Page -8 of 264
PDF/HTML Page 21 of 293
single page version
vyavahArako upachAramAtra mAnakar usake dvArA vastukA shraddhAn barAbar kiyA jAve to vah kAryakArI
ho, aur yadi nishchayakI bhA.Nti vyavahAr bhI satyabhUt mAnakar ‘vastu aisI hI hai’ aisA shraddhAn kiyA
jAve to vah ulTA akAryakArI ho jAye. yahI puruShArthasiddhayupAyame.n kahA haiH–
vyavahAramev kevalamavaiti yastasya deshanA nAsti..
mANavak ev si.nho yathA bhavatyanavagItasi.nhasya.
vyavahAr ev hi tathA nishchayatA.n yAtyanishchayaj~nasya..
sachche si.nhako na samajhatA use to bilAv hI si.nh hai, usI prakAr jo nishchayako nahI.n samajhatA
usake to vyavahAr hI nishchayapaneko prApta hotA hai.
Page -7 of 264
PDF/HTML Page 22 of 293
single page version
kathan kiyA thA tadanusAr to ve nishchayakA a.ngIkAr karate hai.n aur jis prakAr kevalavyavahArAbhAsake
avalimbayo.nkA kathan kiyA thA tadanusAr vyavahArakA a.ngIkAr karate hai.n. yadyapi is prakAr a.ngIkAr
karaneme.n dono.n nayo.nme.n virodh hai, tathApi kare.n kyA? dono.n nayo.nkA sachchA svarUp to bhAsit huA nahI.n
hai aur jinamatame.n do nay kahe hai.n uname.nse kisIko Cho.DA bhI nahI.n jAtA. isaliye bhramapUrvak dono.n
nayokA.n sAdhan sAdhate hai.n. un jIvo.nko bhI mithyAdraShTi jAnanA.
kahI.n do hai.n nahI.n, mokShamArgakA nirUpaN do prakArase hai. jahA.N.n sachche mokShamArgako mokShamArga nirUpaN
kiyA hai vah nishchayamokShamArga hai, aur jahA.N.n.n mokShamArga to hai nahI.n kintu mokShamArgakA nimitta haie athavA
sahachArI hai, use upachArase mokShamArga kahe.n vah vyavahAramokShamArga hai; kyo.nki nishchay–vyavahArakA sarvatra
aisA hI lakShaN hai. sachchA nirUpaN so nishchay, upachAr nirUpaN so vyavahAra. isaliye nirUpaNakI
apekShAse do prakAse mokShamArga jAnanA. para.ntu ek nishchayamokShamArga hai tathA ek vyavahAramokShamArga hai is
prakAr do mokShamArga mAnanA mithyA hai.
Page -6 of 264
PDF/HTML Page 23 of 293
single page version
usakA kathan karane sambandhI
abhAv
kA utpAd nahI.n hotA usakA
hone
vibhAg
sAmAnya
kathan
prakAr
dravya–
honepar
honekA
Page -5 of 264
PDF/HTML Page 24 of 293
single page version
viShay
se pR^ithakatva tathA dehAntarame.n gaman kA
pUrvak, dravya aur guNo.nke abhinna–
pramANatvakI vyavasthA
Page -4 of 264
PDF/HTML Page 25 of 293
single page version
viShay
akartApanA
Page -3 of 264
PDF/HTML Page 26 of 293
single page version
viShay
sambandhI
sUchanA
kathan
abhAv
svarUp
kahakar
Page -2 of 264
PDF/HTML Page 27 of 293
single page version
viShay
27
30
sUchanA
Page -1 of 264
PDF/HTML Page 28 of 293
single page version
viShay
niyat
Page 0 of 264
PDF/HTML Page 29 of 293
single page version
kAmada.n mokShada.n chaiv
munibhirupAsitatIrthA sarasvatI haratu no duritAn.. 2 ..
chakShurunmIlita.n yen tasmai shrIgurave namaH.. 3 ..
bhavyajIvamanaHpratibodhakAraka.n, puNyaprakAshaka.n, pApapraNAshakamida.n shAstra.n
shrI pa.nchAstikAyanAmadheya.n, asya mUlagranthakartAraH
shrIsarvaj~nadevAstaduttaragranthakartAraH shrIgaNadharadevAH pratigaNadharadevAsteShA.n
vachanAnusAramAsAdya AchAryashrIkundakundAchAryadevavirachita.n, shrotAraH
sAvadhAnatayA shrR^iNavantu..
ma.ngala.n kundakundAryo jainadharmo.astu ma.ngalam.. 9 ..
pradhAna.n sarvadharmANA.n jaina.n jayatu shAsanam.. 2 ..
Page 1 of 264
PDF/HTML Page 30 of 293
single page version
namo.anekAntavishrAntamahimne paramAtmane.. 1..
‘pa.nchAstikAyasa.ngrah’ nAmak shAstrakI ‘samayavyAkhyA’ nAmak sa.nskR^it TIkA rachanevAle AchArya shrI
amR^itachandrAchAryadev shlok dvArA ma.ngalake hetu paramAtmAko namaskAr karate hai.nH––
Page 2 of 264
PDF/HTML Page 31 of 293
single page version
syAtkArajIvitA jIyAjjainI siddhAntapaddhatiH.. 2..
samyagj~nAnAmalajyotirjananI dvinayAshrayA.
athAtaH samayavyAkhyA sa.nkShepeNA.abhidhIyate.. 3..
2 durnivAr = nivAraN karanA kaThin; TAlanA kaThina.
3 pratyek vastu nityatva, anityatva Adi anek antamay [dharmamay] hai. vastukI sarvathA nityatA tathA sarvathA
paryAy– apekShAse] anityatA mAnaneme.n ki.nchit virodh nahI.n.n AtA–aisA jinavANI spaShTa samajhAtI hai. isaprakAr
jinabhagavAnakI vANI syAdvAd dvArA [apekShA–kathanase] vastukA param yathArtha nirUpaN karake, nityatva–
anityatvAdi dharmo.nme.n [tathA un–un dharmo.nko batalAnevAle nayo.nme.n] avirodh [sumel] abAdhitarUpase siddha
karatI hai aur un dharmo.nke binA vastukI niShpatti hI nahI.n ho sakatI aisA nirbAdharUpase sthApit karatI hai.
4 samayavyAkhyA = samayakI vyAkhyA; pa.nchAstikAyakI vyAkhyA; dravyakI vyAkhyA; padArthakI vyAkhyA.
[vyAkhyA = vyAkhyAn; spaShTa kathan; vivaraN; spaShTIkaraNa.]
Page 3 of 264
PDF/HTML Page 32 of 293
single page version
pUrva.n mUlapadArthAnAmih sUtrakR^itA kR^itam.. 4..
tatonavapadArthAnA.n vyavasthA pratipAditA.. 5..
tatastattvaparij~nAnapUrveN tritayAtmanA.
proktA mArgeN kalyANI mokShaprAptirapashchimA.. 6..
padArtho.nkA pA.Nch astikAy aur Chah dravyakI paddhatise nirUpaN kiyA hai]. [4]
[5]
mArgase] kalyANasvarUp uttam mokShaprApti kahI hai. [6]
karate hue likhate hai.n kiH–– ‘ab shrI kumArana.ndI–siddhA.ntidevake shiShya shrImatkundakundAchAryadevane–
jinake dUsare nAm padmana.ndI Adi the unho.nne – prasiddhakathAnyAyase pUrvavidehame.n jAkar vItarAg–
sarvaj~na sIma.ndharasvAmI tIrtha.nkaraparamadevake darshan karake, unake mukhakamalase nIkalI huI divya vANIke
shravaNase avadhArit padArtha dvArA shuddhAtmatattvAdi sArabhUt artha grahaN karake, vahA.Nse lauTakar
a.ntaHtattva eva.n bahiHtattvake gauN–mukhya pratipAdanake hetu athavA shivakumAramahArAjAdi sa.nkSheparuchi
shiShyo.nke pratibodhanArtha rache hue pa.nchAstikAyaprAbhR^itashAstrakA yathAkramase adhikArashuddhipUrvak
tAtparyArtharUp vyAkhyAn kiyA jAtA hai.
Page 4 of 264
PDF/HTML Page 33 of 293
single page version
a.ntAtIdaguNANa.n Namo jiNANa.n jidabhavANa.n.. 1..
antAtItaguNebhyo namo jinebhyo jitabhavebhyaH.. 1..
[chaitanyake ananta vilAsasvarUp] ananta guN jinako vartatA hai aur [jitabhavebhyaH] jinho.nne bhav par
vijay prApta kI hai, [jinebhyaH] un jino.nko [namaH] namaskAr ho.
aur tirya.ncho.nkA 1– isaprakAr kul 100 indra anAdi pravAharUpase.n chale Arahe hai.n .
Page 5 of 264
PDF/HTML Page 34 of 293
single page version
jIvalokastasmai nirvyobAdhavishuddhAtmatattvopalambho–pAyAbhidhAyitvAddhita.n
paramArtharasikajanamanohAritvAnmadhura.n, nirastasamastasha.nkAdidoShAspadatvAdvi–shada.n vAkya.n divyo
dhvaniryeShAmityanen samastavastuyAthAtmyopadeshitvAtprekShAvatpratIkShyatvamAkhyAtam. antamatItaH
kShetrAnavachChinnaH kAlAnavachChinnashcha paramachaitanyashaktivilAsalakShaNo guNo yeShAmityanen tu
paramAdbhutaj~nAnAtishayaprakAshanAdavAptaj~nAnAtishayAnAmapi yogIndrANA.n vandhatvamuditam. jito bhav
Ajava.njavo yairityanen tu kutakR^ityatvaprakaTanAtta evAnyeShAmakR^itakR^ityAnA.n sharaNamityupadiShTam. iti
sarvapadAnA.n tAtparyam.. 1..
‘jinakI vANI arthAt divyadhvani tIn lokako –Urdhva–adho–madhya lokavartI samasta jIvasamuhako–
nirbAdh vishuddha AtmatattvakI upalabdhikA upAy kahanevAlI honese hitakar hai, paramArtharasik jano.nke
manako haranevAlI honese madhur hai aur samasta sha.nkAdi doSho.nke sthAn dUr kar denese vishad [nirmal,
spaShTa] hai’ ––– aisA kahakar [jinadev] samasta vastuke yathArtha svarUpake upadeshak honese
vichArava.nt buddhimAn puruSho.nke bahumAnake yogya hai.n [arthAt jinakA upadesh vichArava.nt buddhimAn puruSho.nko
bahumAnapUrvak vichAranA chAhiye aise hai.n] aisA kahA. ‘ananta–kShetrase anta rahit aur kAlase anta
rahit–––paramachaitanyashaktike vilAsasvarUp guN jinako vartatA hai’ aisA kahakar [jino.nko] param
adabhut j~nAnAtishay pragaT honeke kAraN j~nAnAtishayako prApta yogandro.nse bhI va.ndya hai aisA kahA. ‘bhav
arthAt sa.nsAr par jinho.nne vijay prApta kI hai’ aisA kahakar kR^itakR^ityapanA pragaT ho jAnese ve
hI [jin hI] anya akR^itakR^itya jIvo.nko sharaNabhUt hai.n aisA upadesh diyA.– aisA sarva pado.nkA tAtparya
hai.
kyo.nki devo.n tathA asuro.nme.n yuddha hotA hai isalie [devAdhidev jinabhagavAnake atirikta] anya koI bhI
dev sau indro.nse vandit nahI.n hai. [2] dUsare, jinabhagavAnakI vANI tInalokako shuddha AtmasvarUpakI
prAptikA upAy darshAtI hai isalie hitakar hai; vItarAg nirvikalpa samAdhise utpanna sahaj –apUrva
paramAnandarUp pAramArthik sukharasAsvAdake rasik jano.nke manako haratI hai isalie [arthAt param
samarasIbhAvake rasik jIvo.nko mudit karatI hai isalie] madhur hai;
Page 6 of 264
PDF/HTML Page 35 of 293
single page version
vibhram rahit nirUpaN kratI hai isalie athavA pUrvAparavirodhAdi doSh rahit honese athavA yugapad sarva
jIvo.nko apanI–apanI bhAShAme.n spaShTa arthakA pratipAdan karatI hai isalie vishad–spaShTa– vyakta hai.
isaprakAr jinabhagavAnakI vANI hI pramANabhUt hai; ekAntarUp apauruShey vachan yA vichitra kathArUp
kalpit purANavachan pramANabhUt nahI.n hai. [3] tIsare, ananta dravya–kShetra–kAl–bhAvakA jAnanevAlA
ananta kevalaj~nAnaguN jinabhagavanto.nko vartatA hai. isaprakAr buddhi Adi sAt R^iddhiyA.N tathA
matij~nAnAdi chaturvidh j~nAnase sampanna gaNadharadevAdi yogandro.nse bhI ve va.ndya hai.n. [4] chauthe, pA.Nch prakArake
sa.nsArako jinabhagavanto.nne jItA hai. isaprakAr kR^itakR^ityapaneke kAraN ve hI anya akR^itakR^itya jIvo.nko
sharaNabhUt hai, dUsarA koI nahI.n.–
aisA kahA hai.
Page 7 of 264
PDF/HTML Page 36 of 293
single page version
sarvaj~navItarAgAH. arthaH punaranekashabdasa.nbandhenAbhidhIyamAno vastutayaiko.abhidheya. saphalatva.n tu chatasR^iNA.n
aur [sanirvANam] nirvAN sahit [–nirvANake kAraNabhUt] – [ima.n samaya.n] aise is samayako
[shirasA praNamya] shirasA naman karake [eShavakShyAmi] mai.n usakA kathan karatA hU.N; [shrR^iNut] vah
shravaN karo.
hai, kyo.nki vah
sarvaj~navItarAgadev; aur ‘artha’ arthAt anek shabdo.nke sambandhase kahA jAnevAlA, vasturUpase ek aisA
padArtha. punashcha usakI [–samayakI] saphalatA isalie hai ki jisase vah samay
hai.n aur ve vItarAg [moharAgadveSharahit] honeke kAraN unhe.n asatya kahanekA leshamAtra prayojan nahI.n rahA hai;
isalie vItarAg–sarvaj~nadev sachamuch Apta hai.n. aise Apta dvArA Agam upadiShTa honese vah [Agam] saphal
hai.n.]
jinavadananirgat–arthamay, chaugatiharaN, shivahetu Che. 2.
Page 8 of 264
PDF/HTML Page 37 of 293
single page version
shuddhAtmatattvopalambharUpasya paramparayA kAraNatvAt svAta.nkryaprAptilakShaNasya cha phalasya sadbhAvAditi..
2..
parata.ntratAnivR^iti jisakA lakShaN hai aur [2] svata.ntratAprApti jisakA lakShaN hai –– aise
bhAvArthaH– vItarAgasarvaj~na mahAshramaNake mukhase nIkale hue shabdasamayako koI Asannabhavya puruSh
vAle shuddhajIvAstikAyasvarUp arthame.n [padArthame.n] vItarAg nirvikalpa samAdhi dvArA sthit rahakar chAr
gatikA nivAraN karake, nirvAN prApta karake, svAtmotpanna, anAkulatAlakShaN, ananta sukhako prApta
karatA hai. is kAraNase dravyAgamarUp shabdasamay namaskAr karane tathA vyAkhyAn karane yogya hai..2..
te lok Che, AgaL amAp alok AbhasvarUp Che. 3.
Page 9 of 264
PDF/HTML Page 38 of 293
single page version
parichChedo j~nAnasamayo j~nAnagam iti yAvat. teShAmevAbhidhAnapratyayaparichChinnAnA.n vasturUpeN samavAyaH
sa.ndhAto.arthasamayaH sarvapadArthasArtha iti yAvat. tadatra j~nAnasamayaprasiddhayartha shabdasamayasambandhenArthasamay
o.abhidhAtumabhipretaH. ath tasyaivArthasamayasya dvaividhya.n lokAlok–vikalpAt.
[jinottamaiH praj~naptam] jinavaro.nne kahA hai. [saH cha ev lokaH bhavati] vahI lok hai. [–pA.Nch
astikAyake samUh jitanA hI lok hai.]; [tataH] usase Age [amitaH alokaH] amAp alok
[kham] AkAshasvarUp hai.
kahA hai.
[–rAgadveShase vikR^it nahI.n huA] pATh [–maukhik yA shAstrArU.Dh.h.h nirUpaN] vah shabdasamay hai, arthAt
shabdAgam vah shabdasamay hai. [2] mithyAdarshanake udayakA nAsh hone par, us pa.nchAstikAyakA hI
sambandhase arthasamayakA kathan [shrImadbhagavatkundakundAchAryadev] karanA chAhate hai.n.
samavAy vah samay hai.’ aisA kahA hai; isaliye ‘Chah dravyakA samavAy vah samay hai’ aise kathanake bhAvake sAth
is kathanake bhAvakA virodh nahI.n samajhanA chAhiye, mAtra vivakShAbhed hai aisA samajhanA chAhiye. aur isI prakAr
anya sthAn par bhI vivakShA samajhakar aviruddha artha samajh lenA chAhiye]
Page 10 of 264
PDF/HTML Page 39 of 293
single page version
kintu
astitve cha niyatA ananyamayA aNumahAntaH.. 4..
nahI.n hai kintu pa.nchAstikAyasamUh jitanA kShetra Cho.D.h.h kar sheSh ananta kShetravAlA AkAsh hai [arthAt
alok shUnyarUp nahI.n hai kin.ntu shuddha AkAshadravyarUp hai.. 3..
ananyamay [cha] aur [aNumahAntaH]
1. ‘lokyante drashyante jIvAdipadArthA yatra sa lokaH’ arthAt jahA.N jIvAdipadArtha dikhAI dete hai.n, vah lok hai.
astitvaniyat, ananyamay ne aNumahAn padArtha Che. 4.
Page 11 of 264
PDF/HTML Page 40 of 293
single page version
tatra jIvAH pudgalAH dharmAdharmau AkAshamiti teShA.n visheShasa.nj~nA anvarthAH pratyeyAH.
vasthitatvAdavaseyam. astitve niyatAnAmapi na teShAmanyamayatvam, yataste sarvadaivAnanya–mayA
AtmanirvR^ittAH. ananyamayatve.api teShAmastitvaniyatatva.n nayaprayogAt. dvau hi nayau bhagavatA praNItau–
dravyArthikaH paryAyArthikashcha. tatra na khalvekanayAyattAdeshanA kintu tadubhayAyatA. tataH
paryAyArthAdeshAdastitve svataH katha.nchidbhinna.api vyavasthitAH dravyArthAdeshAtsvayamev santaH sato.ananyamayA
bhavantIti. kAyatvamapi teShAmaNumahattvAt. aNavo.atra pradeshA mUrto.amUrtAshcha nirvibhAgA.nshAstaiH
mahAnto.aNumahAntaH pradeshaprachayAtmakA iti siddha.n teShA.n kAyatvam. aNubhyA.n. mahAnta itiH vyatpattyA
TIkAH– yahA.N [is gAthAme.n] pA.Nch astikAyo.nkI visheShasa.nj~nA, sAmAnya visheSh–astitva tathA
[jisaprakAr bartaname.n rahanevAlA ghI bartanase anyamay hai usIprakAr] astitvase anyamay nahI.n hai;
kyo.nki ve sadaiv apanese niShpanna [arthAt apanese sat] honeke kAraN [astitvase] ananyamay hai
[jisaprakAr agni uShNatAse ananyamay hai usIprakAr]. ‘astitvase ananyamay’ hone par bhI unakA
‘astitvame.n niyatapanA’ nayaprayogase hai. bhagavAnane do nay kahe hai – dravyArthik aur paryAyArthika. vahA.N
kathan ek nayake AdhIn nahI.n hotA kintu un dono.n nayo.nke AdhIn hotA hai. isaliye ve
paryAyArthik kathanase jo apanese katha.nchit bhinna bhI hai aise astitvame.n vyavasthit [nishchit sthit] hai.n
aur dravyArthik kathanase svayamev sat [–vidyamAn] honeke kAraN astitvase ananyamay hai.n.