Panchastikay Sangrah-Hindi (itrans transliteration). Description of NischayVyavhaarAabhasi; Contents; Swadhyay Mangalacharan; Shlok: 1-6 ; Shatdravya-panchastikayki samanya vyakhyanroop pithika; Gatha: 1-4.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 2 of 15

 

Page -8 of 264
PDF/HTML Page 21 of 293
single page version

prashnaH– vyavahAranay parako upadesh karaneme.n hI kAryakArI hai yA svaya.nkA bhI prayojan sAdhatA hai?
uttaraH– svaya.n bhI jab tak nishchayanayase prarUpati vastuko nahI.n jAnatA tabatak vyavahAramArga dvArA
vastukA nishchay karatA hai. isaliye nIchalI dashAme.n svaya.nko bhI vyavahAranay kAryakArI hai. parantu
vyavahArako upachAramAtra mAnakar usake dvArA vastukA shraddhAn barAbar kiyA jAve to vah kAryakArI
ho, aur yadi nishchayakI bhA.Nti vyavahAr bhI satyabhUt mAnakar ‘vastu aisI hI hai’ aisA shraddhAn kiyA
jAve to vah ulTA akAryakArI ho jAye. yahI puruShArthasiddhayupAyame.n kahA haiH–
abudhasya bodhanA.nrtha munIshvarA deshayanttatyabhUtArtham.
vyavahAramev kevalamavaiti yastasya deshanA nAsti..
mANavak ev si.nho yathA bhavatyanavagItasi.nhasya.
vyavahAr ev hi tathA nishchayatA.n yAtyanishchayaj~nasya..
arthaH– munirAj, aj~nAnIko samajhAneke liye asatyArtha jo vyavahAranay usako upadesh dete hai.n.
jo kevaL vyavahArako hI samajhAtA hai, use to upadesh hI denA yogya nahI.n hai. jis prakAr jo
sachche si.nhako na samajhatA use to bilAv hI si.nh hai, usI prakAr jo nishchayako nahI.n samajhatA
usake to vyavahAr hI nishchayapaneko prApta hotA hai.
–shrI mokShamArgaprakAshak

Page -7 of 264
PDF/HTML Page 22 of 293
single page version

nishchayavyavahArAbhAs–avalambiyo.nkA nirUpaN
ab, nishchay–vyavahAr dono.n nayo.nke AbhAsakA avalamban lete hai.n aise mithyAdraShTiyo.nkA
nirUpaN karate hai.nH––
koI aisA mAnate hai.n ki jinamatame.n nishchay aur vyavahAr do nay kahe hai.n isaliye hame.n un
dono.nkA a.ngIkAr karanA chAhiye. aisA vichArakar, jis prakAr kevaLanishchayabhAsake avalimbayo.nkA
kathan kiyA thA tadanusAr to ve nishchayakA a.ngIkAr karate hai.n aur jis prakAr kevalavyavahArAbhAsake
avalimbayo.nkA kathan kiyA thA tadanusAr vyavahArakA a.ngIkAr karate hai.n. yadyapi is prakAr a.ngIkAr
karaneme.n dono.n nayo.nme.n virodh hai, tathApi kare.n kyA? dono.n nayo.nkA sachchA svarUp to bhAsit huA nahI.n
hai aur jinamatame.n do nay kahe hai.n uname.nse kisIko Cho.DA bhI nahI.n jAtA. isaliye bhramapUrvak dono.n
nayokA.n sAdhan sAdhate hai.n. un jIvo.nko bhI mithyAdraShTi jAnanA.
ab unakI pravR^ittikI visheShatA darshAte hai.nH–
a.ntara.ngame.n svaya.nko to nirdhAr karake yathAvat nishchay–vyavahAr mokShamArgako pahichAnA nahI.n hai
parantu jin–Aj~nA mAnakar nishchay–vyavahArarUp do prakArake mokShamArga mAnate hai.n. ab mokShamArga to
kahI.n do hai.n nahI.n, mokShamArgakA nirUpaN do prakArase hai. jahA.N.n sachche mokShamArgako mokShamArga nirUpaN
kiyA hai vah nishchayamokShamArga hai, aur jahA.N.n.n mokShamArga to hai nahI.n kintu mokShamArgakA nimitta haie athavA
sahachArI hai, use upachArase mokShamArga kahe.n vah vyavahAramokShamArga hai; kyo.nki nishchay–vyavahArakA sarvatra
aisA hI lakShaN hai. sachchA nirUpaN so nishchay, upachAr nirUpaN so vyavahAra. isaliye nirUpaNakI
apekShAse do prakAse mokShamArga jAnanA. para.ntu ek nishchayamokShamArga hai tathA ek vyavahAramokShamArga hai is
prakAr do mokShamArga mAnanA mithyA hai.
punashcha, ve nishchay–vyavahAr dono.nko upAdey mAnate hai.n. vah bhI bhram hai, kyo.nki nishchay aur
vyavahArakA svarUp to paraspar virodh sahit hai –
–shrI mokShamArgaprakAshak

Page -6 of 264
PDF/HTML Page 23 of 293
single page version

viShayAnukramaNikA
viShay
gAthA
viShay
gAthA
dono.n nayo.n dvArA dravyake lakShaNakA vibhAg
11
1 ShaDdravyapa.nchAstikAyavarNan
dravya aur paryAyo.nke abhedapanekA kathan
12
ShaDdravyapa.nchAstikAyake sAmAnya
dravya aur guNo.nke abhedapanekA kathan
13
vyAkhyAnarUp pIThikA
dravyake Adeshake pakSha saptabha.ngI
14
utpAdame.n asatkA prAdurbhAv aur vyayame.n
shAstrake Adime.n bhAvanamaskArarUp
sat kA vinAsh honekA niShedh
15
asAdhAraN ma.ngal
1
dravyo.n,guNo.n tathA paryAyo.nkA praj~nApan
16
samay arthAt Agamako praNAm karake
usakA kathan karane sambandhI
bhAvakA kA nAsh nahI.n hotA aur
abhAv
kA utpAd nahI.n hotA usakA
shrImadkundakundAchArya devakI pratij~nA
2
udAharaN
17
shabdarUpase, j~nAnarUpase aur artharUpase
dravya katha.nchit vyay aur utpAdayukta
hone
aise tIn prakArakA ‘samay’ shabdakA
par bhI usakA sadaiv avinaShTapanA
artha tathA lok–alokarUp
vibhAg
3
eva.n anutpannapanA
18
pA.Nch astikAyo.nkI visheSh sa.nj~nA,
sAmAnya
dhruvatA ke pakShase satkA avinAsh aur
–visheSh astitva tathA kAyatvakA
kathan
4
asatkA anutpAd
19
pA.Nch astikAyo.nkA astitva kis
prakAr
siddhako atya.nt asat–utpAdakA niShedh
20
se hai aur kAyatva kis prakArase hai
jIvako utpAd, vyay, sat–vinAsh eva.n
usakA kathan
5
asat–utpAdakA kartApanA honekI
pA.Nch astikAyo.nko tathA kAlako
dravya–
siddhirUp upasa.nhAr
21
panekA kA kathan
6
Chah dravyo.nme.nse pA.Nchako astikAyapanekA
Chah dravyo.nkA paraspar atya.nt sa.nkar
honepar
sthApan
22
bhI ve apane apane nishchit svarUpase
kAl astikAyarUpase anukta hone par
chyut nahI.n hote aisA kathan
7
bhI usakA arthapanA
23
astitva kA svarUp
8
nishchayakAlakA svarUp
24
sattA aur dravyakA arthAntarapanA
honekA
vyavahArakAlakA katha.nchit parAshritapanA
25
khaNDan
9
vyavahArakAlake katha.nchit parAshritapane
tIn prakArase dravyakA lakShaN
10
sa.nmbandhI satya yukti
26

Page -5 of 264
PDF/HTML Page 24 of 293
single page version


viShay
gAthA
viShay
gAthA
jIvadravyAstikAyakA vyAkhyAn
vyapadesh Adi ekAntase dravyaguNo.nke
sA.nsAradashAvAle AtmAkA saupAdhi aur
anyapanekA kAraN honekA khaNDan
46
nirupAdhi svarUp
27
vasturUpase bhed aur [vasturUpase]
muktadashAvAle AtmAkA nirupAdhi svarUp
28
abhedakA udAharaN
47
siddhake nirupAdhi j~nAn darshan aur
dravya aur guNo.nkA arthAntarapanA honese
sukhakA samarthan
29
doSh
48
jIvatvaguNakI vyAkhyA
30
j~nAn aur j~nAnIko samavAy sambandha
jIvo.nkA svAbhAvik pramAN tathA unakA
ho.nne kA nirAkaraN
49
mukta aur amukta aisA vibhAg
31–32
samavAyame padArthanatarapanA ho.nne kA
jIvake dehapramANapaneke draShTAntakA kathan
33
nirAkaraN
50
jIvakA dehase dehAntarame.n astitva, deh
se pR^ithakatva tathA dehAntarame.n gaman kA
draShTA.ntarUp tathA drArShTA.ntarUp padArtha
pUrvak, dravya aur guNo.nke abhinna–
kAraN
34
padArthapaneke vyAkhyAnakA upasa.nhAr
51–52
siddha bhagavanto.nke jIvatva eva.n deh–
pramANatvakI vyavasthA
35
siddhabhagavAnako kAryapanA aur
apane bhAvo.nko karate hue, kyA jIv
kAraNapanA honekA nirAkaraN
36
anAdi ananta hai? kyA sAdi sAnta
‘jIvakA abhAv so mukti’ –is bAt
hai? kyA sAdi ana.nt hai? kyA
kA khaNDan
37
tadAkArarUp pariNat hai? kyA
chetayitR^itva guNakI vyAkhyA
38
tadAkArarUp apariNat hai? ––in
kis jIvako kaunasI chetanA hotI hai
Asha.nkAo.nkA samAdhAn
53
usakA kathan
39
jIvako bhAvavashAt sAdi–sA.ntapanA aur
upayog guNake vyAkhyAnakA prArambha
40
anAdi–anantapanA honeme.n virodhakA
j~nAnopayogake bhedo.nke nAm aur
parihAr
54
svarUpakA kathan
41
jIvako satbhAvake uchChed aur asat–
darshanopayogake bhedo.nke nAm aur
bhAvake utpAdame.n nimittabhUt upAdhi
svarUpakA kathan
42
kA pratipAdan
55
ek AtmA anek j~nAnAtmak honekA
jIvo.nko pA.Nch bhAvo.nkI pragaTatAkA varNan
56
samarthan
43
jIvake audayikAdi bhAvo.nkA akartR^itva–
dravyakA guNo.nse bhinnatva aur guNo.nkA
prakArakA kathan
57
dravyase bhinnatva honeme.n doSh
44
nimittamAtrarUpase dravyakarmo.nkA
dravya aur guNo.nkA svochit ananyapanA
45
audayikAdi bhAvo.nkA kartApanA
58

Page -4 of 264
PDF/HTML Page 25 of 293
single page version


viShay
gAthA
viShay
gAthA
karmako jIvabhAvakA kartApanA honeke
karmavimuktapanekI mukhyatAse prabhutva–
sambandhame.n.n pUrvapakSha
59
guNakA vyAkhyAn
70
59 vI.n gAthAme.n kahe hue pUrvapakShake
jIvake bhedo.nkA kathan
71–72
samAdhAnarUp siddhAnta
60
baddha jIvako karmanimittak ShaDvidhi
nishchanay se jIv ko apane bhAvo.n kA
gaman aur mukta jIvako svAbhAvik
kartApanA aur pudgalakarmo.nkA
akartApanA
61
aisA ek Urdhvagaman
73
nishchanayase abhinna kArak honese karma
pudgaladravyAstikAyakA vyAkhyAn
aur jIv svaya.n apane–apane rUpake
pudgaladravyake bhed
74
kartA hai.n– tatsambandhI nirUpaN
62
pudgaladravyake bhedo.nkA varNan
75
yadi karma jIvako anayonya akartApanA
skandho.nme.n ‘pudgal’ aisA jo vyavahAr
ho, to anyakA diyA huA phal anya
hai usakA samarthan
76
bhoge, aisA prasa.ng AyegA, –aisA doSh
paramANu kI vyAkhyA
77
batalAkar pUrvapakShakA nirUpaN
63
paramANu bhinna– bhinna jAtike honekA
karmayogya pudgal samasta lokame.n vyApta
khaNDan
78
hai.n; isaliye jahA.N AtmA hai vahA.N, binA
shadba pudgalaskandhaparyAy honekA kathan
79
lAye hI, ve vidyamAn hai.n–––tatsambandhI
paramANuke ek pradeshIpanekA kathan
80
kathan
64
paramANudravyame.n guN–paryAy vartanekA
anya dvArA kiye binA karma kI uttpatti
kathan
81
kis prakAr hotI hai usakA kathan
65
sarva pudgalabhedo.nkA upasa.nhAr
82
karmo.nkI vichitratA anya dvArA nahI.n kI
dharmadravyAstikAy aur adharma–
jAtI ––––tatsambandhI kathan
66 dravyAstikAyakA vyAkhyAn
nishchayase jIv aur karmako nij–nij
dharmAstikAyakA svarUp
83
rUpakA hI kartApanA hone par bhI,
dharmAstikAyakA sheSh svarUp
84
vyavahArase jIvako karma dvArA diye gaye
dharmAstikAyake gatihetutva sambandhI
phal kA upabhog virodhako prApta nahI.n
draShTAnta
85
hotA––– tatsambandhI kathan
67
adharmAstikAyakA svarUp
86
kartR^itva aur bhoktR^itvakI vyAkhyAn kA
dharma aur adharmake sadbhAvakI siddhike
upasa.nhAr
68
liye hetu
87
karmasa.nyuktapane kI mukhyatA se prabhutvaguN
dharma aur adharma gati aur sthitike
kA vyAkhyAn
69
hetu hone par bhI unakI atyanta
udAsInatA
88

Page -3 of 264
PDF/HTML Page 26 of 293
single page version


viShay
gAthA
viShay
gAthA
dharma aur adharmake udAsInapane
sambandhI
duHkhase vimukta honekA kramakA kathan
104
hetu
89
2, navapadArthapurvak mokShamArgaprapa.nch varNan
AkAshadravyAstikAy vyAkhyAn
AptakI stutipUrvak pratij~nA
105
AkAshakA svarUp
90
mokShamArgakI sUchanA
106
leAkake bAhar bhI AkAsh honekI
sUchanA
91
smyagdarshan–j~nAn–chAritrakI sUchanA
107
AkAshame.n gatihetutva honeme.n
padArtho.nke nAm aur svarUpakA kathan
108
doShakA nirUpaN
92 jIvapadArthakA vyAkhyAn
92 vI.n gAthA me.n gatipakShasambandhI kathan
jIvake svarUpakA kathan
109
karaneke pashchAt sthitipakShasambandhI
kathan
93
sa.nsArI jIvo.nke bhedo.nme.nse pR^ithvIkAyik
AkAshako gatisthitihetutvakA
abhAv
Adi pA.Nch bhedo.nkA kathan
110
honeke sambandhame.n hetu
94
pR^ithvIkAyik Adi pa.nchavidh jIvo.nke
AkAshako gatisthitihetutva honeke
sthAvaratrasapane sambandhI kathan
111
khaNDan sambandhI kathanakA upasa.nhAr
95
pR^ithvIkAyik Adi pa.nchavidh jIvo.nke
dharma, a dharma aur lokAkAshakA
ekendriyapanekA niyam
112
avagAhakI apekShAse ekatva honepar bhI
ekendriyo.nko chetanyakA astitva
vasturUpase anyatva
96
hone sambandhI draShTAnta
113
chUlikA
dvIndriy jIvo.nke prakArakI sUchanA
114
dravyo.nkA mUrtAmUrtapanA aur
trIndriy jIvo.nke prakArakI sUchanA
115
chetanAchetanapanA
97
chaturindriy jIvo.nke prakArakI sUchanA
116
dravyo.nkA sakriy– niShkriyapanA
98
pA.nchendriy jIvo.nke prakArakI sUchanA
117
mUrta aur amUrtake lakShaN
99
ekendriyAdi jIvo.nkA chaturgatisambandha
kAladravyakA vyAkhyAn
darshAkar un jIvabhedo.nkA upasa.nhAr
118
vyavahArakAl tathA nishchayakAlakA
svarUp
100
gatinAmakarma aur Ayukarmake udatase
kAlake ‘nitya’ aur ‘kShaNik’ aise
niShpanna honeke kAraN devatvAdikA
do vibhAg
101
anAtmasvabhAvapanA
119
kAlako dravyapanekA vidhAn aur
pUrvokta jIvavistArakA upasa.nhAr
120
astikAyapanekA niShedh
102
vyavahAr jIvatvake ekAntakI
upasa.nhAr
pratipattIkA khaNDan
121
pa.nchAstikAtake avabodhakA phal
kahakar
anyase asAdhAraN aise jIvakAryo.nkA
usake vyAkhyAnakA upasa.nhAr
103
kathan
122

Page -2 of 264
PDF/HTML Page 27 of 293
single page version


viShay
gAthA
viShay
gAthA
jIvavyAkhyAnake upasa.nhArakI tathA
sAmAnyarUpase sa.nvarakA svarUp
142
ajIvavyAkhyAnake prAra.nbhakI sUchanA
123
visheSharUpase sa.nvarakA svarUp
143
ajIvapadArthakA vyAkhyAn
nirjarA padArthakA vyAkhyAn
AkAshAdikA ajIvapanA darshAneke
nirjarAkA svarUp
144
hetu
124
nirjarAkA mukhya kAraN
145
AkAshAdikA achetanatvasAmAnya
dhyAnakA svarUp
146
nishchit karaneke liye anumAn
125 bandhapadArthakA vyAkhyAn
jIv–pudgalake sa.nyogame.n bhI, unake
bandhakA svarUp
147
bhedake kAraNabhUt svarUpakA kathan
126–
27
ba.ndhakA bahira.ng aur a.ntara.ng kAraN
148
jIv–pudgalake sa.nyogase niShpanna
mithyAtvAdi dravyaparyAyo.nke bhI ba.ndhake
honevAle anya sAt padArtho.nke
bahira.ng kAraNapanekA prakAshan
149
upodghAt hetu jIvakarma aur
mokShapadArthakA vyAkhyAn
pudkarmake chakrakA varNan
128–
30
dravyakarmamokShake hetubhUt param–sa.nvar
puNya–pApapadArthakA vyAkhyAn
rUpase bhAvamokShake svarUpakA
puNya–pApako yogya bhAvake
kathan
150–51
svabhAvakA kathan
131
dravyakarmamokShake hetubhUt aisI param
puNya–pApakA svarUp
132
nirjarAke kAraNabhUt dhyAn
152
mUrtakarmakA samarthan
133
dravyamokShakA svarUp
153
mUrtakarmakA mUrtakarmake sAth jo bandha–
mokShamArgaprapa.nchasUchak
chUlikA
prakAr tathA amUrta jIvakA mUrta–karmake
mokShamArgakA svarUp
154
sAth jo bandha prakAr usakI
sUchanA
134
svasamayake grahaN aur parasamayake
AstravapadArthakA vyAkhyAn
tyAgapUrvak karmakShay hotA hai––
puNyAstravakA svarUp
135
aise pratipAdan dvArA ’jIvasvabhAvame.n
prashasta rAgakA svarUp
136
niyat chAritra vah mokShamArga hai’
anukampAkA svarUp
137
–aisA nirUpaN
155
chittakI kalushatAkA svarUp
138
parachAritrame.n pravartan karanevAlekA
pApAstravakA svarUp
139
svarUp
156
pApAstravabhUt bhAvo.nkA vistAr
140
parachAritrapravR^itti ba.ndhahetu bhUt honese
sa.nvarapadArthakA vyAkhyAn
use mokShamArgapanekA niShedh
157
papake sa.nvarakA kathan
141

Page -1 of 264
PDF/HTML Page 28 of 293
single page version


viShay
gAthA
viShay
gAthA
svachAritrame.n pravartan karanevAlekA
svasamayakI upalabdhime.n rAg hI ek hetu
167
svarUp
158
rAgalavamUlak doShaparamparAkA nirUpaN
168
shuddha svachAritrapravR^ittikA mArga
159
rAgarUp kleshakA niHsheSh nAsh karane–
nishchayamokShamArgake sAdhanarUpase,
yogya honekA nirUpaN
169
pUrvodiShTa vyavahAramokShamArgakA nirdesh
160
arha.ntAdikI bhaktirUp parasamay–
vyavahAramokShamArgake sAdhyarUpase,
pravR^ittime.n sAkShAt mokShahetupanekA
nishchayamokShamArgakA kathan
161
abhAv honepar bhI paramparAse
AtmAke chAritra–j~nAn–darshanapanekA
mokShahetupanekA sadbhAv
170
prakAshan
162
mAtra arha.ntAdikI bhakti jitane rAgase
sarva sa.nsArI AtmA mokShamArgake yogya
utpanna honevAlA sAkShAt mokShakA
honekA nirAkaraN
163
a.ntarAy
171
darshan–j~nAn chAritrakA katha.nchit
sAkShAt mokShamArgake sAr–sUchan dvArA
ba.ndhahetupanA aur jIvasvabhAvame.n
niyat
shAstratAtparyarUp upasa.nhAr
172
chAritrakA sAkShAt mokShahetupanA
164
shAstrakartAkI pratij~nAkI pUrNatA sUchit
sUkShma parasamayakA svarUp
165
karanevAlI samApti
173
shuddhasamprayogako katha.nchit ba.ndhahetupanA
honese use mokShamArgapanekA niShedh
166

Page 0 of 264
PDF/HTML Page 29 of 293
single page version

namaH shrI sarvaj~navItarAgAy
shAstrasvAdhyAyakA ma.ngalAcharaN
o.nkAra.n bindusa.nyukta.n nitya.n dhyAyanti yoginaH.
kAmada.n mokShada.n chaiv
kArAy namo namaH.. 1 ..
aviralashabdaghanaughaprakShAlitasakalabhUtalakala~N.hkA.
munibhirupAsitatIrthA sarasvatI haratu no duritAn.. 2 ..
aj~nAnatimirAndhAnA.n j~nAnA~njanashalAkayA.
chakShurunmIlita.n yen tasmai shrIgurave namaH.. 3 ..
.. shrIparamagurave namaH, paramparAchAryagurave namaH ..
sakalakaluShavidhva.nsaka.n, shreyasA.n parivardhaka.n, dharmasambandhaka.n,
bhavyajIvamanaHpratibodhakAraka.n, puNyaprakAshaka.n, pApapraNAshakamida.n shAstra.n
shrI pa.nchAstikAyanAmadheya.n, asya mUlagranthakartAraH
shrIsarvaj~nadevAstaduttaragranthakartAraH shrIgaNadharadevAH pratigaNadharadevAsteShA.n
vachanAnusAramAsAdya AchAryashrIkundakundAchAryadevavirachita.n, shrotAraH
sAvadhAnatayA shrR^iNavantu..
ma.ngala.n bhagavAn vIro ma.ngala.n gautamo gaNI.
ma.ngala.n kundakundAryo jainadharmo.astu ma.ngalam.. 9 ..
sarvama~N.hgalamA.ngalya.n sarvakalyANakAraka.n.
pradhAna.n sarvadharmANA.n jaina.n jayatu shAsanam.. 2 ..

Page 1 of 264
PDF/HTML Page 30 of 293
single page version

shrI sarvaj~navItarAgAy namaH
shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt
shrI
pa.nchAstikAyasa.ngrah
––1––
ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
shrImadmR^itachandrAchAryadevavirachitA samayavyAkhyA
sahajAnanda chaitanyaprakAshAy mahIyase.
namo.anekAntavishrAntamahimne paramAtmane.. 1..
------------------------------------------------------------------------------------------------
mUl gAthAo.n eva.n samayavyAkhyA nAmak TIkAke gujarAtI anuvAdakA
hindI rUpAntar
[pratham, granthake Adime.n shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt prAkR^itagAthAbaddha is
‘pa.nchAstikAyasa.ngrah’ nAmak shAstrakI ‘samayavyAkhyA’ nAmak sa.nskR^it TIkA rachanevAle AchArya shrI
amR^itachandrAchAryadev shlok dvArA ma.ngalake hetu paramAtmAko namaskAr karate hai.nH––

[shlokArthaH––] sahaj Ananda eva.n sahaj chaitanyaprakAshamay honese jo ati mahAn hai tathA
anekAntame.n sthit jisakI mahimA hai, us paramAtmAko namaskAr ho. [1]

Page 2 of 264
PDF/HTML Page 31 of 293
single page version

2
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
durnivAranayAnIkavirodhadhva.nsanauShadhiH.
syAtkArajIvitA jIyAjjainI siddhAntapaddhatiH.. 2..
samyagj~nAnAmalajyotirjananI dvinayAshrayA.
athAtaH samayavyAkhyA sa.nkShepeNA.abhidhIyate.. 3..
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
[ab TIkAkAr AchAryadev shlok dvArA jinavANIkI stuti karate hai.nH––]
[shlokArthaH–] 1syAtkAr jisakA jIvan hai aisI jainI [–jinabhagavAnakI] siddhA.ntapaddhati –
jo ki 2durnivAr nayasamUhake 3virodhakA nAsh karanevAlI auShadhi hai vah– jayava.nt ho. [2]
[ab TIkAkAr AchAryadev shlok dvArA is pa.nchAstikAyasa.ngrah nAmak shAstrakI TIkA rachane kI
pratij~nA karate hai.n]
[shlokArthaH–] ab yahA.Nse, jo samyagj~nAnarUpI nirmal jyotikI jananI hai aisI dvinayAshrit
[do nayo.nkA Ashray karanArI] 4samayavyAkhyA [pa.nchAstikAyasa.ngrah nAmak shAstrakI samayavyAkhyA nAmak
TIkA] sa.nkShepase kahI jAtI hai. [3]
[ab, tIn shloko.n dvArA TIkAkAr AchAryadev atyanta sa.nkShepame.n yah batalAte hai.n ki is
pa.nchAstikAyasa.ngrah nAmak shAstrame.n kin–kin viShayo.nkA nirUpaN haiH–––]
-------------------------------------------------------
1 ‘syAt’ pad jinadevakI siddhAntapaddhatikA jIvan hai. [syAt = katha.nchit; kisI apekShAse; kisI prakArase.]

2 durnivAr = nivAraN karanA kaThin; TAlanA kaThina.

3 pratyek vastu nityatva, anityatva Adi anek antamay [dharmamay] hai. vastukI sarvathA nityatA tathA sarvathA
anityatA mAnaneme.n pUrNa virodh Anepar bhI, katha.nchit [arthAt dravya–apekShAse] nityatA aur katha.nchit [arthAt
paryAy– apekShAse] anityatA mAnaneme.n ki.nchit virodh nahI.n.n AtA–aisA jinavANI spaShTa samajhAtI hai. isaprakAr
jinabhagavAnakI vANI syAdvAd dvArA [apekShA–kathanase] vastukA param yathArtha nirUpaN karake, nityatva–
anityatvAdi dharmo.nme.n [tathA un–un dharmo.nko batalAnevAle nayo.nme.n] avirodh [sumel] abAdhitarUpase siddha
karatI hai aur un dharmo.nke binA vastukI niShpatti hI nahI.n ho sakatI aisA nirbAdharUpase sthApit karatI hai.

4 samayavyAkhyA = samayakI vyAkhyA; pa.nchAstikAyakI vyAkhyA; dravyakI vyAkhyA; padArthakI vyAkhyA.
[vyAkhyA = vyAkhyAn; spaShTa kathan; vivaraN; spaShTIkaraNa.]

Page 3 of 264
PDF/HTML Page 32 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
3
pa~nchAstikAyaShaDdravyaprakAreN prarUpaNam.
pUrva.n mUlapadArthAnAmih sUtrakR^itA kR^itam.. 4..
jIvAjIvadviparyAyarUpANA.n chitravartmanAm.
tatonavapadArthAnA.n vyavasthA pratipAditA.. 5..
tatastattvaparij~nAnapUrveN tritayAtmanA.
proktA mArgeN kalyANI mokShaprAptirapashchimA.. 6..
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[shlokArthaH–] yahA.N pratham sutrakartAne mUl padArtho.nkA pa.nchAstikAy eve.n ShaDdravyake prakArase
prarUpaN kiyA hai [arthAt is shAstrake pratham adhikArame.n shrImadbhagavatkundakundAchAryadevane vishvake mUl
padArtho.nkA pA.Nch astikAy aur Chah dravyakI paddhatise nirUpaN kiyA hai]. [4]
[shlokArthaH–] pashchAt [dUsare adhikArame.n], jIv aur ajIv– in do kI paryAyo.nrUp nav
padArtho.nkI–ki jinake mArga arthAt kArya bhinna–bhinna prakArake hai.n unakI–vyavasthA pratipAdit kI hai.
[5]
[shlokArthaH–] pashchAt [dUsare adhikArake antame.n] , tattvake parij~nAnapUrvak [pa.nchAstikAy,
ShaDdravya tathA nav padArtho.nke yathArtha j~nAnapUrvak] trayAtmak mArgase [samyagdarshan j~nAnachAritrAtmak
mArgase] kalyANasvarUp uttam mokShaprApti kahI hai. [6]
--------------------------------------------------------------------------
is shAstrake kartA shrImadbhagavatkundakundAchAryadev hai.n. unake dUsare nAm padmana.ndI, vakragrIvAchArya,
elAchArya aur gR^iddhapichChAchArya hai.n. shrI jayasenAchAryadev is shAstrakI tAtparyavR^itti nAmak TIkA prArambha
karate hue likhate hai.n kiH–– ‘ab shrI kumArana.ndI–siddhA.ntidevake shiShya shrImatkundakundAchAryadevane–
jinake dUsare nAm padmana.ndI Adi the unho.nne – prasiddhakathAnyAyase pUrvavidehame.n jAkar vItarAg–
sarvaj~na sIma.ndharasvAmI tIrtha.nkaraparamadevake darshan karake, unake mukhakamalase nIkalI huI divya vANIke
shravaNase avadhArit padArtha dvArA shuddhAtmatattvAdi sArabhUt artha grahaN karake, vahA.Nse lauTakar
a.ntaHtattva eva.n bahiHtattvake gauN–mukhya pratipAdanake hetu athavA shivakumAramahArAjAdi sa.nkSheparuchi
shiShyo.nke pratibodhanArtha rache hue pa.nchAstikAyaprAbhR^itashAstrakA yathAkramase adhikArashuddhipUrvak
tAtparyArtharUp vyAkhyAn kiyA jAtA hai.

Page 4 of 264
PDF/HTML Page 33 of 293
single page version

4
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
ath sUtrAvatAraH–
Idasadava.ndiyANa.n tihuaNahidamadhuravisadavakkANa.n.
a.ntAtIdaguNANa.n Namo jiNANa.n jidabhavANa.n.. 1..
indrashatavanditebhyastribhuvanahitamudharavishadavAkyebhyaH.
antAtItaguNebhyo namo jinebhyo jitabhavebhyaH.. 1..
athAtra ‘namo jinebhyaH’ ityanen jinabhAvanamaskArarUpamasAdhAraNa.n shAstrasyAdau ma~N.hgalamupAttam.
anAdinA sa.ntAnen pravarttamAnA anAdinaiv sa.ntAnen pravarttamAnairindrANA.n shatairvanditA ye ityanen sarvadaiv
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
ab [shrImadbhagatvakundakundAchAryadevavirachit] gAthAsUtrakA avataraN kiyA jAtA haiH–––
gAthA 1
anvayArthaH– [indrashatavanditebhyaH] jo so indro.nse vandit hai.n, [tribhuvanahitamadhuravishadavAkyebhyaH]
tIn lokako hitakar, madhur eva.n vishad [nirmal, spaShTa] jinakI vANI hai, [antAtItaguNebhyaH]
[chaitanyake ananta vilAsasvarUp] ananta guN jinako vartatA hai aur [jitabhavebhyaH] jinho.nne bhav par
vijay prApta kI hai, [jinebhyaH] un jino.nko [namaH] namaskAr ho.
TIkAH– yahA.N [is gAthAme.n] ‘jino.nko namaskAr ho’ aisA kahakar shAstrake Adime.n jinako
bhAvanamaskArarUp asAdhAraN 1ma.ngal kahA. ‘jo anAdi pravAhase pravartate [–chale Arahe ] hue anAdi
pravAhase hI pravartamAn [–chale Arahe] 2sau sau indro.nse.nvandit hai.n’ aisA kahakar sadaiv
devAdhidevapaneke kAraN ve hI [jinadev hI] asAdhAraN namaskArake yogya hai.n aisA kahA.
--------------------------------------------------------------------------
1. malako arthAt pApako gAle––naShTa kare vah ma.ngal hai, athavA sukhako prApta kare––lAye vah ma.ngal haie.
2. bhavanavAsI devo.nke 40 indra, vyantar devo.nke 32, kalpavAsI devo.nke ra4, jyotiShka devo.nke 2, manuShyo.nkA 1
aur tirya.ncho.nkA 1– isaprakAr kul 100 indra anAdi pravAharUpase.n chale Arahe hai.n .
shat–indrava.ndit, trijagahit–nirmal–madhur vadanArane,
niHsIm guN dharanArane, jitabhav namu.n jinarAjane. 1.

Page 5 of 264
PDF/HTML Page 34 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
5
devadhidevatvAtteShAmevAsAdhAraNanamaskArArhatvamuktam. tribhuvanamurdhvAdhomadhyalokavartI samasta ev
jIvalokastasmai nirvyobAdhavishuddhAtmatattvopalambho–pAyAbhidhAyitvAddhita.n
paramArtharasikajanamanohAritvAnmadhura.n, nirastasamastasha.nkAdidoShAspadatvAdvi–shada.n vAkya.n divyo
dhvaniryeShAmityanen samastavastuyAthAtmyopadeshitvAtprekShAvatpratIkShyatvamAkhyAtam. antamatItaH
kShetrAnavachChinnaH kAlAnavachChinnashcha paramachaitanyashaktivilAsalakShaNo guNo yeShAmityanen tu
paramAdbhutaj~nAnAtishayaprakAshanAdavAptaj~nAnAtishayAnAmapi yogIndrANA.n vandhatvamuditam. jito bhav
Ajava.njavo yairityanen tu kutakR^ityatvaprakaTanAtta evAnyeShAmakR^itakR^ityAnA.n sharaNamityupadiShTam. iti
sarvapadAnA.n tAtparyam.. 1..
---------------------------------------------------------------------------------------------

‘jinakI vANI arthAt divyadhvani tIn lokako –Urdhva–adho–madhya lokavartI samasta jIvasamuhako–
nirbAdh vishuddha AtmatattvakI upalabdhikA upAy kahanevAlI honese hitakar hai, paramArtharasik jano.nke
manako haranevAlI honese madhur hai aur samasta sha.nkAdi doSho.nke sthAn dUr kar denese vishad [nirmal,
spaShTa] hai’ ––– aisA kahakar [jinadev] samasta vastuke yathArtha svarUpake upadeshak honese
vichArava.nt buddhimAn puruSho.nke bahumAnake yogya hai.n [arthAt jinakA upadesh vichArava.nt buddhimAn puruSho.nko
bahumAnapUrvak vichAranA chAhiye aise hai.n] aisA kahA. ‘ananta–kShetrase anta rahit aur kAlase anta
rahit–––paramachaitanyashaktike vilAsasvarUp guN jinako vartatA hai’ aisA kahakar [jino.nko] param
adabhut j~nAnAtishay pragaT honeke kAraN j~nAnAtishayako prApta yogandro.nse bhI va.ndya hai aisA kahA. ‘bhav
arthAt sa.nsAr par jinho.nne vijay prApta kI hai’ aisA kahakar kR^itakR^ityapanA pragaT ho jAnese ve
hI [jin hI] anya akR^itakR^itya jIvo.nko sharaNabhUt hai.n aisA upadesh diyA.– aisA sarva pado.nkA tAtparya
hai.
bhAvArthaH– yahA.N jinabhagavanto.nke chAr visheShaNo.nkA varNan karake unhe.n bhAvanamaskAr kiyA hai. [1]
pratham to, jinabhagavanta sau indro.nse va.ndya hai.n. aise asAdhAraN namaskArake yogya anya koI nahI.n hai,
kyo.nki devo.n tathA asuro.nme.n yuddha hotA hai isalie [devAdhidev jinabhagavAnake atirikta] anya koI bhI
dev sau indro.nse vandit nahI.n hai. [2] dUsare, jinabhagavAnakI vANI tInalokako shuddha AtmasvarUpakI
prAptikA upAy darshAtI hai isalie hitakar hai; vItarAg nirvikalpa samAdhise utpanna sahaj –apUrva
paramAnandarUp pAramArthik sukharasAsvAdake rasik jano.nke manako haratI hai isalie [arthAt param
samarasIbhAvake rasik jIvo.nko mudit karatI hai isalie] madhur hai;

Page 6 of 264
PDF/HTML Page 35 of 293
single page version

6
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
shuddha jIvAstikAyAdi sAt tattva, nav padArtha, Chah dravya aur pA.Nch astikAyakA sa.nshay–vimoh–
vibhram rahit nirUpaN kratI hai isalie athavA pUrvAparavirodhAdi doSh rahit honese athavA yugapad sarva
jIvo.nko apanI–apanI bhAShAme.n spaShTa arthakA pratipAdan karatI hai isalie vishad–spaShTa– vyakta hai.
isaprakAr jinabhagavAnakI vANI hI pramANabhUt hai; ekAntarUp apauruShey vachan yA vichitra kathArUp
kalpit purANavachan pramANabhUt nahI.n hai. [3] tIsare, ananta dravya–kShetra–kAl–bhAvakA jAnanevAlA
ananta kevalaj~nAnaguN jinabhagavanto.nko vartatA hai. isaprakAr buddhi Adi sAt R^iddhiyA.N tathA
matij~nAnAdi chaturvidh j~nAnase sampanna gaNadharadevAdi yogandro.nse bhI ve va.ndya hai.n. [4] chauthe, pA.Nch prakArake
sa.nsArako jinabhagavanto.nne jItA hai. isaprakAr kR^itakR^ityapaneke kAraN ve hI anya akR^itakR^itya jIvo.nko
sharaNabhUt hai, dUsarA koI nahI.n.–
isaprakAr chAr visheShaNo.nse yukta jinabhagavanto.nko gra.nthake Adime.n
bhAvanamaskAr karake ma.ngal kiyA.
prashnaH– jo shAstra svaya.n hI ma.ngal hai.n, usakA ma.ngal kisalie kiyA jAtA hai?
uttaraH– bhaktike hetuse ma.ngalakA bhI ma.ngal kiyA jAtA hai. sUryakI dIpakase , mahAsAgarakI
jalase, vAgIshvarIkI [sarasvatI] kI vANIse aur ma.ngalakI ma.ngalase archanA kI jAtI hai .. 1..
--------------------------------------------------------------------------
is gAthAkI shrIjayasenAchAryadevakR^it TIkAme.n, shAstrakA ma.ngal shAstrakA nimitta, shAstrakA hetu [phal], shAstrakA
parimAN, shAstrakA nAm tathA shAstrake kartA– in Chah viShayo.nkA vistR^it vivechan kiyA hai.
punashcha, shrI jayasenAchAryadevane is gAthAke shabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha eva.n bhAvArtha samajhAkar,
‘isaprakAr vyAkhyAnakAlame sarvatra shabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha aur bhAvArtha prayukta karane yogya hai.n’ –––
aisA kahA hai.

Page 7 of 264
PDF/HTML Page 36 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
7
samaNamuhuggadamaTTha.n chaduggadiNivAraNa.n saNivvANa.n.
eso paNamiy sirasA samayamiya.n saNah vochChAmi.. 2..
shramaNamukhodgatArtha.n chaturgatinivAraNa.n sanirvANam.
eSh praNamya shirasA samayamima.n shR^iNut vakShyAmi.. 2..
samayo hyAgamaH. tasya praNAmapUrvakamAtmanAbhidhAnamatra pratij~nAtam. yujyate hi sa praNantumabhidhAtu.n
chAptopadiShThatve sati saphalatvAt. tatrAptopadiShTatvamasya shramaNamukhodgatArthattvAt. shramaNA hi mahAshramaNAH
sarvaj~navItarAgAH. arthaH punaranekashabdasa.nbandhenAbhidhIyamAno vastutayaiko.abhidheya. saphalatva.n tu chatasR^iNA.n
---------------------------------------------------------------------------------------------
gAthA 2
anvayArthaH– [shramaNamukhodgatArthe] shramaNake mukhase nikale hue arthamay [–sarvaj~na mahAmunike
mukhase kahe gaye padArtho.nkA kathan karanevAle], [chaturgatinivAraNa.n] chAr gatikA nivAraN karanevAle
aur [sanirvANam] nirvAN sahit [–nirvANake kAraNabhUt] – [ima.n samaya.n] aise is samayako
[shirasA praNamya] shirasA naman karake [eShavakShyAmi] mai.n usakA kathan karatA hU.N; [shrR^iNut] vah
shravaN karo.
TIkAH– samay arthAt Agam; use praNAm karake svaya.n usakA kathan kare.nge aisI yahA.N
[shrImadbhagavatkundakundAchAryadevane] pratij~nA kI hai. vah [samay] praNAm karane eva.n kathan karane yogya
hai, kyo.nki vah
Apta dvArA upadiShTa honese saphal hai. vahA.N, usakA Apta dvArA upadiShTapanA isalie
hai ki jisase vah ‘shramaNake mukhase nikalA huA arthamay’ hai. ‘shramaN’ arthAt mahAshramaN–
sarvaj~navItarAgadev; aur ‘artha’ arthAt anek shabdo.nke sambandhase kahA jAnevAlA, vasturUpase ek aisA
padArtha. punashcha usakI [–samayakI] saphalatA isalie hai ki jisase vah samay
--------------------------------------------------------------------------
Apta = vishvAsapAtra; pramANabhUt; yathArtha vaktA. [sarvaj~nadev samasta vishvako prati samay sa.npUrNarUpase jAn rahe
hai.n aur ve vItarAg [moharAgadveSharahit] honeke kAraN unhe.n asatya kahanekA leshamAtra prayojan nahI.n rahA hai;
isalie vItarAg–sarvaj~nadev sachamuch Apta hai.n. aise Apta dvArA Agam upadiShTa honese vah [Agam] saphal
hai.n.]
A samayane shiranamanapUrvak bhAkhu.n Chu.n sUNajo tame;
jinavadananirgat–arthamay, chaugatiharaN, shivahetu Che. 2.

Page 8 of 264
PDF/HTML Page 37 of 293
single page version

8
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
nArakatiryagmanuShyadevatvalakShaNAnA.n gatInA.n nivAraNatvAt pArata.nkryanivR^ittilakShaNasya nirvANasya
shuddhAtmatattvopalambharUpasya paramparayA kAraNatvAt svAta.nkryaprAptilakShaNasya cha phalasya sadbhAvAditi..
2..
samavAo pa.nchaNha.n samau tti jiNuttamehi.n paNNatta.n.
so chev havadi loo tatto amio aloo kha.n.. 3..
samavAdaH samavAyo vA pa.nchAnA.n samay iti jinottamaiH praj~naptam.
sa cha ev bhavati lokastato.amito.alokaH kham.. 3..
---------------------------------------------------------------------------------------------
[1] ‘nArakatva’ tiryachatva, manuShyatva tathA devatvasvarUp chAr gatiyo.nkA nivAraN’ karane ke
kAraN aur [2] shuddhAtmatattvakI upalabdhirUp ‘nirvANakA paramparAse kAraN’ honeke kAraN [1]
parata.ntratAnivR^iti jisakA lakShaN hai aur [2] svata.ntratAprApti jisakA lakShaN hai –– aise
1phal
sahit hai.

bhAvArthaH– vItarAgasarvaj~na mahAshramaNake mukhase nIkale hue shabdasamayako koI Asannabhavya puruSh
sunakar, us shabdasamayake vAchyabhUt pa.nchAstikAyasvarUp artha samayako jAnatA hai aur usame.n AjAne
vAle shuddhajIvAstikAyasvarUp arthame.n [padArthame.n] vItarAg nirvikalpa samAdhi dvArA sthit rahakar chAr
gatikA nivAraN karake, nirvAN prApta karake, svAtmotpanna, anAkulatAlakShaN, ananta sukhako prApta
karatA hai. is kAraNase dravyAgamarUp shabdasamay namaskAr karane tathA vyAkhyAn karane yogya hai..2..
gAthA 3
anvayArthaH– [pa.nchAnA.n samavAdaH] pA.Nch astikAyakA samabhAvapUrvak nirUpaN [vA] athavA [samavAyaH]
--------------------------------------------------------------------------
mUl gAthAme.n ‘samavAo’ shabda haie; sa.nskR^it bhAShAme.n usakA artha ‘samavAdaH’ bhI hotA hai aur ‘ samavAyaH’ bhI
hotA hai.
1. chAr gatikA nivAraN [arthAt paratantratAkI nivR^iti] aur nirvANakI utpatti [arthAt svatantratAkI prApti]
vah samayakA phal hai.
samavAd vA samavAy pA.nch taNo samay– bhAkhyu.n jine;
te lok Che, AgaL amAp alok AbhasvarUp Che. 3.

Page 9 of 264
PDF/HTML Page 38 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
9
tatra cha pa~nchAnAmastikAyAnA.n samo madhyastho rAgadveShAbhyAmanupahato varNapadavAkya–sanniveshavishiShTaH
pATho vAdaH shabdasamayaH shabdAgam iti yAvat. teShAmev mithyAdarshanodayochChede sati samyagvAyaH
parichChedo j~nAnasamayo j~nAnagam iti yAvat. teShAmevAbhidhAnapratyayaparichChinnAnA.n vasturUpeN samavAyaH
sa.ndhAto.arthasamayaH sarvapadArthasArtha iti yAvat. tadatra j~nAnasamayaprasiddhayartha shabdasamayasambandhenArthasamay
o.abhidhAtumabhipretaH. ath tasyaivArthasamayasya dvaividhya.n lokAlok–vikalpAt.
---------------------------------------------------------------------------------------------
unakA samavAy [–pa.nchAstikAyakA samyak bodh athavA samUh] [samayaH] vah samay hai [iti] aisA
[jinottamaiH praj~naptam] jinavaro.nne kahA hai. [saH cha ev lokaH bhavati] vahI lok hai. [–pA.Nch
astikAyake samUh jitanA hI lok hai.]; [tataH] usase Age [amitaH alokaH] amAp alok
[kham] AkAshasvarUp hai.
TIkAH– yahA.N [is gAthAme.n shabdarUpase, j~nAnarUpase aur artharUpase [–shabdasamay, j~nAnasamay
aur arthasamay]– aise tIn prakArase ‘samay’ shabdakA artha kahA hai tathA lok–alokarUp vibhAg
kahA hai.
vahA.N, [1] ‘sam’ arthAt madhyastha yAnI jo rAgadveShase vikR^it nahI.n huA; ‘vAd’ arthAt varNa
[akShar], pad [shabda] aur vAkyake samUhavAlA pATha. pA.Nch astikAyakA ‘samavAd’ arthAt madhyastha
[–rAgadveShase vikR^it nahI.n huA] pATh [–maukhik yA shAstrArU.Dh.h.h nirUpaN] vah shabdasamay hai, arthAt
shabdAgam vah shabdasamay hai. [2] mithyAdarshanake udayakA nAsh hone par, us pa.nchAstikAyakA hI
samyak avAy arthAt samyak j~nAn vah j~nAnasamay hai, arthAt j~nAnAgam vah j~nAnasamay hai. [3]
kathanake nimittase j~nAt hue us pa.nchAstikAyakA hI vasturUpase samavAy arthAt samUh vah arthasamay
hai, arthAt sarvapadArthasamUh vah arthasamay hai. usame.n yahA.N j~nAn samayakI prasiddhike hetu shabdasamayake
sambandhase arthasamayakA kathan [shrImadbhagavatkundakundAchAryadev] karanA chAhate hai.n.
--------------------------------------------------------------------------
samavAy =[1] sam+avAy; samyak avAy; samyak j~nAna. [2] samUha. [is pa.nchAstikAyasa.ngrah shAstrame.n yahA.N
kAladvavyako–– ki jo dravya hone par bhI astikAy nahI.n hai use ––vivakShAme.n gauN karake ‘pa.nchAstikAyakA
samavAy vah samay hai.’ aisA kahA hai; isaliye ‘Chah dravyakA samavAy vah samay hai’ aise kathanake bhAvake sAth
is kathanake bhAvakA virodh nahI.n samajhanA chAhiye, mAtra vivakShAbhed hai aisA samajhanA chAhiye. aur isI prakAr
anya sthAn par bhI vivakShA samajhakar aviruddha artha samajh lenA chAhiye]

Page 10 of 264
PDF/HTML Page 39 of 293
single page version

10
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sa ev pa~nchAstikAyasamavAyo yAvA.nstAvA.NllokastataH paramamito.ananto hyalokaH, sa tu nAbhAvamAtra.n
kintu
tatsamavAyAtiriktaparimANamanantakShetra.n khamAkAshamiti.. 3..
jIvA puggalakAyA dhammAdhammA tahev AvAsa.n.
atthittamhi ya NiyadA aNaNNamaiyA auNamaha.ntA.. 4..
jIvAH pudgalakAyA dharmo dharmau tathaiv AkAsham.
astitve cha niyatA ananyamayA aNumahAntaH.. 4..
---------------------------------------------------------------------------------------------
ab, usI arthasamayakA, 1lok aur alokake bhedake kAraN dvividhapanA hai. vahI pa.nchAstikAyasamUh
jitanA hai, utanA lok hai. usase Age amAp arthAt ananta alok hai. vah alok abhAvamAtra
nahI.n hai kintu pa.nchAstikAyasamUh jitanA kShetra Cho.D.h.h kar sheSh ananta kShetravAlA AkAsh hai [arthAt
alok shUnyarUp nahI.n hai kin.ntu shuddha AkAshadravyarUp hai.. 3..
gAthA 4
anvayArthaH– [jIvAH] jIv, [pudgalakAyAH] pudgalakAy, [dharmAdharmau] dharma, adharma [tathA ev]
tathA [AkAsham] AkAsh [astitve niyatAH] astitvame.n niyat, [ananyamayAH] [astitvase]
ananyamay [cha] aur [aNumahAntaH]
aNumahAn [pradeshase baDe] hai.n.

--------------------------------------------------------------------------

1. ‘lokyante drashyante jIvAdipadArthA yatra sa lokaH’ arthAt jahA.N jIvAdipadArtha dikhAI dete hai.n, vah lok hai.
aNumahAn=[1] pradeshame.n baDe arthAt anekapradeshI; [2] ekapradeshI [vyakti–apekShAse] tathA anekapradeshI
[shakti–apekShAse].
jIvadravya, pudgalakAy, dharma, adharma ne AkAsh e
astitvaniyat, ananyamay ne aNumahAn padArtha Che. 4.

Page 11 of 264
PDF/HTML Page 40 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
11
atra pa~nchAstikAyAnA.n visheShasa.nj~nA sAmAnyavisheShAstitva.n kAyatva.n choktam.
tatra jIvAH pudgalAH dharmAdharmau AkAshamiti teShA.n visheShasa.nj~nA anvarthAH pratyeyAH.
sAmAnyavisheShAstitva~ncha teShAmutpAdavyayadhrauvyamayyA.n sAmAnyavisheShasattAyA.n niyatatvAdvay
vasthitatvAdavaseyam. astitve niyatAnAmapi na teShAmanyamayatvam, yataste sarvadaivAnanya–mayA
AtmanirvR^ittAH. ananyamayatve.api teShAmastitvaniyatatva.n nayaprayogAt. dvau hi nayau bhagavatA praNItau–
dravyArthikaH paryAyArthikashcha. tatra na khalvekanayAyattAdeshanA kintu tadubhayAyatA. tataH
paryAyArthAdeshAdastitve svataH katha.nchidbhinna.api vyavasthitAH dravyArthAdeshAtsvayamev santaH sato.ananyamayA
bhavantIti. kAyatvamapi teShAmaNumahattvAt. aNavo.atra pradeshA mUrto.amUrtAshcha nirvibhAgA.nshAstaiH
mahAnto.aNumahAntaH pradeshaprachayAtmakA iti siddha.n teShA.n kAyatvam. aNubhyA.n. mahAnta itiH vyatpattyA
---------------------------------------------------------------------------------------------

TIkAH–
yahA.N [is gAthAme.n] pA.Nch astikAyo.nkI visheShasa.nj~nA, sAmAnya visheSh–astitva tathA
kAyatva kahA hai.
vahA.N jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAsh–yah unakI visheShasa.nj~nAe.N anvartha jAnanA.
ve utpAd–vyay–dhrauvyamayI sAmAnyavisheShasattAme.n niyat– vyavasthit [nishchit vidyamAn] honese
unake sAmAnyavisheSh–astitva bhI hai aisA nishchit karanA chAhiye. ve astitvame.n niyat hone par bhI
[jisaprakAr bartaname.n rahanevAlA ghI bartanase anyamay hai usIprakAr] astitvase anyamay nahI.n hai;
kyo.nki ve sadaiv apanese niShpanna [arthAt apanese sat] honeke kAraN [astitvase] ananyamay hai
[jisaprakAr agni uShNatAse ananyamay hai usIprakAr]. ‘astitvase ananyamay’ hone par bhI unakA
‘astitvame.n niyatapanA’ nayaprayogase hai. bhagavAnane do nay kahe hai – dravyArthik aur paryAyArthika. vahA.N
kathan ek nayake AdhIn nahI.n hotA kintu un dono.n nayo.nke AdhIn hotA hai. isaliye ve
paryAyArthik kathanase jo apanese katha.nchit bhinna bhI hai aise astitvame.n vyavasthit [nishchit sthit] hai.n
aur dravyArthik kathanase svayamev sat [–vidyamAn] honeke kAraN astitvase ananyamay hai.n.
---------------------------------------------------------------------------

anvartha=arthakA anusaraN karatI huI; arthAnusAra. [pA.Nch astikAyo.nke nAm unake arthAnusAr hai.n.]