Page 12 of 264
PDF/HTML Page 41 of 293
single page version
nAmekapradeshAtmakatve.api tatsiddhiH. vyaktayapekShayA shaktayapekShayA cha pradesh prachayAtmakasya
mahattvasyAbhAvAtkAlANUnAmastitvaniyatatve.apyakAyatvamanenaiv sAdhitam. at ev teShAmastikAy–
prakaraNe satAmapyanupAdAnamiti.. 4..
unake kAyapanA bhI hai kyo.nki ve aNumahAn hai.n. yahA.N aNu arthAt pradesh–mUrta aur amUrta
pradeshaprachayAtmak [–pradesho.nke samUhamay] ho vah aNumahAn hai. isaprakAr unhe.n [uparyukta pA.Nch
dravyo.nko] kAyatva siddha huA. [upar jo aNumahAnakI vyutpatti kI usame.n aNuo.nke arthAt pradesho.nke
liye bahuvachanakA upayog kiyA hai aur sa.nskR^it bhAShAke niyamAnusAr bahuvachaname.n dvivachanakA samAvesh
nahI.n hotA isaliye ab vyutpattime.n ki.nchit bhAShAkA parivartan karake dvi–aNuk ska.ndho.nko bhI aNumahAn
batalAkar unakA kAyatva siddha kiyA jAtA haiH] ‘do aNuo.n [–do pradesho.n] dvArA mahAn ho’ vah
aNumahAn– aisI vyutpattise dvi–aNuk pudgalaska.ndho.nko bhI [aNumahAnapanA honese] kAyatva hai.
[ab, paramANuo.nko aNumahAnapanA kisaprakAr hai vah batalAkar paramANuo.nko bhI kAyatva siddha kiyA
jAtA hai;] vyakti aur shaktirUpase ‘aNu tathA mahAn’ honese [arthAt paramANu vyaktirUpase ek pradeshI
tathA shaktirUpase anek pradeshI honeke kAraN] paramANuo.nko bhI , unake ek pradeshAtmakapanA hone
par bhI [aNumahAnapanA siddha honese] kAyatva siddha hotA hai. kAlANuo.nko vyakti–apekShAse tathA
shakti–apekShAse pradeshaprachayAtmak mahAnapanekA abhAv honese, yadyapi ve astitvame.n niyat hai tathApi,
unake akAyatva hai ––aisA isIse [–is kathanase hI] siddha huA. isaliye, yadyapi ve sat
[vidyamAn] hai.n tathApi, unhe.n astikAyake prakaraName.n nahI.n liyA hai.
ye pA.Ncho.n dravya paryAyArthik nayase apanese katha.nchit bhinna aise astitvame.n vidyamAn hai.n aur
Page 13 of 264
PDF/HTML Page 42 of 293
single page version
te ho.nti atthikAyA NippiNNa.n jehi.n taillukka.n.. 5..
te bhavantyastikAyAH niShpanna.n yaistrailokyam.. 5..
aNumahAntaH arthAt jo bahu pradesho.n dvArA [– do se adhik pradesho.n dvArA] baDe ho.n ve aNumahAn hai.n.
is vyutpattike anusAr jIv, dharma aur adharma asa.nkhyapradeshI honese aNumahAn hai.n; AkAsh ana.ntapradeshI
honese aNumahAn hai; aur tri–aNuk ska.ndhase lekar anantANuk ska.ndh takake sarva skandha bahupradeshI
honese aNumahAn hai. [2] aNubhyAm mahAntaH aNumahAntaH arthAt jo do pradesho.n dvArA baDe ho.n ve
aNumahAn hai.n. is vyutpattike anusAr dvi–aNuk ska.ndh aNumahAn hai.n. [3] aNavashcha mahAntashcha
aNumahAntaH arthAt jo aNurUp [–ek pradeshI] bhI ho.n aur mahAn [anek pradeshI] bhI ho.n ve
aNumahAn hai.n. is vyutpattike anusAr paramANu aNumahAn hai, kyo.nki vyakti–apekShAse ve ekapradeshI hai.n
aur shakti–apekShAse anekapradeshI bhI [upachArase] hai.n. isaprakAr uparyukta pA.Ncho.n dravya aNumahAn
honese kAyatvavAle hai.n aisA siddha huA.
kAlANuko astitva hai kintu kisI prakAr bhI kAyatva nahI.n hai, isaliye vah dravya hai kintu
[astikAyAH bhavanti] astikAy hai [yaiH] ki jinase [trailokyam] tIn lok [niShpannam] niShpanna
hai.
kintu vistArakramake a.nsh astikAyake hI hote hai.n.]
te astikAyo jANavA, trailokyarachanA je vaDe. 5.
Page 14 of 264
PDF/HTML Page 43 of 293
single page version
pralIyamAnasyAnyenopajAyamAnasyAnvayinA guNen dhrauvya.n bibhrANasyaikasyA.api vastunaH
samuchChedotpAdadhrauvyalakShaNamastitvamupapadyat eva. guNaparyAyaiH sah sarvathAnyatve tvanyo vinashyatyanyaH
prAdurbhavatyanyo dhravutvamAlambat iti sarva.n viplavate. tataH sAdhvastitvasa.nbhav–prakArakathanam.
kAyatvasa.nbhavaprakArastvayamupadishyate. avayavino hi jIvapudgaladharmAdharmAkAsh–padArthAsteShAmavayavA api
pradeshAkhyAH parasparavyatirekitvAtparyAyAH uchyante. teShA.n taiH sahAnanyatve kAyatvasiddhirUpapattimatI.
niravayavasyApi paramANoH sAvayavatvashaktisadbhAvAt kAyatvasiddhiranapavAdA. na chaitadA~N.hkayam
vastuko
[utpAdako] prApta hogA aur anya koI dhruv rahegA – isaprakAr sab
yogya–nyAyayukta haie.
visheSh hai.n.]
4. viplav=a.ndhAdhU.hrandhI; uthalaputhal; ga.Dba.DI; virodha.
Page 15 of 264
PDF/HTML Page 44 of 293
single page version
kalpet tadA yadev ghaTAkAsha.n tadevAghaTAkAsha.n syAt. na cha tadiShTam. tataH kAlANubhyo.anyatra sarveShA.n
kAyatvAkhya.n sAvayavatvamavaseyam. trailokyarUpeN niShpannatvamapi teShAmastikAyatvasAdhanaparamupanyastam.
tathA cha–trayANAmUrdhvA.adhomadhyalokAnAmutpAdavyayadhrauvyavantastadvisheShAtmakA bhAvA bhavantasteShA.n mUl–
ab, [unhe.n] kAyatva kis prakAr hai usakA upadesh kiyA jAtA haiH– jIv, pudgal, dharma,
[ paTAkAsh] hai’ aisI vibhAgakalpanA draShTigochar hotI hI hai. yadi vahA.N [katha.nchit] vibhAgakI
kalpanA na kI jAye to jo ghaTAkAsh haie vahI [sarvathA] aghaTAkAsh ho jAyegA; aur vah to IShTa
[mAnya] nahI.n hai. isaliye kAlANuo.nke atirikta anya sarvame.n kAyatva nAmakA sAvayavapanA nishchit
karanA chAhiye.
2. paryAyakA lakShaN paraspar vyatirek hai. vah lakShaN pradesho.nme.n bhI vyApta hai, kyo.nki ek pradesh dUsare pradesharUp na
4. nirapavAd=apavAd rahita. [pA.Nch astikAyo.nko kAyapanA honeme.n ek bhI apavAd nahI.n hai, kyo.nki [upachArase]
Page 16 of 264
PDF/HTML Page 45 of 293
single page version
dhomadhyalokavibhAgarUpeN pariNamanAtkAyatvAkhya.n sAvayavatvam. jhaviAnAmapi
shaktestadanumIyat eva. pudgalAnAmapyUrdhvAdhomadhyalokavibhAgarUpapariNatamahAskandhatvaprAptivyakti–
shaktiyogitvAttathAvidhA sAvayavatvasiddhirastyeveti.. 5..
karate hai.n. [tIn lokake bhAv sadaiv katha.nchit sadrash rahate hai.n aur katha.nchit badalate rahate hai.n ve aisA
siddha karate hai ki tIn lokake mUl padArtha katha.nchit sadrash rahate hai.n aur katha.nchit parivartit hote
rahate hai.n arthAt un mUl padArtho.nkA utpAd–vyay–dhauvyavAlA athavA guNaparyAyavAlA astitva hai.]
1. yadi lokake Urdhva, adhaH aur madhya aise tIn bhAg hai.n to phir ‘yah UrdhvalokakA AkAshabhAg hai, yah
adholokakA AkAshabhAg hai aur yah madhyalokakA AkAshabhAg haie’ – isaprakAr AkAshake bhI vibhAg kiye jA
sakate hai.n aur isaliye yah sAvayav arthAt kAyatvavAlA hai aisA siddha hotA hai. isIprakAr dharma aur adharma bhI
sAvayav arthAt kAyatvavAle hai.n.
Page 17 of 264
PDF/HTML Page 46 of 293
single page version
gachCha.nti daviyabhAva.n pariyaTTaNali.ngasa.njutA.. 6..
gachCha.nti dravyabhAva.n parivartanali~N.hgasa.nyuktAH.. 6..
lokapUraN avasthArUp vyaktikI shaktikA sadaiv sadbhAv honese jIvo.nko bhI kAyatva nAmakA
sAvayavapanA hai aisA anumAn kiyA hI jA sakatA hai. pudgalo bhI Urdhva adho–madhya aise lokake
[tIn] vibhAgarUp pariNat mahAska.ndhapanekI prAptikI vyaktivAle athavA shaktivAle honese unhe.n bhI
vaisI [kAyatva nAmakI] sAvayavapanekI siddhi hai hI.. 5..
parivartanali.ng [kAl] sahit, [dravyabhAva.n gachChanti] dravyatvako prApta hote hai.n [arthAt ve Chaho.n dravya
hai.n.]
jA sakate hai. aisI trilokavyApI dashA [avasthA] kI shakti to jIvo.nme.n sadaiv hai isaliye jIv sadaiv
sAvayav arthAt kAyatvavAle hai.naisA siddha hotA hai.]
e pA.Nch tem ja kAl vartanali.ng sarve dravya Che. 6.
Page 18 of 264
PDF/HTML Page 47 of 293
single page version
kAlasya chAsti dravyatvam. na cha teShA.n bhUtabhavadbhaviShyadbhAvAtmanA pariNamamAnAnAmanityatvam, yataste
bhUtabhavadbhaviShyadbhAvAvasthAsvapi pratiniyatasvarUpAparityAgA–nnityA eva. atra kAlaH
pudgalAdiparivartanahetutvAtpudgalAdiparivartanagamyamAnaparyAyatvA–chchAstikAyeShvantarbhAvArtha sa parivartan–
li~N.hga ityukta iti.. 6..
[pA.Nch] astikAy aur
pratiniyat [–apane–apane nishvit] svarUpako nahI.n Cho.Dte isaliye ve nitya hI hai.
‘
padArthakA [kAlakA] athavA us parivartan dvArA jinakI paryAye.n vyakta hotI hai.n us padArthakA
[kAlakA] varNan karanA anuchit nahI.n kahA jA sakatA. isaprakAr pa.nchAstikAyake varNaname.n kAlake
varNanakA samAvesh karanA anuchit nahI.n hai aisA darshAneke hetu is gAthAsUtrame.n kAlake liye
‘parivartanali.ng’ shabdakA upayog kiyA hai.].. 6..
isaliye kAl ‘parivartanali.ng’ hai. [2] aur pudgalAdike parivartan dvArA kAlakI paryAye.n [–‘karma samay’,
‘adhik samay aisI kAlakI avasthAe.N] gamya hotI hai.n isaliye bhI kAl ‘parivartanali.ng’ hai.
Page 19 of 264
PDF/HTML Page 48 of 293
single page version
mela.ntA vi ya Nichcha.n saga.n sabhAva.n Na vijaha.nti.. 7..
milantyapi cha nitya.n svaka.n svabhAva.n na vijahanti.. 7..
cha] tathApi [nitya.n] sadA [svaka.n svabhAva.n] apane–apane svabhAvako [na vijahanti] nahI.n Cho.Dte.
isaliye], pariNAmavAle hone par bhI ve nitya hai.n–– aisA pahale [ChaThavI gAthAme.n] kahA thA; aur
isaliye ve ekatvako prApta nahI.n hote; aur yadyapi jIv tathA karmako vyavahAranayake kathanase
ekatva [kahA jAtA] hai tathApi ve [jIv tathA karma] ek–dUsareke svarUpako grahaN nahI.n karate..
7..
sa.nkar=milan; milAp; [anyonya–avagAharUp] mishritapanA.
anyonya milan, ChatA.n kadI ChoDe na ApasvabhAvane. 7.
Page 20 of 264
PDF/HTML Page 49 of 293
single page version
ma.nguppAdadhuvattA sappaDivakkhA havadi
bha~N.hgotpAdadhrauvyAtmikA sapratipakShA mavatyekA.. 8..
astitva.n hi sattA nAm sato bhAvaH sattvam. na sarvathA nityatayA sarvathA kShaNikatayA vA
sarvathA kShaNikasya cha tattvataH pratyabhij~nAnAbhAvAt kut ekasa.ntAnatvam. tataH pratyabhij~nAnahetubhUten
kenachitsvarUpeN dhrauvyamAlambyamAna.n kAbhyA.nchitkramapravR^ittAbhyA.n svarUpAbhyA.n pralIyamAnamupajAyamAna.n
chaikakAlamev paramArthatastritayImavasthA.n bibhrANa.n vastu sadavabodhyam. at ev
sattApyutpAdavyayadhrauvyAtmikA.avaboddhavyA, bhAvabhAvavatoH katha.nchidekasvarUpatvAt. sA cha trilakShaNasya
[sapratipakShA] sapratipakSha [bhavati] hai.
hogA? aur sarvathA kShaNik vastume.n vAstavame.n
svarUpo.nse naShTa hotI huI tathA utpanna hotI huI – isaprakAr paramArthataH ek hI kAlame.n tigunI [tIn
a.nshavAlI] avasthAko dhAraN karatI huI vastu sat jAnanA. isaliye ‘sattA’ bhI
2. vastu sarvathA kShaNik ho to ‘jo pahale dekhaneme.n [–jAnaneme.n] AI thI vahI yah vastu hai’ aisA j~nAn nahI.n ho
sarvArthaprApta, savishvarUp, ana.ntaparyayava.nt Che,
sattA janam–lay–dhrauvyamay Che, ek Che, savipakSha Che. 8.
Page 21 of 264
PDF/HTML Page 50 of 293
single page version
sadityabhidhAnasya saditi pratyayasya cha sarvapadArtheShu tanmUlasyaivopalambhAt. savishvarUpA cha vishvasya
samastavastuvistArasyApi rUpaistrilakShaNaiH svabhAvaiH sah vartamAnatvAt. anantaparyAyA
chAnantAbhirdravyaparyAyavyaktibhistrilakShaNAbhiH parigamyamAnatvAt eva.nbhUtApi sA na khalu nirakushA kintu
sapratipakShA. pratipakSho hyasattA sattAyAH atrilakShaNatva.n trilakShaNAyAH, anekatvamekasyAH,
ekapadArthasthitatva.n sarvapadArthasthitAyAH, ekarUpatva.n savishvarUpAyAH, ekaparyAyatvamanantaparyAyAyA
iti.
‘utpAdavyayadhrauvyAtmak’ [trilakShaNA] jAnanA; kyo.nki
sUchit karatI hai. aur vah [sattA] ‘sarvapadArthasthit’ hai; kyo.nki usake kAraN hI [–sattAke kAraN
hI] sarva padArthome.n trilakShaNakI [–utpAdavyayadhrauvyakI], ‘sat’ aise kathanakI tathA ‘sat’ aisI
pratItikI upalabdhi hotI hai. aur vah [sattA] ‘savishvarUp’ hai, kyo.nki vah vishvake rUpo.n sahit
arthAt samasta vastuvistArake trilakShaNavAle svabhAvo.n sahit vartatI hai. aur vah [sattA]
‘ana.ntaparyAyamay’ hai. kyo.nki vah trilakShaNavAlI ananta dravyaparyAyarUp vyaktiyo.nse vyApta hai. [isaprakAr
sarvapadArthasthitako ekapadArthasthitapanA pratipakSha hai; [5] savishvarUpako ekarUpapanA pratipakSha hai;
[6]anantaparyAyamayako ekaparyAyamayapanA pratipakSha hai.
2. yahA.N ‘sAmAnyAtmak’kA artha ‘mahA’ samajhanA chAhiye aur ‘visheShAtmak’ kA artha ‘avAntar’ samajhanA chAhiye.
3. nira.nkush=a.nkush rahit; viruddha pakSha rahit ; niHpratipakSha. [sAmAnyavisheShAtmak sattAkA Upar jo varNan kiyA
apekShAse] viruddha prakArakI haie.]
4. sapratipakSha=pratipakSha sahit; vipakSha sahit; viruddha pakSha sahita.
Page 22 of 264
PDF/HTML Page 51 of 293
single page version
mahAsattA proktaiva. anyA tu pratiniyatavastuvartinI svarUpAstitvasUchikA.avAntarasattA. tatra
mahAsattA.avAntarasattArUpeNA.a–sattA.avAntarasattA cha mahAsattArUpeNA.asattetyasattA sattAyAH. yen
svarUpeNottpAdastattatho–tpAdaikalakShaNamev, yen svarUpeNochChedastattathochCheudaikalakShaNamev, yen svarUpeN
dhrovya.n tattathA dhrauvyaikalakShaNamev, tat utpadyamAnochChidyamAnAvatiShThamAnAnA.n vastunaH svarUpANA.n pratyeka.n
trailakShaNyAbhAvAdatrilakShaNatva.nH trilakShaNAyAH. ekasya vastunaH svarUpasattA nAnyasya vastunaH svarUpasattA
bhavatItyanekatvamekasyAH. pratiniyatapadArthasthitAbhirev sattAbhiH padArthAnA.n pratiniyamo
[uparyukta sapratipakShapanA spaShTa samajhAyA jAtA haiH–]
sattA dvividh haiH mahAsattA aur avAntarasattA . uname.n sarva padArthasamUhame.n vyApta honevAlI,
pratinishchit [–ek–ek nishchit] vastume.n rahenevAlI, svarUp–astitvako sUchit karanevAlI
avAntarasattA [visheShasattA] hai. [1] vahA.N mahAsattA avAntarasattArUpase asattA haie aur avAntarasattA
mahAsattArUpase asattA hai isaliye sattAko asattA hai [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA
mahAsattArUp honese ‘sattA’ hai vahI avAntarasattArUp bhI honese ‘asattA’ bhI hai]. [2] jis
svarUpase utpAd hai usakA [–us svarUpakA] usaprakArase utpAd ek hI lakShaN hai, jis
svarUpase vyay haie usakA [–us svarUpakA] usaprakArase vyay ek hI lakShaN hai aur jis svarUpase
dhrauvya hai usakA [–us svarUpakA] usaprakArase dhrauvya ek hI lakShaN hai isaliye vastuke utpanna
hoenevAle, naShTa hoenevAle aur dhruv rahanetavAle svarUpo.nme.nse pratyekako trilakShaNakA abhAv honese
trilakShaNA [sattA] ko atrilakShaNapanA hai. [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA mahAsattArUp honese
‘trilakShaNA’ hai vahI yahA.N kahI huI avAntarasattArUp bhI honese ‘atrilakShaNA’ bhI hai]. [3] ek
vastukI svarUpasattA anya vastukI svarUpasattA nahI.n hai isaliye ek [sattA] ko anekapanA hai.
[arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA mahAsattArUp honese ‘ek’ hai vahI yahA.N kahI huI
avAntarasattArUp bhI honese ‘anek’ bhI hai]. [4] pratinishchit [vyaktigat nishchit] padArthame.n sthit
sattAo.n dvArA hI padArtho.nkA pratinishchitapanA [–bhinna–bhinna nishchit vyaktitva] hotA hai isaliye
sarvapadArthasthit [sattA] ko ekapadArthasthitapanA hai. [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA
mahAsattArUp honese
Page 23 of 264
PDF/HTML Page 52 of 293
single page version
vastUnA.n bhavatItyekarUpatva.n savishvarUpAyAH pratiparyAyaniyatAbhirev sattAbhiH
pratiniyataikaparyAyANAmAnantya.n bhavatItyekaparyAy–tvamanantaparyAyAyAH. iti sarvamanavadya.n
sAmAnyavisheShaprarUpaNapravaNanayadvayAyattatvAttaddeshanAyAH.. 8..
‘sarvapadArthasthit’ hai vahI yahA.N kahI huI avAntarasattArUp bhI honese ‘ekapadArthasthit’ bhI hai.] [5]
pratinishchit ek–ek rUpavAlI sattAo.n dvArA hI vastuo.nkA pratinishchit ek ekarUp hotA hai isaliye
savishvarUp [sattA] ko ekarUpapanA hai [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA mahAsattArUp honese
‘savishvarUp’ hai vahI yahA.N kahI huI avAntarasattArUp bhI honese ‘ekarUp’ bhI hai]. [6] pratyek
paryAyame.n sthit [vyaktigat bhinna–bhinna] sattAo.n dvArA hI pratinishvit ek–ek paryAyo.nkA anantapanA
hotA hai isaliye ana.ntaparyAyamay [sattA] ko ekaparyAyamayapanA hai [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak
sattA mahAsattArUp honese ‘ana.ntaparyAyamay’ hai vahI yahA.N kahI huI avAntarasattArUp bhI honese
‘ekaparyAyamay’ bhI hai].
or Dhalate hue do nayo.nke AdhIn hai.
bhAvArthaH– sAmAnyavisheShAtmak sattAke do pakSha hai.nH–– ek pakSha vah mahAsattA aur dUsarA pakSha
asattA haie; isaliye yadi mahAsattAko ‘sattA’ kahe to avAntarasattAko ‘asattA’ kahA jAyagA.
[2] mahAsattA utpAd, vyay aur dhrauvya aise tIn lakShaNavAlI hai isaliye vah ‘trilakShaNA’ hai. vastuke
utpanna honevAle svarUpakA utpAd hI ek lakShaN hai, naShTa honevAle svarUpakA vyay hI ek lakShaN hai
aur dhruv rahanevAle svarUpakA dhrauvya hI ek lakShaN hai isaliye un tIn svarUpo.nme.nse pratyekakI
avAntarasattA ek hI lakShaNavAlI honese ‘atrilakShaNA’ hai. [3] mahAsattA samasta padArthasamUhame.n ‘sat,
sat, sat’ aisA samAnapanA darshAtI hai isaliye ek haie. ek vastukI svarUpasattA anya kisI vastukI
svarUpasattA nahI.n hai, isaliye jitanI vastue.N utanI svarUpasattAe.N; isaliye aisI svarUpasattAe.N athavA
avAntarasattAe.N ‘anek’ hai.n.
Page 24 of 264
PDF/HTML Page 53 of 293
single page version
daviya.n
dravya tat bhaNanti ananyabhUta.n tu sattAtaH.. 9..
[4] sarva padArtha sat hai isaliye mahAsattA ‘sarva padArtho.nme.n sthit’ hai. vyaktigat padArtho.nme.n sthit
bhinna–bhinna vyaktigat sattAo.n dvArA hI padArtho.nkA bhinna–bhinna nishchit vyaktitva rah sakatA hai, isaliye
us–us padArthakI avAntarasattA us–us ‘ek padArthame.n hI sthit’ hai. [5] mahAsattA samasta
vastusamUhake rUpo.n [svabhAvo.n] sahit hai isaliye vah ‘savishvarUp’ [sarvarUpavAlI] hai. vastukI
sattAkA [katha.nchit] ek rUp ho tabhI us vastukA nishchit ek rUp [–nishchit ek svabhAv] rah
sakatA hai, isaliye pratyek vastukI avAntarasattA nishchit ‘ek rUpavAlI’ hI hai. [6] mahAsattA
sarva paryAyo.nme.n sthit hai isaliye vah ‘anantaparyAyamay’ hai. bhinna–bhinna paryAyo.nme.n [katha.nchit] bhinna–bhinna
sattAe.N ho.n tabhI pratyek paryAy bhinna–bhinna rahakar ananta paryAye.n siddha ho.ngI, nahI.n to paryAyo.nkA
anantapanA hI nahI.n rahegA–ekapanA ho jAyagA; isaliye pratyek paryAyakI avAntarasattA us–us
‘ek paryAyamay’ hI hai.
bhI hai, [4] sarvapadArthasthit bhI hai aur ekapadArthasthit bhI hai. [5] savishvarUp bhI hai aur ekarUp
bhI hai, [6] ana.ntaparyAyamay bhI hai aur ekaparyAyamay bhI hai.. 8..
tene kahe Che dravya, je sattA thakI nahi anya Che. 9.
Page 25 of 264
PDF/HTML Page 54 of 293
single page version
dravati gachChati sAmAnyarUpeN svarUpeN vyApnoti tA.nstAn kramabhuvaH sahabhuvashvasadbhAvaparyAyAn
svabhAvavisheShAnityanugatArthayA niruktayA dravya.n vyAkhyAtam. dravya.n cha lakShya–lakShaNabhAvAdibhyaH
katha~nchidbhede.api vastutaH sattAyA apR^ithagbhUtameveti mantavyam. tato yatpUrva.n sattvamasattva.n
trilakShaNatvamatrilakShaNatvamekatvamanekatva.n sarvapadArthasthitatvamekapadArthasthitatva.n vishva–
– [sattAtaH ananyabhUta.n tu] jo ki sattAse ananyabhUt hai.
isaliye
arthAt vibhAvaparyAyo.nko prApta hotA hai ’ aisA dUsarA artha bhI yahA.N kiyA gayA hai.
3. sattA lakShaN hai aur dravya lakShya hai.
Page 26 of 264
PDF/HTML Page 55 of 293
single page version
dravyAsyaiv draShTavyam. tato na kashchidapi teShu sattA visheSho.avashiShyet yaH sattA.n vastuto dravyAtpR^ithak
vyavasthApayediti.. 9..
guNapajjayAsaya.n vA ja.n ta.n bhaNNa.nti savvaNhu.. 10..
guNapayAyAshraya.n vA yattadbhaNanti sarvaj~nA.. 10..
sadrravyalakShaNam uktalakShaNAyAH sattAyA avisheShAdrravyasya satsvarUpamev lakShaNam. na
anekapanA, sarvapadArthasthitapanA, ekapadArthasthitapanA, vishvarUpapanA, ekarUpapanA, anantaparyAyamayapanA
aur ekaparyAyamayapanA kahA gayA vah sarva sattAse anarthA.ntarabhUt [abhinnapadArthabhUt, ananyapadArthabhUt]
dravyako hI dekhanA [arthAt satpanA, asatpanA, trilakShaNapanA, atrilakShaNapanA Adi samasta sattAke
visheSh dravyake hI hai aisA mAnanA]. isaliye uname.n [–un sattAke visheShome.n] koI sattAvisheSh sheSh
nahI.n rahatA jo ki sattAko vastutaH [paramArthataH] dravyase pR^ithak sthApit kare .. 9..
[sarvaj~nAH] sarvaj~na [dravya.n] dravya [bhaNanti] kahate hai.n.
lakShyalakShaNake vibhAgakA abhAv ho. [sattAse dravya abhinna hai isaliye dravyakA jo sattArUp svarUp vahI
Che sattva lakShaN jehanu.n, utpAdavyayadhruvayukta je,
guNaparyayAshray jeh, tene dravya sarvaj~no kahe. 10.
Page 27 of 264
PDF/HTML Page 56 of 293
single page version
sumachChedaH, uttarabhAvaprAdurbhAvashcha samutpAdaH, pUrvotarabhAvochChedotpAdayorapi svajAteraparityAgo dhrauvyam.
tAni sAmAnyAdeshAd–bhinnAni visheShAdeshAdbhinnAni yugapadbhAvIni svabhAvabhUtAni dravyasya lakShaNa.n
bhavantIti. guNaparyAyA vA dravyalakShaNam. anekAntAtmakasya vastuno.anvayino visheShA guNA vyatirekiNaH
paryAyAste dravye yaugapadyen krameN cha pravartamAnAH katha~nchidbhinnAH katha~nchidabhinnAH svabhAvabhUtAH
dravyalakShaNatAmA–
‘sattA lakShaN hai aur dravya lakShya hai’ – aisA vibhAg kisaprakAr ghaTit hotA hai? uttaraH––
anekAntAtmak dravyake ananta svarUp haie.n, uname.nse sattA bhI usakA ek svarUp hai; isaliye
anantasvarUpavAlA dravya lakShya hai aur usakA sattA nAmakA svarUp lakShaN hai – aisA lakShyalakShaNavibhAg
avashya ghaTit hotA hai. isaprakAr abAdhitarUpase sat dravyakA lakShaN hai.]
athavA, utpAdavyayadhrauvya dravyakA lakShaN hai.
arthAt vartamAn bhAvakI utpatti] so utpAd hai aur pUrva–uttar bhAvo.nke vyay–utpAd hone par bhI
svajAtikA atyAg so dhrauvya hai. ve utpAd–vyay–dhrauvya –– jo–ki sAmAnya Adeshase abhinna hai.n
[arthAt sAmAnya kathanase dravyase abhinna hai.n], visheSh Adeshase [dravyase] bhinna hai.n, yugapad vartate haie.n
aur svabhAvabhUt hai.n ve – dravyakA lakShaN hai.n.
kramashaH pravartate hai.n, [dravyase] katha.nchit bhinna aur katha.nchit abhinna hai.n tathA svabhAvabhUt hai.n ve – dravyakA
lakShaN hai.n.
Page 28 of 264
PDF/HTML Page 57 of 293
single page version
vyayadhrauvyavachcha guNaparyAyavachcha. utpAdavyayadhrauvyavachchetsachcha guNaparyAyavachcha. guNaparyAyavachchetsa–
chchotpAdavyayadhrauvyavachcheti. saddhi ninyAnityasvabhAvatvAddhruvatvamutpAdavyayAtmakatA~ncha prathayati,
dhruvatvAtmakairguNairutpAdavyayAtmakaiH paryAyaishcha sahaikatva~nchAkhyAti. utpAdavyayadhrauvyANi tu
nityA–nityasvarUpa.n
to vah [1] utpAdavyayadhrauvyavAlA aur [2] guNaparyAyavAlA hogA; yadi utpAdavyayadhrauvyavAlA ho,
to vah [1] sat aur [2] guNaparyAyavAlA hogA; guNaparyAyavAlA ho, to vah [1] sat aur [2]
utpAdavyayadhrauvyavAlA hogA. vah isaprakAraH– sat nityAnityasvabhAvavAlA honese [1] dhrauvyakoe aur
utpAdavyayAtmakatAko prakaT karatA hai tathA [2] dhrauvyAtmak guNo.n aur utpAdavyayAtmak paryAyo.nke
sAth ekatva darshAtA hai. utpAdavyayadhrauvya [1] nityAnityasvarUp
isaprakAr ‘dravya utpAdavyayadhrauvyavAlA hai ’ aisA kahanese ‘vah sat hai’ aisA bhI binA kahe hI AjAtA hai.]
‘dravya utpAdavyayadhrauvyavAlA hai’ –aisA kahanese vah guNaparyAyavAlA bhI siddha ho jAtA hai.]
vyatirek dvArA anityatako batalAte hai.n ; –isaprakAr ve nityAnityasvarUp satko batalAte hai.n.
Page 29 of 264
PDF/HTML Page 58 of 293
single page version
sachchopalakShayantIti..10..
vigamuppAdadhavatta.n kare.nti tassev pajjAyA.. 11..
vigamotpAdadhuvratva.n kurvanti tasyaiv paryAyAH.. 11..
vyatirekavAlI honese [1] dhrauvyako aur utpAdavyayako sUchit karate hai.n tathA [2]
nityAnityasvabhAvavAle pAramArthik satko batalAte hai.n.
vinAsh, utpAd aur dhruvatA [kurvanti] karatI hai.n.
tenA ja je paryAy te utpAd–lay–dhruvatA kare. 11.
Page 30 of 264
PDF/HTML Page 59 of 293
single page version
kramapravR^ittibhAjA.n vinAshasa.nbhavasa.nbhAvanamupapannam. tato dravyArthArpaNAyAmanutpAdamuchCheda.n satsvabhAvamev
dravya.n, tadev paryAyArthArpaNAyA.n sotpAda.n sochCheda.n chAvaboddhavyam. sarvamidamanavadya~ncha
dravyaparyAyANAmabhedAt.. 11..
doNha.n aNaNNabhUda.n bhAva.n samaNA paruvi.nti.. 12..
dvayorananyabhUta.n bhAva.n shramaNAH prarUpayanti.. 12..
sahavartI katipay [paryAyo.n] kA dhrauvya hone par bhI anya kramavartI [paryAyo.n] ke–vinAsh aur utpAd
honA ghaTit hote hai.n. isaliye dravya dravyArthik Adeshase [–kathanase] utpAd rahit, vinAsh rahit,
satsvabhAvavAlA hI jAnanA chAhiye aur vahI [dravya] paryAyArthik Adeshase utpAdavAlA aur
vinAshavAlA jAnanA chAhiye.
ananyapanA] [shramaNAH] shramaN [prarUpayanti] prarUpit karate hai.n.
paryAy tem ja dravya kerI ananyatA shramaNo kahe. 12.
Page 31 of 264
PDF/HTML Page 60 of 293
single page version
ppekAstitvaniyatatvAdanyonyAjahadvR^ittInA.n vastutvenAbhed iti.. 12..
avvadiritto bhAvo
avyatirikto bhAvo dravyaguNAnA.n bhavati tasmAt.. 13..
pudgalapR^ithagbhUtasparsharasagandhavarNavadrravyeN vinA na guNAH sa.nbhavanti sparsharas–
usIprakAr dravyase rahit paryAye.n nahI.n hotI. isaliye yadyapi dravya aur paryAyo.nkA AdeshavashAt [–
kathanake vash] katha.nchit bhed hai tathApi, ve ek astitvame.n niyat [–dra.DhrUpase sthit] honeke kAraN
[avyatiriktaH bhAvaH] avyatiriktabhAv [–abhinnapaNu.n] [bhavati] hai.
tethI guNo ne dravya kerI abhinnatA nirdiShTa Che. 13.