Panchastikay Sangrah-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 5-13.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 3 of 15

 

Page 12 of 264
PDF/HTML Page 41 of 293
single page version

12
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dvayaNukapudgalaskandhAnAmapi tathAvidhatvam. aNavashcha mahAntashcha vyaktishaktirUpAbhyAmiti paramANu–
nAmekapradeshAtmakatve.api tatsiddhiH. vyaktayapekShayA shaktayapekShayA cha pradesh prachayAtmakasya
mahattvasyAbhAvAtkAlANUnAmastitvaniyatatve.apyakAyatvamanenaiv sAdhitam. at ev teShAmastikAy–
prakaraNe satAmapyanupAdAnamiti.. 4..
-----------------------------------------------------------------------------

unake kAyapanA bhI hai kyo.nki ve aNumahAn hai.n. yahA.N aNu arthAt pradesh–mUrta aur amUrta
nirvibhAg [ChoTese ChoTe] a.nsh; ‘unake dvArA [–bahu pradesho.n dvArA] mahAn ho’ vah aNumahAn; arthAt
pradeshaprachayAtmak [–pradesho.nke samUhamay] ho vah aNumahAn hai. isaprakAr unhe.n [uparyukta pA.Nch
dravyo.nko] kAyatva siddha huA. [upar jo aNumahAnakI vyutpatti kI usame.n aNuo.nke arthAt pradesho.nke
liye bahuvachanakA upayog kiyA hai aur sa.nskR^it bhAShAke niyamAnusAr bahuvachaname.n dvivachanakA samAvesh
nahI.n hotA isaliye ab vyutpattime.n ki.nchit bhAShAkA parivartan karake dvi–aNuk ska.ndho.nko bhI aNumahAn
batalAkar unakA kAyatva siddha kiyA jAtA haiH] ‘do aNuo.n [–do pradesho.n] dvArA mahAn ho’ vah
aNumahAn– aisI vyutpattise dvi–aNuk pudgalaska.ndho.nko bhI [aNumahAnapanA honese] kAyatva hai.
[ab, paramANuo.nko aNumahAnapanA kisaprakAr hai vah batalAkar paramANuo.nko bhI kAyatva siddha kiyA
jAtA hai;] vyakti aur shaktirUpase ‘aNu tathA mahAn’ honese [arthAt paramANu vyaktirUpase ek pradeshI
tathA shaktirUpase anek pradeshI honeke kAraN] paramANuo.nko bhI , unake ek pradeshAtmakapanA hone
par bhI [aNumahAnapanA siddha honese] kAyatva siddha hotA hai. kAlANuo.nko vyakti–apekShAse tathA
shakti–apekShAse pradeshaprachayAtmak mahAnapanekA abhAv honese, yadyapi ve astitvame.n niyat hai tathApi,
unake akAyatva hai ––aisA isIse [–is kathanase hI] siddha huA. isaliye, yadyapi ve sat
[vidyamAn] hai.n tathApi, unhe.n astikAyake prakaraName.n nahI.n liyA hai.
bhAvArthaH– pA.Nch astikAyo.nke nAm jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAsh hai.n. ve nAm unake
arthAnusAr hai.n .

ye pA.Ncho.n dravya paryAyArthik nayase apanese katha.nchit bhinna aise astitvame.n vidyamAn hai.n aur
dravyArthik nayase astitvase ananya hai.n.

Page 13 of 264
PDF/HTML Page 42 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
13
jesi.n atthi sahAo guNehi.n sah pajjaehi.n vivihehi.n.
te ho.nti atthikAyA NippiNNa.n jehi.n taillukka.n.. 5..
yeShAmasti svabhAvaH guNaiH sah NaryayairvividhaiH.
te bhavantyastikAyAH niShpanna.n yaistrailokyam.. 5..
-----------------------------------------------------------------------------
punashcha, yah pA.Ncho.n dravya kAyatvavAle hai.n kAraN kyo.nki ve aNumahAn hai. ve aNumahAn
kisaprakAr hai.n so batalAte hai.nH––‘aNumahAntaH’ kI vyutpatti tIn prakArase haiH [1] aNubhiH mahAntaH
aNumahAntaH arthAt jo bahu pradesho.n dvArA [– do se adhik pradesho.n dvArA] baDe ho.n ve aNumahAn hai.n.
is vyutpattike anusAr jIv, dharma aur adharma asa.nkhyapradeshI honese aNumahAn hai.n; AkAsh ana.ntapradeshI
honese aNumahAn hai; aur tri–aNuk ska.ndhase lekar anantANuk ska.ndh takake sarva skandha bahupradeshI
honese aNumahAn hai. [2] aNubhyAm mahAntaH aNumahAntaH arthAt jo do pradesho.n dvArA baDe ho.n ve
aNumahAn hai.n. is vyutpattike anusAr dvi–aNuk ska.ndh aNumahAn hai.n. [3] aNavashcha mahAntashcha
aNumahAntaH arthAt jo aNurUp [–ek pradeshI] bhI ho.n aur mahAn [anek pradeshI] bhI ho.n ve
aNumahAn hai.n. is vyutpattike anusAr paramANu aNumahAn hai, kyo.nki vyakti–apekShAse ve ekapradeshI hai.n
aur shakti–apekShAse anekapradeshI bhI [upachArase] hai.n. isaprakAr uparyukta pA.Ncho.n dravya aNumahAn
honese kAyatvavAle hai.n aisA siddha huA.

kAlANuko astitva hai kintu kisI prakAr bhI kAyatva nahI.n hai, isaliye vah dravya hai kintu
astikAy nahI.n hai.. 4..
gAthA 5
anvayArthaH– [yeShAm] jinhe.n [vividhaiH] vividh [guNaiH] guNo.n aur [paryayaiH] paryAyo.nke [–
pravAhakramanake tathA vistArakramake a.nsho.nke] [sah] sAth [svabhAvaH] apanatva [asti] hai [te] ve
[astikAyAH bhavanti] astikAy hai [yaiH] ki jinase [trailokyam] tIn lok [niShpannam] niShpanna
hai.
--------------------------------------------------------------------------
paryAye.n = [pravAhakramake tathA vistArakramake] nirvibhAg a.nsha. [pravAhakramake a.nsh to pratyek dravyake hote hai.n,
kintu vistArakramake a.nsh astikAyake hI hote hai.n.]
vidhavidh guNo ne paryayo sah je annayapaNu.n dhare
te astikAyo jANavA, trailokyarachanA je vaDe. 5.

Page 14 of 264
PDF/HTML Page 43 of 293
single page version

14
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
atra pa~nchAstikAyAnAmastitvasa.nbhavaprakAraH kAyatvasa.nbhavaprakArashchoktaH.
asti hyastikAyAnA.n guNaiH paryAyaishcha vividhaiH sah svabhAvo AtmabhAvo.a nanyatvam. vastuno
visheShA hi vyatirekiNaH paryAyA guNAstu ta evAnvayinaH. tat aiken paryAyeN
pralIyamAnasyAnyenopajAyamAnasyAnvayinA guNen dhrauvya.n bibhrANasyaikasyA.api vastunaH
samuchChedotpAdadhrauvyalakShaNamastitvamupapadyat eva. guNaparyAyaiH sah sarvathAnyatve tvanyo vinashyatyanyaH
prAdurbhavatyanyo dhravutvamAlambat iti sarva.n viplavate. tataH sAdhvastitvasa.nbhav–prakArakathanam.
kAyatvasa.nbhavaprakArastvayamupadishyate. avayavino hi jIvapudgaladharmAdharmAkAsh–padArthAsteShAmavayavA api
pradeshAkhyAH parasparavyatirekitvAtparyAyAH uchyante. teShA.n taiH sahAnanyatve kAyatvasiddhirUpapattimatI.
niravayavasyApi paramANoH sAvayavatvashaktisadbhAvAt kAyatvasiddhiranapavAdA. na chaitadA~N.hkayam
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yahA.N, pA.Nch astikAyo.nko astitva kis prakAr haie aur kAyatva kis prakAr hai vah
kahA hai.
vAstavame.n astikAyo.nko vividh guNo.n aur paryAyo.nke sAth svapanA–apanApan–ananyapanA hai.
vastuke 1vyatirekI visheSh ve paryAye.n hai.n aur 2anvayI visheSho ve guN hai.n. isaliye ek paryAyase
pralayako prApta honevAlI, anya paryAyase utpanna honevAlI aur anvayI guNase dhruv rahanevAlI ek hI
vastuko
3vyay–utpAd–dhauvyalakShaN astitva ghaTit hotA hI hai. aur yadi guNo.n tathA paryAyo.nke sAth
[vastuko] sarvathA anyatva ho tab to anya koI vinAshako prApta hogA, anya koI prAdurbhAvako
[utpAdako] prApta hogA aur anya koI dhruv rahegA – isaprakAr sab
4viplav prApta ho jAyegA.
isaliye [pA.Nch astikAyo.nko] astitva kis prakAr hai tatsambandhI yah [uparyukta] kathan satya–
yogya–nyAyayukta haie.
--------------------------------------------------------------------------
1. vyatirek=bhed; ekakA dusarerUp nahI.n honA; ‘yah vah nahI.n hai’ aise j~nAnake nimittabhUt bhinnarUpatA. [ek paryAy
dUsarI payAryarUp na honese paryAyo.nme.n paraspar vyatirek hai; isaliye paryAye.n dravyake vyatirekI [vyatirekavAle]
visheSh hai.n.]
2. anvay=ekarUpatA; sadrashatA; ‘yah vahI hai’ aise j~nAnake kAraNabhUt ekarUpatA. [guNo.nme.n sadaiv sadrashatA rahatI
honese uname.n sadaiv anvay hai, isaliye guN dravyake anvayI visheSh [anvayavAle bhed] hai.n.
3. astitvakA lakShaN athavA svarUp vyay–utpAd–dhrauvya hai.
4. viplav=a.ndhAdhU.hrandhI; uthalaputhal; ga.Dba.DI; virodha.

Page 15 of 264
PDF/HTML Page 44 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
15
na chaitadA~N.hkayam pudgalAdanyeShAmamUrtarrtvAdavibhAjyAnA.n sAvayavatvakalpanamanyAyyam. drashyat
evAvibhAjye.api vihAy–sIda.n ghaTAkAshamidamaghaTAkAshamiti vibhAgakalpanam. yadi tatra vibhAgo na
kalpet tadA yadev ghaTAkAsha.n tadevAghaTAkAsha.n syAt. na cha tadiShTam. tataH kAlANubhyo.anyatra sarveShA.n
kAyatvAkhya.n sAvayavatvamavaseyam. trailokyarUpeN niShpannatvamapi teShAmastikAyatvasAdhanaparamupanyastam.
tathA cha–trayANAmUrdhvA.adhomadhyalokAnAmutpAdavyayadhrauvyavantastadvisheShAtmakA bhAvA bhavantasteShA.n mUl–
-----------------------------------------------------------------------------

ab, [unhe.n] kAyatva kis prakAr hai usakA upadesh kiyA jAtA haiH– jIv, pudgal, dharma,
adharma, aur AkAsh yah padArtha 1avayavI hai.n. pradesh nAmake unake jo avayav hai.n ve bhI paraspar
vyatirekavAle honese 2paryAye.n kahalAtI hai. unake sAth un [pA.Nch] padArtho.nko ananyapanA honese
kAyatvasiddhi ghaTit hotI hai. paramANu [vyakti–apekShAse] 3niravayav honepar bhI unako sAvayavapanekI
shaktikA sadbhAv honese kAyatvasiddhi 4nirapavAd hai. vahA.N aisI Asha.nkA karanA yogya nahI.n hai ki
pudgalake atirikta anya padArtha amUrtapaneke kAraN 5avibhAjya honese unake sAvayavapanekI kalpanA
nyAy viruddha [anuchit] hai. AkAsh avibhAjya honepar bhI usame.n ‘yah ghaTAkAsh hai, yah aghaTAkAsh
[ paTAkAsh] hai’ aisI vibhAgakalpanA draShTigochar hotI hI hai. yadi vahA.N [katha.nchit] vibhAgakI
kalpanA na kI jAye to jo ghaTAkAsh haie vahI [sarvathA] aghaTAkAsh ho jAyegA; aur vah to IShTa
[mAnya] nahI.n hai. isaliye kAlANuo.nke atirikta anya sarvame.n kAyatva nAmakA sAvayavapanA nishchit
karanA chAhiye.
--------------------------------------------------------------------------
1. avayavI=avayavavAlA; a.nshavAlA; a.nshI; jinakee avayav [arthAt] ekase adhik pradesh] ho.n aise.
2. paryAyakA lakShaN paraspar vyatirek hai. vah lakShaN pradesho.nme.n bhI vyApta hai, kyo.nki ek pradesh dUsare pradesharUp na
honese pradesho.nme.n paraspar vyatirek haie; isaliye pradesh bhI paryAy kahalAtI hai.
3. niravayav=avayav rahit; a.nsh rahit ; nira.nsh; ekase adhik pradesh rahita.
4. nirapavAd=apavAd rahita. [pA.Nch astikAyo.nko kAyapanA honeme.n ek bhI apavAd nahI.n hai, kyo.nki [upachArase]
paramANuko bhI shakti–apekShAse avayav–pradesh hai.n.]
5. avibhAjya=jinake vibhAg na kiye jA sake.n aise.

Page 16 of 264
PDF/HTML Page 45 of 293
single page version

16
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
padArthAnA.n guNaparyAyayogapUrvakamastitva.n sAdhayanti. anumIyate cha dharmAdharmAkAshAnA.n pratyekamUrdhvA.a–
dhomadhyalokavibhAgarUpeN pariNamanAtkAyatvAkhya.n sAvayavatvam. jhaviAnAmapi
pratyekamUrdhvAdhomadhyalokavibhAgarUpeN pariNamanAllokapUraNAvasthAvyavasthitavyaktessadA sannihit–
shaktestadanumIyat eva. pudgalAnAmapyUrdhvAdhomadhyalokavibhAgarUpapariNatamahAskandhatvaprAptivyakti–
shaktiyogitvAttathAvidhA sAvayavatvasiddhirastyeveti.. 5..
-----------------------------------------------------------------------------
unakI jo tIn lokarUp niShpannatA [–rachanA] kahI vah bhI unakA astikAyapanA
[astipanA tathA kAyapanA] siddha karaneke sAdhan rUpase kahI hai. vah isaprakAr haiH–
[1] Urdhva–adho–madhya tIn lokake utpAd–vyay–dhrauvyavAle bhAv– ki jo tIn lokake
visheShasvarUp hai.n ve–bhavate hue [pariNamat hote hue] apane mUlapadArtho.nkA guNaparyAyayukta astitva siddha
karate hai.n. [tIn lokake bhAv sadaiv katha.nchit sadrash rahate hai.n aur katha.nchit badalate rahate hai.n ve aisA
siddha karate hai ki tIn lokake mUl padArtha katha.nchit sadrash rahate hai.n aur katha.nchit parivartit hote
rahate hai.n arthAt un mUl padArtho.nkA utpAd–vyay–dhauvyavAlA athavA guNaparyAyavAlA astitva hai.]
[2] punashcha, dharma, adharma aur AkAsh yah pratyek padArtha Urdhva–adho–madhya aise lokake
[tIn] 1vibhAgarUpase pariNamit honese unakee kAyatva nAmakA sAvayavapanA hai aisA anumAn kiyA jA
sakatA hai. pratyek jIvake bhI Urdhva–adho–madhya aise tIn lokake [tIn] vibhAgarUpase pariNamit
--------------------------------------------------------------------------

1. yadi lokake Urdhva, adhaH aur madhya aise tIn bhAg hai.n to phir ‘yah UrdhvalokakA AkAshabhAg hai, yah
adholokakA AkAshabhAg hai aur yah madhyalokakA AkAshabhAg haie’ – isaprakAr AkAshake bhI vibhAg kiye jA
sakate hai.n aur isaliye yah sAvayav arthAt kAyatvavAlA hai aisA siddha hotA hai. isIprakAr dharma aur adharma bhI
sAvayav arthAt kAyatvavAle hai.n.

Page 17 of 264
PDF/HTML Page 46 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
17
te chev atthikAyA tekAliyabhAvapariNadA NichchA.
gachCha.nti daviyabhAva.n pariyaTTaNali.ngasa.njutA.. 6..
te chaivAstikAyAH traikAlikabhAvapariNatA nityAH.
gachCha.nti dravyabhAva.n parivartanali~N.hgasa.nyuktAH.. 6..
atra pa~nchAstikAyAnA.n kAlasya cha dravyatvamuktam.
-----------------------------------------------------------------------------

lokapUraN avasthArUp vyaktikI shaktikA sadaiv sadbhAv honese jIvo.nko bhI kAyatva nAmakA
sAvayavapanA hai aisA anumAn kiyA hI jA sakatA hai. pudgalo bhI Urdhva adho–madhya aise lokake
[tIn] vibhAgarUp pariNat mahAska.ndhapanekI prAptikI vyaktivAle athavA shaktivAle honese unhe.n bhI
vaisI [kAyatva nAmakI] sAvayavapanekI siddhi hai hI.. 5..
gAthA 6
anvayArthaH– [traikAlikabhAvapariNatAH] jo tIn kAlake bhAvo.nrUp pariNamit hote hai.n tathA
[nityAH] nitya hai.n [te cha ev astikAyAH] aise ve hI astikAy, [parivartanali~N.hgasa.nyuktAH]
parivartanali.ng [kAl] sahit, [dravyabhAva.n gachChanti] dravyatvako prApta hote hai.n [arthAt ve Chaho.n dravya
hai.n.]
TIkAH– yahA.N pA.Nch astikAyo.nko tathA kAlako dravyapanA kahA hai.
--------------------------------------------------------------------------
lokapUraN=lokavyApI. [kevalasamuddyAt ke samay jIvakI trilokavyApI dashA hotI hai. us samay ‘yah
UrdhvalokakA jIvabhAg hai, yah adholokakA jIvabhAg hai aur yah madhyalokakA jIvabhAg haie’ aise vibhAg kiye
jA sakate hai. aisI trilokavyApI dashA [avasthA] kI shakti to jIvo.nme.n sadaiv hai isaliye jIv sadaiv
sAvayav arthAt kAyatvavAle hai.naisA siddha hotA hai.]
te astikAy trikAlabhAve pariName Che, nitya Che;
e pA.Nch tem ja kAl vartanali.ng sarve dravya Che. 6.

Page 18 of 264
PDF/HTML Page 47 of 293
single page version

18
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
atra pa~nchAstikAyAnA.n kAlasya cha dravyatvamuktam.
dravyANi hi sahakramabhuvA.n guNaparyAyANAmananyatayAdhArabhUtAni bhavanti. tato
vR^ittavartamAnavartiShyamANAnA.n bhAvAnA.n paryAyANA svarUpeN pariNatatvAdastikAyAnA.n parivartanali~N.hgasya
kAlasya chAsti dravyatvam. na cha teShA.n bhUtabhavadbhaviShyadbhAvAtmanA pariNamamAnAnAmanityatvam, yataste
bhUtabhavadbhaviShyadbhAvAvasthAsvapi pratiniyatasvarUpAparityAgA–nnityA eva. atra kAlaH
pudgalAdiparivartanahetutvAtpudgalAdiparivartanagamyamAnaparyAyatvA–chchAstikAyeShvantarbhAvArtha sa parivartan–
li~N.hga ityukta iti.. 6..
-----------------------------------------------------------------------------
dravya vAstavame.n sahabhAvI guNo.nko tathA kramabhAvI paryAyo.nko 1ananyarUpase AdhArabhUt hai. isaliye
jo varta chUke hai.n, varta rahe hai.n aur bhaviShyame.n varte.nge un bhAvo.n–paryAyo.nrUp pariNamit honeke kAraN
[pA.Nch] astikAy aur
2parivartanali.ng kAl [ve Chaho.n] dravya hai.n. bhUt, vartamAn aur bhAvI bhAvasvarUp
pariNamit honese ve kahI.n anitya nahI.n hai, kyo.nki bhUt, vartamAn aur bhAvI bhAvarUp avasthAo.nme.n bhI
pratiniyat [–apane–apane nishvit] svarUpako nahI.n Cho.Dte isaliye ve nitya hI hai.
yahA.N kAl pudgalAdike parivartanakA hetu honese tathA pudgalAdike parivartan dvArA usakI
paryAy gamya [j~nAt] hotI hai.n isaliye usakA astikAyo.nme.n samAvesh karaneke hetu use
3parivartanali.ng’ kahA hai. [pudgalAdi astikAyo.nkA varNan karate hue unake parivartan (pariNaman)
kA varNan karanA chAhiye. aur unake parivartanakA varNan karate hue un parivartaname.n nimittabhUt
padArthakA [kAlakA] athavA us parivartan dvArA jinakI paryAye.n vyakta hotI hai.n us padArthakA
[kAlakA] varNan karanA anuchit nahI.n kahA jA sakatA. isaprakAr pa.nchAstikAyake varNaname.n kAlake
varNanakA samAvesh karanA anuchit nahI.n hai aisA darshAneke hetu is gAthAsUtrame.n kAlake liye
‘parivartanali.ng’ shabdakA upayog kiyA hai.].. 6..
--------------------------------------------------------------------------
1. ananyarUp=abhinnarUp [jisaprakAr agni AdhAr hai aur uShNatA Adhey hai tathApi ve abhinna hai.n, usIprakAr dravya
AdhAr hai aur guN–paryAy Adhey hai.n tathApi ve abhinna hai.n.]
2. parivartanali.ng=pudgalAdikA parivartan jisakA li.ng hai; vah pudgalAdike pariNaman dvArA jo j~nAn hotA hai
vaha. [li.ng=chihna; sUchak; gamak; gamya karAnevAlA; batalAnevAlA; pahichAn karAnevAlA.]
3. [1] yadi pudgalAdikA parivartan hotA hai to usakA koI nimitta honA chAhiye–isaprakAr parivartanarUpI chihna
dvArA kAlakA anumAn hotA hai [jisaprakAr dhuA.NrUpI chihna dvArA agnikA anumAn hotA hai usIprakAr],
isaliye kAl ‘parivartanali.ng’ hai. [2] aur pudgalAdike parivartan dvArA kAlakI paryAye.n [–‘karma samay’,
‘adhik samay aisI kAlakI avasthAe.N] gamya hotI hai.n isaliye bhI kAl ‘parivartanali.ng’ hai.

Page 19 of 264
PDF/HTML Page 48 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
19
aNNoNNa.n pavisa.ntA di.ntA ogAsamaNNamaNNassa.
mela.ntA vi ya Nichcha.n saga.n sabhAva.n Na vijaha.nti.. 7..
anayo.anya.n pravishanti dadantyavakAshamanyo.anyasya.
milantyapi cha nitya.n svaka.n svabhAva.n na vijahanti.. 7..
atra ShaNNA.n dravyANA.n parasparamatyantasa.nkare.api pratiniyatasvarUpAdaprachyavanamuktam.
at ev teShA.n pariNAmavattve.api prAgnityatvamuktam. at ev cha na teShAmekatvApattirna cha
jIvakarmaNorvyavahAranayAdeshAdekatve.api parasparasvarUpopAdAnamiti.. 7..
----------------------------------------------------------------------------
gAthA 7
anvayArthaઃ– [anyonya.n pravishanti] ve ek–dUsareme.n pravesh karate hai.n, [anyonyasya] anyonya
[avakAsham dadanti] avakAsh dete hai.n, [milanti] paraspar [kShIr–nIravat] mil jAte hai.n. [api
cha] tathApi [nitya.n] sadA [svaka.n svabhAva.n] apane–apane svabhAvako [na vijahanti] nahI.n Cho.Dte.
TIkAH– yahA.N Chah dravyo.nko paraspar atyanta sa.nkar hone par bhI ve pratiniyat [–apane–apane
nishvit] svarUpase chyut nahI.n hote aisA kahA hai. isaliye [–apane–apane svabhAvase chyut nahI.n hote
isaliye], pariNAmavAle hone par bhI ve nitya hai.n–– aisA pahale [ChaThavI gAthAme.n] kahA thA; aur
isaliye ve ekatvako prApta nahI.n hote; aur yadyapi jIv tathA karmako vyavahAranayake kathanase
ekatva [kahA jAtA] hai tathApi ve [jIv tathA karma] ek–dUsareke svarUpako grahaN nahI.n karate..
7..

--------------------------------------------------------------------------

sa.nkar=milan; milAp; [anyonya–avagAharUp] mishritapanA.
anyonya thAy pravesh, e anyonya de avakAshane,
anyonya milan, ChatA.n kadI ChoDe na ApasvabhAvane. 7.

Page 20 of 264
PDF/HTML Page 49 of 293
single page version

20
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sattA savvapayatthA savissaruvA aNa.ntapajjAyA.
ma.nguppAdadhuvattA sappaDivakkhA havadi
aikkA.. 8..
sattA sarvapadArthA savishvarUpA anantaparyAyA.
bha~N.hgotpAdadhrauvyAtmikA sapratipakShA mavatyekA.. 8..
atrAstitvasvarUpamuktam.
astitva.n hi sattA nAm sato bhAvaH sattvam. na sarvathA nityatayA sarvathA kShaNikatayA vA
vidyamAnamAtra.n vastu. sarvathA nityasya vastunastattvataH kramabhuvA.n bhAvAnAmabhAvAtkuto vikAravattvam.
sarvathA kShaNikasya cha tattvataH pratyabhij~nAnAbhAvAt kut ekasa.ntAnatvam. tataH pratyabhij~nAnahetubhUten
kenachitsvarUpeN dhrauvyamAlambyamAna.n kAbhyA.nchitkramapravR^ittAbhyA.n svarUpAbhyA.n pralIyamAnamupajAyamAna.n
chaikakAlamev paramArthatastritayImavasthA.n bibhrANa.n vastu sadavabodhyam. at ev
sattApyutpAdavyayadhrauvyAtmikA.avaboddhavyA, bhAvabhAvavatoH katha.nchidekasvarUpatvAt. sA cha trilakShaNasya
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 8
anvayArthaH– [sattA] sattA [bha~N.hgotpAdadhrauvyAtmikA] utpAdavyayadhrauvyAtmak, [ekA] ek,
[sarvapadArthA] sarvapadArthasthit, [savishvarUpA] savishvarUp, [anantaparyAyA] anantaparyAyamay aur
[sapratipakShA] sapratipakSha [bhavati] hai.
TIkAH– yahA.N astitvakA svarUp kahA hai.
astitva arthAt sattA nAmak satkA bhAv arthAt 1sattva.
vidyamAnamAtra vastu na to sarvathA nityarUp hotI hai aur na sarvathA kShaNikarUp hotI hai. sarvathA
nitya vastuko vAstavame.n kramabhAvI bhAvo.nkA abhAv honese vikAr [–parivartan, pariNAm] kahA.Nse
hogA? aur sarvathA kShaNik vastume.n vAstavame.n
2pratyabhij~nAnakA abhAv honese ekapravAhapanA kahA.Nse
rahegA? isaliyee pratyabhij~nAnake hetubhUt kisI svarUpase dhruv rahatI huI aur kinhI.n do kramavartI
svarUpo.nse naShTa hotI huI tathA utpanna hotI huI – isaprakAr paramArthataH ek hI kAlame.n tigunI [tIn
a.nshavAlI] avasthAko dhAraN karatI huI vastu sat jAnanA. isaliye ‘sattA’ bhI
--------------------------------------------------------------------------
1. sattva=satpanA.n; astitvapanA; vidyamAnapanA; astitvakA bhAv; ‘hai’ aisA bhAva.
2. vastu sarvathA kShaNik ho to ‘jo pahale dekhaneme.n [–jAnaneme.n] AI thI vahI yah vastu hai’ aisA j~nAn nahI.n ho
sakatA.

sarvArthaprApta, savishvarUp, ana.ntaparyayava.nt Che,
sattA janam–lay–dhrauvyamay Che, ek Che, savipakSha Che. 8.

Page 21 of 264
PDF/HTML Page 50 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
21
samastasyApi vastuvistArasya sAdrashyasUchakatvAdekA. sarvapadArthasthitA cha trilakShaNasya
sadityabhidhAnasya saditi pratyayasya cha sarvapadArtheShu tanmUlasyaivopalambhAt. savishvarUpA cha vishvasya
samastavastuvistArasyApi rUpaistrilakShaNaiH svabhAvaiH sah vartamAnatvAt. anantaparyAyA
chAnantAbhirdravyaparyAyavyaktibhistrilakShaNAbhiH parigamyamAnatvAt eva.nbhUtApi sA na khalu nirakushA kintu
sapratipakShA. pratipakSho hyasattA sattAyAH atrilakShaNatva.n trilakShaNAyAH, anekatvamekasyAH,
ekapadArthasthitatva.n sarvapadArthasthitAyAH, ekarUpatva.n savishvarUpAyAH, ekaparyAyatvamanantaparyAyAyA
iti.
-----------------------------------------------------------------------------

‘utpAdavyayadhrauvyAtmak’ [trilakShaNA] jAnanA; kyo.nki
1bhAv aur bhAvavAnakA katha.nchit ek svarUp
hotA hai. aur vah [sattA] ‘ek’ hai, kyo.nki vah trilakShaNavAle samasta vastuvistArakA sAdrashya
sUchit karatI hai. aur vah [sattA] ‘sarvapadArthasthit’ hai; kyo.nki usake kAraN hI [–sattAke kAraN
hI] sarva padArthome.n trilakShaNakI [–utpAdavyayadhrauvyakI], ‘sat’ aise kathanakI tathA ‘sat’ aisI
pratItikI upalabdhi hotI hai. aur vah [sattA] ‘savishvarUp’ hai, kyo.nki vah vishvake rUpo.n sahit
arthAt samasta vastuvistArake trilakShaNavAle svabhAvo.n sahit vartatI hai. aur vah [sattA]
‘ana.ntaparyAyamay’ hai. kyo.nki vah trilakShaNavAlI ananta dravyaparyAyarUp vyaktiyo.nse vyApta hai. [isaprakAr
2sAmAnya–visheShAtmak sattAkA usake sAmAnya pakShakI apekShAse arthAt mahAsattArUp pakShakI apekShAse
varNan huA.]
aisI hone par bhI vah vAstavame.n 3nira.nkush nahI.n hai kintu 4sapratipakSha hai. [1] sattAko asattA
pratipakSha hai; [2] trilakShaNAko atrilakShaNapanA pratipakSha hai; [3] ekako anekapanA pratipakSha hai; [4]
sarvapadArthasthitako ekapadArthasthitapanA pratipakSha hai; [5] savishvarUpako ekarUpapanA pratipakSha hai;
[6]anantaparyAyamayako ekaparyAyamayapanA pratipakSha hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. sattA bhAv hai aur vastu bhAvavAn hai.

2. yahA.N ‘sAmAnyAtmak’kA artha ‘mahA’ samajhanA chAhiye aur ‘visheShAtmak’ kA artha ‘avAntar’ samajhanA chAhiye.
sAmAnya visheShake dUsare artha yahA.N nahI.n samajhanA.

3. nira.nkush=a.nkush rahit; viruddha pakSha rahit ; niHpratipakSha. [sAmAnyavisheShAtmak sattAkA Upar jo varNan kiyA
hai vaisI hone par bhI sarvathA vaisI nahI.n hai; katha.nchit [sAmAnya–apekShAse] vaisI hai. aur katha.nchit [visheSh–
apekShAse] viruddha prakArakI haie.]

4. sapratipakSha=pratipakSha sahit; vipakSha sahit; viruddha pakSha sahita.

Page 22 of 264
PDF/HTML Page 51 of 293
single page version

22
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dvividhA hi sattA– mahAsattA–vAntarasattA cha. tatra savapadArthasArthavyApinI sAdrashyAstitvasUchikA
mahAsattA proktaiva. anyA tu pratiniyatavastuvartinI svarUpAstitvasUchikA.avAntarasattA. tatra
mahAsattA.avAntarasattArUpeNA.a–sattA.avAntarasattA cha mahAsattArUpeNA.asattetyasattA sattAyAH. yen
svarUpeNottpAdastattatho–tpAdaikalakShaNamev, yen svarUpeNochChedastattathochCheudaikalakShaNamev, yen svarUpeN
dhrovya.n tattathA dhrauvyaikalakShaNamev, tat utpadyamAnochChidyamAnAvatiShThamAnAnA.n vastunaH svarUpANA.n pratyeka.n
trailakShaNyAbhAvAdatrilakShaNatva.nH trilakShaNAyAH. ekasya vastunaH svarUpasattA nAnyasya vastunaH svarUpasattA
bhavatItyanekatvamekasyAH. pratiniyatapadArthasthitAbhirev sattAbhiH padArthAnA.n pratiniyamo
-----------------------------------------------------------------------------

[uparyukta sapratipakShapanA spaShTa samajhAyA jAtA haiH–]

sattA dvividh haiH mahAsattA aur avAntarasattA . uname.n sarva padArthasamUhame.n vyApta honevAlI,
sAdrashya astitvako sUchit karanevAlI mahAsattA [sAmAnyasattA] to kahI jA chukI hai. dUsarI,
pratinishchit [–ek–ek nishchit] vastume.n rahenevAlI, svarUp–astitvako sUchit karanevAlI
avAntarasattA [visheShasattA] hai. [1] vahA.N mahAsattA avAntarasattArUpase asattA haie aur avAntarasattA
mahAsattArUpase asattA hai isaliye sattAko asattA hai [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA
mahAsattArUp honese ‘sattA’ hai vahI avAntarasattArUp bhI honese ‘asattA’ bhI hai]. [2] jis
svarUpase utpAd hai usakA [–us svarUpakA] usaprakArase utpAd ek hI lakShaN hai, jis
svarUpase vyay haie usakA [–us svarUpakA] usaprakArase vyay ek hI lakShaN hai aur jis svarUpase
dhrauvya hai usakA [–us svarUpakA] usaprakArase dhrauvya ek hI lakShaN hai isaliye vastuke utpanna
hoenevAle, naShTa hoenevAle aur dhruv rahanetavAle svarUpo.nme.nse pratyekako trilakShaNakA abhAv honese
trilakShaNA [sattA] ko atrilakShaNapanA hai. [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA mahAsattArUp honese
‘trilakShaNA’ hai vahI yahA.N kahI huI avAntarasattArUp bhI honese ‘atrilakShaNA’ bhI hai]. [3] ek
vastukI svarUpasattA anya vastukI svarUpasattA nahI.n hai isaliye ek [sattA] ko anekapanA hai.
[arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA mahAsattArUp honese ‘ek’ hai vahI yahA.N kahI huI
avAntarasattArUp bhI honese ‘anek’ bhI hai]. [4] pratinishchit [vyaktigat nishchit] padArthame.n sthit
sattAo.n dvArA hI padArtho.nkA pratinishchitapanA [–bhinna–bhinna nishchit vyaktitva] hotA hai isaliye
sarvapadArthasthit [sattA] ko ekapadArthasthitapanA hai. [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA
mahAsattArUp honese

Page 23 of 264
PDF/HTML Page 52 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
23
bhavatItyekapadArthasthitatva.n sarvapadArtha sthitAyAH. pratiniyataikarUpAbhirev sattAbhiH pratiniyataikarUpatva.n
vastUnA.n bhavatItyekarUpatva.n savishvarUpAyAH pratiparyAyaniyatAbhirev sattAbhiH
pratiniyataikaparyAyANAmAnantya.n bhavatItyekaparyAy–tvamanantaparyAyAyAH. iti sarvamanavadya.n
sAmAnyavisheShaprarUpaNapravaNanayadvayAyattatvAttaddeshanAyAH.. 8..
-----------------------------------------------------------------------------

‘sarvapadArthasthit’ hai vahI yahA.N kahI huI avAntarasattArUp bhI honese ‘ekapadArthasthit’ bhI hai.] [5]
pratinishchit ek–ek rUpavAlI sattAo.n dvArA hI vastuo.nkA pratinishchit ek ekarUp hotA hai isaliye
savishvarUp [sattA] ko ekarUpapanA hai [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA mahAsattArUp honese
‘savishvarUp’ hai vahI yahA.N kahI huI avAntarasattArUp bhI honese ‘ekarUp’ bhI hai]. [6] pratyek
paryAyame.n sthit [vyaktigat bhinna–bhinna] sattAo.n dvArA hI pratinishvit ek–ek paryAyo.nkA anantapanA
hotA hai isaliye ana.ntaparyAyamay [sattA] ko ekaparyAyamayapanA hai [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak
sattA mahAsattArUp honese ‘ana.ntaparyAyamay’ hai vahI yahA.N kahI huI avAntarasattArUp bhI honese
‘ekaparyAyamay’ bhI hai].
isaprakAr sab niravadya hai [arthAt Upar kahA huA sarva svarUp nirdoSh hai, nirbAdh hai, ki.nchit
virodhavAlA nahI.n hai] kyo.nki usakA [–sattAke svarUpakA] kathan sAmAnya aur visheShake prarUpaN kI
or Dhalate hue do nayo.nke AdhIn hai.

bhAvArthaH– sAmAnyavisheShAtmak sattAke do pakSha hai.nH–– ek pakSha vah mahAsattA aur dUsarA pakSha
vah avAntarasattA. [1] mahAsattA avAntarasattArUpase asattA haie aur avAntarasattA mahAsattArUpase
asattA haie; isaliye yadi mahAsattAko ‘sattA’ kahe to avAntarasattAko ‘asattA’ kahA jAyagA.
[2] mahAsattA utpAd, vyay aur dhrauvya aise tIn lakShaNavAlI hai isaliye vah ‘trilakShaNA’ hai. vastuke
utpanna honevAle svarUpakA utpAd hI ek lakShaN hai, naShTa honevAle svarUpakA vyay hI ek lakShaN hai
aur dhruv rahanevAle svarUpakA dhrauvya hI ek lakShaN hai isaliye un tIn svarUpo.nme.nse pratyekakI
avAntarasattA ek hI lakShaNavAlI honese ‘atrilakShaNA’ hai. [3] mahAsattA samasta padArthasamUhame.n ‘sat,
sat, sat’ aisA samAnapanA darshAtI hai isaliye ek haie. ek vastukI svarUpasattA anya kisI vastukI
svarUpasattA nahI.n hai, isaliye jitanI vastue.N utanI svarUpasattAe.N; isaliye aisI svarUpasattAe.N athavA
avAntarasattAe.N ‘anek’ hai.n.

Page 24 of 264
PDF/HTML Page 53 of 293
single page version

24
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
daviyadi gachChadi tAi.n tAi.n sabbhAvapa~njayAi.n ja.n.
daviya.n
ta.n bhaNNa.nte aNaNNabhUda.n tu sattAdo.. 9..
dravati gachChati tA.nstAn sadbhAvaparyAyAn yat.
dravya tat bhaNanti ananyabhUta.n tu sattAtaH.. 9..
-----------------------------------------------------------------------------

[4] sarva padArtha sat hai isaliye mahAsattA ‘sarva padArtho.nme.n sthit’ hai. vyaktigat padArtho.nme.n sthit
bhinna–bhinna vyaktigat sattAo.n dvArA hI padArtho.nkA bhinna–bhinna nishchit vyaktitva rah sakatA hai, isaliye
us–us padArthakI avAntarasattA us–us ‘ek padArthame.n hI sthit’ hai. [5] mahAsattA samasta
vastusamUhake rUpo.n [svabhAvo.n] sahit hai isaliye vah ‘savishvarUp’ [sarvarUpavAlI] hai. vastukI
sattAkA [katha.nchit] ek rUp ho tabhI us vastukA nishchit ek rUp [–nishchit ek svabhAv] rah
sakatA hai, isaliye pratyek vastukI avAntarasattA nishchit ‘ek rUpavAlI’ hI hai. [6] mahAsattA
sarva paryAyo.nme.n sthit hai isaliye vah ‘anantaparyAyamay’ hai. bhinna–bhinna paryAyo.nme.n [katha.nchit] bhinna–bhinna
sattAe.N ho.n tabhI pratyek paryAy bhinna–bhinna rahakar ananta paryAye.n siddha ho.ngI, nahI.n to paryAyo.nkA
anantapanA hI nahI.n rahegA–ekapanA ho jAyagA; isaliye pratyek paryAyakI avAntarasattA us–us
‘ek paryAyamay’ hI hai.
is prakAr sAmAnyavisheShAtmak sattA, mahAsattArUp tathA avAntarasattArUp honese, [1] sattA
bhI hai aur asattA bhI hai, [2] trilakShaNA bhI hai aur atrilakShaNA bhI hai, [3] ek bhI hai aur anek
bhI hai, [4] sarvapadArthasthit bhI hai aur ekapadArthasthit bhI hai. [5] savishvarUp bhI hai aur ekarUp
bhI hai, [6] ana.ntaparyAyamay bhI hai aur ekaparyAyamay bhI hai.. 8..
--------------------------------------------------------------------------
te te vividh sadbhAvaparyayane drave–vyApe–lahe
tene kahe Che dravya, je sattA thakI nahi anya Che. 9.

Page 25 of 264
PDF/HTML Page 54 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
25
atra sattAdravyayorarthAntaratva.n pratyAkhyAtam.

dravati gachChati sAmAnyarUpeN svarUpeN vyApnoti tA.nstAn kramabhuvaH sahabhuvashvasadbhAvaparyAyAn
svabhAvavisheShAnityanugatArthayA niruktayA dravya.n vyAkhyAtam. dravya.n cha lakShya–lakShaNabhAvAdibhyaH
katha~nchidbhede.api vastutaH sattAyA apR^ithagbhUtameveti mantavyam. tato yatpUrva.n sattvamasattva.n
trilakShaNatvamatrilakShaNatvamekatvamanekatva.n sarvapadArthasthitatvamekapadArthasthitatva.n vishva–
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 9
anvayArthaH– [tAn tAn sadbhAvaparyAyAn] un–un sadbhAvaparyAyoko [yat] jo [dravati]
dravit hotA hai – [gachChati] prApta hotA hai, [tat] use [dravya.n bhaNanti] [sarvaj~na] dravya kahate hai.n
– [sattAtaH ananyabhUta.n tu] jo ki sattAse ananyabhUt hai.
TIkAH– yahA.N sattAne aur dravyako arthAntarapanA [bhinnapadArthapanA, anyapadArthapanA] honekA
khaNDan kiyA hai.
‘ un–un kramabhAvI aur sahabhAvI sadbhAvaparyAyo.nko arthAt svabhAvavisheSho.nko jo 1dravit
hotA hai – prApta hotA hai – sAmAnyarUp svarUpasee vyApta hotA hai vah dravya hai’ – is prakAr
2anugat arthavAlI niruktise dravyakI vyAkhyA kI gaI. aur yadyapi 3lakShyalakShaNabhAvAdik dvArA dravyako
sattAse katha.nchit bhed hai tathApi vastutaH [paramArthetaH] dravya sattAse apR^ithak hI hai aisA mAnanA.
isaliye
pahale [8vI.n gAthAme.n] sattAko jo satpanA, asatpanA, trilakShaNapanA, atrilakShaNapanA,
ekapanA,
--------------------------------------------------------------------------
1. shrI jayasenAchAryadevakI TIkAme.n bhI yahA.NkI bhA.Nti hI ‘dravati gachChati’ kA ek artha to ‘dravit hotA hai arthAt
prApta hotA hai ’ aisA kiyA gayA hai; taduparAnta ‘dravati’ arthAt svabhAvaparyAyo.nko dravit hotA hai aur gachChati
arthAt vibhAvaparyAyo.nko prApta hotA hai ’ aisA dUsarA artha bhI yahA.N kiyA gayA hai.
2. yahA.N dravyakI jo nirukti kI gaI hai vah ‘dru’ dhAtukA anusaraN karate hue [–milate hue] arthavAlI hai.n.
3. sattA lakShaN hai aur dravya lakShya hai.

Page 26 of 264
PDF/HTML Page 55 of 293
single page version

26
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
rUpatvamekarUpatvamanantaparyAyatvamekaparyAyatva.n cha pratipAdita.n sattAyAstatsarva.n tadanarthAntarabhUtasya
dravyAsyaiv draShTavyam. tato na kashchidapi teShu sattA visheSho.avashiShyet yaH sattA.n vastuto dravyAtpR^ithak
vyavasthApayediti.. 9..
davva.n sallakkhaNaya.n uppAdavvayadhuvattasa.njute.n
guNapajjayAsaya.n vA ja.n ta.n bhaNNa.nti savvaNhu.. 10..
dravya.n sallakShaNaka.n utpAdavyayadhruvatvasa.nyuktam.
guNapayAyAshraya.n vA yattadbhaNanti sarvaj~nA.. 10..
atra tredhA dravyalakShaNamuktam.
sadrravyalakShaNam uktalakShaNAyAH sattAyA avisheShAdrravyasya satsvarUpamev lakShaNam. na
chAnekAntAtmakasya dravyasya sanmAtramev sva.n rUpa.n yato lakShyalakShaNavibhAgAbhAv iti. utpAd–
-----------------------------------------------------------------------------

anekapanA, sarvapadArthasthitapanA, ekapadArthasthitapanA, vishvarUpapanA, ekarUpapanA, anantaparyAyamayapanA
aur ekaparyAyamayapanA kahA gayA vah sarva sattAse anarthA.ntarabhUt [abhinnapadArthabhUt, ananyapadArthabhUt]
dravyako hI dekhanA [arthAt satpanA, asatpanA, trilakShaNapanA, atrilakShaNapanA Adi samasta sattAke
visheSh dravyake hI hai aisA mAnanA]. isaliye uname.n [–un sattAke visheShome.n] koI sattAvisheSh sheSh
nahI.n rahatA jo ki sattAko vastutaH [paramArthataH] dravyase pR^ithak sthApit kare .. 9..
gAthA 10
anvayArthaH– [yat] jo [sallakShaNakam] ‘sat’ lakShaNavAlA hai, [utpAdavyayadhruvatvasa.nyuktam] jo
utpAdavyayadhrauvyasa.nyukta hai [vA] athavA [guNaparyAyAshrayam] jo guNaparyAyo.nkA Ashray hai, [tad] usee
[sarvaj~nAH] sarvaj~na [dravya.n] dravya [bhaNanti] kahate hai.n.
TIkAH– yahA.N tIn prakArase dravyakA lakShaN kahA hai.
‘sat’ dravyakA lakShaN hai. purvokta lakShaNavAlI sattAse dravya abhinna honeke kAraN ‘sat’ svarUp
hI dravyakA lakShaN hai. aur anekAntAtmak dravyakA satmAtra hI svarUp nahI.n hai ki jisase
lakShyalakShaNake vibhAgakA abhAv ho. [sattAse dravya abhinna hai isaliye dravyakA jo sattArUp svarUp vahI
--------------------------------------------------------------------------

Che sattva lakShaN jehanu.n, utpAdavyayadhruvayukta je,
guNaparyayAshray jeh, tene dravya sarvaj~no kahe. 10.

Page 27 of 264
PDF/HTML Page 56 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
27
vyayadhrauvyANi vA dravyalakShaNam. ekajAtyavirodhini kramabhuvA.n bhAvAnA.n sa.ntAne pUrvabhAvavinAshaH
sumachChedaH, uttarabhAvaprAdurbhAvashcha samutpAdaH, pUrvotarabhAvochChedotpAdayorapi svajAteraparityAgo dhrauvyam.
tAni sAmAnyAdeshAd–bhinnAni visheShAdeshAdbhinnAni yugapadbhAvIni svabhAvabhUtAni dravyasya lakShaNa.n
bhavantIti. guNaparyAyA vA dravyalakShaNam. anekAntAtmakasya vastuno.anvayino visheShA guNA vyatirekiNaH
paryAyAste dravye yaugapadyen krameN cha pravartamAnAH katha~nchidbhinnAH katha~nchidabhinnAH svabhAvabhUtAH
dravyalakShaNatAmA–
-----------------------------------------------------------------------------
dravyakA lakShaN hai. prashnaH–– yadi sattA aur dravya abhinna hai – sattA dravyakA svarUp hI hai, to
‘sattA lakShaN hai aur dravya lakShya hai’ – aisA vibhAg kisaprakAr ghaTit hotA hai? uttaraH––
anekAntAtmak dravyake ananta svarUp haie.n, uname.nse sattA bhI usakA ek svarUp hai; isaliye
anantasvarUpavAlA dravya lakShya hai aur usakA sattA nAmakA svarUp lakShaN hai – aisA lakShyalakShaNavibhAg
avashya ghaTit hotA hai. isaprakAr abAdhitarUpase sat dravyakA lakShaN hai.]

athavA, utpAdavyayadhrauvya dravyakA lakShaN hai.
1ek jAtikA avirodhak aisA jo kramabhAvI
bhAvo.nkA pravAh usame.n pUrva bhAvakA vinAsh so vyay hai, uttar bhAvakA prAdurbhAv [–bAdake bhAvakI
arthAt vartamAn bhAvakI utpatti] so utpAd hai aur pUrva–uttar bhAvo.nke vyay–utpAd hone par bhI
svajAtikA atyAg so dhrauvya hai. ve utpAd–vyay–dhrauvya –– jo–ki sAmAnya Adeshase abhinna hai.n
[arthAt sAmAnya kathanase dravyase abhinna hai.n], visheSh Adeshase [dravyase] bhinna hai.n, yugapad vartate haie.n
aur svabhAvabhUt hai.n ve – dravyakA lakShaN hai.n.
athavA, guNaparyAye.n dravyakA lakShaN hai.n. anekAntAtmak vastuke 2anvayI visheSh ve guN hai.n aur
vyatirekI visheSh ve paryAye.n hai.n. ve guNaparyAye.n [guN aur paryAye.n] – jo ki dravyame.n ek hI sAth tathA
kramashaH pravartate hai.n, [dravyase] katha.nchit bhinna aur katha.nchit abhinna hai.n tathA svabhAvabhUt hai.n ve – dravyakA
lakShaN hai.n.
--------------------------------------------------------------------------
1. dravyame.n kramabhAvI bhAvo.nkA pravAh ek jAtiko kha.nDit nahI.n karatA–to.DtA nahI.n hai arthAt jAti–apekShAse
sadaiv ekatva hI rakhatA hai.
2. anvay aur vyatirekake liye pR^iShTha 14 par TippaNI dekhiye.

Page 28 of 264
PDF/HTML Page 57 of 293
single page version

28
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
padyante. trayANAmapyamIShA.n dravyalakShaNAnAmekasminnabhihite.anyadubhayamarthAdevApadyate. sachchedutpAd–
vyayadhrauvyavachcha guNaparyAyavachcha. utpAdavyayadhrauvyavachchetsachcha guNaparyAyavachcha. guNaparyAyavachchetsa–
chchotpAdavyayadhrauvyavachcheti. saddhi ninyAnityasvabhAvatvAddhruvatvamutpAdavyayAtmakatA~ncha prathayati,
dhruvatvAtmakairguNairutpAdavyayAtmakaiH paryAyaishcha sahaikatva~nchAkhyAti. utpAdavyayadhrauvyANi tu
nityA–nityasvarUpa.n
paramArtha.n sadAvedayanti, guNaparyAyA.nshchAtmalAbhanibandhanabhUtAn prathayanti.
-----------------------------------------------------------------------------
dravyake in tIno.n lakShaNo.nme.nse [–sat, utpAdavyayadhrauvya aur guNaparyAye.n in tIn lakShaNo.nme.nse]
ek kA kathan karane par sheSh dono.n [binA kathan kiye] arthase hI AjAte hai.n. yadi dravya sat ho,
to vah [1] utpAdavyayadhrauvyavAlA aur [2] guNaparyAyavAlA hogA; yadi utpAdavyayadhrauvyavAlA ho,
to vah [1] sat aur [2] guNaparyAyavAlA hogA; guNaparyAyavAlA ho, to vah [1] sat aur [2]
utpAdavyayadhrauvyavAlA hogA. vah isaprakAraH– sat nityAnityasvabhAvavAlA honese [1] dhrauvyakoe aur
utpAdavyayAtmakatAko prakaT karatA hai tathA [2] dhrauvyAtmak guNo.n aur utpAdavyayAtmak paryAyo.nke
sAth ekatva darshAtA hai. utpAdavyayadhrauvya [1] nityAnityasvarUp
1pAramArthik satko batalAte hai.n tathA
[2] 2apane svarUpakI prAptike kAraNabhUt guNaparyAyo.nko prakaT karate hai.n, 3guNaparyAye.n anvay aur
--------------------------------------------------------------------------
1. pAramArthik=vAstavik; yathArtha; sachchA . [vAstavik sat nityAnityasvarUp hotA hai. utpAdavyay anityatAko
aur dhrauvya nityatAko batalAtA hai isaliye utpAdavyayadhrauvya nityAnityasvarUp vAstavik satko batalAte hai.
isaprakAr ‘dravya utpAdavyayadhrauvyavAlA hai ’ aisA kahanese ‘vah sat hai’ aisA bhI binA kahe hI AjAtA hai.]
2. apane= utpAdavyayadhrauvyake. [yadi guN ho tabhI dhrauvya hotA hai aur yadi paryAye.n ho.n tabhI utpAdavyay hotA
hai; isaliye yadi guNaparyAye.n na ho.n to utpAdavyayadhrauvya apane svarUpako prApta ho hI nahI.n sakate. isaprakAr
‘dravya utpAdavyayadhrauvyavAlA hai’ –aisA kahanese vah guNaparyAyavAlA bhI siddha ho jAtA hai.]
3. pratham to, guNaparyAye.n anvay dvArA dhrAvyako siUchat karate hai.n aur vyatirek dvArA utpAdavyayane siUchat karate hai.n ;
isaprakAr ve utpAdavyayadhrauvyako siUchat karate hai.n. dUsare, guNaparyAye.n anvay dvArA nityatAko batalAte hai.n aur
vyatirek dvArA anityatako batalAte hai.n ; –isaprakAr ve nityAnityasvarUp satko batalAte hai.n.

Page 29 of 264
PDF/HTML Page 58 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
29
guNaparyAyAstvanvayavya–tirekitvAddhrauvyotpattivinAshAn suchayanti, nityAnityasvabhAva.n paramArtha.n
sachchopalakShayantIti..10..
uppattI va viNAso davvassa ya Natthi atthi sabbhAvo.
vigamuppAdadhavatta.n kare.nti tassev pajjAyA.. 11..
utpattirvo vinAsho dravyasya cha nAstyasti sadbhAvaH.
vigamotpAdadhuvratva.n kurvanti tasyaiv paryAyAH.. 11..
atrobhayanayAbhyA.n dravyalakShaNa.n pravibhaktam.
-----------------------------------------------------------------------------

vyatirekavAlI honese [1] dhrauvyako aur utpAdavyayako sUchit karate hai.n tathA [2]
nityAnityasvabhAvavAle pAramArthik satko batalAte hai.n.
bhAvArthaH– dravyake tIn lakShaN hai.nH sat utpAdavyayadhrauvya aur guNaparyAye.n. ye tIno.n lakShaN paraspar
avinAbhAvI hai.n; jahA.N ek ho vahA.N sheSh dono.n niyamase hote hI hai.n.. 10..
gAthA 11
anvayArthaH[dravyasya cha] dravyakA [utpattiH] utpAd [vA] yA [vinAshaH] vinAsh [na asti]
nahI.n hai, [sadbhAvaH asti] sadbhAv hai. [tasya ev paryAyAH] usIkI paryAye.n [vigamotpAdadhruvatva.n]
vinAsh, utpAd aur dhruvatA [kurvanti] karatI hai.n.
TIkAH– yahA.N donoe.n nayo.n dvArA dravyakA lakShaN vibhakta kiyA hai [arthAt do nayo.nkI apekShAse
dravyake lakShaNake do vibhAg kiye gaye hai.n].
sahavartI guNo.n aur kramavartI paryAyo.nke sadbhAvarUp, trikAl–avasthAyI [ trikAl sthit
rahanevAle], anAdi–ananta dravyake vinAsh aur utpAd uchit nahI.n hai. parantu usIkI paryAyo.nke–
--------------------------------------------------------------------------
nahi dravyano utpAd athavA nAsh nahi, sadbhAv Che;
tenA ja je paryAy te utpAd–lay–dhruvatA kare. 11.

Page 30 of 264
PDF/HTML Page 59 of 293
single page version

30
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dravyasya hi sahakramapravR^ittaguNaparyAyasadbhAvarUpasya trikAlAvasthAyino.anAdinidhanasya na
samuchChedasamudayau yuktau. ath tasyaiv paryAyANA.n sahapravR^ittibhAjA.n keShA.nchit dhrauvyasa.nbhave.apyareShA.n
kramapravR^ittibhAjA.n vinAshasa.nbhavasa.nbhAvanamupapannam. tato dravyArthArpaNAyAmanutpAdamuchCheda.n satsvabhAvamev
dravya.n, tadev paryAyArthArpaNAyA.n sotpAda.n sochCheda.n chAvaboddhavyam. sarvamidamanavadya~ncha
dravyaparyAyANAmabhedAt.. 11..
pajjayavijuda.n davva.n davvavijuttA ya pajjayA Natthi.
doNha.n aNaNNabhUda.n bhAva.n samaNA paruvi.nti.. 12..
paryayaviyuta.n dravya.n dravyaviyuktAshcha paryAyA na santi.
dvayorananyabhUta.n bhAva.n shramaNAH prarUpayanti.. 12..
atra dravyaparyAyANAmabhedo nirdiShTa.
-----------------------------------------------------------------------------

sahavartI katipay [paryAyo.n] kA dhrauvya hone par bhI anya kramavartI [paryAyo.n] ke–vinAsh aur utpAd
honA ghaTit hote hai.n. isaliye dravya dravyArthik Adeshase [–kathanase] utpAd rahit, vinAsh rahit,
satsvabhAvavAlA hI jAnanA chAhiye aur vahI [dravya] paryAyArthik Adeshase utpAdavAlA aur
vinAshavAlA jAnanA chAhiye.
–––yah sab niravadya [–nirdoSh, nirbAdh, aviruddha] hai, kyo.nki dravya aur paryAyo.nkA abhed
[–abhinnapanA ] hai.. 11..
gAthA 12
anvayArthaH[paryayaviyuta.n] paryAyo.nse rahit [dravya.n] dravya [cha] aur [dravyaviyuktAH] dravya rahit
[paryAyAH] paryAye.n [na santi] nahI.n hotI; [dvayoH] dono.nkA [ananyabhUta.n bhAva.n] ananyabhAv [–
ananyapanA] [shramaNAH] shramaN [prarUpayanti] prarUpit karate hai.n.
TIkAH– yahA.N dravya aur paryAyo.nkA abhed darshAyA hai.
--------------------------------------------------------------------------
paryAyavirahit dravya nahi, nahi dravyahIn paryAy Che,
paryAy tem ja dravya kerI ananyatA shramaNo kahe. 12.

Page 31 of 264
PDF/HTML Page 60 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
31
dugdhadadhinavanItadhR^itAdiviyutagorasavatparyAyaviyuta.n dravya.n nAsti. gorasaviyuktadugdhadadhi–
navanItadhR^itAdivadrravyaviyuktAH paryAyA na santi. tato dravyasya paryAyANA~nchAdeshavashAtkatha.nchidbhede.a–
ppekAstitvaniyatatvAdanyonyAjahadvR^ittInA.n vastutvenAbhed iti.. 12..
devveN viNA Na guNA guNahi.n davva.n viNA Na sa.nbhavadi.
avvadiritto bhAvo
davvaguNANa.n havadi tamhA.. 13..
dravyeN vinA na guNA guNairdravya.n vinA na sambhavati.
avyatirikto bhAvo dravyaguNAnA.n bhavati tasmAt.. 13..
atradravyaguNAnAmabhedo nirdaShTaH.
pudgalapR^ithagbhUtasparsharasagandhavarNavadrravyeN vinA na guNAH sa.nbhavanti sparsharas–
-----------------------------------------------------------------------------
jisaprakAr dUdh, dahI, makkhaN, ghI ityAdise rahit goras nahI.n hotA usIprakAr paryAyo.nse
rahit dravya nahI.n hotA; jisaprakAr gorasase rahit dUdh, dahI, makkhaN, ghI ityAdi nahI.n hote
usIprakAr dravyase rahit paryAye.n nahI.n hotI. isaliye yadyapi dravya aur paryAyo.nkA AdeshavashAt [–
kathanake vash] katha.nchit bhed hai tathApi, ve ek astitvame.n niyat [–dra.DhrUpase sthit] honeke kAraN
anyonyavR^itti nahI.n Cho.Dte isalie vasturUpase unakA abhed hai.. 12..
gAthA 13
anvayArthaH– [dravyeN vinA] dravya binA [guNaH na] guN nahI.n hote, [guNaiH vinA] guNo.n binA
[dravya.n na sambhavati] dravya nahI.n hotA; [tasmAt] isaliye [dravyaguNAnAm] dravya aur guNo.nkA
[avyatiriktaH bhAvaH] avyatiriktabhAv [–abhinnapaNu.n] [bhavati] hai.
TIkAH– yahA.N dravya aur guNo.nkA abhed darshAyA hai .
jisaprakAr pudgalase pR^ithak sparsha–ras–ga.ndh–varNa nahI.n hote usIprakAr dravyake binA guN nahI.n
hote; jisaprakAr sparsha–ras–ga.ndh–varNase pR^ithak pudgal nahI.n hotA usIprakAr guNo.nke binA dravya
--------------------------------------------------------------------------
anyonyavR^itti=ek–dUsareke Ashrayase nirvAh karanA; ek–dUsareke AdhArase sthit rahanA; ek–dUsareke banA
rahanA.
nahi dravya viN guN hoy, guN viN dravya paN nahi hoy Che;
tethI guNo ne dravya kerI abhinnatA nirdiShTa Che. 13.