Page -8 of 264
PDF/HTML Page 21 of 293
single page version
prashnaH– vyavahAranay parako upadesh karaneme.n hI kAryakArI hai yA svaya.nkA bhI prayojan sAdhatA hai?
uttaraH– svaya.n bhI jab tak nishchayanayase prarUpati vastuko nahI.n jAnatA tabatak vyavahAramArga dvArA vastukA nishchay karatA hai. isaliye nIchalI dashAme.n svaya.nko bhI vyavahAranay kAryakArI hai. parantu vyavahArako upachAramAtra mAnakar usake dvArA vastukA shraddhAn barAbar kiyA jAve to vah kAryakArI ho, aur yadi nishchayakI bhA.Nti vyavahAr bhI satyabhUt mAnakar ‘vastu aisI hI hai’ aisA shraddhAn kiyA jAve to vah ulTA akAryakArI ho jAye. yahI puruShArthasiddhayupAyame.n kahA haiH–
vyavahAramev kevalamavaiti yastasya deshanA nAsti..
mANavak ev si.nho yathA bhavatyanavagItasi.nhasya.
vyavahAr ev hi tathA nishchayatA.n yAtyanishchayaj~nasya..
arthaH– munirAj, aj~nAnIko samajhAneke liye asatyArtha jo vyavahAranay usako upadesh dete hai.n. jo kevaL vyavahArako hI samajhAtA hai, use to upadesh hI denA yogya nahI.n hai. jis prakAr jo sachche si.nhako na samajhatA use to bilAv hI si.nh hai, usI prakAr jo nishchayako nahI.n samajhatA usake to vyavahAr hI nishchayapaneko prApta hotA hai.
Page -7 of 264
PDF/HTML Page 22 of 293
single page version
ab, nishchay–vyavahAr dono.n nayo.nke AbhAsakA avalamban lete hai.n aise mithyAdraShTiyo.nkA nirUpaN karate hai.nH––
koI aisA mAnate hai.n ki jinamatame.n nishchay aur vyavahAr do nay kahe hai.n isaliye hame.n un dono.nkA a.ngIkAr karanA chAhiye. aisA vichArakar, jis prakAr kevaLanishchayabhAsake avalimbayo.nkA kathan kiyA thA tadanusAr to ve nishchayakA a.ngIkAr karate hai.n aur jis prakAr kevalavyavahArAbhAsake avalimbayo.nkA kathan kiyA thA tadanusAr vyavahArakA a.ngIkAr karate hai.n. yadyapi is prakAr a.ngIkAr karaneme.n dono.n nayo.nme.n virodh hai, tathApi kare.n kyA? dono.n nayo.nkA sachchA svarUp to bhAsit huA nahI.n hai aur jinamatame.n do nay kahe hai.n uname.nse kisIko Cho.DA bhI nahI.n jAtA. isaliye bhramapUrvak dono.n nayokA.n sAdhan sAdhate hai.n. un jIvo.nko bhI mithyAdraShTi jAnanA.
ab unakI pravR^ittikI visheShatA darshAte hai.nH–
a.ntara.ngame.n svaya.nko to nirdhAr karake yathAvat nishchay–vyavahAr mokShamArgako pahichAnA nahI.n hai parantu jin–Aj~nA mAnakar nishchay–vyavahArarUp do prakArake mokShamArga mAnate hai.n. ab mokShamArga to kahI.n do hai.n nahI.n, mokShamArgakA nirUpaN do prakArase hai. jahA.N.n sachche mokShamArgako mokShamArga nirUpaN kiyA hai vah nishchayamokShamArga hai, aur jahA.N.n.n mokShamArga to hai nahI.n kintu mokShamArgakA nimitta haie athavA sahachArI hai, use upachArase mokShamArga kahe.n vah vyavahAramokShamArga hai; kyo.nki nishchay–vyavahArakA sarvatra aisA hI lakShaN hai. sachchA nirUpaN so nishchay, upachAr nirUpaN so vyavahAra. isaliye nirUpaNakI apekShAse do prakAse mokShamArga jAnanA. para.ntu ek nishchayamokShamArga hai tathA ek vyavahAramokShamArga hai is prakAr do mokShamArga mAnanA mithyA hai.
punashcha, ve nishchay–vyavahAr dono.nko upAdey mAnate hai.n. vah bhI bhram hai, kyo.nki nishchay aur vyavahArakA svarUp to paraspar virodh sahit hai –
Page -6 of 264
PDF/HTML Page 23 of 293
single page version
viShay
1 ShaDdravyapa.nchAstikAyavarNan
ShaDdravyapa.nchAstikAyake sAmAnya
shAstrake Adime.n bhAvanamaskArarUp
asAdhAraN ma.ngal
samay arthAt Agamako praNAm karake usakA kathan karane sambandhI
abhAv
kA utpAd nahI.n hotA usakA
shrImadkundakundAchArya devakI pratij~nA
shabdarUpase, j~nAnarUpase aur artharUpase
hone
aise tIn prakArakA ‘samay’ shabdakA
artha tathA lok–alokarUp vibhAg
pA.Nch astikAyo.nkI visheSh sa.nj~nA, sAmAnya
–visheSh astitva tathA kAyatvakA kathan
pA.Nch astikAyo.nkA astitva kis prakAr
se hai aur kAyatva kis prakArase hai
usakA kathan
pA.Nch astikAyo.nko tathA kAlako dravya–
panekA kA kathan
Chah dravyo.nkA paraspar atya.nt sa.nkar honepar
bhI ve apane apane nishchit svarUpase
chyut nahI.n hote aisA kathan
astitva kA svarUp
sattA aur dravyakA arthAntarapanA honekA
khaNDan
tIn prakArase dravyakA lakShaN
Page -5 of 264
PDF/HTML Page 24 of 293
single page version
viShay
jIvadravyAstikAyakA vyAkhyAn
sA.nsAradashAvAle AtmAkA saupAdhi aur
nirupAdhi svarUp
muktadashAvAle AtmAkA nirupAdhi svarUp
siddhake nirupAdhi j~nAn darshan aur
sukhakA samarthan
jIvatvaguNakI vyAkhyA
jIvo.nkA svAbhAvik pramAN tathA unakA
mukta aur amukta aisA vibhAg
jIvake dehapramANapaneke draShTAntakA kathan
jIvakA dehase dehAntarame.n astitva, deh se pR^ithakatva tathA dehAntarame.n gaman kA
pUrvak, dravya aur guNo.nke abhinna–
kAraN
siddha bhagavanto.nke jIvatva eva.n deh– pramANatvakI vyavasthA
siddhabhagavAnako kAryapanA aur
kAraNapanA honekA nirAkaraN
‘jIvakA abhAv so mukti’ –is bAt
kA khaNDan
chetayitR^itva guNakI vyAkhyA
kis jIvako kaunasI chetanA hotI hai
usakA kathan
upayog guNake vyAkhyAnakA prArambha
j~nAnopayogake bhedo.nke nAm aur
svarUpakA kathan
darshanopayogake bhedo.nke nAm aur
svarUpakA kathan
ek AtmA anek j~nAnAtmak honekA
samarthan
dravyakA guNo.nse bhinnatva aur guNo.nkA
dravyase bhinnatva honeme.n doSh
dravya aur guNo.nkA svochit ananyapanA
Page -4 of 264
PDF/HTML Page 25 of 293
single page version
viShay
karmako jIvabhAvakA kartApanA honeke
sambandhame.n.n pUrvapakSha
59 vI.n gAthAme.n kahe hue pUrvapakShake
samAdhAnarUp siddhAnta
nishchanay se jIv ko apane bhAvo.n kA
kartApanA aur pudgalakarmo.nkA akartApanA
nishchanayase abhinna kArak honese karma
aur jIv svaya.n apane–apane rUpake
kartA hai.n– tatsambandhI nirUpaN
yadi karma jIvako anayonya akartApanA
ho, to anyakA diyA huA phal anya
bhoge, aisA prasa.ng AyegA, –aisA doSh
batalAkar pUrvapakShakA nirUpaN
karmayogya pudgal samasta lokame.n vyApta
hai.n; isaliye jahA.N AtmA hai vahA.N, binA
lAye hI, ve vidyamAn hai.n–––tatsambandhI
kathan
anya dvArA kiye binA karma kI uttpatti
kis prakAr hotI hai usakA kathan
karmo.nkI vichitratA anya dvArA nahI.n kI
jAtI ––––tatsambandhI kathan
nishchayase jIv aur karmako nij–nij
rUpakA hI kartApanA hone par bhI,
vyavahArase jIvako karma dvArA diye gaye
phal kA upabhog virodhako prApta nahI.n
hotA––– tatsambandhI kathan
kartR^itva aur bhoktR^itvakI vyAkhyAn kA
upasa.nhAr
karmasa.nyuktapane kI mukhyatA se prabhutvaguN
kA vyAkhyAn
Page -3 of 264
PDF/HTML Page 26 of 293
single page version
viShay
dharma aur adharmake udAsInapane sambandhI
hetu
AkAshadravyAstikAy vyAkhyAn
AkAshakA svarUp
leAkake bAhar bhI AkAsh honekI sUchanA
AkAshame.n gatihetutva honeme.n
doShakA nirUpaN
92 vI.n gAthA me.n gatipakShasambandhI kathan
karaneke pashchAt sthitipakShasambandhI kathan
AkAshako gatisthitihetutvakA abhAv
honeke sambandhame.n hetu
AkAshako gatisthitihetutva honeke
khaNDan sambandhI kathanakA upasa.nhAr
dharma, a dharma aur lokAkAshakA
avagAhakI apekShAse ekatva honepar bhI
vasturUpase anyatva
dravyo.nkA mUrtAmUrtapanA aur
chetanAchetanapanA
dravyo.nkA sakriy– niShkriyapanA
mUrta aur amUrtake lakShaN
vyavahArakAl tathA nishchayakAlakA svarUp
kAlake ‘nitya’ aur ‘kShaNik’ aise
do vibhAg
kAlako dravyapanekA vidhAn aur
astikAyapanekA niShedh
pa.nchAstikAtake avabodhakA phal kahakar
usake vyAkhyAnakA upasa.nhAr
Page -2 of 264
PDF/HTML Page 27 of 293
single page version
viShay
jIvavyAkhyAnake upasa.nhArakI tathA
ajIvavyAkhyAnake prAra.nbhakI sUchanA
ajIvapadArthakA vyAkhyAn
AkAshAdikA ajIvapanA darshAneke
hetu
AkAshAdikA achetanatvasAmAnya
nishchit karaneke liye anumAn
jIv–pudgalake sa.nyogame.n bhI, unake
bhedake kAraNabhUt svarUpakA kathan
27
jIv–pudgalake sa.nyogase niShpanna
honevAle anya sAt padArtho.nke
upodghAt hetu jIvakarma aur
pudkarmake chakrakA varNan
30
puNya–pApapadArthakA vyAkhyAn
puNya–pApako yogya bhAvake
svabhAvakA kathan
puNya–pApakA svarUp
mUrtakarmakA samarthan
mUrtakarmakA mUrtakarmake sAth jo bandha–
prakAr tathA amUrta jIvakA mUrta–karmake
sAth jo bandha prakAr usakI sUchanA
AstravapadArthakA vyAkhyAn
puNyAstravakA svarUp
prashasta rAgakA svarUp
anukampAkA svarUp
chittakI kalushatAkA svarUp
pApAstravakA svarUp
pApAstravabhUt bhAvo.nkA vistAr
sa.nvarapadArthakA vyAkhyAn
papake sa.nvarakA kathan
Page -1 of 264
PDF/HTML Page 28 of 293
single page version
viShay
svachAritrame.n pravartan karanevAlekA
svarUp
shuddha svachAritrapravR^ittikA mArga
nishchayamokShamArgake sAdhanarUpase,
pUrvodiShTa vyavahAramokShamArgakA nirdesh
vyavahAramokShamArgake sAdhyarUpase,
nishchayamokShamArgakA kathan
AtmAke chAritra–j~nAn–darshanapanekA
prakAshan
sarva sa.nsArI AtmA mokShamArgake yogya
honekA nirAkaraN
darshan–j~nAn chAritrakA katha.nchit
ba.ndhahetupanA aur jIvasvabhAvame.n niyat
chAritrakA sAkShAt mokShahetupanA
sUkShma parasamayakA svarUp
shuddhasamprayogako katha.nchit ba.ndhahetupanA
honese use mokShamArgapanekA niShedh
Page 0 of 264
PDF/HTML Page 29 of 293
single page version
kAmada.n mokShada.n chaiv ૐ kArAy namo namaH.. 1 ..
munibhirupAsitatIrthA sarasvatI haratu no duritAn.. 2 ..
chakShurunmIlita.n yen tasmai shrIgurave namaH.. 3 ..
.. shrIparamagurave namaH, paramparAchAryagurave namaH ..
sakalakaluShavidhva.nsaka.n, shreyasA.n parivardhaka.n, dharmasambandhaka.n, bhavyajIvamanaHpratibodhakAraka.n, puNyaprakAshaka.n, pApapraNAshakamida.n shAstra.n shrI pa.nchAstikAyanAmadheya.n, asya mUlagranthakartAraH shrIsarvaj~nadevAstaduttaragranthakartAraH shrIgaNadharadevAH pratigaNadharadevAsteShA.n vachanAnusAramAsAdya AchAryashrIkundakundAchAryadevavirachita.n, shrotAraH sAvadhAnatayA shrR^iNavantu..
ma.ngala.n kundakundAryo jainadharmo.astu ma.ngalam.. 9 ..
pradhAna.n sarvadharmANA.n jaina.n jayatu shAsanam.. 2 ..
Page 1 of 264
PDF/HTML Page 30 of 293
single page version
namo.anekAntavishrAntamahimne paramAtmane.. 1..
[pratham, granthake Adime.n shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt prAkR^itagAthAbaddha is ‘pa.nchAstikAyasa.ngrah’ nAmak shAstrakI ‘samayavyAkhyA’ nAmak sa.nskR^it TIkA rachanevAle AchArya shrI amR^itachandrAchAryadev shlok dvArA ma.ngalake hetu paramAtmAko namaskAr karate hai.nH–– [shlokArthaH––] sahaj Ananda eva.n sahaj chaitanyaprakAshamay honese jo ati mahAn hai tathA anekAntame.n sthit jisakI mahimA hai, us paramAtmAko namaskAr ho. [1]
Page 2 of 264
PDF/HTML Page 31 of 293
single page version
2
syAtkArajIvitA jIyAjjainI siddhAntapaddhatiH.. 2..
samyagj~nAnAmalajyotirjananI dvinayAshrayA.
athAtaH samayavyAkhyA sa.nkShepeNA.abhidhIyate.. 3..
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
[ab TIkAkAr AchAryadev shlok dvArA jinavANIkI stuti karate hai.nH––]
[shlokArthaH–] 1syAtkAr jisakA jIvan hai aisI jainI [–jinabhagavAnakI] siddhA.ntapaddhati – jo ki 2durnivAr nayasamUhake 3virodhakA nAsh karanevAlI auShadhi hai vah– jayava.nt ho. [2]
[ab TIkAkAr AchAryadev shlok dvArA is pa.nchAstikAyasa.ngrah nAmak shAstrakI TIkA rachane kI pratij~nA karate hai.n]
[shlokArthaH–] ab yahA.Nse, jo samyagj~nAnarUpI nirmal jyotikI jananI hai aisI dvinayAshrit [do nayo.nkA Ashray karanArI] 4samayavyAkhyA [pa.nchAstikAyasa.ngrah nAmak shAstrakI samayavyAkhyA nAmak TIkA] sa.nkShepase kahI jAtI hai. [3]
[ab, tIn shloko.n dvArA TIkAkAr AchAryadev atyanta sa.nkShepame.n yah batalAte hai.n ki is pa.nchAstikAyasa.ngrah nAmak shAstrame.n kin–kin viShayo.nkA nirUpaN haiH–––] ------------------------------------------------------- 1 ‘syAt’ pad jinadevakI siddhAntapaddhatikA jIvan hai. [syAt = katha.nchit; kisI apekShAse; kisI prakArase.] 2 durnivAr = nivAraN karanA kaThin; TAlanA kaThina. 3 pratyek vastu nityatva, anityatva Adi anek antamay [dharmamay] hai. vastukI sarvathA nityatA tathA sarvathA
paryAy– apekShAse] anityatA mAnaneme.n ki.nchit virodh nahI.n.n AtA–aisA jinavANI spaShTa samajhAtI hai. isaprakAr
jinabhagavAnakI vANI syAdvAd dvArA [apekShA–kathanase] vastukA param yathArtha nirUpaN karake, nityatva–
anityatvAdi dharmo.nme.n [tathA un–un dharmo.nko batalAnevAle nayo.nme.n] avirodh [sumel] abAdhitarUpase siddha
karatI hai aur un dharmo.nke binA vastukI niShpatti hI nahI.n ho sakatI aisA nirbAdharUpase sthApit karatI hai.
4 samayavyAkhyA = samayakI vyAkhyA; pa.nchAstikAyakI vyAkhyA; dravyakI vyAkhyA; padArthakI vyAkhyA. [vyAkhyA = vyAkhyAn; spaShTa kathan; vivaraN; spaShTIkaraNa.]
Page 3 of 264
PDF/HTML Page 32 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
pUrva.n mUlapadArthAnAmih sUtrakR^itA kR^itam.. 4..
tatonavapadArthAnA.n vyavasthA pratipAditA.. 5..
tatastattvaparij~nAnapUrveN tritayAtmanA.
proktA mArgeN kalyANI mokShaprAptirapashchimA.. 6..
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
prarUpaN kiyA hai [arthAt is shAstrake pratham adhikArame.n shrImadbhagavatkundakundAchAryadevane vishvake mUl padArtho.nkA pA.Nch astikAy aur Chah dravyakI paddhatise nirUpaN kiyA hai]. [4]
[shlokArthaH–] pashchAt [dUsare adhikArame.n], jIv aur ajIv– in do kI paryAyo.nrUp nav padArtho.nkI–ki jinake mArga arthAt kArya bhinna–bhinna prakArake hai.n unakI–vyavasthA pratipAdit kI hai. [5]
[shlokArthaH–] pashchAt [dUsare adhikArake antame.n] , tattvake parij~nAnapUrvak [pa.nchAstikAy, ShaDdravya tathA nav padArtho.nke yathArtha j~nAnapUrvak] trayAtmak mArgase [samyagdarshan j~nAnachAritrAtmak mArgase] kalyANasvarUp uttam mokShaprApti kahI hai. [6] -------------------------------------------------------------------------- is shAstrake kartA shrImadbhagavatkundakundAchAryadev hai.n. unake dUsare nAm padmana.ndI, vakragrIvAchArya,
karate hue likhate hai.n kiH–– ‘ab shrI kumArana.ndI–siddhA.ntidevake shiShya shrImatkundakundAchAryadevane–
jinake dUsare nAm padmana.ndI Adi the unho.nne – prasiddhakathAnyAyase pUrvavidehame.n jAkar vItarAg–
sarvaj~na sIma.ndharasvAmI tIrtha.nkaraparamadevake darshan karake, unake mukhakamalase nIkalI huI divya vANIke
shravaNase avadhArit padArtha dvArA shuddhAtmatattvAdi sArabhUt artha grahaN karake, vahA.Nse lauTakar
a.ntaHtattva eva.n bahiHtattvake gauN–mukhya pratipAdanake hetu athavA shivakumAramahArAjAdi sa.nkSheparuchi
shiShyo.nke pratibodhanArtha rache hue pa.nchAstikAyaprAbhR^itashAstrakA yathAkramase adhikArashuddhipUrvak
tAtparyArtharUp vyAkhyAn kiyA jAtA hai.
Page 4 of 264
PDF/HTML Page 33 of 293
single page version
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
4
ath sUtrAvatAraH–
a.ntAtIdaguNANa.n Namo jiNANa.n jidabhavANa.n.. 1..
antAtItaguNebhyo namo jinebhyo jitabhavebhyaH.. 1..
athAtra ‘namo jinebhyaH’ ityanen jinabhAvanamaskArarUpamasAdhAraNa.n shAstrasyAdau ma~N.hgalamupAttam. anAdinA sa.ntAnen pravarttamAnA anAdinaiv sa.ntAnen pravarttamAnairindrANA.n shatairvanditA ye ityanen sarvadaiv ---------------------------------------------------------------------------------------------------------
ab [shrImadbhagatvakundakundAchAryadevavirachit] gAthAsUtrakA avataraN kiyA jAtA haiH–––
anvayArthaH– [indrashatavanditebhyaH] jo so indro.nse vandit hai.n, [tribhuvanahitamadhuravishadavAkyebhyaH] tIn lokako hitakar, madhur eva.n vishad [nirmal, spaShTa] jinakI vANI hai, [antAtItaguNebhyaH] [chaitanyake ananta vilAsasvarUp] ananta guN jinako vartatA hai aur [jitabhavebhyaH] jinho.nne bhav par vijay prApta kI hai, [jinebhyaH] un jino.nko [namaH] namaskAr ho.
TIkAH– yahA.N [is gAthAme.n] ‘jino.nko namaskAr ho’ aisA kahakar shAstrake Adime.n jinako bhAvanamaskArarUp asAdhAraN 1ma.ngal kahA. ‘jo anAdi pravAhase pravartate [–chale Arahe ] hue anAdi pravAhase hI pravartamAn [–chale Arahe] 2sau sau indro.nse.nvandit hai.n’ aisA kahakar sadaiv devAdhidevapaneke kAraN ve hI [jinadev hI] asAdhAraN namaskArake yogya hai.n aisA kahA. --------------------------------------------------------------------------
aur tirya.ncho.nkA 1– isaprakAr kul 100 indra anAdi pravAharUpase.n chale Arahe hai.n .
niHsIm guN dharanArane, jitabhav namu.n jinarAjane. 1.
Page 5 of 264
PDF/HTML Page 34 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
devadhidevatvAtteShAmevAsAdhAraNanamaskArArhatvamuktam. tribhuvanamurdhvAdhomadhyalokavartI samasta ev jIvalokastasmai nirvyobAdhavishuddhAtmatattvopalambho–pAyAbhidhAyitvAddhita.n paramArtharasikajanamanohAritvAnmadhura.n, nirastasamastasha.nkAdidoShAspadatvAdvi–shada.n vAkya.n divyo dhvaniryeShAmityanen samastavastuyAthAtmyopadeshitvAtprekShAvatpratIkShyatvamAkhyAtam. antamatItaH kShetrAnavachChinnaH kAlAnavachChinnashcha paramachaitanyashaktivilAsalakShaNo guNo yeShAmityanen tu paramAdbhutaj~nAnAtishayaprakAshanAdavAptaj~nAnAtishayAnAmapi yogIndrANA.n vandhatvamuditam. jito bhav Ajava.njavo yairityanen tu kutakR^ityatvaprakaTanAtta evAnyeShAmakR^itakR^ityAnA.n sharaNamityupadiShTam. iti sarvapadAnA.n tAtparyam.. 1.. --------------------------------------------------------------------------------------------- ‘jinakI vANI arthAt divyadhvani tIn lokako –Urdhva–adho–madhya lokavartI samasta jIvasamuhako– nirbAdh vishuddha AtmatattvakI upalabdhikA upAy kahanevAlI honese hitakar hai, paramArtharasik jano.nke manako haranevAlI honese madhur hai aur samasta sha.nkAdi doSho.nke sthAn dUr kar denese vishad [nirmal, spaShTa] hai’ ––– aisA kahakar [jinadev] samasta vastuke yathArtha svarUpake upadeshak honese vichArava.nt buddhimAn puruSho.nke bahumAnake yogya hai.n [arthAt jinakA upadesh vichArava.nt buddhimAn puruSho.nko bahumAnapUrvak vichAranA chAhiye aise hai.n] aisA kahA. ‘ananta–kShetrase anta rahit aur kAlase anta rahit–––paramachaitanyashaktike vilAsasvarUp guN jinako vartatA hai’ aisA kahakar [jino.nko] param adabhut j~nAnAtishay pragaT honeke kAraN j~nAnAtishayako prApta yogandro.nse bhI va.ndya hai aisA kahA. ‘bhav arthAt sa.nsAr par jinho.nne vijay prApta kI hai’ aisA kahakar kR^itakR^ityapanA pragaT ho jAnese ve hI [jin hI] anya akR^itakR^itya jIvo.nko sharaNabhUt hai.n aisA upadesh diyA.– aisA sarva pado.nkA tAtparya hai.
bhAvArthaH– yahA.N jinabhagavanto.nke chAr visheShaNo.nkA varNan karake unhe.n bhAvanamaskAr kiyA hai. [1] pratham to, jinabhagavanta sau indro.nse va.ndya hai.n. aise asAdhAraN namaskArake yogya anya koI nahI.n hai, kyo.nki devo.n tathA asuro.nme.n yuddha hotA hai isalie [devAdhidev jinabhagavAnake atirikta] anya koI bhI dev sau indro.nse vandit nahI.n hai. [2] dUsare, jinabhagavAnakI vANI tInalokako shuddha AtmasvarUpakI prAptikA upAy darshAtI hai isalie hitakar hai; vItarAg nirvikalpa samAdhise utpanna sahaj –apUrva paramAnandarUp pAramArthik sukharasAsvAdake rasik jano.nke manako haratI hai isalie [arthAt param samarasIbhAvake rasik jIvo.nko mudit karatI hai isalie] madhur hai;
Page 6 of 264
PDF/HTML Page 35 of 293
single page version
6
shuddha jIvAstikAyAdi sAt tattva, nav padArtha, Chah dravya aur pA.Nch astikAyakA sa.nshay–vimoh– vibhram rahit nirUpaN kratI hai isalie athavA pUrvAparavirodhAdi doSh rahit honese athavA yugapad sarva jIvo.nko apanI–apanI bhAShAme.n spaShTa arthakA pratipAdan karatI hai isalie vishad–spaShTa– vyakta hai. isaprakAr jinabhagavAnakI vANI hI pramANabhUt hai; ekAntarUp apauruShey vachan yA vichitra kathArUp kalpit purANavachan pramANabhUt nahI.n hai. [3] tIsare, ananta dravya–kShetra–kAl–bhAvakA jAnanevAlA ananta kevalaj~nAnaguN jinabhagavanto.nko vartatA hai. isaprakAr buddhi Adi sAt R^iddhiyA.N tathA matij~nAnAdi chaturvidh j~nAnase sampanna gaNadharadevAdi yogandro.nse bhI ve va.ndya hai.n. [4] chauthe, pA.Nch prakArake sa.nsArako jinabhagavanto.nne jItA hai. isaprakAr kR^itakR^ityapaneke kAraN ve hI anya akR^itakR^itya jIvo.nko sharaNabhUt hai, dUsarA koI nahI.n.– isaprakAr chAr visheShaNo.nse yukta jinabhagavanto.nko gra.nthake Adime.n bhAvanamaskAr karake ma.ngal kiyA.
prashnaH– jo shAstra svaya.n hI ma.ngal hai.n, usakA ma.ngal kisalie kiyA jAtA hai?
uttaraH– bhaktike hetuse ma.ngalakA bhI ma.ngal kiyA jAtA hai. sUryakI dIpakase , mahAsAgarakI jalase, vAgIshvarIkI [sarasvatI] kI vANIse aur ma.ngalakI ma.ngalase archanA kI jAtI hai .. 1..
-------------------------------------------------------------------------- is gAthAkI shrIjayasenAchAryadevakR^it TIkAme.n, shAstrakA ma.ngal shAstrakA nimitta, shAstrakA hetu [phal], shAstrakA
punashcha, shrI jayasenAchAryadevane is gAthAke shabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha eva.n bhAvArtha samajhAkar, ‘isaprakAr vyAkhyAnakAlame sarvatra shabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha aur bhAvArtha prayukta karane yogya hai.n’ ––– aisA kahA hai.
Page 7 of 264
PDF/HTML Page 36 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
samayo hyAgamaH. tasya praNAmapUrvakamAtmanAbhidhAnamatra pratij~nAtam. yujyate hi sa praNantumabhidhAtu.n chAptopadiShThatve sati saphalatvAt. tatrAptopadiShTatvamasya shramaNamukhodgatArthattvAt. shramaNA hi mahAshramaNAH sarvaj~navItarAgAH. arthaH punaranekashabdasa.nbandhenAbhidhIyamAno vastutayaiko.abhidheya. saphalatva.n tu chatasR^iNA.n ---------------------------------------------------------------------------------------------
mukhase kahe gaye padArtho.nkA kathan karanevAle], [chaturgatinivAraNa.n] chAr gatikA nivAraN karanevAle aur [sanirvANam] nirvAN sahit [–nirvANake kAraNabhUt] – [ima.n samaya.n] aise is samayako [shirasA praNamya] shirasA naman karake [eShavakShyAmi] mai.n usakA kathan karatA hU.N; [shrR^iNut] vah shravaN karo.
[shrImadbhagavatkundakundAchAryadevane] pratij~nA kI hai. vah [samay] praNAm karane eva.n kathan karane yogya hai, kyo.nki vah Apta dvArA upadiShTa honese saphal hai. vahA.N, usakA Apta dvArA upadiShTapanA isalie hai ki jisase vah ‘shramaNake mukhase nikalA huA arthamay’ hai. ‘shramaN’ arthAt mahAshramaN– sarvaj~navItarAgadev; aur ‘artha’ arthAt anek shabdo.nke sambandhase kahA jAnevAlA, vasturUpase ek aisA padArtha. punashcha usakI [–samayakI] saphalatA isalie hai ki jisase vah samay
--------------------------------------------------------------------------
hai.n aur ve vItarAg [moharAgadveSharahit] honeke kAraN unhe.n asatya kahanekA leshamAtra prayojan nahI.n rahA hai;
isalie vItarAg–sarvaj~nadev sachamuch Apta hai.n. aise Apta dvArA Agam upadiShTa honese vah [Agam] saphal
hai.n.]
jinavadananirgat–arthamay, chaugatiharaN, shivahetu Che. 2.
Page 8 of 264
PDF/HTML Page 37 of 293
single page version
8
nArakatiryagmanuShyadevatvalakShaNAnA.n gatInA.n nivAraNatvAt pArata.nkryanivR^ittilakShaNasya nirvANasya shuddhAtmatattvopalambharUpasya paramparayA kAraNatvAt svAta.nkryaprAptilakShaNasya cha phalasya sadbhAvAditi.. 2..
---------------------------------------------------------------------------------------------
[1] ‘nArakatva’ tiryachatva, manuShyatva tathA devatvasvarUp chAr gatiyo.nkA nivAraN’ karane ke kAraN aur [2] shuddhAtmatattvakI upalabdhirUp ‘nirvANakA paramparAse kAraN’ honeke kAraN [1] parata.ntratAnivR^iti jisakA lakShaN hai aur [2] svata.ntratAprApti jisakA lakShaN hai –– aise 1phal sahit hai.
bhAvArthaH– vItarAgasarvaj~na mahAshramaNake mukhase nIkale hue shabdasamayako koI Asannabhavya puruSh sunakar, us shabdasamayake vAchyabhUt pa.nchAstikAyasvarUp artha samayako jAnatA hai aur usame.n AjAne vAle shuddhajIvAstikAyasvarUp arthame.n [padArthame.n] vItarAg nirvikalpa samAdhi dvArA sthit rahakar chAr gatikA nivAraN karake, nirvAN prApta karake, svAtmotpanna, anAkulatAlakShaN, ananta sukhako prApta karatA hai. is kAraNase dravyAgamarUp shabdasamay namaskAr karane tathA vyAkhyAn karane yogya hai..2..
-------------------------------------------------------------------------- mUl gAthAme.n ‘samavAo’ shabda haie; sa.nskR^it bhAShAme.n usakA artha ‘samavAdaH’ bhI hotA hai aur ‘ samavAyaH’ bhI
1. chAr gatikA nivAraN [arthAt paratantratAkI nivR^iti] aur nirvANakI utpatti [arthAt svatantratAkI prApti]
te lok Che, AgaL amAp alok AbhasvarUp Che. 3.
Page 9 of 264
PDF/HTML Page 38 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
tatra cha pa~nchAnAmastikAyAnA.n samo madhyastho rAgadveShAbhyAmanupahato varNapadavAkya–sanniveshavishiShTaH pATho vAdaH shabdasamayaH shabdAgam iti yAvat. teShAmev mithyAdarshanodayochChede sati samyagvAyaH parichChedo j~nAnasamayo j~nAnagam iti yAvat. teShAmevAbhidhAnapratyayaparichChinnAnA.n vasturUpeN samavAyaH sa.ndhAto.arthasamayaH sarvapadArthasArtha iti yAvat. tadatra j~nAnasamayaprasiddhayartha shabdasamayasambandhenArthasamay o.abhidhAtumabhipretaH. ath tasyaivArthasamayasya dvaividhya.n lokAlok–vikalpAt.
--------------------------------------------------------------------------------------------- unakA samavAy [–pa.nchAstikAyakA samyak bodh athavA samUh] [samayaH] vah samay hai [iti] aisA [jinottamaiH praj~naptam] jinavaro.nne kahA hai. [saH cha ev lokaH bhavati] vahI lok hai. [–pA.Nch astikAyake samUh jitanA hI lok hai.]; [tataH] usase Age [amitaH alokaH] amAp alok [kham] AkAshasvarUp hai.
TIkAH– yahA.N [is gAthAme.n shabdarUpase, j~nAnarUpase aur artharUpase [–shabdasamay, j~nAnasamay aur arthasamay]– aise tIn prakArase ‘samay’ shabdakA artha kahA hai tathA lok–alokarUp vibhAg kahA hai.
vahA.N, [1] ‘sam’ arthAt madhyastha yAnI jo rAgadveShase vikR^it nahI.n huA; ‘vAd’ arthAt varNa [akShar], pad [shabda] aur vAkyake samUhavAlA pATha. pA.Nch astikAyakA ‘samavAd’ arthAt madhyastha [–rAgadveShase vikR^it nahI.n huA] pATh [–maukhik yA shAstrArU.Dh.h.h nirUpaN] vah shabdasamay hai, arthAt shabdAgam vah shabdasamay hai. [2] mithyAdarshanake udayakA nAsh hone par, us pa.nchAstikAyakA hI samyak avAy arthAt samyak j~nAn vah j~nAnasamay hai, arthAt j~nAnAgam vah j~nAnasamay hai. [3] kathanake nimittase j~nAt hue us pa.nchAstikAyakA hI vasturUpase samavAy arthAt samUh vah arthasamay hai, arthAt sarvapadArthasamUh vah arthasamay hai. usame.n yahA.N j~nAn samayakI prasiddhike hetu shabdasamayake sambandhase arthasamayakA kathan [shrImadbhagavatkundakundAchAryadev] karanA chAhate hai.n. -------------------------------------------------------------------------- samavAy =[1] sam+avAy; samyak avAy; samyak j~nAna. [2] samUha. [is pa.nchAstikAyasa.ngrah shAstrame.n yahA.N
samavAy vah samay hai.’ aisA kahA hai; isaliye ‘Chah dravyakA samavAy vah samay hai’ aise kathanake bhAvake sAth
is kathanake bhAvakA virodh nahI.n samajhanA chAhiye, mAtra vivakShAbhed hai aisA samajhanA chAhiye. aur isI prakAr
anya sthAn par bhI vivakShA samajhakar aviruddha artha samajh lenA chAhiye]
Page 10 of 264
PDF/HTML Page 39 of 293
single page version
10
sa ev pa~nchAstikAyasamavAyo yAvA.nstAvA.NllokastataH paramamito.ananto hyalokaH, sa tu nAbhAvamAtra.n kintu tatsamavAyAtiriktaparimANamanantakShetra.n khamAkAshamiti.. 3..
astitve cha niyatA ananyamayA aNumahAntaH.. 4..
--------------------------------------------------------------------------------------------- ab, usI arthasamayakA, 1lok aur alokake bhedake kAraN dvividhapanA hai. vahI pa.nchAstikAyasamUh jitanA hai, utanA lok hai. usase Age amAp arthAt ananta alok hai. vah alok abhAvamAtra nahI.n hai kintu pa.nchAstikAyasamUh jitanA kShetra Cho.D.h.h kar sheSh ananta kShetravAlA AkAsh hai [arthAt alok shUnyarUp nahI.n hai kin.ntu shuddha AkAshadravyarUp hai.. 3..
anvayArthaH– [jIvAH] jIv, [pudgalakAyAH] pudgalakAy, [dharmAdharmau] dharma, adharma [tathA ev] tathA [AkAsham] AkAsh [astitve niyatAH] astitvame.n niyat, [ananyamayAH] [astitvase] ananyamay [cha] aur [aNumahAntaH] aNumahAn [pradeshase baDe] hai.n. -------------------------------------------------------------------------- 1. ‘lokyante drashyante jIvAdipadArthA yatra sa lokaH’ arthAt jahA.N jIvAdipadArtha dikhAI dete hai.n, vah lok hai. aNumahAn=[1] pradeshame.n baDe arthAt anekapradeshI; [2] ekapradeshI [vyakti–apekShAse] tathA anekapradeshI
astitvaniyat, ananyamay ne aNumahAn padArtha Che. 4.
Page 11 of 264
PDF/HTML Page 40 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
atra pa~nchAstikAyAnA.n visheShasa.nj~nA sAmAnyavisheShAstitva.n kAyatva.n choktam. tatra jIvAH pudgalAH dharmAdharmau AkAshamiti teShA.n visheShasa.nj~nA anvarthAH pratyeyAH. sAmAnyavisheShAstitva~ncha teShAmutpAdavyayadhrauvyamayyA.n sAmAnyavisheShasattAyA.n niyatatvAdvay vasthitatvAdavaseyam. astitve niyatAnAmapi na teShAmanyamayatvam, yataste sarvadaivAnanya–mayA AtmanirvR^ittAH. ananyamayatve.api teShAmastitvaniyatatva.n nayaprayogAt. dvau hi nayau bhagavatA praNItau– dravyArthikaH paryAyArthikashcha. tatra na khalvekanayAyattAdeshanA kintu tadubhayAyatA. tataH paryAyArthAdeshAdastitve svataH katha.nchidbhinna.api vyavasthitAH dravyArthAdeshAtsvayamev santaH sato.ananyamayA bhavantIti. kAyatvamapi teShAmaNumahattvAt. aNavo.atra pradeshA mUrto.amUrtAshcha nirvibhAgA.nshAstaiH mahAnto.aNumahAntaH pradeshaprachayAtmakA iti siddha.n teShA.n kAyatvam. aNubhyA.n. mahAnta itiH vyatpattyA ---------------------------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yahA.N [is gAthAme.n] pA.Nch astikAyo.nkI visheShasa.nj~nA, sAmAnya visheSh–astitva tathA kAyatva kahA hai.
vahA.N jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAsh–yah unakI visheShasa.nj~nAe.N anvartha jAnanA.
unake sAmAnyavisheSh–astitva bhI hai aisA nishchit karanA chAhiye. ve astitvame.n niyat hone par bhI [jisaprakAr bartaname.n rahanevAlA ghI bartanase anyamay hai usIprakAr] astitvase anyamay nahI.n hai; kyo.nki ve sadaiv apanese niShpanna [arthAt apanese sat] honeke kAraN [astitvase] ananyamay hai [jisaprakAr agni uShNatAse ananyamay hai usIprakAr]. ‘astitvase ananyamay’ hone par bhI unakA ‘astitvame.n niyatapanA’ nayaprayogase hai. bhagavAnane do nay kahe hai – dravyArthik aur paryAyArthika. vahA.N kathan ek nayake AdhIn nahI.n hotA kintu un dono.n nayo.nke AdhIn hotA hai. isaliye ve paryAyArthik kathanase jo apanese katha.nchit bhinna bhI hai aise astitvame.n vyavasthit [nishchit sthit] hai.n aur dravyArthik kathanase svayamev sat [–vidyamAn] honeke kAraN astitvase ananyamay hai.n. --------------------------------------------------------------------------- anvartha=arthakA anusaraN karatI huI; arthAnusAra. [pA.Nch astikAyo.nke nAm unake arthAnusAr hai.n.]