravyo.nkI svata.ntratA samajhakarake, nav padArthoko yathArtha
samajh karake, chaitanyaguNamay jIvadravyasAmAnyakA Ashray karake, samyagdarshan–samyagj~nAn pragaTA karake,
mArgako prApta karake, bhavabhramaNake duHkho.nkA anta prApta kare.n yahI bhAvanA hai. shrI amR^itacha.ndrAchAryadevane
pa.nchAstikAyasa.ngrahake samyak avabodhake phalakA nimnokta shabdome.n varNan kiyA haiH–‘jo puruSh vAstavame.n
vastuttvakA kathan karanevAle is ‘pa.nchAstikAyasa.ngrah’ ko arthataH arthIrUpase jAnakar, isIme.n kahe hue
jIvAstikAyame.n a.ntargat apaneko
svarUpavikAr Aropit hai aisA apanekoe
vartat paramANukI bhA.Nti bhAvI ba.ndhase parA~N.hmukh vartatA huA, pUrva ba.ndhase ChUTatA huA, agnitapta jalakI
duHsthiti samAn jo duHkh usase parimukta hotA hai.’
kArtik kR^iShNA 4,
Page -10 of 264
PDF/HTML Page 19 of 293
single page version

hai, ataH aise hI shraddhAn se mithyAtva hai; isaliye usakA tyAg karanA. tathA nishchayanay unhI.no
yathAvat nirUpaN karatA hai, kisI ko kisI me.n nahI.n milAtA, ataH aise hI shraddhAnase samyaktva hotA
hai, isaliye usakA shraddhAn karanA.
nimittAdikI apekShAse upachAr kiyA hai’ aisA jAnanA. is prakAr jAnanekA nAm hI dono.n nayo.nkA
grahaN hai. parantu dono.n nayo.nke vyAkhyAnako samAn satyArtha jAnakar ‘aisA bhI hai aur aisA bhI hai ’
aisA bhramarUp pravartanese to dono.n nayo.nkA grahaN karanA nahI.n kahA hai.
tah vavahAreN viNA paramatthuvaesaNamasakka.n..
karane yogya nahI.n hai.
Page -9 of 264
PDF/HTML Page 20 of 293
single page version

vyavahAranayase sharIrAdik paradravyo.nkI sApekShatA dvArA nar–nArak–pR^ithvIkAyAdirUp jIvake bhed kiye,
tab ‘manuShya jIv hai,’ nArakI jIv hai’ ityAdi prakArase unhe.n jIvakI pahichAn huI; athavA abhed
vastume.n bhed utpanna karake j~nAn–darshanAdi guNaparyAyarUp jIvake bhed kiye, tab ‘jAnanevAlA jIv hai,’
‘dekhanevAlA jIv hai’ ityAdi prakArase unhe.n.n jIvakI pahichAn huI. aur nishchayase to vItarAgabhAv
mokShamArga hai; kintu use jo nahI.n jAnate, unasee aisA hI kahate rahe.n to ve nahI.n samajhe.nge ; isaliye
unhe.n samajhAneke liye, vyavahAranayase tattvArthashraddhAn j~nAnapUrvak paradravyakA nimitta miTAnekI sApekShatA
dvArA vrat–shIl–sa.nyamAdirUp vItarAgabhAvake visheSh darshAye, tab unhe.n vItarAgabhAvakI pahichAn huI.
isI prakAr, anyatra bhI vyavahAr binA nishchayakA upadesh na honA samajhanA.
usIko jIv mAnanA. jIvake sa.nyogase sharIrAdikako bhI jIv kahA vah kathanamAtra hI hai. paramArthase
sharIrAdik jIv nahI.n hote. aisA hI shraddhAn karanA. DUsarabh, abhed AtmAme.n j~nAn–darshanAdi bhed
kiye isaliye kahI.n unhe.n bhedarUp hI na mAn lenA; bhed to samajhAneke liye hai. nishchayase AtmA
abhed hI hai; usIko jIvavastu mAnanA. sa.nj~nA–sa.nkhyAdi bhed kahe ve kathanamAtra hI hai ; paramAthase ve
pR^ithak– pR^ithak nahI.n hai.n. aisA hI shraddhAn karanA. punashcha, paradravyakA nimitta miTAnekI apekShAse vrat–
shIl–sa.nyamAdikako mokShamArga kahA isaliye kahI.n unhI.nko mokShamArga na mAn lenA; kyo.nki paradravyake
grahaN–tyAg AtmAko ho to AtmA paradravyakA kartA–hartA ho jAye, kintu koI dravya kisI dravyake
AdhIn nahI.n hai.n. AtmA to apane bhAv jo rAgAdik hai unhe.n Cho.Dkar vItarAgI hotA hai, isaliye
nishchayase vItarAgabhAv hI mokShamArga hai. vItarAgabhAvo.nko aur vratAdikako kadAchit kAryakAraNapanA hai
isaliye vratAdikako mokShamArga kahA kintu vah kathanamAtra hI hai. paramArthase bAhyakriyA mokShamArga nahI.n
hai. aisA hI shraddhAn karanA. isI prakAr, anyatra bhI vyavahAranayako a.ngIkAr na karanekA samajh
lenA.