Panchastikay Sangrah-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 5-13.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 3 of 15

 

Page 12 of 264
PDF/HTML Page 41 of 293
single page version

] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda

12

dvayaNukapudgalaskandhAnAmapi tathAvidhatvam. aNavashcha mahAntashcha vyaktishaktirUpAbhyAmiti paramANu– nAmekapradeshAtmakatve.api tatsiddhiH. vyaktayapekShayA shaktayapekShayA cha pradesh prachayAtmakasya mahattvasyAbhAvAtkAlANUnAmastitvaniyatatve.apyakAyatvamanenaiv sAdhitam. at ev teShAmastikAy– prakaraNe satAmapyanupAdAnamiti.. 4.. -----------------------------------------------------------------------------

unake kAyapanA bhI hai kyo.nki ve aNumahAn hai.n. yahA.N aNu arthAt pradesh–mUrta aur amUrta nirvibhAg [ChoTese ChoTe] a.nsh; ‘unake dvArA [–bahu pradesho.n dvArA] mahAn ho’ vah aNumahAn; arthAt pradeshaprachayAtmak [–pradesho.nke samUhamay] ho vah aNumahAn hai. isaprakAr unhe.n [uparyukta pA.Nch dravyo.nko] kAyatva siddha huA. [upar jo aNumahAnakI vyutpatti kI usame.n aNuo.nke arthAt pradesho.nke liye bahuvachanakA upayog kiyA hai aur sa.nskR^it bhAShAke niyamAnusAr bahuvachaname.n dvivachanakA samAvesh nahI.n hotA isaliye ab vyutpattime.n ki.nchit bhAShAkA parivartan karake dvi–aNuk ska.ndho.nko bhI aNumahAn batalAkar unakA kAyatva siddha kiyA jAtA haiH] ‘do aNuo.n [–do pradesho.n] dvArA mahAn ho’ vah aNumahAn– aisI vyutpattise dvi–aNuk pudgalaska.ndho.nko bhI [aNumahAnapanA honese] kAyatva hai. [ab, paramANuo.nko aNumahAnapanA kisaprakAr hai vah batalAkar paramANuo.nko bhI kAyatva siddha kiyA jAtA hai;] vyakti aur shaktirUpase ‘aNu tathA mahAn’ honese [arthAt paramANu vyaktirUpase ek pradeshI tathA shaktirUpase anek pradeshI honeke kAraN] paramANuo.nko bhI , unake ek pradeshAtmakapanA hone par bhI [aNumahAnapanA siddha honese] kAyatva siddha hotA hai. kAlANuo.nko vyakti–apekShAse tathA shakti–apekShAse pradeshaprachayAtmak mahAnapanekA abhAv honese, yadyapi ve astitvame.n niyat hai tathApi, unake akAyatva hai ––aisA isIse [–is kathanase hI] siddha huA. isaliye, yadyapi ve sat [vidyamAn] hai.n tathApi, unhe.n astikAyake prakaraName.n nahI.n liyA hai. bhAvArthaH– pA.Nch astikAyo.nke nAm jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAsh hai.n. ve nAm unake arthAnusAr hai.n .

ye pA.Ncho.n dravya paryAyArthik nayase apanese katha.nchit bhinna aise astitvame.n vidyamAn hai.n aur dravyArthik nayase astitvase ananya hai.n.


Page 13 of 264
PDF/HTML Page 42 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan

[
13

jesi.n atthi sahAo guNehi.n sah pajjaehi.n vivihehi.n.
te ho.nti atthikAyA NippiNNa.n jehi.n taillukka.n.. 5..
yeShAmasti svabhAvaH guNaiH sah NaryayairvividhaiH.
te bhavantyastikAyAH niShpanna.n yaistrailokyam.. 5..

-----------------------------------------------------------------------------

punashcha, yah pA.Ncho.n dravya kAyatvavAle hai.n kAraN kyo.nki ve aNumahAn hai. ve aNumahAn kisaprakAr hai.n so batalAte hai.nH––‘aNumahAntaH’ kI vyutpatti tIn prakArase haiH [1] aNubhiH mahAntaH aNumahAntaH arthAt jo bahu pradesho.n dvArA [– do se adhik pradesho.n dvArA] baDe ho.n ve aNumahAn hai.n. is vyutpattike anusAr jIv, dharma aur adharma asa.nkhyapradeshI honese aNumahAn hai.n; AkAsh ana.ntapradeshI honese aNumahAn hai; aur tri–aNuk ska.ndhase lekar anantANuk ska.ndh takake sarva skandha bahupradeshI honese aNumahAn hai. [2] aNubhyAm mahAntaH aNumahAntaH arthAt jo do pradesho.n dvArA baDe ho.n ve aNumahAn hai.n. is vyutpattike anusAr dvi–aNuk ska.ndh aNumahAn hai.n. [3] aNavashcha mahAntashcha aNumahAntaH arthAt jo aNurUp [–ek pradeshI] bhI ho.n aur mahAn [anek pradeshI] bhI ho.n ve aNumahAn hai.n. is vyutpattike anusAr paramANu aNumahAn hai, kyo.nki vyakti–apekShAse ve ekapradeshI hai.n aur shakti–apekShAse anekapradeshI bhI [upachArase] hai.n. isaprakAr uparyukta pA.Ncho.n dravya aNumahAn honese kAyatvavAle hai.n aisA siddha huA.

kAlANuko astitva hai kintu kisI prakAr bhI kAyatva nahI.n hai, isaliye vah dravya hai kintu astikAy nahI.n hai.. 4..

gAthA 5
anvayArthaH– [yeShAm] jinhe.n [vividhaiH] vividh [guNaiH] guNo.n aur [paryayaiH] paryAyo.nke [–

pravAhakramanake tathA vistArakramake a.nsho.nke] [sah] sAth [svabhAvaH] apanatva [asti] hai [te] ve [astikAyAH bhavanti] astikAy hai [yaiH] ki jinase [trailokyam] tIn lok [niShpannam] niShpanna hai. -------------------------------------------------------------------------- paryAye.n = [pravAhakramake tathA vistArakramake] nirvibhAg a.nsha. [pravAhakramake a.nsh to pratyek dravyake hote hai.n, kintu vistArakramake a.nsh astikAyake hI hote hai.n.]

vidhavidh guNo ne paryayo sah je annayapaNu.n dhare
te astikAyo jANavA, trailokyarachanA je vaDe. 5.

Page 14 of 264
PDF/HTML Page 43 of 293
single page version

] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda

14

atra pa~nchAstikAyAnAmastitvasa.nbhavaprakAraH kAyatvasa.nbhavaprakArashchoktaH.

asti hyastikAyAnA.n guNaiH paryAyaishcha vividhaiH sah svabhAvo AtmabhAvo.a nanyatvam. vastuno visheShA hi vyatirekiNaH paryAyA guNAstu ta evAnvayinaH. tat aiken paryAyeN pralIyamAnasyAnyenopajAyamAnasyAnvayinA guNen dhrauvya.n bibhrANasyaikasyA.api vastunaH samuchChedotpAdadhrauvyalakShaNamastitvamupapadyat eva. guNaparyAyaiH sah sarvathAnyatve tvanyo vinashyatyanyaH prAdurbhavatyanyo dhravutvamAlambat iti sarva.n viplavate. tataH sAdhvastitvasa.nbhav–prakArakathanam. kAyatvasa.nbhavaprakArastvayamupadishyate. avayavino hi jIvapudgaladharmAdharmAkAsh–padArthAsteShAmavayavA api pradeshAkhyAH parasparavyatirekitvAtparyAyAH uchyante. teShA.n taiH sahAnanyatve kAyatvasiddhirUpapattimatI. niravayavasyApi paramANoH sAvayavatvashaktisadbhAvAt kAyatvasiddhiranapavAdA. na chaitadA~N.hkayam

-----------------------------------------------------------------------------

TIkAH– yahA.N, pA.Nch astikAyo.nko astitva kis prakAr haie aur kAyatva kis prakAr hai vah kahA hai.

vAstavame.n astikAyo.nko vividh guNo.n aur paryAyo.nke sAth svapanA–apanApan–ananyapanA hai. vastuke 1vyatirekI visheSh ve paryAye.n hai.n aur 2anvayI visheSho ve guN hai.n. isaliye ek paryAyase pralayako prApta honevAlI, anya paryAyase utpanna honevAlI aur anvayI guNase dhruv rahanevAlI ek hI vastuko 3vyay–utpAd–dhauvyalakShaN astitva ghaTit hotA hI hai. aur yadi guNo.n tathA paryAyo.nke sAth [vastuko] sarvathA anyatva ho tab to anya koI vinAshako prApta hogA, anya koI prAdurbhAvako [utpAdako] prApta hogA aur anya koI dhruv rahegA – isaprakAr sab 4viplav prApta ho jAyegA. isaliye [pA.Nch astikAyo.nko] astitva kis prakAr hai tatsambandhI yah [uparyukta] kathan satya– yogya–nyAyayukta haie. -------------------------------------------------------------------------- 1. vyatirek=bhed; ekakA dusarerUp nahI.n honA; ‘yah vah nahI.n hai’ aise j~nAnake nimittabhUt bhinnarUpatA. [ek paryAy

dUsarI payAryarUp na honese paryAyo.nme.n paraspar vyatirek hai; isaliye paryAye.n dravyake vyatirekI [vyatirekavAle]
visheSh hai.n.]

2. anvay=ekarUpatA; sadrashatA; ‘yah vahI hai’ aise j~nAnake kAraNabhUt ekarUpatA. [guNo.nme.n sadaiv sadrashatA rahatI

honese uname.n sadaiv anvay hai, isaliye guN dravyake anvayI visheSh [anvayavAle bhed] hai.n.

3. astitvakA lakShaN athavA svarUp vyay–utpAd–dhrauvya hai. 4. viplav=a.ndhAdhU.hrandhI; uthalaputhal; ga.Dba.DI; virodha.


Page 15 of 264
PDF/HTML Page 44 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan

[
15

na chaitadA~N.hkayam pudgalAdanyeShAmamUrtarrtvAdavibhAjyAnA.n sAvayavatvakalpanamanyAyyam. drashyat evAvibhAjye.api vihAy–sIda.n ghaTAkAshamidamaghaTAkAshamiti vibhAgakalpanam. yadi tatra vibhAgo na kalpet tadA yadev ghaTAkAsha.n tadevAghaTAkAsha.n syAt. na cha tadiShTam. tataH kAlANubhyo.anyatra sarveShA.n kAyatvAkhya.n sAvayavatvamavaseyam. trailokyarUpeN niShpannatvamapi teShAmastikAyatvasAdhanaparamupanyastam. tathA cha–trayANAmUrdhvA.adhomadhyalokAnAmutpAdavyayadhrauvyavantastadvisheShAtmakA bhAvA bhavantasteShA.n mUl– -----------------------------------------------------------------------------

ab, [unhe.n] kAyatva kis prakAr hai usakA upadesh kiyA jAtA haiH– jIv, pudgal, dharma, adharma, aur AkAsh yah padArtha 1avayavI hai.n. pradesh nAmake unake jo avayav hai.n ve bhI paraspar vyatirekavAle honese 2paryAye.n kahalAtI hai. unake sAth un [pA.Nch] padArtho.nko ananyapanA honese kAyatvasiddhi ghaTit hotI hai. paramANu [vyakti–apekShAse] 3niravayav honepar bhI unako sAvayavapanekI shaktikA sadbhAv honese kAyatvasiddhi 4nirapavAd hai. vahA.N aisI Asha.nkA karanA yogya nahI.n hai ki pudgalake atirikta anya padArtha amUrtapaneke kAraN 5avibhAjya honese unake sAvayavapanekI kalpanA nyAy viruddha [anuchit] hai. AkAsh avibhAjya honepar bhI usame.n ‘yah ghaTAkAsh hai, yah aghaTAkAsh [ paTAkAsh] hai’ aisI vibhAgakalpanA draShTigochar hotI hI hai. yadi vahA.N [katha.nchit] vibhAgakI kalpanA na kI jAye to jo ghaTAkAsh haie vahI [sarvathA] aghaTAkAsh ho jAyegA; aur vah to IShTa [mAnya] nahI.n hai. isaliye kAlANuo.nke atirikta anya sarvame.n kAyatva nAmakA sAvayavapanA nishchit karanA chAhiye.

-------------------------------------------------------------------------- 1. avayavI=avayavavAlA; a.nshavAlA; a.nshI; jinakee avayav [arthAt] ekase adhik pradesh] ho.n aise. 2. paryAyakA lakShaN paraspar vyatirek hai. vah lakShaN pradesho.nme.n bhI vyApta hai, kyo.nki ek pradesh dUsare pradesharUp na

honese pradesho.nme.n paraspar vyatirek haie; isaliye pradesh bhI paryAy kahalAtI hai.

3. niravayav=avayav rahit; a.nsh rahit ; nira.nsh; ekase adhik pradesh rahita. 4. nirapavAd=apavAd rahita. [pA.Nch astikAyo.nko kAyapanA honeme.n ek bhI apavAd nahI.n hai, kyo.nki [upachArase]

paramANuko bhI shakti–apekShAse avayav–pradesh hai.n.]

5. avibhAjya=jinake vibhAg na kiye jA sake.n aise.


Page 16 of 264
PDF/HTML Page 45 of 293
single page version

] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda

16

padArthAnA.n guNaparyAyayogapUrvakamastitva.n sAdhayanti. anumIyate cha dharmAdharmAkAshAnA.n pratyekamUrdhvA.a– dhomadhyalokavibhAgarUpeN pariNamanAtkAyatvAkhya.n sAvayavatvam. jhaviAnAmapi pratyekamUrdhvAdhomadhyalokavibhAgarUpeN pariNamanAllokapUraNAvasthAvyavasthitavyaktessadA sannihit– shaktestadanumIyat eva. pudgalAnAmapyUrdhvAdhomadhyalokavibhAgarUpapariNatamahAskandhatvaprAptivyakti– shaktiyogitvAttathAvidhA sAvayavatvasiddhirastyeveti.. 5.. -----------------------------------------------------------------------------

unakI jo tIn lokarUp niShpannatA [–rachanA] kahI vah bhI unakA astikAyapanA [astipanA tathA kAyapanA] siddha karaneke sAdhan rUpase kahI hai. vah isaprakAr haiH–

[1] Urdhva–adho–madhya tIn lokake utpAd–vyay–dhrauvyavAle bhAv– ki jo tIn lokake visheShasvarUp hai.n ve–bhavate hue [pariNamat hote hue] apane mUlapadArtho.nkA guNaparyAyayukta astitva siddha karate hai.n. [tIn lokake bhAv sadaiv katha.nchit sadrash rahate hai.n aur katha.nchit badalate rahate hai.n ve aisA siddha karate hai ki tIn lokake mUl padArtha katha.nchit sadrash rahate hai.n aur katha.nchit parivartit hote rahate hai.n arthAt un mUl padArtho.nkA utpAd–vyay–dhauvyavAlA athavA guNaparyAyavAlA astitva hai.]

[2] punashcha, dharma, adharma aur AkAsh yah pratyek padArtha Urdhva–adho–madhya aise lokake [tIn] 1vibhAgarUpase pariNamit honese unakee kAyatva nAmakA sAvayavapanA hai aisA anumAn kiyA jA sakatA hai. pratyek jIvake bhI Urdhva–adho–madhya aise tIn lokake [tIn] vibhAgarUpase pariNamit --------------------------------------------------------------------------


1. yadi lokake Urdhva, adhaH aur madhya aise tIn bhAg hai.n to phir ‘yah UrdhvalokakA AkAshabhAg hai, yah
adholokakA AkAshabhAg hai aur yah madhyalokakA AkAshabhAg haie’ – isaprakAr AkAshake bhI vibhAg kiye jA
sakate hai.n aur isaliye yah sAvayav arthAt kAyatvavAlA hai aisA siddha hotA hai. isIprakAr dharma aur adharma bhI
sAvayav arthAt kAyatvavAle hai.n.

Page 17 of 264
PDF/HTML Page 46 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan

[
17
te chev atthikAyA tekAliyabhAvapariNadA NichchA.
gachCha.nti daviyabhAva.n pariyaTTaNali.ngasa.njutA.. 6..

te chaivAstikAyAH traikAlikabhAvapariNatA nityAH.
gachCha.nti dravyabhAva.n parivartanali~N.hgasa.nyuktAH.. 6..

atra pa~nchAstikAyAnA.n kAlasya cha dravyatvamuktam. ----------------------------------------------------------------------------- lokapUraN avasthArUp vyaktikI shaktikA sadaiv sadbhAv honese jIvo.nko bhI kAyatva nAmakA sAvayavapanA hai aisA anumAn kiyA hI jA sakatA hai. pudgalo bhI Urdhva adho–madhya aise lokake [tIn] vibhAgarUp pariNat mahAska.ndhapanekI prAptikI vyaktivAle athavA shaktivAle honese unhe.n bhI vaisI [kAyatva nAmakI] sAvayavapanekI siddhi hai hI.. 5..

gAthA 6

anvayArthaH– [traikAlikabhAvapariNatAH] jo tIn kAlake bhAvo.nrUp pariNamit hote hai.n tathA [nityAH] nitya hai.n [te cha ev astikAyAH] aise ve hI astikAy, [parivartanali~N.hgasa.nyuktAH] parivartanali.ng [kAl] sahit, [dravyabhAva.n gachChanti] dravyatvako prApta hote hai.n [arthAt ve Chaho.n dravya hai.n.]

TIkAH– yahA.N pA.Nch astikAyo.nko tathA kAlako dravyapanA kahA hai.

-------------------------------------------------------------------------- lokapUraN=lokavyApI. [kevalasamuddyAt ke samay jIvakI trilokavyApI dashA hotI hai. us samay ‘yah

UrdhvalokakA jIvabhAg hai, yah adholokakA jIvabhAg hai aur yah madhyalokakA jIvabhAg haie’ aise vibhAg kiye
jA sakate hai. aisI trilokavyApI dashA [avasthA] kI shakti to jIvo.nme.n sadaiv hai isaliye jIv sadaiv
sAvayav arthAt kAyatvavAle hai.naisA siddha hotA hai.]

te astikAy trikAlabhAve pariName Che, nitya Che;
e pA.Nch tem ja kAl vartanali.ng sarve dravya Che. 6.

Page 18 of 264
PDF/HTML Page 47 of 293
single page version

] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda

18

atra pa~nchAstikAyAnA.n kAlasya cha dravyatvamuktam.

dravyANi hi sahakramabhuvA.n guNaparyAyANAmananyatayAdhArabhUtAni bhavanti. tato

vR^ittavartamAnavartiShyamANAnA.n bhAvAnA.n paryAyANA svarUpeN pariNatatvAdastikAyAnA.n parivartanali~N.hgasya kAlasya chAsti dravyatvam. na cha teShA.n bhUtabhavadbhaviShyadbhAvAtmanA pariNamamAnAnAmanityatvam, yataste bhUtabhavadbhaviShyadbhAvAvasthAsvapi pratiniyatasvarUpAparityAgA–nnityA eva. atra kAlaH pudgalAdiparivartanahetutvAtpudgalAdiparivartanagamyamAnaparyAyatvA–chchAstikAyeShvantarbhAvArtha sa parivartan– li~N.hga ityukta iti.. 6.. -----------------------------------------------------------------------------

dravya vAstavame.n sahabhAvI guNo.nko tathA kramabhAvI paryAyo.nko 1ananyarUpase AdhArabhUt hai. isaliye jo varta chUke hai.n, varta rahe hai.n aur bhaviShyame.n varte.nge un bhAvo.n–paryAyo.nrUp pariNamit honeke kAraN [pA.Nch] astikAy aur 2parivartanali.ng kAl [ve Chaho.n] dravya hai.n. bhUt, vartamAn aur bhAvI bhAvasvarUp pariNamit honese ve kahI.n anitya nahI.n hai, kyo.nki bhUt, vartamAn aur bhAvI bhAvarUp avasthAo.nme.n bhI pratiniyat [–apane–apane nishvit] svarUpako nahI.n Cho.Dte isaliye ve nitya hI hai.

yahA.N kAl pudgalAdike parivartanakA hetu honese tathA pudgalAdike parivartan dvArA usakI paryAy gamya [j~nAt] hotI hai.n isaliye usakA astikAyo.nme.n samAvesh karaneke hetu use ‘3parivartanali.ng’ kahA hai. [pudgalAdi astikAyo.nkA varNan karate hue unake parivartan (pariNaman) kA varNan karanA chAhiye. aur unake parivartanakA varNan karate hue un parivartaname.n nimittabhUt padArthakA [kAlakA] athavA us parivartan dvArA jinakI paryAye.n vyakta hotI hai.n us padArthakA [kAlakA] varNan karanA anuchit nahI.n kahA jA sakatA. isaprakAr pa.nchAstikAyake varNaname.n kAlake varNanakA samAvesh karanA anuchit nahI.n hai aisA darshAneke hetu is gAthAsUtrame.n kAlake liye ‘parivartanali.ng’ shabdakA upayog kiyA hai.].. 6.. -------------------------------------------------------------------------- 1. ananyarUp=abhinnarUp [jisaprakAr agni AdhAr hai aur uShNatA Adhey hai tathApi ve abhinna hai.n, usIprakAr dravya

AdhAr hai aur guN–paryAy Adhey hai.n tathApi ve abhinna hai.n.]

2. parivartanali.ng=pudgalAdikA parivartan jisakA li.ng hai; vah pudgalAdike pariNaman dvArA jo j~nAn hotA hai

vaha. [li.ng=chihna; sUchak; gamak; gamya karAnevAlA; batalAnevAlA; pahichAn karAnevAlA.]

3. [1] yadi pudgalAdikA parivartan hotA hai to usakA koI nimitta honA chAhiye–isaprakAr parivartanarUpI chihna

dvArA kAlakA anumAn hotA hai [jisaprakAr dhuA.NrUpI chihna dvArA agnikA anumAn hotA hai usIprakAr],
isaliye kAl ‘parivartanali.ng’ hai. [2] aur pudgalAdike parivartan dvArA kAlakI paryAye.n [–‘karma samay’,
‘adhik samay aisI kAlakI avasthAe.N] gamya hotI hai.n isaliye bhI kAl ‘parivartanali.ng’ hai.

Page 19 of 264
PDF/HTML Page 48 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan

[
19

aNNoNNa.n pavisa.ntA di.ntA ogAsamaNNamaNNassa.
mela.ntA vi ya Nichcha.n saga.n sabhAva.n Na vijaha.nti.. 7..

anayo.anya.n pravishanti dadantyavakAshamanyo.anyasya.
milantyapi cha nitya.n svaka.n svabhAva.n na vijahanti.. 7..

atra ShaNNA.n dravyANA.n parasparamatyantasa.nkare.api pratiniyatasvarUpAdaprachyavanamuktam.

at ev teShA.n pariNAmavattve.api prAgnityatvamuktam. at ev cha na teShAmekatvApattirna cha jIvakarmaNorvyavahAranayAdeshAdekatve.api parasparasvarUpopAdAnamiti.. 7.. ----------------------------------------------------------------------------

gAthA 7
anvayArthaઃ– [anyonya.n pravishanti] ve ek–dUsareme.n pravesh karate hai.n, [anyonyasya] anyonya

[avakAsham dadanti] avakAsh dete hai.n, [milanti] paraspar [kShIr–nIravat] mil jAte hai.n. [api cha] tathApi [nitya.n] sadA [svaka.n svabhAva.n] apane–apane svabhAvako [na vijahanti] nahI.n Cho.Dte.

TIkAH– yahA.N Chah dravyo.nko paraspar atyanta sa.nkar hone par bhI ve pratiniyat [–apane–apane

nishvit] svarUpase chyut nahI.n hote aisA kahA hai. isaliye [–apane–apane svabhAvase chyut nahI.n hote isaliye], pariNAmavAle hone par bhI ve nitya hai.n–– aisA pahale [ChaThavI gAthAme.n] kahA thA; aur isaliye ve ekatvako prApta nahI.n hote; aur yadyapi jIv tathA karmako vyavahAranayake kathanase ekatva [kahA jAtA] hai tathApi ve [jIv tathA karma] ek–dUsareke svarUpako grahaN nahI.n karate.. 7.. -------------------------------------------------------------------------- sa.nkar=milan; milAp; [anyonya–avagAharUp] mishritapanA.

anyonya thAy pravesh, e anyonya de avakAshane,
anyonya milan, ChatA.n kadI ChoDe na ApasvabhAvane. 7.

Page 20 of 264
PDF/HTML Page 49 of 293
single page version

] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda

20

sattA savvapayatthA savissaruvA aNa.ntapajjAyA.
ma.nguppAdadhuvattA sappaDivakkhA havadi
aikkA.. 8..
sattA sarvapadArthA savishvarUpA anantaparyAyA.
bha~N.hgotpAdadhrauvyAtmikA sapratipakShA mavatyekA.. 8..

atrAstitvasvarUpamuktam. astitva.n hi sattA nAm sato bhAvaH sattvam. na sarvathA nityatayA sarvathA kShaNikatayA vA vidyamAnamAtra.n vastu. sarvathA nityasya vastunastattvataH kramabhuvA.n bhAvAnAmabhAvAtkuto vikAravattvam. sarvathA kShaNikasya cha tattvataH pratyabhij~nAnAbhAvAt kut ekasa.ntAnatvam. tataH pratyabhij~nAnahetubhUten kenachitsvarUpeN dhrauvyamAlambyamAna.n kAbhyA.nchitkramapravR^ittAbhyA.n svarUpAbhyA.n pralIyamAnamupajAyamAna.n chaikakAlamev paramArthatastritayImavasthA.n bibhrANa.n vastu sadavabodhyam. at ev sattApyutpAdavyayadhrauvyAtmikA.avaboddhavyA, bhAvabhAvavatoH katha.nchidekasvarUpatvAt. sA cha trilakShaNasya -----------------------------------------------------------------------------

gAthA 8

anvayArthaH– [sattA] sattA [bha~N.hgotpAdadhrauvyAtmikA] utpAdavyayadhrauvyAtmak, [ekA] ek, [sarvapadArthA] sarvapadArthasthit, [savishvarUpA] savishvarUp, [anantaparyAyA] anantaparyAyamay aur [sapratipakShA] sapratipakSha [bhavati] hai.

TIkAH– yahA.N astitvakA svarUp kahA hai.

astitva arthAt sattA nAmak satkA bhAv arthAt 1sattva.

vidyamAnamAtra vastu na to sarvathA nityarUp hotI hai aur na sarvathA kShaNikarUp hotI hai. sarvathA nitya vastuko vAstavame.n kramabhAvI bhAvo.nkA abhAv honese vikAr [–parivartan, pariNAm] kahA.Nse hogA? aur sarvathA kShaNik vastume.n vAstavame.n 2pratyabhij~nAnakA abhAv honese ekapravAhapanA kahA.Nse rahegA? isaliyee pratyabhij~nAnake hetubhUt kisI svarUpase dhruv rahatI huI aur kinhI.n do kramavartI svarUpo.nse naShTa hotI huI tathA utpanna hotI huI – isaprakAr paramArthataH ek hI kAlame.n tigunI [tIn a.nshavAlI] avasthAko dhAraN karatI huI vastu sat jAnanA. isaliye ‘sattA’ bhI

-------------------------------------------------------------------------- 1. sattva=satpanA.n; astitvapanA; vidyamAnapanA; astitvakA bhAv; ‘hai’ aisA bhAva. 2. vastu sarvathA kShaNik ho to ‘jo pahale dekhaneme.n [–jAnaneme.n] AI thI vahI yah vastu hai’ aisA j~nAn nahI.n ho

sakatA.

sarvArthaprApta, savishvarUp, ana.ntaparyayava.nt Che,
sattA janam–lay–dhrauvyamay Che, ek Che, savipakSha Che. 8.

Page 21 of 264
PDF/HTML Page 50 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan

[
21

samastasyApi vastuvistArasya sAdrashyasUchakatvAdekA. sarvapadArthasthitA cha trilakShaNasya sadityabhidhAnasya saditi pratyayasya cha sarvapadArtheShu tanmUlasyaivopalambhAt. savishvarUpA cha vishvasya samastavastuvistArasyApi rUpaistrilakShaNaiH svabhAvaiH sah vartamAnatvAt. anantaparyAyA chAnantAbhirdravyaparyAyavyaktibhistrilakShaNAbhiH parigamyamAnatvAt eva.nbhUtApi sA na khalu nirakushA kintu sapratipakShA. pratipakSho hyasattA sattAyAH atrilakShaNatva.n trilakShaNAyAH, anekatvamekasyAH, ekapadArthasthitatva.n sarvapadArthasthitAyAH, ekarUpatva.n savishvarUpAyAH, ekaparyAyatvamanantaparyAyAyA iti. ----------------------------------------------------------------------------- ‘utpAdavyayadhrauvyAtmak’ [trilakShaNA] jAnanA; kyo.nki 1bhAv aur bhAvavAnakA katha.nchit ek svarUp hotA hai. aur vah [sattA] ‘ek’ hai, kyo.nki vah trilakShaNavAle samasta vastuvistArakA sAdrashya sUchit karatI hai. aur vah [sattA] ‘sarvapadArthasthit’ hai; kyo.nki usake kAraN hI [–sattAke kAraN hI] sarva padArthome.n trilakShaNakI [–utpAdavyayadhrauvyakI], ‘sat’ aise kathanakI tathA ‘sat’ aisI pratItikI upalabdhi hotI hai. aur vah [sattA] ‘savishvarUp’ hai, kyo.nki vah vishvake rUpo.n sahit arthAt samasta vastuvistArake trilakShaNavAle svabhAvo.n sahit vartatI hai. aur vah [sattA] ‘ana.ntaparyAyamay’ hai. kyo.nki vah trilakShaNavAlI ananta dravyaparyAyarUp vyaktiyo.nse vyApta hai. [isaprakAr 2sAmAnya–visheShAtmak sattAkA usake sAmAnya pakShakI apekShAse arthAt mahAsattArUp pakShakI apekShAse varNan huA.]

aisI hone par bhI vah vAstavame.n 3nira.nkush nahI.n hai kintu 4sapratipakSha hai. [1] sattAko asattA

pratipakSha hai; [2] trilakShaNAko atrilakShaNapanA pratipakSha hai; [3] ekako anekapanA pratipakSha hai; [4] sarvapadArthasthitako ekapadArthasthitapanA pratipakSha hai; [5] savishvarUpako ekarUpapanA pratipakSha hai; [6]anantaparyAyamayako ekaparyAyamayapanA pratipakSha hai. -------------------------------------------------------------------------- 1. sattA bhAv hai aur vastu bhAvavAn hai. 2. yahA.N ‘sAmAnyAtmak’kA artha ‘mahA’ samajhanA chAhiye aur ‘visheShAtmak’ kA artha ‘avAntar’ samajhanA chAhiye.

sAmAnya visheShake dUsare artha yahA.N nahI.n samajhanA.

3. nira.nkush=a.nkush rahit; viruddha pakSha rahit ; niHpratipakSha. [sAmAnyavisheShAtmak sattAkA Upar jo varNan kiyA

hai vaisI hone par bhI sarvathA vaisI nahI.n hai; katha.nchit [sAmAnya–apekShAse] vaisI hai. aur katha.nchit [visheSh–
apekShAse] viruddha prakArakI haie.]

4. sapratipakSha=pratipakSha sahit; vipakSha sahit; viruddha pakSha sahita.


Page 22 of 264
PDF/HTML Page 51 of 293
single page version

] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda

22

dvividhA hi sattA– mahAsattA–vAntarasattA cha. tatra savapadArthasArthavyApinI sAdrashyAstitvasUchikA mahAsattA proktaiva. anyA tu pratiniyatavastuvartinI svarUpAstitvasUchikA.avAntarasattA. tatra mahAsattA.avAntarasattArUpeNA.a–sattA.avAntarasattA cha mahAsattArUpeNA.asattetyasattA sattAyAH. yen svarUpeNottpAdastattatho–tpAdaikalakShaNamev, yen svarUpeNochChedastattathochCheudaikalakShaNamev, yen svarUpeN dhrovya.n tattathA dhrauvyaikalakShaNamev, tat utpadyamAnochChidyamAnAvatiShThamAnAnA.n vastunaH svarUpANA.n pratyeka.n trailakShaNyAbhAvAdatrilakShaNatva.nH trilakShaNAyAH. ekasya vastunaH svarUpasattA nAnyasya vastunaH svarUpasattA bhavatItyanekatvamekasyAH. pratiniyatapadArthasthitAbhirev sattAbhiH padArthAnA.n pratiniyamo -----------------------------------------------------------------------------

[uparyukta sapratipakShapanA spaShTa samajhAyA jAtA haiH–] sattA dvividh haiH mahAsattA aur avAntarasattA . uname.n sarva padArthasamUhame.n vyApta honevAlI, sAdrashya astitvako sUchit karanevAlI mahAsattA [sAmAnyasattA] to kahI jA chukI hai. dUsarI, pratinishchit [–ek–ek nishchit] vastume.n rahenevAlI, svarUp–astitvako sUchit karanevAlI avAntarasattA [visheShasattA] hai. [1] vahA.N mahAsattA avAntarasattArUpase asattA haie aur avAntarasattA mahAsattArUpase asattA hai isaliye sattAko asattA hai [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA mahAsattArUp honese ‘sattA’ hai vahI avAntarasattArUp bhI honese ‘asattA’ bhI hai]. [2] jis svarUpase utpAd hai usakA [–us svarUpakA] usaprakArase utpAd ek hI lakShaN hai, jis svarUpase vyay haie usakA [–us svarUpakA] usaprakArase vyay ek hI lakShaN hai aur jis svarUpase dhrauvya hai usakA [–us svarUpakA] usaprakArase dhrauvya ek hI lakShaN hai isaliye vastuke utpanna hoenevAle, naShTa hoenevAle aur dhruv rahanetavAle svarUpo.nme.nse pratyekako trilakShaNakA abhAv honese trilakShaNA [sattA] ko atrilakShaNapanA hai. [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA mahAsattArUp honese ‘trilakShaNA’ hai vahI yahA.N kahI huI avAntarasattArUp bhI honese ‘atrilakShaNA’ bhI hai]. [3] ek vastukI svarUpasattA anya vastukI svarUpasattA nahI.n hai isaliye ek [sattA] ko anekapanA hai. [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA mahAsattArUp honese ‘ek’ hai vahI yahA.N kahI huI avAntarasattArUp bhI honese ‘anek’ bhI hai]. [4] pratinishchit [vyaktigat nishchit] padArthame.n sthit sattAo.n dvArA hI padArtho.nkA pratinishchitapanA [–bhinna–bhinna nishchit vyaktitva] hotA hai isaliye sarvapadArthasthit [sattA] ko ekapadArthasthitapanA hai. [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA mahAsattArUp honese


Page 23 of 264
PDF/HTML Page 52 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan

[
23

bhavatItyekapadArthasthitatva.n sarvapadArtha sthitAyAH. pratiniyataikarUpAbhirev sattAbhiH pratiniyataikarUpatva.n vastUnA.n bhavatItyekarUpatva.n savishvarUpAyAH pratiparyAyaniyatAbhirev sattAbhiH pratiniyataikaparyAyANAmAnantya.n bhavatItyekaparyAy–tvamanantaparyAyAyAH. iti sarvamanavadya.n sAmAnyavisheShaprarUpaNapravaNanayadvayAyattatvAttaddeshanAyAH.. 8..

----------------------------------------------------------------------------- ‘sarvapadArthasthit’ hai vahI yahA.N kahI huI avAntarasattArUp bhI honese ‘ekapadArthasthit’ bhI hai.] [5] pratinishchit ek–ek rUpavAlI sattAo.n dvArA hI vastuo.nkA pratinishchit ek ekarUp hotA hai isaliye savishvarUp [sattA] ko ekarUpapanA hai [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA mahAsattArUp honese ‘savishvarUp’ hai vahI yahA.N kahI huI avAntarasattArUp bhI honese ‘ekarUp’ bhI hai]. [6] pratyek paryAyame.n sthit [vyaktigat bhinna–bhinna] sattAo.n dvArA hI pratinishvit ek–ek paryAyo.nkA anantapanA hotA hai isaliye ana.ntaparyAyamay [sattA] ko ekaparyAyamayapanA hai [arthAt jo sAmAnyavisheShAtmak sattA mahAsattArUp honese ‘ana.ntaparyAyamay’ hai vahI yahA.N kahI huI avAntarasattArUp bhI honese ‘ekaparyAyamay’ bhI hai].

isaprakAr sab niravadya hai [arthAt Upar kahA huA sarva svarUp nirdoSh hai, nirbAdh hai, ki.nchit virodhavAlA nahI.n hai] kyo.nki usakA [–sattAke svarUpakA] kathan sAmAnya aur visheShake prarUpaN kI or Dhalate hue do nayo.nke AdhIn hai.

bhAvArthaH– sAmAnyavisheShAtmak sattAke do pakSha hai.nH–– ek pakSha vah mahAsattA aur dUsarA pakSha vah avAntarasattA. [1] mahAsattA avAntarasattArUpase asattA haie aur avAntarasattA mahAsattArUpase asattA haie; isaliye yadi mahAsattAko ‘sattA’ kahe to avAntarasattAko ‘asattA’ kahA jAyagA. [2] mahAsattA utpAd, vyay aur dhrauvya aise tIn lakShaNavAlI hai isaliye vah ‘trilakShaNA’ hai. vastuke utpanna honevAle svarUpakA utpAd hI ek lakShaN hai, naShTa honevAle svarUpakA vyay hI ek lakShaN hai aur dhruv rahanevAle svarUpakA dhrauvya hI ek lakShaN hai isaliye un tIn svarUpo.nme.nse pratyekakI avAntarasattA ek hI lakShaNavAlI honese ‘atrilakShaNA’ hai. [3] mahAsattA samasta padArthasamUhame.n ‘sat, sat, sat’ aisA samAnapanA darshAtI hai isaliye ek haie. ek vastukI svarUpasattA anya kisI vastukI svarUpasattA nahI.n hai, isaliye jitanI vastue.N utanI svarUpasattAe.N; isaliye aisI svarUpasattAe.N athavA avAntarasattAe.N ‘anek’ hai.n.


Page 24 of 264
PDF/HTML Page 53 of 293
single page version

] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda

24

daviyadi gachChadi tAi.n tAi.n sabbhAvapa~njayAi.n ja.n.
daviya.n
ta.n bhaNNa.nte aNaNNabhUda.n tu sattAdo.. 9..

dravati gachChati tA.nstAn sadbhAvaparyAyAn yat.
dravya tat bhaNanti ananyabhUta.n tu sattAtaH.. 9..

----------------------------------------------------------------------------- [4] sarva padArtha sat hai isaliye mahAsattA ‘sarva padArtho.nme.n sthit’ hai. vyaktigat padArtho.nme.n sthit bhinna–bhinna vyaktigat sattAo.n dvArA hI padArtho.nkA bhinna–bhinna nishchit vyaktitva rah sakatA hai, isaliye us–us padArthakI avAntarasattA us–us ‘ek padArthame.n hI sthit’ hai. [5] mahAsattA samasta vastusamUhake rUpo.n [svabhAvo.n] sahit hai isaliye vah ‘savishvarUp’ [sarvarUpavAlI] hai. vastukI sattAkA [katha.nchit] ek rUp ho tabhI us vastukA nishchit ek rUp [–nishchit ek svabhAv] rah sakatA hai, isaliye pratyek vastukI avAntarasattA nishchit ‘ek rUpavAlI’ hI hai. [6] mahAsattA sarva paryAyo.nme.n sthit hai isaliye vah ‘anantaparyAyamay’ hai. bhinna–bhinna paryAyo.nme.n [katha.nchit] bhinna–bhinna sattAe.N ho.n tabhI pratyek paryAy bhinna–bhinna rahakar ananta paryAye.n siddha ho.ngI, nahI.n to paryAyo.nkA anantapanA hI nahI.n rahegA–ekapanA ho jAyagA; isaliye pratyek paryAyakI avAntarasattA us–us ‘ek paryAyamay’ hI hai.

is prakAr sAmAnyavisheShAtmak sattA, mahAsattArUp tathA avAntarasattArUp honese, [1] sattA bhI hai aur asattA bhI hai, [2] trilakShaNA bhI hai aur atrilakShaNA bhI hai, [3] ek bhI hai aur anek bhI hai, [4] sarvapadArthasthit bhI hai aur ekapadArthasthit bhI hai. [5] savishvarUp bhI hai aur ekarUp bhI hai, [6] ana.ntaparyAyamay bhI hai aur ekaparyAyamay bhI hai.. 8.. --------------------------------------------------------------------------

te te vividh sadbhAvaparyayane drave–vyApe–lahe
tene kahe Che dravya, je sattA thakI nahi anya Che. 9.

Page 25 of 264
PDF/HTML Page 54 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan

[
25

atra sattAdravyayorarthAntaratva.n pratyAkhyAtam. dravati gachChati sAmAnyarUpeN svarUpeN vyApnoti tA.nstAn kramabhuvaH sahabhuvashvasadbhAvaparyAyAn svabhAvavisheShAnityanugatArthayA niruktayA dravya.n vyAkhyAtam. dravya.n cha lakShya–lakShaNabhAvAdibhyaH katha~nchidbhede.api vastutaH sattAyA apR^ithagbhUtameveti mantavyam. tato yatpUrva.n sattvamasattva.n trilakShaNatvamatrilakShaNatvamekatvamanekatva.n sarvapadArthasthitatvamekapadArthasthitatva.n vishva– -----------------------------------------------------------------------------

gAthA 9
anvayArthaH– [tAn tAn sadbhAvaparyAyAn] un–un sadbhAvaparyAyoko [yat] jo [dravati]

dravit hotA hai – [gachChati] prApta hotA hai, [tat] use [dravya.n bhaNanti] [sarvaj~na] dravya kahate hai.n – [sattAtaH ananyabhUta.n tu] jo ki sattAse ananyabhUt hai.

TIkAH– yahA.N sattAne aur dravyako arthAntarapanA [bhinnapadArthapanA, anyapadArthapanA] honekA khaNDan kiyA hai.

‘ un–un kramabhAvI aur sahabhAvI sadbhAvaparyAyo.nko arthAt svabhAvavisheSho.nko jo 1dravit

hotA hai – prApta hotA hai – sAmAnyarUp svarUpasee vyApta hotA hai vah dravya hai’ – is prakAr 2anugat arthavAlI niruktise dravyakI vyAkhyA kI gaI. aur yadyapi 3lakShyalakShaNabhAvAdik dvArA dravyako sattAse katha.nchit bhed hai tathApi vastutaH [paramArthetaH] dravya sattAse apR^ithak hI hai aisA mAnanA. isaliye pahale [8vI.n gAthAme.n] sattAko jo satpanA, asatpanA, trilakShaNapanA, atrilakShaNapanA, ekapanA,

-------------------------------------------------------------------------- 1. shrI jayasenAchAryadevakI TIkAme.n bhI yahA.NkI bhA.Nti hI ‘dravati gachChati’ kA ek artha to ‘dravit hotA hai arthAt

prApta hotA hai ’ aisA kiyA gayA hai; taduparAnta ‘dravati’ arthAt svabhAvaparyAyo.nko dravit hotA hai aur gachChati
arthAt vibhAvaparyAyo.nko prApta hotA hai ’ aisA dUsarA artha bhI yahA.N kiyA gayA hai.

2. yahA.N dravyakI jo nirukti kI gaI hai vah ‘dru’ dhAtukA anusaraN karate hue [–milate hue] arthavAlI hai.n. 3. sattA lakShaN hai aur dravya lakShya hai.


Page 26 of 264
PDF/HTML Page 55 of 293
single page version

] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda

26

rUpatvamekarUpatvamanantaparyAyatvamekaparyAyatva.n cha pratipAdita.n sattAyAstatsarva.n tadanarthAntarabhUtasya dravyAsyaiv draShTavyam. tato na kashchidapi teShu sattA visheSho.avashiShyet yaH sattA.n vastuto dravyAtpR^ithak vyavasthApayediti.. 9..

davva.n sallakkhaNaya.n uppAdavvayadhuvattasa.njute.n
guNapajjayAsaya.n vA ja.n ta.n bhaNNa.nti savvaNhu.. 10..
dravya.n sallakShaNaka.n utpAdavyayadhruvatvasa.nyuktam.
guNapayAyAshraya.n vA yattadbhaNanti sarvaj~nA.. 10..

atra tredhA dravyalakShaNamuktam. sadrravyalakShaNam uktalakShaNAyAH sattAyA avisheShAdrravyasya satsvarUpamev lakShaNam. na chAnekAntAtmakasya dravyasya sanmAtramev sva.n rUpa.n yato lakShyalakShaNavibhAgAbhAv iti. utpAd– ----------------------------------------------------------------------------- anekapanA, sarvapadArthasthitapanA, ekapadArthasthitapanA, vishvarUpapanA, ekarUpapanA, anantaparyAyamayapanA aur ekaparyAyamayapanA kahA gayA vah sarva sattAse anarthA.ntarabhUt [abhinnapadArthabhUt, ananyapadArthabhUt] dravyako hI dekhanA [arthAt satpanA, asatpanA, trilakShaNapanA, atrilakShaNapanA Adi samasta sattAke visheSh dravyake hI hai aisA mAnanA]. isaliye uname.n [–un sattAke visheShome.n] koI sattAvisheSh sheSh nahI.n rahatA jo ki sattAko vastutaH [paramArthataH] dravyase pR^ithak sthApit kare .. 9..

gAthA 10

anvayArthaH– [yat] jo [sallakShaNakam] ‘sat’ lakShaNavAlA hai, [utpAdavyayadhruvatvasa.nyuktam] jo utpAdavyayadhrauvyasa.nyukta hai [vA] athavA [guNaparyAyAshrayam] jo guNaparyAyo.nkA Ashray hai, [tad] usee [sarvaj~nAH] sarvaj~na [dravya.n] dravya [bhaNanti] kahate hai.n.

TIkAH– yahA.N tIn prakArase dravyakA lakShaN kahA hai.

‘sat’ dravyakA lakShaN hai. purvokta lakShaNavAlI sattAse dravya abhinna honeke kAraN ‘sat’ svarUp hI dravyakA lakShaN hai. aur anekAntAtmak dravyakA satmAtra hI svarUp nahI.n hai ki jisase lakShyalakShaNake vibhAgakA abhAv ho. [sattAse dravya abhinna hai isaliye dravyakA jo sattArUp svarUp vahI --------------------------------------------------------------------------


Che sattva lakShaN jehanu.n, utpAdavyayadhruvayukta je,
guNaparyayAshray jeh, tene dravya sarvaj~no kahe. 10.

Page 27 of 264
PDF/HTML Page 56 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan

[
27

vyayadhrauvyANi vA dravyalakShaNam. ekajAtyavirodhini kramabhuvA.n bhAvAnA.n sa.ntAne pUrvabhAvavinAshaH sumachChedaH, uttarabhAvaprAdurbhAvashcha samutpAdaH, pUrvotarabhAvochChedotpAdayorapi svajAteraparityAgo dhrauvyam. tAni sAmAnyAdeshAd–bhinnAni visheShAdeshAdbhinnAni yugapadbhAvIni svabhAvabhUtAni dravyasya lakShaNa.n bhavantIti. guNaparyAyA vA dravyalakShaNam. anekAntAtmakasya vastuno.anvayino visheShA guNA vyatirekiNaH paryAyAste dravye yaugapadyen krameN cha pravartamAnAH katha~nchidbhinnAH katha~nchidabhinnAH svabhAvabhUtAH dravyalakShaNatAmA– ----------------------------------------------------------------------------- dravyakA lakShaN hai. prashnaH–– yadi sattA aur dravya abhinna hai – sattA dravyakA svarUp hI hai, to ‘sattA lakShaN hai aur dravya lakShya hai’ – aisA vibhAg kisaprakAr ghaTit hotA hai? uttaraH–– anekAntAtmak dravyake ananta svarUp haie.n, uname.nse sattA bhI usakA ek svarUp hai; isaliye anantasvarUpavAlA dravya lakShya hai aur usakA sattA nAmakA svarUp lakShaN hai – aisA lakShyalakShaNavibhAg avashya ghaTit hotA hai. isaprakAr abAdhitarUpase sat dravyakA lakShaN hai.]


athavA, utpAdavyayadhrauvya dravyakA lakShaN hai.
1ek jAtikA avirodhak aisA jo kramabhAvI

bhAvo.nkA pravAh usame.n pUrva bhAvakA vinAsh so vyay hai, uttar bhAvakA prAdurbhAv [–bAdake bhAvakI arthAt vartamAn bhAvakI utpatti] so utpAd hai aur pUrva–uttar bhAvo.nke vyay–utpAd hone par bhI svajAtikA atyAg so dhrauvya hai. ve utpAd–vyay–dhrauvya –– jo–ki sAmAnya Adeshase abhinna hai.n [arthAt sAmAnya kathanase dravyase abhinna hai.n], visheSh Adeshase [dravyase] bhinna hai.n, yugapad vartate haie.n aur svabhAvabhUt hai.n ve – dravyakA lakShaN hai.n.

athavA, guNaparyAye.n dravyakA lakShaN hai.n. anekAntAtmak vastuke 2anvayI visheSh ve guN hai.n aur

vyatirekI visheSh ve paryAye.n hai.n. ve guNaparyAye.n [guN aur paryAye.n] – jo ki dravyame.n ek hI sAth tathA kramashaH pravartate hai.n, [dravyase] katha.nchit bhinna aur katha.nchit abhinna hai.n tathA svabhAvabhUt hai.n ve – dravyakA lakShaN hai.n.

-------------------------------------------------------------------------- 1. dravyame.n kramabhAvI bhAvo.nkA pravAh ek jAtiko kha.nDit nahI.n karatA–to.DtA nahI.n hai arthAt jAti–apekShAse

sadaiv ekatva hI rakhatA hai.

2. anvay aur vyatirekake liye pR^iShTha 14 par TippaNI dekhiye.


Page 28 of 264
PDF/HTML Page 57 of 293
single page version

] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda

28

padyante. trayANAmapyamIShA.n dravyalakShaNAnAmekasminnabhihite.anyadubhayamarthAdevApadyate. sachchedutpAd– vyayadhrauvyavachcha guNaparyAyavachcha. utpAdavyayadhrauvyavachchetsachcha guNaparyAyavachcha. guNaparyAyavachchetsa– chchotpAdavyayadhrauvyavachcheti. saddhi ninyAnityasvabhAvatvAddhruvatvamutpAdavyayAtmakatA~ncha prathayati, dhruvatvAtmakairguNairutpAdavyayAtmakaiH paryAyaishcha sahaikatva~nchAkhyAti. utpAdavyayadhrauvyANi tu nityA–nityasvarUpa.n paramArtha.n sadAvedayanti, guNaparyAyA.nshchAtmalAbhanibandhanabhUtAn prathayanti. -----------------------------------------------------------------------------

dravyake in tIno.n lakShaNo.nme.nse [–sat, utpAdavyayadhrauvya aur guNaparyAye.n in tIn lakShaNo.nme.nse] ek kA kathan karane par sheSh dono.n [binA kathan kiye] arthase hI AjAte hai.n. yadi dravya sat ho, to vah [1] utpAdavyayadhrauvyavAlA aur [2] guNaparyAyavAlA hogA; yadi utpAdavyayadhrauvyavAlA ho, to vah [1] sat aur [2] guNaparyAyavAlA hogA; guNaparyAyavAlA ho, to vah [1] sat aur [2] utpAdavyayadhrauvyavAlA hogA. vah isaprakAraH– sat nityAnityasvabhAvavAlA honese [1] dhrauvyakoe aur utpAdavyayAtmakatAko prakaT karatA hai tathA [2] dhrauvyAtmak guNo.n aur utpAdavyayAtmak paryAyo.nke sAth ekatva darshAtA hai. utpAdavyayadhrauvya [1] nityAnityasvarUp 1pAramArthik satko batalAte hai.n tathA [2] 2apane svarUpakI prAptike kAraNabhUt guNaparyAyo.nko prakaT karate hai.n, 3guNaparyAye.n anvay aur -------------------------------------------------------------------------- 1. pAramArthik=vAstavik; yathArtha; sachchA . [vAstavik sat nityAnityasvarUp hotA hai. utpAdavyay anityatAko

aur dhrauvya nityatAko batalAtA hai isaliye utpAdavyayadhrauvya nityAnityasvarUp vAstavik satko batalAte hai.
isaprakAr ‘dravya utpAdavyayadhrauvyavAlA hai ’ aisA kahanese ‘vah sat hai’ aisA bhI binA kahe hI AjAtA hai.]

2. apane= utpAdavyayadhrauvyake. [yadi guN ho tabhI dhrauvya hotA hai aur yadi paryAye.n ho.n tabhI utpAdavyay hotA

hai; isaliye yadi guNaparyAye.n na ho.n to utpAdavyayadhrauvya apane svarUpako prApta ho hI nahI.n sakate. isaprakAr
‘dravya utpAdavyayadhrauvyavAlA hai’ –aisA kahanese vah guNaparyAyavAlA bhI siddha ho jAtA hai.]

3. pratham to, guNaparyAye.n anvay dvArA dhrAvyako siUchat karate hai.n aur vyatirek dvArA utpAdavyayane siUchat karate hai.n ;

isaprakAr ve utpAdavyayadhrauvyako siUchat karate hai.n. dUsare, guNaparyAye.n anvay dvArA nityatAko batalAte hai.n aur
vyatirek dvArA anityatako batalAte hai.n ; –isaprakAr ve nityAnityasvarUp satko batalAte hai.n.

Page 29 of 264
PDF/HTML Page 58 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan

[
29

guNaparyAyAstvanvayavya–tirekitvAddhrauvyotpattivinAshAn suchayanti, nityAnityasvabhAva.n paramArtha.n sachchopalakShayantIti..10..

uppattI va viNAso davvassa ya Natthi atthi sabbhAvo.
vigamuppAdadhavatta.n kare.nti tassev pajjAyA.. 11..

utpattirvo vinAsho dravyasya cha nAstyasti sadbhAvaH.
vigamotpAdadhuvratva.n kurvanti tasyaiv paryAyAH.. 11..

atrobhayanayAbhyA.n dravyalakShaNa.n pravibhaktam. ----------------------------------------------------------------------------- vyatirekavAlI honese [1] dhrauvyako aur utpAdavyayako sUchit karate hai.n tathA [2] nityAnityasvabhAvavAle pAramArthik satko batalAte hai.n.

bhAvArthaH– dravyake tIn lakShaN hai.nH sat utpAdavyayadhrauvya aur guNaparyAye.n. ye tIno.n lakShaN paraspar

avinAbhAvI hai.n; jahA.N ek ho vahA.N sheSh dono.n niyamase hote hI hai.n.. 10..

gAthA 11
anvayArthaH[dravyasya cha] dravyakA [utpattiH] utpAd [vA] yA [vinAshaH] vinAsh [na asti]

nahI.n hai, [sadbhAvaH asti] sadbhAv hai. [tasya ev paryAyAH] usIkI paryAye.n [vigamotpAdadhruvatva.n] vinAsh, utpAd aur dhruvatA [kurvanti] karatI hai.n.

TIkAH– yahA.N donoe.n nayo.n dvArA dravyakA lakShaN vibhakta kiyA hai [arthAt do nayo.nkI apekShAse

dravyake lakShaNake do vibhAg kiye gaye hai.n].

sahavartI guNo.n aur kramavartI paryAyo.nke sadbhAvarUp, trikAl–avasthAyI [ trikAl sthit rahanevAle], anAdi–ananta dravyake vinAsh aur utpAd uchit nahI.n hai. parantu usIkI paryAyo.nke– --------------------------------------------------------------------------

nahi dravyano utpAd athavA nAsh nahi, sadbhAv Che;
tenA ja je paryAy te utpAd–lay–dhruvatA kare. 11.

Page 30 of 264
PDF/HTML Page 59 of 293
single page version

] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda

30

dravyasya hi sahakramapravR^ittaguNaparyAyasadbhAvarUpasya trikAlAvasthAyino.anAdinidhanasya na samuchChedasamudayau yuktau. ath tasyaiv paryAyANA.n sahapravR^ittibhAjA.n keShA.nchit dhrauvyasa.nbhave.apyareShA.n kramapravR^ittibhAjA.n vinAshasa.nbhavasa.nbhAvanamupapannam. tato dravyArthArpaNAyAmanutpAdamuchCheda.n satsvabhAvamev dravya.n, tadev paryAyArthArpaNAyA.n sotpAda.n sochCheda.n chAvaboddhavyam. sarvamidamanavadya~ncha dravyaparyAyANAmabhedAt.. 11..

pajjayavijuda.n davva.n davvavijuttA ya pajjayA Natthi.
doNha.n aNaNNabhUda.n bhAva.n samaNA paruvi.nti.. 12..
paryayaviyuta.n dravya.n dravyaviyuktAshcha paryAyA na santi.
dvayorananyabhUta.n bhAva.n shramaNAH prarUpayanti.. 12..

atra dravyaparyAyANAmabhedo nirdiShTa. ----------------------------------------------------------------------------- sahavartI katipay [paryAyo.n] kA dhrauvya hone par bhI anya kramavartI [paryAyo.n] ke–vinAsh aur utpAd honA ghaTit hote hai.n. isaliye dravya dravyArthik Adeshase [–kathanase] utpAd rahit, vinAsh rahit, satsvabhAvavAlA hI jAnanA chAhiye aur vahI [dravya] paryAyArthik Adeshase utpAdavAlA aur vinAshavAlA jAnanA chAhiye.

–––yah sab niravadya [–nirdoSh, nirbAdh, aviruddha] hai, kyo.nki dravya aur paryAyo.nkA abhed [–abhinnapanA ] hai.. 11..

gAthA 12

anvayArthaH[paryayaviyuta.n] paryAyo.nse rahit [dravya.n] dravya [cha] aur [dravyaviyuktAH] dravya rahit [paryAyAH] paryAye.n [na santi] nahI.n hotI; [dvayoH] dono.nkA [ananyabhUta.n bhAva.n] ananyabhAv [– ananyapanA] [shramaNAH] shramaN [prarUpayanti] prarUpit karate hai.n.

TIkAH– yahA.N dravya aur paryAyo.nkA abhed darshAyA hai. --------------------------------------------------------------------------

paryAyavirahit dravya nahi, nahi dravyahIn paryAy Che,
paryAy tem ja dravya kerI ananyatA shramaNo kahe. 12.

Page 31 of 264
PDF/HTML Page 60 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan

[
31

dugdhadadhinavanItadhR^itAdiviyutagorasavatparyAyaviyuta.n dravya.n nAsti. gorasaviyuktadugdhadadhi– navanItadhR^itAdivadrravyaviyuktAH paryAyA na santi. tato dravyasya paryAyANA~nchAdeshavashAtkatha.nchidbhede.a– ppekAstitvaniyatatvAdanyonyAjahadvR^ittInA.n vastutvenAbhed iti.. 12..

devveN viNA Na guNA guNahi.n davva.n viNA Na sa.nbhavadi.
avvadiritto bhAvo
davvaguNANa.n havadi tamhA.. 13..

dravyeN vinA na guNA guNairdravya.n vinA na sambhavati.
avyatirikto bhAvo dravyaguNAnA.n bhavati tasmAt.. 13..

atradravyaguNAnAmabhedo nirdaShTaH. pudgalapR^ithagbhUtasparsharasagandhavarNavadrravyeN vinA na guNAH sa.nbhavanti sparsharas– -----------------------------------------------------------------------------

jisaprakAr dUdh, dahI, makkhaN, ghI ityAdise rahit goras nahI.n hotA usIprakAr paryAyo.nse rahit dravya nahI.n hotA; jisaprakAr gorasase rahit dUdh, dahI, makkhaN, ghI ityAdi nahI.n hote usIprakAr dravyase rahit paryAye.n nahI.n hotI. isaliye yadyapi dravya aur paryAyo.nkA AdeshavashAt [– kathanake vash] katha.nchit bhed hai tathApi, ve ek astitvame.n niyat [–dra.DhrUpase sthit] honeke kAraN anyonyavR^itti nahI.n Cho.Dte isalie vasturUpase unakA abhed hai.. 12..

gAthA 13

anvayArthaH– [dravyeN vinA] dravya binA [guNaH na] guN nahI.n hote, [guNaiH vinA] guNo.n binA [dravya.n na sambhavati] dravya nahI.n hotA; [tasmAt] isaliye [dravyaguNAnAm] dravya aur guNo.nkA [avyatiriktaH bhAvaH] avyatiriktabhAv [–abhinnapaNu.n] [bhavati] hai.

TIkAH– yahA.N dravya aur guNo.nkA abhed darshAyA hai .

jisaprakAr pudgalase pR^ithak sparsha–ras–ga.ndh–varNa nahI.n hote usIprakAr dravyake binA guN nahI.n hote; jisaprakAr sparsha–ras–ga.ndh–varNase pR^ithak pudgal nahI.n hotA usIprakAr guNo.nke binA dravya -------------------------------------------------------------------------- anyonyavR^itti=ek–dUsareke Ashrayase nirvAh karanA; ek–dUsareke AdhArase sthit rahanA; ek–dUsareke banA

rahanA.

nahi dravya viN guN hoy, guN viN dravya paN nahi hoy Che;
tethI guNo ne dravya kerI abhinnatA nirdiShTa Che. 13.