Panchastikay Sangrah-Hindi (itrans transliteration). Description of NischayVyavhaarAabhasi; Contents; Swadhyay Mangalacharan; Shlok: 1-6 ; Shatdravya-panchastikayki samanya vyakhyanroop pithika; Gatha: 1-4.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 2 of 15

 

Page -8 of 264
PDF/HTML Page 21 of 293
single page version

prashnaH– vyavahAranay parako upadesh karaneme.n hI kAryakArI hai yA svaya.nkA bhI prayojan sAdhatA hai?

uttaraH– svaya.n bhI jab tak nishchayanayase prarUpati vastuko nahI.n jAnatA tabatak vyavahAramArga dvArA vastukA nishchay karatA hai. isaliye nIchalI dashAme.n svaya.nko bhI vyavahAranay kAryakArI hai. parantu vyavahArako upachAramAtra mAnakar usake dvArA vastukA shraddhAn barAbar kiyA jAve to vah kAryakArI ho, aur yadi nishchayakI bhA.Nti vyavahAr bhI satyabhUt mAnakar ‘vastu aisI hI hai’ aisA shraddhAn kiyA jAve to vah ulTA akAryakArI ho jAye. yahI puruShArthasiddhayupAyame.n kahA haiH–

abudhasya bodhanA.nrtha munIshvarA deshayanttatyabhUtArtham.
vyavahAramev kevalamavaiti yastasya deshanA nAsti..
mANavak ev si.nho yathA bhavatyanavagItasi.nhasya.
vyavahAr ev hi tathA nishchayatA.n yAtyanishchayaj~nasya..

arthaH– munirAj, aj~nAnIko samajhAneke liye asatyArtha jo vyavahAranay usako upadesh dete hai.n. jo kevaL vyavahArako hI samajhAtA hai, use to upadesh hI denA yogya nahI.n hai. jis prakAr jo sachche si.nhako na samajhatA use to bilAv hI si.nh hai, usI prakAr jo nishchayako nahI.n samajhatA usake to vyavahAr hI nishchayapaneko prApta hotA hai.

–shrI mokShamArgaprakAshak

Page -7 of 264
PDF/HTML Page 22 of 293
single page version

nishchayavyavahArAbhAs–avalambiyo.nkA nirUpaN

ab, nishchay–vyavahAr dono.n nayo.nke AbhAsakA avalamban lete hai.n aise mithyAdraShTiyo.nkA nirUpaN karate hai.nH––

koI aisA mAnate hai.n ki jinamatame.n nishchay aur vyavahAr do nay kahe hai.n isaliye hame.n un dono.nkA a.ngIkAr karanA chAhiye. aisA vichArakar, jis prakAr kevaLanishchayabhAsake avalimbayo.nkA kathan kiyA thA tadanusAr to ve nishchayakA a.ngIkAr karate hai.n aur jis prakAr kevalavyavahArAbhAsake avalimbayo.nkA kathan kiyA thA tadanusAr vyavahArakA a.ngIkAr karate hai.n. yadyapi is prakAr a.ngIkAr karaneme.n dono.n nayo.nme.n virodh hai, tathApi kare.n kyA? dono.n nayo.nkA sachchA svarUp to bhAsit huA nahI.n hai aur jinamatame.n do nay kahe hai.n uname.nse kisIko Cho.DA bhI nahI.n jAtA. isaliye bhramapUrvak dono.n nayokA.n sAdhan sAdhate hai.n. un jIvo.nko bhI mithyAdraShTi jAnanA.

ab unakI pravR^ittikI visheShatA darshAte hai.nH–

a.ntara.ngame.n svaya.nko to nirdhAr karake yathAvat nishchay–vyavahAr mokShamArgako pahichAnA nahI.n hai parantu jin–Aj~nA mAnakar nishchay–vyavahArarUp do prakArake mokShamArga mAnate hai.n. ab mokShamArga to kahI.n do hai.n nahI.n, mokShamArgakA nirUpaN do prakArase hai. jahA.N.n sachche mokShamArgako mokShamArga nirUpaN kiyA hai vah nishchayamokShamArga hai, aur jahA.N.n.n mokShamArga to hai nahI.n kintu mokShamArgakA nimitta haie athavA sahachArI hai, use upachArase mokShamArga kahe.n vah vyavahAramokShamArga hai; kyo.nki nishchay–vyavahArakA sarvatra aisA hI lakShaN hai. sachchA nirUpaN so nishchay, upachAr nirUpaN so vyavahAra. isaliye nirUpaNakI apekShAse do prakAse mokShamArga jAnanA. para.ntu ek nishchayamokShamArga hai tathA ek vyavahAramokShamArga hai is prakAr do mokShamArga mAnanA mithyA hai.

punashcha, ve nishchay–vyavahAr dono.nko upAdey mAnate hai.n. vah bhI bhram hai, kyo.nki nishchay aur vyavahArakA svarUp to paraspar virodh sahit hai –

–shrI mokShamArgaprakAshak

Page -6 of 264
PDF/HTML Page 23 of 293
single page version

viShayAnukramaNikA

viShay

gAthA
viShay
gAthA
dono.n nayo.n dvArA dravyake lakShaNakA vibhAg
11

1 ShaDdravyapa.nchAstikAyavarNan

dravya aur paryAyo.nke abhedapanekA kathan
12

ShaDdravyapa.nchAstikAyake sAmAnya

dravya aur guNo.nke abhedapanekA kathan
13
vyAkhyAnarUp pIThikA
dravyake Adeshake pakSha saptabha.ngI
14

utpAdame.n asatkA prAdurbhAv aur vyayame.n

shAstrake Adime.n bhAvanamaskArarUp

sat kA vinAsh honekA niShedh
15

asAdhAraN ma.ngal

1
dravyo.n,guNo.n tathA paryAyo.nkA praj~nApan
16

samay arthAt Agamako praNAm karake usakA kathan karane sambandhI

bhAvakA kA nAsh nahI.n hotA aur
abhAv
kA utpAd nahI.n hotA usakA

shrImadkundakundAchArya devakI pratij~nA

2
udAharaN
17

shabdarUpase, j~nAnarUpase aur artharUpase

dravya katha.nchit vyay aur utpAdayukta
hone

aise tIn prakArakA ‘samay’ shabdakA

par bhI usakA sadaiv avinaShTapanA

artha tathA lok–alokarUp vibhAg

3
eva.n anutpannapanA
18

pA.Nch astikAyo.nkI visheSh sa.nj~nA, sAmAnya

dhruvatA ke pakShase satkA avinAsh aur

–visheSh astitva tathA kAyatvakA kathan

4
asatkA anutpAd
19

pA.Nch astikAyo.nkA astitva kis prakAr

siddhako atya.nt asat–utpAdakA niShedh
20

se hai aur kAyatva kis prakArase hai

jIvako utpAd, vyay, sat–vinAsh eva.n

usakA kathan

5
asat–utpAdakA kartApanA honekI

pA.Nch astikAyo.nko tathA kAlako dravya–

siddhirUp upasa.nhAr
21

panekA kA kathan

6
Chah dravyo.nme.nse pA.Nchako astikAyapanekA

Chah dravyo.nkA paraspar atya.nt sa.nkar honepar

sthApan
22

bhI ve apane apane nishchit svarUpase

kAl astikAyarUpase anukta hone par

chyut nahI.n hote aisA kathan

7
bhI usakA arthapanA
23

astitva kA svarUp

8
nishchayakAlakA svarUp
24

sattA aur dravyakA arthAntarapanA honekA

vyavahArakAlakA katha.nchit parAshritapanA
25

khaNDan

9
vyavahArakAlake katha.nchit parAshritapane

tIn prakArase dravyakA lakShaN

10
sa.nmbandhI satya yukti
26


Page -5 of 264
PDF/HTML Page 24 of 293
single page version

viShay

gAthA
viShay
gAthA

jIvadravyAstikAyakA vyAkhyAn

vyapadesh Adi ekAntase dravyaguNo.nke

sA.nsAradashAvAle AtmAkA saupAdhi aur

anyapanekA kAraN honekA khaNDan
46

nirupAdhi svarUp

27
vasturUpase bhed aur [vasturUpase]

muktadashAvAle AtmAkA nirupAdhi svarUp

28
abhedakA udAharaN
47

siddhake nirupAdhi j~nAn darshan aur

dravya aur guNo.nkA arthAntarapanA honese

sukhakA samarthan

29
doSh
48

jIvatvaguNakI vyAkhyA

30
j~nAn aur j~nAnIko samavAy sambandha

jIvo.nkA svAbhAvik pramAN tathA unakA

ho.nne kA nirAkaraN
49

mukta aur amukta aisA vibhAg

31–32
samavAyame padArthanatarapanA ho.nne kA

jIvake dehapramANapaneke draShTAntakA kathan

33
nirAkaraN
50

jIvakA dehase dehAntarame.n astitva, deh se pR^ithakatva tathA dehAntarame.n gaman kA

draShTA.ntarUp tathA drArShTA.ntarUp padArtha
pUrvak, dravya aur guNo.nke abhinna–

kAraN

34
padArthapaneke vyAkhyAnakA upasa.nhAr
51–52

siddha bhagavanto.nke jIvatva eva.n deh– pramANatvakI vyavasthA

35

siddhabhagavAnako kAryapanA aur

apane bhAvo.nko karate hue, kyA jIv

kAraNapanA honekA nirAkaraN

36
anAdi ananta hai? kyA sAdi sAnta

‘jIvakA abhAv so mukti’ –is bAt

hai? kyA sAdi ana.nt hai? kyA

kA khaNDan

37
tadAkArarUp pariNat hai? kyA

chetayitR^itva guNakI vyAkhyA

38
tadAkArarUp apariNat hai? ––in

kis jIvako kaunasI chetanA hotI hai

Asha.nkAo.nkA samAdhAn
53

usakA kathan

39
jIvako bhAvavashAt sAdi–sA.ntapanA aur

upayog guNake vyAkhyAnakA prArambha

40
anAdi–anantapanA honeme.n virodhakA

j~nAnopayogake bhedo.nke nAm aur

parihAr
54

svarUpakA kathan

41
jIvako satbhAvake uchChed aur asat–

darshanopayogake bhedo.nke nAm aur

bhAvake utpAdame.n nimittabhUt upAdhi

svarUpakA kathan

42
kA pratipAdan
55

ek AtmA anek j~nAnAtmak honekA

jIvo.nko pA.Nch bhAvo.nkI pragaTatAkA varNan
56

samarthan

43
jIvake audayikAdi bhAvo.nkA akartR^itva–

dravyakA guNo.nse bhinnatva aur guNo.nkA

prakArakA kathan
57

dravyase bhinnatva honeme.n doSh

44
nimittamAtrarUpase dravyakarmo.nkA

dravya aur guNo.nkA svochit ananyapanA

45
audayikAdi bhAvo.nkA kartApanA
58


Page -4 of 264
PDF/HTML Page 25 of 293
single page version

viShay

gAthA
viShay
gAthA

karmako jIvabhAvakA kartApanA honeke

karmavimuktapanekI mukhyatAse prabhutva–

sambandhame.n.n pUrvapakSha

59
guNakA vyAkhyAn
70

59 vI.n gAthAme.n kahe hue pUrvapakShake

jIvake bhedo.nkA kathan
71–72

samAdhAnarUp siddhAnta

60
baddha jIvako karmanimittak ShaDvidhi

nishchanay se jIv ko apane bhAvo.n kA

gaman aur mukta jIvako svAbhAvik

kartApanA aur pudgalakarmo.nkA akartApanA

61
aisA ek Urdhvagaman
73

nishchanayase abhinna kArak honese karma

pudgaladravyAstikAyakA vyAkhyAn

aur jIv svaya.n apane–apane rUpake

pudgaladravyake bhed
74

kartA hai.n– tatsambandhI nirUpaN

62
pudgaladravyake bhedo.nkA varNan
75

yadi karma jIvako anayonya akartApanA

skandho.nme.n ‘pudgal’ aisA jo vyavahAr

ho, to anyakA diyA huA phal anya

hai usakA samarthan
76

bhoge, aisA prasa.ng AyegA, –aisA doSh

paramANu kI vyAkhyA
77

batalAkar pUrvapakShakA nirUpaN

63
paramANu bhinna– bhinna jAtike honekA

karmayogya pudgal samasta lokame.n vyApta

khaNDan
78

hai.n; isaliye jahA.N AtmA hai vahA.N, binA

shadba pudgalaskandhaparyAy honekA kathan
79

lAye hI, ve vidyamAn hai.n–––tatsambandhI

paramANuke ek pradeshIpanekA kathan
80

kathan

64
paramANudravyame.n guN–paryAy vartanekA

anya dvArA kiye binA karma kI uttpatti

kathan
81

kis prakAr hotI hai usakA kathan

65
sarva pudgalabhedo.nkA upasa.nhAr
82

karmo.nkI vichitratA anya dvArA nahI.n kI

dharmadravyAstikAy aur adharma–

jAtI ––––tatsambandhI kathan

66 dravyAstikAyakA vyAkhyAn

nishchayase jIv aur karmako nij–nij

dharmAstikAyakA svarUp
83

rUpakA hI kartApanA hone par bhI,

dharmAstikAyakA sheSh svarUp
84

vyavahArase jIvako karma dvArA diye gaye

dharmAstikAyake gatihetutva sambandhI

phal kA upabhog virodhako prApta nahI.n

draShTAnta
85

hotA––– tatsambandhI kathan

67
adharmAstikAyakA svarUp
86

kartR^itva aur bhoktR^itvakI vyAkhyAn kA

dharma aur adharmake sadbhAvakI siddhike

upasa.nhAr

68
liye hetu
87

karmasa.nyuktapane kI mukhyatA se prabhutvaguN

dharma aur adharma gati aur sthitike

kA vyAkhyAn

69
hetu hone par bhI unakI atyanta
udAsInatA
88


Page -3 of 264
PDF/HTML Page 26 of 293
single page version

viShay

gAthA
viShay
gAthA

dharma aur adharmake udAsInapane sambandhI

duHkhase vimukta honekA kramakA kathan
104

hetu

89
2, navapadArthapurvak mokShamArgaprapa.nch varNan

AkAshadravyAstikAy vyAkhyAn

AptakI stutipUrvak pratij~nA
105

AkAshakA svarUp

90
mokShamArgakI sUchanA
106

leAkake bAhar bhI AkAsh honekI sUchanA

91
smyagdarshan–j~nAn–chAritrakI sUchanA
107

AkAshame.n gatihetutva honeme.n

padArtho.nke nAm aur svarUpakA kathan
108

doShakA nirUpaN

92 jIvapadArthakA vyAkhyAn

92 vI.n gAthA me.n gatipakShasambandhI kathan

jIvake svarUpakA kathan
109

karaneke pashchAt sthitipakShasambandhI kathan

93
sa.nsArI jIvo.nke bhedo.nme.nse pR^ithvIkAyik

AkAshako gatisthitihetutvakA abhAv

Adi pA.Nch bhedo.nkA kathan
110

honeke sambandhame.n hetu

94
pR^ithvIkAyik Adi pa.nchavidh jIvo.nke

AkAshako gatisthitihetutva honeke

sthAvaratrasapane sambandhI kathan
111

khaNDan sambandhI kathanakA upasa.nhAr

95
pR^ithvIkAyik Adi pa.nchavidh jIvo.nke

dharma, a dharma aur lokAkAshakA

ekendriyapanekA niyam
112

avagAhakI apekShAse ekatva honepar bhI

ekendriyo.nko chetanyakA astitva

vasturUpase anyatva

96
hone sambandhI draShTAnta
113
chUlikA
dvIndriy jIvo.nke prakArakI sUchanA
114

dravyo.nkA mUrtAmUrtapanA aur

trIndriy jIvo.nke prakArakI sUchanA
115

chetanAchetanapanA

97
chaturindriy jIvo.nke prakArakI sUchanA
116

dravyo.nkA sakriy– niShkriyapanA

98
pA.nchendriy jIvo.nke prakArakI sUchanA
117

mUrta aur amUrtake lakShaN

99
ekendriyAdi jIvo.nkA chaturgatisambandha
kAladravyakA vyAkhyAn
darshAkar un jIvabhedo.nkA upasa.nhAr
118

vyavahArakAl tathA nishchayakAlakA svarUp

100
gatinAmakarma aur Ayukarmake udatase

kAlake ‘nitya’ aur ‘kShaNik’ aise

niShpanna honeke kAraN devatvAdikA

do vibhAg

101
anAtmasvabhAvapanA
119

kAlako dravyapanekA vidhAn aur

pUrvokta jIvavistArakA upasa.nhAr
120

astikAyapanekA niShedh

102
vyavahAr jIvatvake ekAntakI
upasa.nhAr
pratipattIkA khaNDan
121

pa.nchAstikAtake avabodhakA phal kahakar

anyase asAdhAraN aise jIvakAryo.nkA

usake vyAkhyAnakA upasa.nhAr

103
kathan
122


Page -2 of 264
PDF/HTML Page 27 of 293
single page version

viShay

gAthA
viShay
gAthA

jIvavyAkhyAnake upasa.nhArakI tathA

sAmAnyarUpase sa.nvarakA svarUp
142

ajIvavyAkhyAnake prAra.nbhakI sUchanA

123
visheSharUpase sa.nvarakA svarUp
143

ajIvapadArthakA vyAkhyAn

nirjarA padArthakA vyAkhyAn

AkAshAdikA ajIvapanA darshAneke

nirjarAkA svarUp
144

hetu

124
nirjarAkA mukhya kAraN
145

AkAshAdikA achetanatvasAmAnya

dhyAnakA svarUp
146

nishchit karaneke liye anumAn

125 bandhapadArthakA vyAkhyAn

jIv–pudgalake sa.nyogame.n bhI, unake

bandhakA svarUp
147

bhedake kAraNabhUt svarUpakA kathan

126–
27
ba.ndhakA bahira.ng aur a.ntara.ng kAraN
148

jIv–pudgalake sa.nyogase niShpanna

mithyAtvAdi dravyaparyAyo.nke bhI ba.ndhake

honevAle anya sAt padArtho.nke

bahira.ng kAraNapanekA prakAshan
149

upodghAt hetu jIvakarma aur

mokShapadArthakA vyAkhyAn

pudkarmake chakrakA varNan

128–
30
dravyakarmamokShake hetubhUt param–sa.nvar

puNya–pApapadArthakA vyAkhyAn

rUpase bhAvamokShake svarUpakA

puNya–pApako yogya bhAvake

kathan
150–51

svabhAvakA kathan

131
dravyakarmamokShake hetubhUt aisI param

puNya–pApakA svarUp

132
nirjarAke kAraNabhUt dhyAn
152

mUrtakarmakA samarthan

133
dravyamokShakA svarUp
153

mUrtakarmakA mUrtakarmake sAth jo bandha–

mokShamArgaprapa.nchasUchak
chUlikA

prakAr tathA amUrta jIvakA mUrta–karmake

mokShamArgakA svarUp
154

sAth jo bandha prakAr usakI sUchanA

134
svasamayake grahaN aur parasamayake

AstravapadArthakA vyAkhyAn

tyAgapUrvak karmakShay hotA hai––

puNyAstravakA svarUp

135
aise pratipAdan dvArA ’jIvasvabhAvame.n

prashasta rAgakA svarUp

136
niyat chAritra vah mokShamArga hai’

anukampAkA svarUp

137
–aisA nirUpaN
155

chittakI kalushatAkA svarUp

138
parachAritrame.n pravartan karanevAlekA

pApAstravakA svarUp

139
svarUp
156

pApAstravabhUt bhAvo.nkA vistAr

140
parachAritrapravR^itti ba.ndhahetu bhUt honese

sa.nvarapadArthakA vyAkhyAn

use mokShamArgapanekA niShedh
157

papake sa.nvarakA kathan

141

Page -1 of 264
PDF/HTML Page 28 of 293
single page version

viShay

gAthA
viShay
gAthA

svachAritrame.n pravartan karanevAlekA

svasamayakI upalabdhime.n rAg hI ek hetu
167

svarUp

158
rAgalavamUlak doShaparamparAkA nirUpaN
168

shuddha svachAritrapravR^ittikA mArga

159
rAgarUp kleshakA niHsheSh nAsh karane–

nishchayamokShamArgake sAdhanarUpase,

yogya honekA nirUpaN
169

pUrvodiShTa vyavahAramokShamArgakA nirdesh

160
arha.ntAdikI bhaktirUp parasamay–

vyavahAramokShamArgake sAdhyarUpase,

pravR^ittime.n sAkShAt mokShahetupanekA

nishchayamokShamArgakA kathan

161
abhAv honepar bhI paramparAse

AtmAke chAritra–j~nAn–darshanapanekA

mokShahetupanekA sadbhAv
170

prakAshan

162
mAtra arha.ntAdikI bhakti jitane rAgase

sarva sa.nsArI AtmA mokShamArgake yogya

utpanna honevAlA sAkShAt mokShakA

honekA nirAkaraN

163
a.ntarAy
171

darshan–j~nAn chAritrakA katha.nchit

sAkShAt mokShamArgake sAr–sUchan dvArA

ba.ndhahetupanA aur jIvasvabhAvame.n niyat

shAstratAtparyarUp upasa.nhAr
172

chAritrakA sAkShAt mokShahetupanA

164
shAstrakartAkI pratij~nAkI pUrNatA sUchit

sUkShma parasamayakA svarUp

165
karanevAlI samApti
173

shuddhasamprayogako katha.nchit ba.ndhahetupanA

honese use mokShamArgapanekA niShedh

166

Page 0 of 264
PDF/HTML Page 29 of 293
single page version

namaH shrI sarvaj~navItarAgAy

shAstrasvAdhyAyakA ma.ngalAcharaN
o.nkAra.n bindusa.nyukta.n nitya.n dhyAyanti yoginaH.
kAmada.n mokShada.n chaiv
kArAy namo namaH.. 1 ..
aviralashabdaghanaughaprakShAlitasakalabhUtalakala~N.hkA.
munibhirupAsitatIrthA sarasvatI haratu no duritAn.. 2 ..
aj~nAnatimirAndhAnA.n j~nAnA~njanashalAkayA.
chakShurunmIlita.n yen tasmai shrIgurave namaH.. 3 ..

.. shrIparamagurave namaH, paramparAchAryagurave namaH ..

sakalakaluShavidhva.nsaka.n, shreyasA.n parivardhaka.n, dharmasambandhaka.n, bhavyajIvamanaHpratibodhakAraka.n, puNyaprakAshaka.n, pApapraNAshakamida.n shAstra.n shrI pa.nchAstikAyanAmadheya.n, asya mUlagranthakartAraH shrIsarvaj~nadevAstaduttaragranthakartAraH shrIgaNadharadevAH pratigaNadharadevAsteShA.n vachanAnusAramAsAdya AchAryashrIkundakundAchAryadevavirachita.n, shrotAraH sAvadhAnatayA shrR^iNavantu..

ma.ngala.n bhagavAn vIro ma.ngala.n gautamo gaNI.
ma.ngala.n kundakundAryo jainadharmo.astu ma.ngalam.. 9 ..
sarvama~N.hgalamA.ngalya.n sarvakalyANakAraka.n.
pradhAna.n sarvadharmANA.n jaina.n jayatu shAsanam.. 2 ..

Page 1 of 264
PDF/HTML Page 30 of 293
single page version

shrI sarvaj~navItarAgAy namaH
shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt
shrI
pa.nchAstikAyasa.ngrah
––1––
ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
shrImadmR^itachandrAchAryadevavirachitA samayavyAkhyA
sahajAnanda chaitanyaprakAshAy mahIyase.
namo.anekAntavishrAntamahimne paramAtmane.. 1..

------------------------------------------------------------------------------------------------
mUl gAthAo.n eva.n samayavyAkhyA nAmak TIkAke gujarAtI anuvAdakA
hindI rUpAntar

[pratham, granthake Adime.n shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt prAkR^itagAthAbaddha is ‘pa.nchAstikAyasa.ngrah’ nAmak shAstrakI ‘samayavyAkhyA’ nAmak sa.nskR^it TIkA rachanevAle AchArya shrI amR^itachandrAchAryadev shlok dvArA ma.ngalake hetu paramAtmAko namaskAr karate hai.nH–– [shlokArthaH––] sahaj Ananda eva.n sahaj chaitanyaprakAshamay honese jo ati mahAn hai tathA anekAntame.n sthit jisakI mahimA hai, us paramAtmAko namaskAr ho. [1]


Page 2 of 264
PDF/HTML Page 31 of 293
single page version

] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda

2

durnivAranayAnIkavirodhadhva.nsanauShadhiH.
syAtkArajIvitA jIyAjjainI siddhAntapaddhatiH.. 2..
samyagj~nAnAmalajyotirjananI dvinayAshrayA.
athAtaH samayavyAkhyA sa.nkShepeNA.abhidhIyate.. 3..

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[ab TIkAkAr AchAryadev shlok dvArA jinavANIkI stuti karate hai.nH––]

[shlokArthaH–] 1syAtkAr jisakA jIvan hai aisI jainI [–jinabhagavAnakI] siddhA.ntapaddhati – jo ki 2durnivAr nayasamUhake 3virodhakA nAsh karanevAlI auShadhi hai vah– jayava.nt ho. [2]

[ab TIkAkAr AchAryadev shlok dvArA is pa.nchAstikAyasa.ngrah nAmak shAstrakI TIkA rachane kI pratij~nA karate hai.n]

[shlokArthaH–] ab yahA.Nse, jo samyagj~nAnarUpI nirmal jyotikI jananI hai aisI dvinayAshrit [do nayo.nkA Ashray karanArI] 4samayavyAkhyA [pa.nchAstikAyasa.ngrah nAmak shAstrakI samayavyAkhyA nAmak TIkA] sa.nkShepase kahI jAtI hai. [3]

[ab, tIn shloko.n dvArA TIkAkAr AchAryadev atyanta sa.nkShepame.n yah batalAte hai.n ki is pa.nchAstikAyasa.ngrah nAmak shAstrame.n kin–kin viShayo.nkA nirUpaN haiH–––] ------------------------------------------------------- 1 ‘syAt’ pad jinadevakI siddhAntapaddhatikA jIvan hai. [syAt = katha.nchit; kisI apekShAse; kisI prakArase.] 2 durnivAr = nivAraN karanA kaThin; TAlanA kaThina. 3 pratyek vastu nityatva, anityatva Adi anek antamay [dharmamay] hai. vastukI sarvathA nityatA tathA sarvathA

anityatA mAnaneme.n pUrNa virodh Anepar bhI, katha.nchit [arthAt dravya–apekShAse] nityatA aur katha.nchit [arthAt
paryAy– apekShAse] anityatA mAnaneme.n ki.nchit virodh nahI.n.n AtA–aisA jinavANI spaShTa samajhAtI hai. isaprakAr
jinabhagavAnakI vANI syAdvAd dvArA [apekShA–kathanase] vastukA param yathArtha nirUpaN karake, nityatva–
anityatvAdi dharmo.nme.n [tathA un–un dharmo.nko batalAnevAle nayo.nme.n] avirodh [sumel] abAdhitarUpase siddha
karatI hai aur un dharmo.nke binA vastukI niShpatti hI nahI.n ho sakatI aisA nirbAdharUpase sthApit karatI hai.

4 samayavyAkhyA = samayakI vyAkhyA; pa.nchAstikAyakI vyAkhyA; dravyakI vyAkhyA; padArthakI vyAkhyA. [vyAkhyA = vyAkhyAn; spaShTa kathan; vivaraN; spaShTIkaraNa.]


Page 3 of 264
PDF/HTML Page 32 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan

[
3

pa~nchAstikAyaShaDdravyaprakAreN prarUpaNam.
pUrva.n mUlapadArthAnAmih sUtrakR^itA kR^itam.. 4..
jIvAjIvadviparyAyarUpANA.n chitravartmanAm.
tatonavapadArthAnA.n vyavasthA pratipAditA.. 5..
tatastattvaparij~nAnapUrveN tritayAtmanA.
proktA mArgeN kalyANI mokShaprAptirapashchimA.. 6..

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[shlokArthaH–] yahA.N pratham sutrakartAne mUl padArtho.nkA pa.nchAstikAy eve.n ShaDdravyake prakArase

prarUpaN kiyA hai [arthAt is shAstrake pratham adhikArame.n shrImadbhagavatkundakundAchAryadevane vishvake mUl padArtho.nkA pA.Nch astikAy aur Chah dravyakI paddhatise nirUpaN kiyA hai]. [4]

[shlokArthaH–] pashchAt [dUsare adhikArame.n], jIv aur ajIv– in do kI paryAyo.nrUp nav padArtho.nkI–ki jinake mArga arthAt kArya bhinna–bhinna prakArake hai.n unakI–vyavasthA pratipAdit kI hai. [5]

[shlokArthaH–] pashchAt [dUsare adhikArake antame.n] , tattvake parij~nAnapUrvak [pa.nchAstikAy, ShaDdravya tathA nav padArtho.nke yathArtha j~nAnapUrvak] trayAtmak mArgase [samyagdarshan j~nAnachAritrAtmak mArgase] kalyANasvarUp uttam mokShaprApti kahI hai. [6] -------------------------------------------------------------------------- is shAstrake kartA shrImadbhagavatkundakundAchAryadev hai.n. unake dUsare nAm padmana.ndI, vakragrIvAchArya,

elAchArya aur gR^iddhapichChAchArya hai.n. shrI jayasenAchAryadev is shAstrakI tAtparyavR^itti nAmak TIkA prArambha
karate hue likhate hai.n kiH–– ‘ab shrI kumArana.ndI–siddhA.ntidevake shiShya shrImatkundakundAchAryadevane–
jinake dUsare nAm padmana.ndI Adi the unho.nne – prasiddhakathAnyAyase pUrvavidehame.n jAkar vItarAg–
sarvaj~na sIma.ndharasvAmI tIrtha.nkaraparamadevake darshan karake, unake mukhakamalase nIkalI huI divya vANIke
shravaNase avadhArit padArtha dvArA shuddhAtmatattvAdi sArabhUt artha grahaN karake, vahA.Nse lauTakar
a.ntaHtattva eva.n bahiHtattvake gauN–mukhya pratipAdanake hetu athavA shivakumAramahArAjAdi sa.nkSheparuchi
shiShyo.nke pratibodhanArtha rache hue pa.nchAstikAyaprAbhR^itashAstrakA yathAkramase adhikArashuddhipUrvak
tAtparyArtharUp vyAkhyAn kiyA jAtA hai.

Page 4 of 264
PDF/HTML Page 33 of 293
single page version

] pa.nchAstikAyasa.ngrah

[bhagavAnashrIkundakunda

4

ath sUtrAvatAraH–

Idasadava.ndiyANa.n tihuaNahidamadhuravisadavakkANa.n.
a.ntAtIdaguNANa.n Namo jiNANa.n jidabhavANa.n.. 1..

indrashatavanditebhyastribhuvanahitamudharavishadavAkyebhyaH.
antAtItaguNebhyo namo jinebhyo jitabhavebhyaH.. 1..

athAtra ‘namo jinebhyaH’ ityanen jinabhAvanamaskArarUpamasAdhAraNa.n shAstrasyAdau ma~N.hgalamupAttam. anAdinA sa.ntAnen pravarttamAnA anAdinaiv sa.ntAnen pravarttamAnairindrANA.n shatairvanditA ye ityanen sarvadaiv ---------------------------------------------------------------------------------------------------------

ab [shrImadbhagatvakundakundAchAryadevavirachit] gAthAsUtrakA avataraN kiyA jAtA haiH–––

gAthA 1

anvayArthaH– [indrashatavanditebhyaH] jo so indro.nse vandit hai.n, [tribhuvanahitamadhuravishadavAkyebhyaH] tIn lokako hitakar, madhur eva.n vishad [nirmal, spaShTa] jinakI vANI hai, [antAtItaguNebhyaH] [chaitanyake ananta vilAsasvarUp] ananta guN jinako vartatA hai aur [jitabhavebhyaH] jinho.nne bhav par vijay prApta kI hai, [jinebhyaH] un jino.nko [namaH] namaskAr ho.

TIkAH– yahA.N [is gAthAme.n] ‘jino.nko namaskAr ho’ aisA kahakar shAstrake Adime.n jinako bhAvanamaskArarUp asAdhAraN 1ma.ngal kahA. ‘jo anAdi pravAhase pravartate [–chale Arahe ] hue anAdi pravAhase hI pravartamAn [–chale Arahe] 2sau sau indro.nse.nvandit hai.n’ aisA kahakar sadaiv devAdhidevapaneke kAraN ve hI [jinadev hI] asAdhAraN namaskArake yogya hai.n aisA kahA. --------------------------------------------------------------------------

1. malako arthAt pApako gAle––naShTa kare vah ma.ngal hai, athavA sukhako prApta kare––lAye vah ma.ngal haie.
2. bhavanavAsI devo.nke 40 indra, vyantar devo.nke 32, kalpavAsI devo.nke ra4, jyotiShka devo.nke 2, manuShyo.nkA 1
aur tirya.ncho.nkA 1– isaprakAr kul 100 indra anAdi pravAharUpase.n chale Arahe hai.n .

shat–indrava.ndit, trijagahit–nirmal–madhur vadanArane,

niHsIm guN dharanArane, jitabhav namu.n jinarAjane. 1.


Page 5 of 264
PDF/HTML Page 34 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan

[
5

devadhidevatvAtteShAmevAsAdhAraNanamaskArArhatvamuktam. tribhuvanamurdhvAdhomadhyalokavartI samasta ev jIvalokastasmai nirvyobAdhavishuddhAtmatattvopalambho–pAyAbhidhAyitvAddhita.n paramArtharasikajanamanohAritvAnmadhura.n, nirastasamastasha.nkAdidoShAspadatvAdvi–shada.n vAkya.n divyo dhvaniryeShAmityanen samastavastuyAthAtmyopadeshitvAtprekShAvatpratIkShyatvamAkhyAtam. antamatItaH kShetrAnavachChinnaH kAlAnavachChinnashcha paramachaitanyashaktivilAsalakShaNo guNo yeShAmityanen tu paramAdbhutaj~nAnAtishayaprakAshanAdavAptaj~nAnAtishayAnAmapi yogIndrANA.n vandhatvamuditam. jito bhav Ajava.njavo yairityanen tu kutakR^ityatvaprakaTanAtta evAnyeShAmakR^itakR^ityAnA.n sharaNamityupadiShTam. iti sarvapadAnA.n tAtparyam.. 1.. --------------------------------------------------------------------------------------------- ‘jinakI vANI arthAt divyadhvani tIn lokako –Urdhva–adho–madhya lokavartI samasta jIvasamuhako– nirbAdh vishuddha AtmatattvakI upalabdhikA upAy kahanevAlI honese hitakar hai, paramArtharasik jano.nke manako haranevAlI honese madhur hai aur samasta sha.nkAdi doSho.nke sthAn dUr kar denese vishad [nirmal, spaShTa] hai’ ––– aisA kahakar [jinadev] samasta vastuke yathArtha svarUpake upadeshak honese vichArava.nt buddhimAn puruSho.nke bahumAnake yogya hai.n [arthAt jinakA upadesh vichArava.nt buddhimAn puruSho.nko bahumAnapUrvak vichAranA chAhiye aise hai.n] aisA kahA. ‘ananta–kShetrase anta rahit aur kAlase anta rahit–––paramachaitanyashaktike vilAsasvarUp guN jinako vartatA hai’ aisA kahakar [jino.nko] param adabhut j~nAnAtishay pragaT honeke kAraN j~nAnAtishayako prApta yogandro.nse bhI va.ndya hai aisA kahA. ‘bhav arthAt sa.nsAr par jinho.nne vijay prApta kI hai’ aisA kahakar kR^itakR^ityapanA pragaT ho jAnese ve hI [jin hI] anya akR^itakR^itya jIvo.nko sharaNabhUt hai.n aisA upadesh diyA.– aisA sarva pado.nkA tAtparya hai.

bhAvArthaH– yahA.N jinabhagavanto.nke chAr visheShaNo.nkA varNan karake unhe.n bhAvanamaskAr kiyA hai. [1] pratham to, jinabhagavanta sau indro.nse va.ndya hai.n. aise asAdhAraN namaskArake yogya anya koI nahI.n hai, kyo.nki devo.n tathA asuro.nme.n yuddha hotA hai isalie [devAdhidev jinabhagavAnake atirikta] anya koI bhI dev sau indro.nse vandit nahI.n hai. [2] dUsare, jinabhagavAnakI vANI tInalokako shuddha AtmasvarUpakI prAptikA upAy darshAtI hai isalie hitakar hai; vItarAg nirvikalpa samAdhise utpanna sahaj –apUrva paramAnandarUp pAramArthik sukharasAsvAdake rasik jano.nke manako haratI hai isalie [arthAt param samarasIbhAvake rasik jIvo.nko mudit karatI hai isalie] madhur hai;


Page 6 of 264
PDF/HTML Page 35 of 293
single page version

] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda

6

shuddha jIvAstikAyAdi sAt tattva, nav padArtha, Chah dravya aur pA.Nch astikAyakA sa.nshay–vimoh– vibhram rahit nirUpaN kratI hai isalie athavA pUrvAparavirodhAdi doSh rahit honese athavA yugapad sarva jIvo.nko apanI–apanI bhAShAme.n spaShTa arthakA pratipAdan karatI hai isalie vishad–spaShTa– vyakta hai. isaprakAr jinabhagavAnakI vANI hI pramANabhUt hai; ekAntarUp apauruShey vachan yA vichitra kathArUp kalpit purANavachan pramANabhUt nahI.n hai. [3] tIsare, ananta dravya–kShetra–kAl–bhAvakA jAnanevAlA ananta kevalaj~nAnaguN jinabhagavanto.nko vartatA hai. isaprakAr buddhi Adi sAt R^iddhiyA.N tathA matij~nAnAdi chaturvidh j~nAnase sampanna gaNadharadevAdi yogandro.nse bhI ve va.ndya hai.n. [4] chauthe, pA.Nch prakArake sa.nsArako jinabhagavanto.nne jItA hai. isaprakAr kR^itakR^ityapaneke kAraN ve hI anya akR^itakR^itya jIvo.nko sharaNabhUt hai, dUsarA koI nahI.n.– isaprakAr chAr visheShaNo.nse yukta jinabhagavanto.nko gra.nthake Adime.n bhAvanamaskAr karake ma.ngal kiyA.

prashnaH– jo shAstra svaya.n hI ma.ngal hai.n, usakA ma.ngal kisalie kiyA jAtA hai?

uttaraH– bhaktike hetuse ma.ngalakA bhI ma.ngal kiyA jAtA hai. sUryakI dIpakase , mahAsAgarakI jalase, vAgIshvarIkI [sarasvatI] kI vANIse aur ma.ngalakI ma.ngalase archanA kI jAtI hai .. 1..

-------------------------------------------------------------------------- is gAthAkI shrIjayasenAchAryadevakR^it TIkAme.n, shAstrakA ma.ngal shAstrakA nimitta, shAstrakA hetu [phal], shAstrakA

parimAN, shAstrakA nAm tathA shAstrake kartA– in Chah viShayo.nkA vistR^it vivechan kiyA hai.

punashcha, shrI jayasenAchAryadevane is gAthAke shabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha eva.n bhAvArtha samajhAkar, ‘isaprakAr vyAkhyAnakAlame sarvatra shabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha aur bhAvArtha prayukta karane yogya hai.n’ ––– aisA kahA hai.


Page 7 of 264
PDF/HTML Page 36 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan

[
7

samaNamuhuggadamaTTha.n chaduggadiNivAraNa.n saNivvANa.n.
eso paNamiy sirasA samayamiya.n saNah vochChAmi.. 2..

shramaNamukhodgatArtha.n chaturgatinivAraNa.n sanirvANam.
eSh praNamya shirasA samayamima.n shR^iNut vakShyAmi.. 2..

samayo hyAgamaH. tasya praNAmapUrvakamAtmanAbhidhAnamatra pratij~nAtam. yujyate hi sa praNantumabhidhAtu.n chAptopadiShThatve sati saphalatvAt. tatrAptopadiShTatvamasya shramaNamukhodgatArthattvAt. shramaNA hi mahAshramaNAH sarvaj~navItarAgAH. arthaH punaranekashabdasa.nbandhenAbhidhIyamAno vastutayaiko.abhidheya. saphalatva.n tu chatasR^iNA.n ---------------------------------------------------------------------------------------------

gAthA 2
anvayArthaH– [shramaNamukhodgatArthe] shramaNake mukhase nikale hue arthamay [–sarvaj~na mahAmunike

mukhase kahe gaye padArtho.nkA kathan karanevAle], [chaturgatinivAraNa.n] chAr gatikA nivAraN karanevAle aur [sanirvANam] nirvAN sahit [–nirvANake kAraNabhUt] – [ima.n samaya.n] aise is samayako [shirasA praNamya] shirasA naman karake [eShavakShyAmi] mai.n usakA kathan karatA hU.N; [shrR^iNut] vah shravaN karo.

TIkAH– samay arthAt Agam; use praNAm karake svaya.n usakA kathan kare.nge aisI yahA.N

[shrImadbhagavatkundakundAchAryadevane] pratij~nA kI hai. vah [samay] praNAm karane eva.n kathan karane yogya hai, kyo.nki vah Apta dvArA upadiShTa honese saphal hai. vahA.N, usakA Apta dvArA upadiShTapanA isalie hai ki jisase vah ‘shramaNake mukhase nikalA huA arthamay’ hai. ‘shramaN’ arthAt mahAshramaN– sarvaj~navItarAgadev; aur ‘artha’ arthAt anek shabdo.nke sambandhase kahA jAnevAlA, vasturUpase ek aisA padArtha. punashcha usakI [–samayakI] saphalatA isalie hai ki jisase vah samay

--------------------------------------------------------------------------

Apta = vishvAsapAtra; pramANabhUt; yathArtha vaktA. [sarvaj~nadev samasta vishvako prati samay sa.npUrNarUpase jAn rahe
hai.n aur ve vItarAg [moharAgadveSharahit] honeke kAraN unhe.n asatya kahanekA leshamAtra prayojan nahI.n rahA hai;
isalie vItarAg–sarvaj~nadev sachamuch Apta hai.n. aise Apta dvArA Agam upadiShTa honese vah [Agam] saphal
hai.n.]
A samayane shiranamanapUrvak bhAkhu.n Chu.n sUNajo tame;
jinavadananirgat–arthamay, chaugatiharaN, shivahetu Che. 2.

Page 8 of 264
PDF/HTML Page 37 of 293
single page version

] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda

8

nArakatiryagmanuShyadevatvalakShaNAnA.n gatInA.n nivAraNatvAt pArata.nkryanivR^ittilakShaNasya nirvANasya shuddhAtmatattvopalambharUpasya paramparayA kAraNatvAt svAta.nkryaprAptilakShaNasya cha phalasya sadbhAvAditi.. 2..

samavAo pa.nchaNha.n samau tti jiNuttamehi.n paNNatta.n.
so chev havadi loo tatto amio aloo kha.n.. 3..

samavAdaH samavAyo vA pa.nchAnA.n samay iti jinottamaiH praj~naptam.
sa cha ev bhavati lokastato.amito.alokaH kham.. 3..

---------------------------------------------------------------------------------------------

[1] ‘nArakatva’ tiryachatva, manuShyatva tathA devatvasvarUp chAr gatiyo.nkA nivAraN’ karane ke kAraN aur [2] shuddhAtmatattvakI upalabdhirUp ‘nirvANakA paramparAse kAraN’ honeke kAraN [1] parata.ntratAnivR^iti jisakA lakShaN hai aur [2] svata.ntratAprApti jisakA lakShaN hai –– aise 1phal sahit hai.

bhAvArthaH– vItarAgasarvaj~na mahAshramaNake mukhase nIkale hue shabdasamayako koI Asannabhavya puruSh sunakar, us shabdasamayake vAchyabhUt pa.nchAstikAyasvarUp artha samayako jAnatA hai aur usame.n AjAne vAle shuddhajIvAstikAyasvarUp arthame.n [padArthame.n] vItarAg nirvikalpa samAdhi dvArA sthit rahakar chAr gatikA nivAraN karake, nirvAN prApta karake, svAtmotpanna, anAkulatAlakShaN, ananta sukhako prApta karatA hai. is kAraNase dravyAgamarUp shabdasamay namaskAr karane tathA vyAkhyAn karane yogya hai..2..

gAthA 3
anvayArthaH– [pa.nchAnA.n samavAdaH] pA.Nch astikAyakA samabhAvapUrvak nirUpaN [vA] athavA [samavAyaH]

-------------------------------------------------------------------------- mUl gAthAme.n ‘samavAo’ shabda haie; sa.nskR^it bhAShAme.n usakA artha ‘samavAdaH’ bhI hotA hai aur ‘ samavAyaH’ bhI

hotA hai.

1. chAr gatikA nivAraN [arthAt paratantratAkI nivR^iti] aur nirvANakI utpatti [arthAt svatantratAkI prApti]

vah samayakA phal hai.

samavAd vA samavAy pA.nch taNo samay– bhAkhyu.n jine;
te lok Che, AgaL amAp alok AbhasvarUp Che. 3.

Page 9 of 264
PDF/HTML Page 38 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan

[
9

tatra cha pa~nchAnAmastikAyAnA.n samo madhyastho rAgadveShAbhyAmanupahato varNapadavAkya–sanniveshavishiShTaH pATho vAdaH shabdasamayaH shabdAgam iti yAvat. teShAmev mithyAdarshanodayochChede sati samyagvAyaH parichChedo j~nAnasamayo j~nAnagam iti yAvat. teShAmevAbhidhAnapratyayaparichChinnAnA.n vasturUpeN samavAyaH sa.ndhAto.arthasamayaH sarvapadArthasArtha iti yAvat. tadatra j~nAnasamayaprasiddhayartha shabdasamayasambandhenArthasamay o.abhidhAtumabhipretaH. ath tasyaivArthasamayasya dvaividhya.n lokAlok–vikalpAt.

--------------------------------------------------------------------------------------------- unakA samavAy [–pa.nchAstikAyakA samyak bodh athavA samUh] [samayaH] vah samay hai [iti] aisA [jinottamaiH praj~naptam] jinavaro.nne kahA hai. [saH cha ev lokaH bhavati] vahI lok hai. [–pA.Nch astikAyake samUh jitanA hI lok hai.]; [tataH] usase Age [amitaH alokaH] amAp alok [kham] AkAshasvarUp hai.

TIkAH– yahA.N [is gAthAme.n shabdarUpase, j~nAnarUpase aur artharUpase [–shabdasamay, j~nAnasamay aur arthasamay]– aise tIn prakArase ‘samay’ shabdakA artha kahA hai tathA lok–alokarUp vibhAg kahA hai.

vahA.N, [1] ‘sam’ arthAt madhyastha yAnI jo rAgadveShase vikR^it nahI.n huA; ‘vAd’ arthAt varNa [akShar], pad [shabda] aur vAkyake samUhavAlA pATha. pA.Nch astikAyakA ‘samavAd’ arthAt madhyastha [–rAgadveShase vikR^it nahI.n huA] pATh [–maukhik yA shAstrArU.Dh.h.h nirUpaN] vah shabdasamay hai, arthAt shabdAgam vah shabdasamay hai. [2] mithyAdarshanake udayakA nAsh hone par, us pa.nchAstikAyakA hI samyak avAy arthAt samyak j~nAn vah j~nAnasamay hai, arthAt j~nAnAgam vah j~nAnasamay hai. [3] kathanake nimittase j~nAt hue us pa.nchAstikAyakA hI vasturUpase samavAy arthAt samUh vah arthasamay hai, arthAt sarvapadArthasamUh vah arthasamay hai. usame.n yahA.N j~nAn samayakI prasiddhike hetu shabdasamayake sambandhase arthasamayakA kathan [shrImadbhagavatkundakundAchAryadev] karanA chAhate hai.n. -------------------------------------------------------------------------- samavAy =[1] sam+avAy; samyak avAy; samyak j~nAna. [2] samUha. [is pa.nchAstikAyasa.ngrah shAstrame.n yahA.N

kAladvavyako–– ki jo dravya hone par bhI astikAy nahI.n hai use ––vivakShAme.n gauN karake ‘pa.nchAstikAyakA
samavAy vah samay hai.’ aisA kahA hai; isaliye ‘Chah dravyakA samavAy vah samay hai’ aise kathanake bhAvake sAth
is kathanake bhAvakA virodh nahI.n samajhanA chAhiye, mAtra vivakShAbhed hai aisA samajhanA chAhiye. aur isI prakAr
anya sthAn par bhI vivakShA samajhakar aviruddha artha samajh lenA chAhiye]

Page 10 of 264
PDF/HTML Page 39 of 293
single page version

] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda

10

sa ev pa~nchAstikAyasamavAyo yAvA.nstAvA.NllokastataH paramamito.ananto hyalokaH, sa tu nAbhAvamAtra.n kintu tatsamavAyAtiriktaparimANamanantakShetra.n khamAkAshamiti.. 3..

jIvA puggalakAyA dhammAdhammA tahev AvAsa.n.
atthittamhi ya NiyadA aNaNNamaiyA auNamaha.ntA.. 4..

jIvAH pudgalakAyA dharmo dharmau tathaiv AkAsham.
astitve cha niyatA ananyamayA aNumahAntaH.. 4..

--------------------------------------------------------------------------------------------- ab, usI arthasamayakA, 1lok aur alokake bhedake kAraN dvividhapanA hai. vahI pa.nchAstikAyasamUh jitanA hai, utanA lok hai. usase Age amAp arthAt ananta alok hai. vah alok abhAvamAtra nahI.n hai kintu pa.nchAstikAyasamUh jitanA kShetra Cho.D.h.h kar sheSh ananta kShetravAlA AkAsh hai [arthAt alok shUnyarUp nahI.n hai kin.ntu shuddha AkAshadravyarUp hai.. 3..

gAthA 4

anvayArthaH– [jIvAH] jIv, [pudgalakAyAH] pudgalakAy, [dharmAdharmau] dharma, adharma [tathA ev] tathA [AkAsham] AkAsh [astitve niyatAH] astitvame.n niyat, [ananyamayAH] [astitvase] ananyamay [cha] aur [aNumahAntaH] aNumahAn [pradeshase baDe] hai.n. -------------------------------------------------------------------------- 1. ‘lokyante drashyante jIvAdipadArthA yatra sa lokaH’ arthAt jahA.N jIvAdipadArtha dikhAI dete hai.n, vah lok hai. aNumahAn=[1] pradeshame.n baDe arthAt anekapradeshI; [2] ekapradeshI [vyakti–apekShAse] tathA anekapradeshI

[shakti–apekShAse].

jIvadravya, pudgalakAy, dharma, adharma ne AkAsh e
astitvaniyat, ananyamay ne aNumahAn padArtha Che. 4.

Page 11 of 264
PDF/HTML Page 40 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan

[
11

atra pa~nchAstikAyAnA.n visheShasa.nj~nA sAmAnyavisheShAstitva.n kAyatva.n choktam. tatra jIvAH pudgalAH dharmAdharmau AkAshamiti teShA.n visheShasa.nj~nA anvarthAH pratyeyAH. sAmAnyavisheShAstitva~ncha teShAmutpAdavyayadhrauvyamayyA.n sAmAnyavisheShasattAyA.n niyatatvAdvay vasthitatvAdavaseyam. astitve niyatAnAmapi na teShAmanyamayatvam, yataste sarvadaivAnanya–mayA AtmanirvR^ittAH. ananyamayatve.api teShAmastitvaniyatatva.n nayaprayogAt. dvau hi nayau bhagavatA praNItau– dravyArthikaH paryAyArthikashcha. tatra na khalvekanayAyattAdeshanA kintu tadubhayAyatA. tataH paryAyArthAdeshAdastitve svataH katha.nchidbhinna.api vyavasthitAH dravyArthAdeshAtsvayamev santaH sato.ananyamayA bhavantIti. kAyatvamapi teShAmaNumahattvAt. aNavo.atra pradeshA mUrto.amUrtAshcha nirvibhAgA.nshAstaiH mahAnto.aNumahAntaH pradeshaprachayAtmakA iti siddha.n teShA.n kAyatvam. aNubhyA.n. mahAnta itiH vyatpattyA ---------------------------------------------------------------------------------------------

TIkAH– yahA.N [is gAthAme.n] pA.Nch astikAyo.nkI visheShasa.nj~nA, sAmAnya visheSh–astitva tathA kAyatva kahA hai.

vahA.N jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAsh–yah unakI visheShasa.nj~nAe.N anvartha jAnanA.

ve utpAd–vyay–dhrauvyamayI sAmAnyavisheShasattAme.n niyat– vyavasthit [nishchit vidyamAn] honese

unake sAmAnyavisheSh–astitva bhI hai aisA nishchit karanA chAhiye. ve astitvame.n niyat hone par bhI [jisaprakAr bartaname.n rahanevAlA ghI bartanase anyamay hai usIprakAr] astitvase anyamay nahI.n hai; kyo.nki ve sadaiv apanese niShpanna [arthAt apanese sat] honeke kAraN [astitvase] ananyamay hai [jisaprakAr agni uShNatAse ananyamay hai usIprakAr]. ‘astitvase ananyamay’ hone par bhI unakA ‘astitvame.n niyatapanA’ nayaprayogase hai. bhagavAnane do nay kahe hai – dravyArthik aur paryAyArthika. vahA.N kathan ek nayake AdhIn nahI.n hotA kintu un dono.n nayo.nke AdhIn hotA hai. isaliye ve paryAyArthik kathanase jo apanese katha.nchit bhinna bhI hai aise astitvame.n vyavasthit [nishchit sthit] hai.n aur dravyArthik kathanase svayamev sat [–vidyamAn] honeke kAraN astitvase ananyamay hai.n. --------------------------------------------------------------------------- anvartha=arthakA anusaraN karatI huI; arthAnusAra. [pA.Nch astikAyo.nke nAm unake arthAnusAr hai.n.]