Page 32 of 264
PDF/HTML Page 61 of 293
single page version
32
gandhavarNapR^igthabhUtapudgalavadguNairvinA dravya.n na sa.nbhavati. tato dravyaguNAnAmapyAdeshavashAt katha.nchidbhede.apyekAstitvaniyatatvAdanyonyAjahadvR^ittInA.n vastutvenAbhed iti.. 13..
siy atthi Natthi uhaya.n avvattavva.n puNo ya tattidaya.n.
davva.n khu satabha.nga.n AdesavaseN sa.nbhavadi.. 14..
dravya.n khalu saptabha~N.hgamAdeshavashen sambhavati.. 14..
atra dravyasyAdeshavashenoktA saptabha~N.hgI. syAdasti dravya.n, syAnnAsti dravya.n, syAdasti cha nAsti cha dravya.n, syAdavaktavya.n dravya.n, syAdasti chAvaktavya.n cha dravya.n, syAnnAsti chAvaktavya.n cha dravya.n, syAdasti cha nAsti chAvaktavya.n cha dravyamiti. atra sarvathAtvaniShedhako ----------------------------------------------------------------------------- nahI.n hotA. isaliye, dravya aur guNo.nkA AdeshavashAt katha.nchit bhed hai tathApi, ve ek astitvame.n niyat honeke kAraN anyonyavR^itti nahI.n Cho.Dte isalie vasturUpase unakA bhI abhed hai [arthAt dravya aur paryAyo.nkI bhA.Nti dravya aur guNo.nkA bhI vasturUpase abhed hai].. 13..
anvayArthaH– [dravya.n] dravya [Adeshavashen] AdeshavashAt [–kathanake vash] [khul] vAstavame.n [syAt asti] syAt asti, [nAsti] syAt nAsti, [ubhayam] syAt asti–nAsti, [avaktavyam] syAt avaktavya [punaH cha] aur phir [tattritayam] avaktavyatAyukta tIn bha.ngavAlA [– syAt asti–avaktavya, syAt nAsti–avaktavya aur syAt asti–nAsti–avaktavya] [–saptadha~N.hgam] isaprakAr sAt bha.ngavAlA [sambhavati] hai.
TIkAH– yahA.N dravyake Adeshake vash saptabha.ngI kahI hai.
[1] dravya ‘syAt asti’ hai; [2] dravya ‘syAt nAsti’ hai; [3] dravya ‘syAt asti aur nAsti’ hai; [4] dravya ‘syAt avaktavya’ haie; [5] dravya ‘syAt asti aur avaktavya’ hai; [6] dravya ‘syAt nAsti aur avaktavya’ hai; [7] dravya ‘syAt asti, nAsti aur avaktavya’ hai. --------------------------------------------------------------------------
Adeshavash te sAt bha.nge yukta sarve dravya Che. 14.
Page 33 of 264
PDF/HTML Page 62 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
.anekAntadyotakaH katha.nchidarthe syAchChabdo nipAtaH. tatra svadravyakShetrakAlabhAvairAdShTimasti dravya.n, paradravyakShetrakAlabhAvairAdiShTa.n nAsti dravya.n, svadravyakShetrakAlabhAvaiH paradravyakShetrakAlabhAvaishcha krameNA– diShTamasti cha nAsti cha davya.n, svadravyakShetrakAlabhAvaiH paradravyakShetrakAlabhAvaishcha yugapadAdiShTamavaktavya.n dravya.n, svadravyakShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAlabhAvaishchAdiShTamasti chAvaktavya.n cha dravya.n, charadravya– kShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAlabhAvaishchAdiShTa.n nAsti chAvaktavya.n cha dravya.n, svadravyakShetra–kAlabhAvaiH paradravyakShetrakAlabhAvaishcha yugapatsvaparadravyakShetrakAlabhAvaishchAdiShTamasti cha nAsti chAvaktavya.n cha dravyamiti. na chaitadanupapannam, sarvasya vastunaH svarUpAdinA ashUnyatvAt, pararUpAdinA shUnyatvAt, -----------------------------------------------------------------------------
arthame.n avyayarUpase prayukta huA hai. vahA.N –[1] dravya svadravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne par ‘asti’ hai; [2] dravya paradravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne par ‘nAsti’ haie; [3] dravya svadravya–kShetra–kAl–bhAvase aur paradravya–kShetra–kAl–bhAvase kramashaH kathan kiyA jAne par ‘asti aur nAsti’ hai; [4] dravya svadravya–kShetra–kAl–bhAvase aur paradravya–kShetra–kAl–bhAvase yugapad kathan kiyA jAne par ‘2avaktavya’ hai; [5] dravya svadravya–kShetra–kAl–bhAvase aur yugapad svapar– dravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne par ‘asti aur avaktavya’ hai; [6] dravya paradravya–kShetra– kAl–bhAvase aur yugapad svaparadravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne par ‘nAsti aur avaktavya’ hai; [7] dravya svadravya–kShetra–kAl–bhAvase, paradravya–kShetra–kAl–bhAvase aur yugapad svaparadravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne par ‘asti, nAsti aur avaktavya’ hai. – yah [uparyukta bAt] ayogya nahI.n hai, kyo.nki sarva vastu [1] svarUpAdise ‘3ashUnya’ hai, [2] pararUpAdise ‘4shUnya’ hai, [3] dono.nse [svarUpAdise aur pararUpAdise] ‘ashUnya aur shUnya’ hai [4] dono.nse [svarUpAdise aur -------------------------------------------------------------------------- 1 syAt=katha.nchit; kisI prakAr; kisI apekShAse. [‘syAt’ shabda sarvathApanekA niShedh karatA hai aur anekAntako
2. avaktavya=jo kahA na jA sake; avAchya. [ekahI sAth svachatuShTay tathA parachatuShTayakI apekShAse dravya kathaname.n
3. ashUnya=jo shUnya nahI.n hai aisA; astitva vAlA; sat. 4. shUnya=jisakA astitva nahI.n hai aisA; asat.
Page 34 of 264
PDF/HTML Page 63 of 293
single page version
34
ubhAbhyAmashUnyashUnyatvAt, sahAvAchyatvAt, bha~N.hgasa.nyogArpaNAyAmashUnyAvAchyatvAt, shUnyAvAchya–tvAt,
guNapa~njayesu bhAvA uppAdavae pakuvva.nti.. 15..
guNaparyAyeShu bhAvA utpAdavyayAn prakurvanti.. 15..
----------------------------------------------------------------------------- pararUpAdise] ekahI sAth ‘avAchya’ hai, bha.ngo.nke sa.nyogase kathan karane par [5] ‘ashUnya aur avAchya’ hai, [6] ‘shUnya aur avAchya’ hai, [7] ‘ashUnya, shUnya aur avAchya’ hai.
bhAvArthaH– [1] dravya svachatuShTayakI apekShAse ‘hai’. [2] dravya parachatuShTayakI apekShAse ‘nahI.n hai’. [3] dravya kramashaH svachatuShTayakI aur parachatuShTayakI apekShAse ‘hai aur nahI.n hai’. [4] dravya yugapad svachatuShTayakI aur parachatuShTayakI apekShAse ‘avaktavya hai’. [5] dravya svachatuShTayakI aur yugapad svaparachatuShTayakI apekShAse ‘hai aur avaktavya haie’. [6] dravya parachatuShTayakI, aur yugapad svaparachatuShTayakI apekShAse ‘nahI.n aur avaktavya hai’. [7] dravya svachatuShTayakI, parachatuShTayakI aur yugapad svaparachatuShTayakI apekShAse ‘hai, nahI.n hai aur avaktavya hai’. – isaprakAr yahA.N saptabha.ngI kahI gaI hai.. 14..
anvayArthaH– [bhAvasya] bhAvakA [satkA] [nAshaH] nAsh [na asti] nahI.n hai [cha ev] tathA [abhAvasya] abhAvakA [asatkA] [utpAdaH] utpAd [na asti] nahI.n hai; [bhAvAH] bhAv [sat dravyo.n] [guNaparyAyaShu] guNaparyAyo.nme.n [utpAdavyayAn] utpAdavyay [prakR^irvanti] karate hai.n. -------------------------------------------------------------------------- svadravya, svakShetra, svakAl aur svabhAvako svachatuShTay kahA jAtA hai . svadravya arthAt nij guNaparyAyo.nke
apanI vartamAn paryAy; svabhAv arthAt nijaguN– svashakti.
‘bhAvo’ kare Che nAsh ne utpAd guNaparyAyamA.n. 15.
Page 35 of 264
PDF/HTML Page 64 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
atrAsatprAdurbhAvatvamutpAdasya saduchChedatva.n vigamasya niShiddham.
bhAvasya sato hi dravyasya na dravyatven vinAshaH, abhAvasyAsato.anyadravyasya na dravyatvenotpAdaH. kintu bhAvAH santi dravyANi saduchChedamasadutpAda.n chAntareNaiv guNaparyAyeShu vinAshamutpAda.n chArabhante. yathA hi ghR^itotpatau gorasasya sato na vinAshaH na chApi gorasavyatiriktasyArthAntarasyAsataH utpAdaH kintu gorasasyaiv saduchChedamasadutpAda.n chAnupalabh–mAnasya sparsharasagandhavarNAdiShu pariNAmiShu guNeShu pUrvAvasthayA vinashyatsUttarAvasthayA prAdarbhavatsu nashyati cha navanItaparyAyo ghatR^iparyAy utpadyate, tathA sarvabhAvAnAmapIti.. 15..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yahA.N utpAdame.n asatke prAdurbhAvakA aur vyayame.n satke vinAshakA niShedh kiyA hai [arthAt utpAd honese kahI.n asatkI utpatti nahI.n hotI aur vyay honese kahI.n satkA vinAsh nahI.n hotA ––aisA is gAthAme.n kahA hai].
bhAvakA–sat dravyakA–dravyarUpase vinAsh nahI.n hai, abhAvakA –asat anyadravyakA –dravyarUpase utpAd nahI.n hai; parantu bhAv–sat dravyo.n, satke vinAsh aur asatke utpAd binA hI, guNaparyAyo.nme.n vinAsh aur utpAd karate hai.n. jisaprakAr ghIkI utpattime.n gorasakA–satkA–vinAsh nahI.n hai tathA gorasase bhinna padArthAntarakA–asatkA–utpAd nahI.n hai, kintu gorasako hI, satkA vinAsh aur asatkA utpAd kiye binA hI, pUrva avasthAse vinAsh prApta hone vAle aur uttar avasthAse utpanna hone vAle sparsha–ras–ga.ndh–varNAdik pariNAmI guNo.nme.n makkhanaparyAy vinAshako prApta hotI hai tathA ghIparyAy utpanna hotI hai; usIprakAr sarva bhAvo.nkA bhI vaisA hI hai [arthAt samasta dravyo.nko navIn paryAyakI utpattime.n satkA vinAsh nahI.n hai tathA asatkA utpAd nahI.n hai, kintu satkA vinAsh aur asatkA utpAd kiye binA hI, pahalekI [purAnI] avasthAse vinAshako prApta honevAle aur bAdakI [navIn] avasthAse utpanna honevAle pariNAmI guNo.nme.n pahalekI paryAy vinAsh aur bAdakI paryAyakI utpatti hotI hai].. 15.. -------------------------------------------------------------------------- pariNAmI=pariNamit honevAle; pariNAmavAle. [paryAyArthik nayase guN pariNAmI hai.n arthAt pariNamit hote hai.n.]
Page 36 of 264
PDF/HTML Page 65 of 293
single page version
36
suraNaraNArayatiriyA jIvassa ya pajjayA bahugA.. 16..
suranaranArakatirya~ncho jIvasya cha paryAyAH bahavaH.. 16..
atra bhAvaguNaparyAyAH praj~nApitAH.
bhAvA hi jIvAdayaH ShaT padArthAH. teShA.n guNAH paryAyAshcha prasiddhAH. tathApi jIvasya vakShyamANodAharaNaprasiddhayatharmabhidhIyante. guNA hi jIvasya j~nAnAnubhUtilakShaNA shuddhachetanA, kAryAnubhUtilakShaNA karmaphalAnubhUtilakShaNA chAshuddhachetanA, chaitanyAnuvidhAyipariNAmalakShaNaH sa– vikalpanirvikalparUpaH shuddhAshuddhatayA sakalavikalatA.n -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [jIvAdyAH] jIvAdi [dravya] ve [bhAvAH] ‘bhAv’ hai.n. [jIvaguNAH] jIvake guN [chetanA cha upayogaH] chetanA tathA upayog hai.n [cha] aur [jIvasya paryAyAH] jIvakI paryAye.n [suranaranArakatirya~nchaH] dev–manuShya–nArak–tirya.ncharUp [bahavaH] anek hai.n.
TIkAH– yahA bhAvo.n [dravyo.n], guNo.n.n aur paryAye.n batalAye hai.n.
jIvAdi Chah padArtha ve ‘bhAv’ hai.n. unake guN aur paryAye.n prasiddha hai.n, tathApi 1Age [agalI gAthAme.n] jo udAharaN denA hai usakI prasiddhike hetu jIvake guNo.n aur paryAyo.n kathan kiyA jAtA haiH–
jIvake guNo.n 2j~nAnAnubhUtisvarUp shuddhachetanA tathA kAryAnubhUtisvarUp aur karmaphalAnubhUti– svarUp ashuddhachetanA hai aur 3chaitanyAnuvidhAyI–pariNAmasvarUp, savikalpanirvikalparUp, shuddhatA– -------------------------------------------------------------------------- 1. agalI gAthAme.n jIvakI bAt udAharaNake rUpame.n lenA hai, isaliye us udAharaNako prasiddha karaneke liye yahA.N
2. shuddhachetanA j~nAnakI anubhUtisvarUp hai aur ashuddhachetanA karmakI tathA karmaphalakI anubhUtisvarUp hai. 3. chaitanya–anuvidhAyI pariNAm arthAt chaitanyakA anusaraN karanevAlA pariNAm vah upayog hai. savikalpa
honese sakal [akhaNDa, paripUrNa] hai aur anya sab ashuddha honese vikal [khaNDit, apUrNa] hai.n;
darshanopayogake bhedo.nmese mAtra kevaladarshan hI shuddha honese sakal hai aur anya sab ashuddha honese vikal hai.n.
jIvAdi sau Che ‘bhAv,’ jIvaguN chetanA upayog Che;
jIvaparyayo tirya.nch–nArak–dev–manuj anek Che. 16.
Page 37 of 264
PDF/HTML Page 66 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
dadhAno dvedhopayogashcha. paryAyAstvagurulaghuguNahAnivR^iddhinirvR^ittAH shuddhAH, sUtropAttAstu suranArak– tirya~N.hmanuShlakShaNAH paradravyasambandhanirvR^ittatvAdashuddhAshcheti.. 16..
ubhayattha jIvabhAvo Na Nassadi Na jAyade aNNo.. 17..
ubhayatra jIvabhAvo na nashyati na jAyate.anyaH.. 17..
ida.n bhAvanAshAbhAvotpAdaniShedhodAharaNam. ----------------------------------------------------------------------------- ashuddhatAke kAraN sakalatA–vikalatA dhAraN karanevAlA, do prakArakA upayog hai [arthAt jIvake guNo.n shuddha–ashuddha chetanA tathA do prakArake upayog hai.n].
jIvakI paryAye.n isaprakAr hai.nH–– agurulaghuguNakI hAnivR^iddhise utpanna paryAye.n shuddha paryAye.n hai.n aur sutrame.n [–is gAthAme.n] kahI huI, dev–nArak–tirya.nch–manuShyasvarUp paryAye.n paradravyake sambandhase utpanna hotI hai isaliye ashuddha paryAye.n hai.n.. 16..
anvayArthaH– [manuShyatven] manuShyapatvase [naShTaH] naShTa huA [dehI] dehI [jIv] [devaH vA itaraH] dev athavA anya [bhavati] hotA hai; [ubhayatra] un dono.nme.n [jIvabhAvaH] jIvabhAv [na nashyati] naShTa nahI.n hotA aur [anyaH] dUsarA jIvabhAv [na jAyate] utpanna nahI.n hotA.
TIkAH– ‘bhAvakA nAsh nahI.n hotA aur abhAvakA utpAd nahI.n hotA’ usakA yah udAharaN hai. -------------------------------------------------------------------------- paryAyArthikanayase guN bhI pariNAmI hai.n. [dakhiye, 15 vI.n gAthAkI TIkA.]
manujatvathI vyay pAmIne devAdi dehI thAy Che;
tyA.n jIvabhAv na nAsh pAme, anya nahi udbhav lahe. 17.
Page 38 of 264
PDF/HTML Page 67 of 293
single page version
38
pratisamayasa.nbhavadagurulaghuguNahAnivR^iddhinirvR^ittasvabhAvaparyAyasa.ntatyavichChedakenaiken sopAdhinA manuShyatvalakShaNen paryAyeN vinashyati jIvaH, tathAvidhen devatvalakShaNen nArakatiryaktvalakShaNen vAnyen paryAyeNotpadyate. na cha manuShyatven nAshe jIvatvenApi nashyati, devatvAdinotpAde jIvatvenApyutpadyateH ki.n tu saduchChedamasadutpAdamantareNaiv tathA vivartat iti..17..
uppaNNo ya viNaTTho devo maNusu tti pajjAo.. 18..
utpannashcha vinaShTo devo manuShya iti paryAyaH.. 18..
atra katha.nchidvayayotpAdavattve.api dravyasya sadAvinaShTAnutpannatva.n khyApitam. yadev pUrvottaraparyAyavivekasa.nparkApAditAmubhayImavasthAmAtmasAtkurvANamuchChidyamAnamutpadya–mAna.n cha -----------------------------------------------------------------------------
pratisamay honevAlI aguruladhuguNakI hAnivR^iddhise utpanna honevAlI svabhAvaparyAyo.nkI sa.ntatikA vichChed na karanevAlI ek sopAdhik manuShyatvasvarUp paryAyase jIv vinAshako prApta hotA hai aur tathAvidh [–svabhAvaparyAyo.nke pravAhako na to.DnevAlI sopAdhik] devatvasvarUp, nArakatvasvarUp yA tirya.nchatvasvarUp anya paryAyase utpanna hotA hai. vahA.N aisA nahI.n hai ki manuShyapatvase vinaShTa honepar jIvatvase bhI naShTa hotA hai aur devatvase Adise utpAd honepar jIvatva bhI utpanna hotA hai, kintu satke uchChed aur asatke utpAd binA hI tadanusAr vivartan [–parivartan, pariNaman] karatA hai.. 17..
anvayArthaH– [saH cha ev] vahI [yAti] janma letA hai aur [maraNa.nyAti] mR^ityu prApta karatA hai tathApi [na ev utpannaH] vah utpanna nahI.n hotA [cha] aur [na naShTaH] naShTa nahI.n hotA; [devaH manuShyaH] dev, munaShya [iti paryAyaH] aisI paryAy [utpannaH] utpanna hotI hai [cha] aur [vinaShTaH] vinaShTa hotI hai.
TIkAH– yahA.N, dravya katha.nchit vyay aur utpAdavAlA honepar bhI usakA sadA avinaShTapanA aur anutpannapanA kahA hai. --------------------------------------------------------------------------
janme mare Che te ja, topaN nAsh–udbhav nav lahe;
sur–mAnavAdik paryayo utpanna ne lay thAy Che. 18.
Page 39 of 264
PDF/HTML Page 68 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
dravyamAlakShyate, tadev tathAvidhobhayAvasthAvyApinA pratiniyataik– vastutvanibandhanabhUten svabhAvenAvinaShTamanutpanna.n vA vedyate. paryAyAstu tasya pUrvapUrvapariNAmo–pamardottarottarapariNAmotpAdarUpAH praNAshasa.nbhavadharmANo.abhidhIyante. te cha vastutven dravyAdapR^ithagbhUtA evoktAH. tataH paryAyaiH sahaikavastutvAjjAyamAna.n mriyamANamati jIvadravya.n sarvadAnutpannA vinaShTa.n draShTavyam. devamanuShyAdiparyAyAstu kramavartitvAdupasthitAtivAhitasvasamayA utpadyante vinashyanti cheti.. 18..
tAvadio jIvANa.n devo maNuso tti gadiNAmo.. 19..
tAvajjIvAnA.n devo manuShya iti gatinAma.. 19..
----------------------------------------------------------------------------- jo dravya 1pUrva paryAyake viyogase aur 2uttar paryAyake sa.nyogase honevAlI ubhay avasthAko AtmasAt [apanerUp] karatA huA vinaShTa hotA aur upajatA dikhAI detA hai, vahI [dravya] vaisI ubhay avasthAme.n vyApta honevAlA jo pratiniyat ekavastutvake kAraNabhUt svabhAv usake dvArA [–us svabhAvakI apekShAse] avinaShTa eva.n anutpanna j~nAt hotA hai; usakI paryAye.n pUrva–pUrva pariNAmake nAsharUp aur uttar–uttar pariNAmake utpAdarUp honese vinAsh–utpAdadharmavAlI [–vinAsh eva.n utpAdarUp dharmavAlI] kahI jAtI hai, aur ve [paryAye.n] vasturUpase dravyase apR^ithagbhUt hI kahI gaI hai. isaliye, paryAyo.nke sAth ekavastupaneke kAraN janmatA aur maratA hone par bhI jIvadravya sarvadA anutpanna eva.n avinaShTa hI dekhanA [–shraddhA karanA]; dev manuShyAdi paryAye.n upajatI hai aur vinaShTa hotI hai.n kyo.nki ve kramavartI honese unakA svasamay upasthit hotA hai aur bIt jAtA hai.. 18..
anvayArthaH– [eva.n] isaprakAr [jIvasya] jIvako [sataH vinAshaH] satkA vinAsh aur [asataH utpAdaH] asatkA utpAd [na asti] nahI.n hai; [‘dev janmatA haie aur manuShya maratA hai’ – aisA kahA jAtA hai usakA yah kAraN hai ki] [jIvAnAm] jIvo.nkI [devaH manuShyaH] dev, manuShya [iti gatinAm] aisA gatinAmakarma [tAvat] utane hI kAlakA hotA hai. -------------------------------------------------------------------------- 1. pUrva = pahalekI. 2. uttar = bAdakI
suranarapramukh gatinAmano hadayukta kAL ja hoy Che. 19.
Page 40 of 264
PDF/HTML Page 69 of 293
single page version
40
atra sadasatoravinAshAnutpAdau sthitipakShatvenopanyastau.
yadi hi jIvo ya ev mriyate sa ev jAyate, ya ev jAyate sa ev mriyate, tadaiva.n sato vinAsho.asat utpAdashcha nAstIti vyavatiShThate. yattu devo jAyate manuShyo mriyate iti vyapadishyate tadavadhR^itakAladevamanuShyatvaparyAyanirvartakasya devamanuShyagatinAmnastanmAtratvAdaviruddham. yathA hi mahato veNudaNDasyaikasya kramavR^ittInyane kAni parvANyAtmIyAtmIyapramANAvachChinnatvAt parvAntaramagachChanti svasthAneShu bhAvabhAjji parasthAneShvabhAvabhAjji bhavanti, veNudaNDastu sarveShvapi parvasthAneShu bhAvabhAgapi parvAntarasa.nbandhen parvAntarasa.nbandhAbhAvAdabhAvabhAgbhavati; tathA niravadhitri–kAlAvasthAyino jIvadravyasyaikasya kramavR^ittayo.anekeH manuShyatvAdiparyAyA AtmIyAtmIyapramANA–vachChinnatvAt paryAyAntaramagachChantaH svasthAneShu bhAvabhAjaH parasthAneShvabhAvabhAjo bhavanti, jIvadravya.n tu sarvaparyAyasthAneShu bhAvabhAgapi paryAyAntarasa.nbandhen paryAyAntarasa.nbandhAbhAvAdabhAvabhAgbhavati..19.. -----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yahA.N satkA avinAsh aur asatkA anutpAd dhruvatAke pakShase kahA hai [arthAt dhruvatAkI apekShAse satkA vinAsh yA asatkA utpAd nahI.n hotA–– aisA is gAthAme.n kahA hai].
yadi vAstavame.n jo jIv maratA hai vahI janmatA hai, jo jIv janmatA hai vahI maratA hai, to isaprakAr satkA vinAsh aur asatkA utpAd nahI.n hai aisA nishchit hotA hai. aur ‘dev janmatA haie aur manuShya maratA hai’ aisA jo kahA jAtA hai vah [bhI] aviruddha hai kyo.nki maryAdit kAlakI devatvaparyAy aur manuShyatvaparyAyako rachane vAle devagatinAmakarma aur manuShyagatinAmakarma mAtra utane kAl jitane hI hote hai.n. jisaprakAr ek baDe bA.Nsake krramavartI anek 1parva apane–apane mApame.n maryAdit honese anya parvame.n na jAte hue apane–apane sthAno.nme.n bhAvavAle [–vidyamAn] hai.n aur par sthAno.nme.n abhAvavAle [–avidyamAn] hai.n tathA bA.Ns to samasta parvasthAno.nme.n bhAvavAlA honepar bhI anya parvake sambandha dvArA anya parvake sambandhakA abhAv honese abhAvavAlA [bhI] hai; usIprakAr niravadhi trikAl sthit rahanevAle ek jIvadravyakI kramavartI anek manuShyatvAdiparyAy apane–apane mApame.n maryAdit honese anya paryAyame.n na jAtI huI apane–apane sthAno.nme.n bhAvavAlI hai.n aur par sthAno.nme.n abhAvavAlI hai.n tathA jIvadravya to sarvaparyAyasthAnome.n bhAvavAlA hone par bhI anya paryAyake sambandha dvArA anya paryAyake sambandhakA abhAv honese abhAvavAlA [bhI] hai. --------------------------------------------------------------------------
Page 41 of 264
PDF/HTML Page 70 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
tesimabhAva.n kichchA abhUdapuvvo havadi siddho.. 20..
teShAmabhAva.n kutvA.abhUtapUrvo bhavati siddhaH.. 20..
-----------------------------------------------------------------------------
bhAvArthaH– jIvako dhrauvya apekShAse satkA vinAsh aur asatkA utpAd nahI.n hai. ‘manuShya maratA hai aur dev janmatA hai’ –aisA jo kahA jAtA hai vah bAt bhI uparyukta vivaraNake sAth virodhako prApta nahI.n hotI. jisaprakAr ek baDe bA.NsakI anek pore.n apane–apane sthAno.nme.n vidyamAn hai.n aur dUsarI poro.nke sthAno.nme.n avidyamAn hai.n tathA bA.Ns to sarva poro.nke sthAno.nme.n anvayarUpase vidyamAn hone par bhI prathamAdi porake rUpame.n dvitIyAdi porame.n na honese avidyamAn bhI kahA jAtA hai; usIprakAr trikAl–avasthAyI ek jIvakI naranArakAdi anek paryAye.n apane–apane kAlame.n vidyamAn hai.n aur dUsarI paryAyo.nke kAlame.n avidyamAn hai.n tathA jIv to sarva paryAyo.nme.n anvayarUpase vidyamAn hone par bhI manuShyAdiparyAyarUpase devAdiparyAyame.n na honese avidyamAn bhI kahA jAtA hai.. 19..
anvayArthaH– [j~nAnAvaraNAdyAH bhAvAH] j~nAnAvaraNAdi bhAv [jIven] jIvake sAth [suShThu] bhalI bhA.Nti [anubaddhAH] anubaddha hai; [teShAm abhAva.n kR^itvA] unakA abhAv karake vah [abhUtapUrvaH siddhaH] abhUtapUrva siddha [bhavati] hotA hai.
TIkAH– yahA.N siddhako atyanta asat–utpAdakA niShedh kiyA hai. [arthAt siddhatva honese sarvathA asatkA utpAd nahI.n hotA aisA kahA hai].
--------------------------------------------------------------------------
teno karIne nAsh, pAme jIv siddhi apUrvane. 20.
Page 42 of 264
PDF/HTML Page 71 of 293
single page version
42
atrAtyantAsadutpAdatva.n siddhasya niShiddham. yathA stokakAlAnvayiShu nAmakarmavisheShodayanirvR^itteShu jIvasya devAdiparyAyeShvekasmin svakAraNanivR^itau nivR^itte.abhUtapUrva ev chAnyasminnutpanne nAsadutpattiH, tathA dIrdhakAlA– nvayini j~nAnAvaraNAdikarmasAmAnyodayanirvR^ittisa.nsAritvaparyAye bhavyasya svakAraNanivR^ittau nivR^itte sumutpanne chAbhUtapUrve siddhatvaparyAye nAsadutpattiriti. ki.n cha–yathA drAghIyasi veNudaNDe vyavahitA– vyavahitavichitrachitrakirmIratAkhachitAdhastanArdhabhAge ekAntavyavahitasuvishuddhordhvArdhabhAge.avatAritA draShTiH samantato vichitrachitrakirmIratAvyApti.n pashyantI samunaminoti tasya sarvatrAvishuddhatva.n, tathA kvachidapi jIvadravye vyavahitAvyavahitaj~nAnAvaraNAdikarmakirmIratAkhachitabahutarAdhastanabhAge ekAnta– vyavahitasuvishuddhabahutarordhvabhAge.avatAritA buddhiH samantato j~nAnAvaraNAdikarmakirmIratAvyApti vyavasyantI samanuminoti tasya sarvatrAvishuddhatvam. yathA cha tatra veNudaNDe vyAptij~nAnAbhAsani– bandhanavichitrachitra kirmIratAnvayaH tathA cha kvachijjIvadravye j~nAnAvar– ----------------------------------------------------------------------------- jisaprakAr kuCh samay tak anvayarUpase [–sAth–sAth] rahane vAlI, nAmakarmavisheShake udayase utpanna honevAlI jo devAdiparyAye.n uname.nse jIvako ek paryAy svakAraNakI nivR^itti honepar nivR^itta ho tathA anya koI abhUtapUrva paryAyahI utpannaho, vahA.N asatkI utpatti nahI.n hai; usIprakAr dIrdha kAl tak anvayarUpase rahanevAlI, j~nAnavaraNAdikarmasAmAnyake udayase utpanna honevAlI sa.nsAritvaparyAy bhavyako svakAraNakI nivR^itti hone par nivR^itta ho aur abhUtapUrva [–pUrvakAlame.n nahI.n huI aisI] siddhatvaparyAy utpanna ho, vahA.N asatkI utpatti nahI.n hai.
punashcha [visheSh samajhAyA jAtA hai.]H–
jis prakAr jisakA vichitra chitro.nse chitravichitra nIchekA ardha bhAg kuCh Dha.NkAhuA aur kuCh bin Dha.NkA ho tathA suvishuddha [–achitrit] UparakA ardha bhAg mAtra Dha.NkA huA hI ho aise bahut la.nbe bA.Ns par draShTi DAlanese vah draShTi sarvatra vichitra chatro.nse hue chitravichitrapanekI vyAptikA nirNay karatI huI ‘vah bA.Ns sarvatra avishuddha hai [arthAt sampUrNa ra.ngabira.ngA hai]’ aisA anumAn karatI hai; usIprakAr jisakA j~nAnAvaraNAdi karmo.nse huA chitravichitratAyukta [–vividh vibhAvaparyAyavAlA] bahut ba.DA nIchekA bhAg kuCh Dha.NkA huA aur kuCh bin Dha.NkA hai tathA suvishuddha [siddhaparyAyavAlA], bahut ba.DA UparakA bhAg mAtra Dha.NkA huA hI hai aise kisI jIvadravyame.n buddhi lagAnese vah buddhi sarvatra j~nAnAvaraNAdi karmase hue chitravichitrapanekI vyAptikA nirNay karatI huI ‘vah jIv sarvatra avishuddha hai [arthAt sampUrNa sa.nsAraparyAyavAlA hai]’ aisA anumAn karatI hai. punashcha jis prakAr us bA.Nsame.n vyAptij~nAnAbhAsakA kAraN [nIcheke khule bhAgame.n] vichitra chitro.nse hue chitravichitrapanekA anvay [– sa.ntati, pravAh] hai, usIprakAr us jIvadravyame.n vyAptij~nAnAbhAsakA kAraN [nicheke khule bhAgame.n]
Page 43 of 264
PDF/HTML Page 72 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
NAdikarmakirmIratAnvayaH. yathaiv cha tatra veNudaNDe vichitrachitrakirmIratAnvayAbhAvAtsuvishuddhatva.n, tathaiv cha kvachijjIvadravye j~nAnavaraNAdikarma kirmIratAnvayAbhAvAdAptAgamasamyaganumAnAtIndriy– j~nAnaparichChinnAtsiddhatvamiti.. 20.. ----------------------------------------------------------------------------- j~nAnAvaraNAdi karmase hue chitravichitrapanekA anvay hai. aur jis prakAr bA.n.Nsame.n [uparake bhAgame.n] suvishuddhapanA hai kyo.nki [vahA.N] vichitra chitro.nse hue chitravichitrapaneke anvayakA abhAv hai, usIprakAr us jIvadravyame.n [uparake bhAgame.n] siddhapanA hai kyo.nki [vahA.N] j~nAnAvaraNAdi karmase hue chitravichitrapaneke anvayakA abhAv hai– ki jo abhAv Apta– Agamake j~nAnase samyak anumAnaj~nAnase aur atIndriy j~nAnase j~nAt hotA hai.
bhAvArthaH– sa.nsArI jIvakI pragaT sa.nsArI dashA dekhakar aj~nAnI jIvako bhram utpanna hotA hai ki – ‘jIv sadA sa.nsArI hI rahatA hai, siddha ho hI nahI.n sakatA; yadi siddha ho to sarvathA asat– utpAdakA prasa.ng upasthit ho.’ kintu aj~nAnIkI yah bAt yogya nahI.n hai.
jis prakAr jIvako devAdirUp ek paryAyake kAraNakA nAsh hone par us paryAyakA nAsh hokar anya paryAyakI utpanna hotI hai, jIvadravya to jo hai vahI rahatA hai; usI prakAr jIvako sa.nsAraparyAyake kAraNabhUt moharAgadveShAdikA nAsh hone par sa.nsAraparyAyakA nAsh hokar siddhaparyAy utpanna hotI hai, jIvadravya to jo hai vahI rahatA hai. sa.nsAraparyAy aur siddhaparyAy dono.n ek hI jIvadravyakI paryAye.n hai.n.
punashcha, anya prakArase samajhAte hai.nH– mAn lo ki ek la.nbA bA.Ns kha.DA rakhA gayA hai; usakA nIchekA kuCh bhAg ra.ngabira.ngA kiyA gayA hai aur sheSh uparakA bhAg ara.ngI [–svAbhAvik shuddha] hai. us bA.Nsake ra.ngabira.nge bhAgame.nse kuCh bhAg khulA rakhA gayA hai aur sheSh sArA ra.ngabira.ngA bhAg aur pUrA ara.ngI bhAg Dhak diyA gayA hai. us bA.NsakA khulA bhAg ra.ngabiera.ngA dekhakar avichArI jIv ‘jahA.N–jahA.N bA.Ns ho vahA.N–vahA.N ra.ngabira.ngIpanA hotA hai’ aisI vyApti [–niyam, avinAbhAvasambandha] kI kalpanA kar letA hai aur aise mithyA vyAptij~nAn dvArA aisA anumAn khI.nch letA hai ki ‘nIchese upar tak sArA
Page 44 of 264
PDF/HTML Page 73 of 293
single page version
44
guNaparyayaiH sahitaH sa.nsaran karoti jIvaH.. 21..
----------------------------------------------------------------------------- bA.Ns ra.ngabira.ngA hai.’ yah anumAn mithyA hai; kyo.nki vAstavame.n to us bA.Nsake UparakA bhAg ra.ngabira.ngepaneke abhAvavAlA hai, ara.ngI hai. bA.Nsake draShTA.ntakI bhA.Nti–koI ek bhavya jIv hai; usakA nIchekA kuCh bhAg [arthAt anAdi kAlase vartamAn kAl takakA aur amuk bhaviShya kAl takakA bhAg] sa.nsArI hai aur UparakA ananta bhAg siddharUp [–svAbhAvik shuddha] hai. us jIvake sa.nsArI bhAgame.n se kuCh bhAg khulA [pragaT] hai aur sheSh sArA sa.nsArI bhAg aur pUrA siddharUp bhAg Dha.NkA huA [apragaT] haie. us jIvakA khulA [pragaT] bhAg sa.nsArI dekhakar aj~nAnI jIv ‘jahA.N– jahA.N jIv ho vahA.N–vahA.N sa.nsArIpanA hai’ aisI vyAptikI kalpanA kar letA hai aur aise mithyA vyAptij~nAn dvArA aisA anumAn karatA hai ki ‘anAdi–ananta sArA jIv sa.nsArI hai.’ yah anumAn mithyA haie; kyo.nki us jIvakA uparakA bhAg [–amuk bhaviShya kAlake bAdakA ananta bhAg] sa.nsArIpaneke abhAvavAlA hai, siddharUp hai– aisA sarvaj~napraNIt Agamake j~nAnase, samyak anumAnaj~nAnase tathA atIndriy j~nAnase spaShTa j~nAt hotA hai.
is tarah anek prakArase nishchit hotA hai ki jIv sa.nsAraparyAy naShTa karake siddharUpaparyAyarUp pariNamit ho vahA.N sarvathA asatkA utpAd nahI.n hotA.. 20.. --------------------------------------------------------------------------
udbhav, vilay, valI bhAv–vilay, abhAv–udbhavane kare. 21.
Page 45 of 264
PDF/HTML Page 74 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
jIvasyotpAdavyayasaduchChedAsadutpAdakartR^itvopapattyupasa.nhAro.ayam. dravya.n hi sarvadA.avinaShTAnutpannamAmnatam tato jIvadravyasya dravyarUpeN nityatvamupanyastam tasyaiv devAdiparyAyarUpeN prAdurbhavato bhAvakartR^itvamukta.n; tasyaiv cha manuShyAdiparyAyarUpeN vyayato.abhAvakartR^itvamAkhyAta.n; tasyaiv cha sato devAdiparyAyasyochChedamArabhamANasya bhAvAbhAv– kartR^itvamudita.n; tasyaiv chAsataH punarmanuShyAdiparyAyasyotpAdamArabhamANasyAbhAvabhAvakartR^itvamabhihitam sarvamidamanavadya.n dravyaparyAyANAmanyataraguNamukhyatven vyAkhyAnAt tathA hi–yadA jIvaH paryAy–guNatven dravyamukhyatven vivakShyate tadA notpadyate, na vinashyati, na cha kramavR^ittyAvartamAnatvAt -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [evam] isaprakAr [guNaparyayaiH sahit] guNaparyAy sahit [jIvaH] jIv [sa.nsaran] sa.nsaraN karatA huA [bhAvam] bhAv, [abhAvam] abhAv, [bhAvAbhAvam] bhAvAbhAv [cha] aur [abhAvabhAvam] abhAvabhAvako [karoti] karatA hai.
TIkAH– yah, jIv utpAd, vyay, sat–vinAsh aur asat–utpAdakA kartR^itva honekI siddhirUp upasa.nhAr hai.
dravya vAstavame.n sarvadA avinaShTa aur anutpanna Agamame.n kahA hai; isaliye jIvadravyako dravyarUpase nityapanA kahA gayA. [1] devAdiparyAyarUpase utpanna hotA hai isaliye usIko [–jIvadravyako hI] bhAvakA [–utpAdakA] kartR^itva kahA gayA hai; [2] manuShyAdiparyAyarUpase nAshako prApta hotA hai isaliye usIko abhAvakA [–vyayakA] kartR^itva kahA gayA hai; [3] sat [vidyamAn] devAdiparyAyakA nAsh karatA hai isaliye usIko bhAvAbhAvakA [–satke vinAshakA] kartR^itva kahA gayA hai; aur [4] phirase asat [–avidyamAn] manuShyAdiparyAyakA utpAd karatA hai isaliye usIko abhAvabhAvakA [– asatke utpAdakA] kartR^itva kahA gayA hai.
–yah sab niravadya [nirdoSh, nirbAdh, aviruddha] hai, kyo.nki dravya aur paryAyome.nse ekakI gauNatAse aur anyakI mukhyatAse kathan kiyA jAtA hai. vah is prakAr haiH––
Page 46 of 264
PDF/HTML Page 75 of 293
single page version
46
satyaparyAyajAtamuchChinatti, nAsadutpAdayati yadA tu dravyaguNatven paryAyamukhyatven vivakShyate tadA prAdurbhavati, vinashyati, satparyAyajAtamativAhitasvakAlamuchChinatti, asadupasthit–svakAlamutpAd yati cheti. sa khalvaya.n prasAdo.anekAntavAdasya yadIdrasho.api virodho na virodhaH..21..
amayA atthittamayA kAraNabhudA hi logassa.. 22..
amayA astitvamayAH kAraNabhUtA hi lokasya.. 22..
-----------------------------------------------------------------------------
jab jIv, paryAyakI gauNatAse aur dravyakI mukhyatAse vivakShit hotA hai tab vah [1] utpanna nahI.n hotA, [2] vinaShTa nahI.n hotA, [3] kramavR^ittise vartan nahI.n karatA isaliye sat [–vidyamAn] paryAyasamUkoe vinaShTa nahI.n karatA aur [4] asatko [–avidyamAn paryAyasamUhako] utpanna nahI.n karatA; aur jab jIv dravyakI gauNatAse aur paryAyakI mukhyatAse vivakShit hotA hai tab vah [1] upajatA hai, [2] vinaShTa hotA hai, [3] jisakA svakAl bIt gayA hai aise sat [–vidyamAn] paryAyasamUhako vinaShTa karatA hai aur [4] jisakA svakAl upasthit huA hai [–A pahu.NchA hai] aise asatko [–avidyamAn paryAyasamUhako] utpanna karatA hai.
vah prasAd vAstavame.n anekAntavAdakA hai ki aisA virodh bhI [vAstavame.n] virodh nahI.n hai.. 21..
isaprakAr ShaDdravyakI sAmAnya prarUpaNA samApta huI.
anvayArthaH– [jIvAH] jIv, [pudgalakAyAH] pudgalakAy, [AkAsham] AkAsh aur [sheShau astikAyau] sheSh do astikAy [amayAH] akR^it hai.n, [astitvamayAH] astitvamay hai.n aur [hi] vAstavame.n [lokasya kAraNabhUtAH] lokake kAraNabhUt hai.n.
TIkAH– yahA.N [is gAthAme.n], sAmAnyataH jinakA svarUp [pahale] kahA gayA hai aise Chah dravyo.nme.nse pA.Nchako astikAyapanA sthApit kiyA gayA hai. --------------------------------------------------------------------------
aNukR^itak Che, astitvamay Che, lokakAraNabhUt Che. 22.
Page 47 of 264
PDF/HTML Page 76 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
atra sAmAnyenoktalakShaNAnA.n ShaNNA.n dravyANA.n madhyAtpashchAnAmastikAyatva.n vyavasthApitam. akR^itatvAt astitvamayatvAt vichitrAtmapariNatirUpasya lokasya kAraNatvAchchAbhyupagamyamAneShu ShaTsu davyeShu jIvapudgalAkAshadharmAdharmAH pradeshaprachayAtmakatvAt pa~nchAstikAyAH. na khalu kAlastadabhAvAdastikAy iti sAmarthyAdavasIyat iti.. 22..
pariyaTTaNasa.nbhUdo kAlo NiyameN paNNatto.. 23..
parivartanasambhUtaH kAlo niyamen praj~napta.. 23..
atrAsitakAyatvenAnuktasyApi kAlasyArthApannatva.n dyotitam. -----------------------------------------------------------------------------
honese jo svIkAr [–sammat] kiye gaye hai.n aise Chah dravyo.nme.n jIv, pudgal, AkAsh, dharma aur adharma pradeshaprachayAtmak [–pradesho.nke samUhamay] honese ve pA.Nch astikAy hai.n. kAlako pradeshaprachayAtmakapanekA abhAv honese vAstavame.n astikAy nahI.n hai.n aisA [binA–kathan kiye bhI] sAmarthyase nishchit hotA hai.. 22..
anvayArthaH– [sadbhAvasvabhAvAnAm] sattAsvabhAvavAle [jIvAnAm tathA ev pudgalAnAm cha] jIv aur pudgalo.nke [parivartanasambhUtaH] parivartanase siddha hone vAle [kAlaH] aisA kAl [niyamen praj~naptaH] [sarvaj~no.n dvArA] niyamase [nishchayase] upadesh diyA gayA hai.
TIkAH– kAl astikAyarUpase anukta [–nahI.n kahA gayA] hone par bhI use arthapanA [padArthapanA] siddha hotA hai aisA yahA.N darshAyA hai. -------------------------------------------------------------------------- 1. lok Chah dravyo.nke anekavidh pariNAmarUp [–utpAdavyayadhrauvyarUp] haie; isaliye Chah dravya sachamuch lokake kAraN hai.n.
Che siddhi jenI, kAl te bhAkhyo jiNa.nde niyamathI . 23.
Page 48 of 264
PDF/HTML Page 77 of 293
single page version
48
ih hi jIvAnA.n pudgalAnA.n cha sattAsvabhAvatvAdasti pratikShaNamutpAdavyayadhrauvyaikavR^ittirUpaH pariNAmaH. sa khalu sahakArikAraNasadbhAve draShTaH, gatisthityavagAhapariNAmavat. yastu sahakArikAraNa.n sa kAlaH. tatpariNAmAnyathAnupapatigamyamAnatvAdanukto.api nishchayakAlo.a–stIti nishchIyate. yastu nishchayakAlaparyAyarUpo vyavahArakAlaH sa jIvapadgalapariNAmenAbhi–vyajyamAnatvAttadAyatta evAbhigamyat eveti.. 23.. -----------------------------------------------------------------------------
is jagatame.n vAstavame.n jIvo.nko aur pudgalo.nko sattAsvabhAvake kAraN pratikShaN utpAdavyayadhrauvyakI ekavR^ittirUp pariNAm vartatA hai. vah [–pariNAm] vAstavame.n sahakArI kAraNake sadbhAvame.n dikhAI detA hai, gati–sthit–avagAhapariNAmakI bhA.Nti. [jisaprakAr gati, sthiti aur avagAharUp pariNAm dharma, adharma aur AkAsharUp sahakArI kAraNo.nke sadbhAvame.n hote hai.n, usI prakAr utpAdavyayadhrauvyakI ekatArUp pariNAm sahakArI kAraNake sadbhAvame.n hote hai.n.] yah jo sahakArI kAraN so kAl hai. 1jIv–pudgalake pariNAmakI 2anyathA anupapatti dvArA j~nAt hotA hai isalie, nishchayakAl–[astikAyarUpase] anukta hone par bhI–[dravyarUpase] vidyamAn hai aisA nishchit hotA hai. aur jo nishchayakAlakI paryAyarUp vyavahArakAl vah, jIv–pudgalo.nke pariNAmase vyakta [–gamya] hotA hai isaliye avashya tadAshrit hI [–jIv tathA pudgalake pariNAmake Ashrit hI] ginA jAtA hai ..23.. --------------------------------------------------------------------------
pariNAmakI hI bAt lI gaI hai.
pariNAm arthAt unakI samayavishiShTa vR^itti. vah samayavishiShTa vR^itti samayako utpanna karanevAle kisI padArthake
binA [–nishchayakAlake binA] nahI.n ho sakatI. jisaprakAr AkAsh binA dravya avagAhan prApta nahI.n kar
sakate arthAt unakA vistAr [tiryakapanA] nahI.n ho sakatA usI prakAr nishchayakAl binA dravya pariNAmako
prApta nahI.n ho sakate arthAt unako pravAh [UrdhvapanA] nahI.n ho sakatA. is prakAr nishchayakAlake astitva
binA [arthAt nimittabhUt kAladravyake sadbhAv binA] anya kisI prakAr jIv–pudgalake pariNAm ban nahI.n
sakate isaliye ‘nishchayakAl vidyamAn hai’ aisA j~nAt hotA hai– nishchit hotA hai.]
Page 49 of 264
PDF/HTML Page 78 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
agurulahugo amutto vaTTaNalakkho ya kAlo tti.. 24..
agurulaghuko amUrto vartanalakShaNashcha kAl iti.. 24..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [kAlaH iti] kAl [nishchayakAl] [vyapagatapa~nchavarNarasaH] pA.Nch varNa aur pA.Nch ras rahit, [vyapagatadvigandhAShTasparshaH cha] do ga.ndh aur ATh sparsha rahit, [agurulaghukaH ] agurulaghu, [amUrtaH] amUrta [cha] aur [vartanalakShaNaH] vartanAlakShaNavAlA hai.
lokAkAshake pratyek pradeshame.n ek–ek kAlANu [kAladravya] sthit hai. vah kAlANu [kAladravya] so nishchayakAl hai. alokAkAshame.n kAlANu [kAladravya] nahI.n hai.
vah kAl [nishchayakAl] varNa–ga.ndh–ras–sparsha rahit hai, varNAdi rahit honese amUrta hai aur amUrta honese sUkShma, atandriyaj~nAnagrAhya hai. aur vah ShaTguNahAnivR^iddhisahit agurulaghutvasvabhAvavAlA hai. kAlakA lakShaN vartanAhetutva hai; arthAt jis prakAr shItaR^itume.n svaya.n adhyayanakriyA karate hue puruShako agni sahakArI [–bahira.ng nimitta] hai aur jis prakAr svaya.n ghumane kI kriyA karate hue kumbhArake chAkako nIchekI kIlI sahakArI hai usI prakAr nishchayase svayamev pariNAmako prApta jIv– pudgalAdi dravyo.nko [vyavahArase] kAlANurUp nishchayakAl bahira.ng nimitta hai.
prashnaH– alokame.n kAladravya nahI.n hai vahA.N AkAshakI pariNati kis prakAr ho sakatI hai? -------------------------------------------------------------------------- shrI amR^itachadrAchAryadevane is 24vI.n gAthAkI TIkA likhI nahI.n hai isalie anuvAdame.n anvayArthake bAd turanta
rasavarNapa.nchak sparsha–aShTak, ga.ndhayugal vihIn Che,
Che mUrtihIn, agurulaghuk Che, kAL vartanali.ng Che. 24.
Page 50 of 264
PDF/HTML Page 79 of 293
single page version
50
mAsoduayaNasa.nvachCharo tti kAlo parAyatto.. 25..
mAsartvayanasa.nvatsaramiti kAlaH parAyatta.. 25..
atra vyavahArakAlasya katha.nchitparAyattatva.n dyotitam. paramANuprachalanAyattaH samayaH. nayanapuTaghaTanAyatto nimiShaH. tatsa.nkhyAvisheShataH kAShThA kalA nAlI -----------------------------------------------------------------------------
uttaraH– jis prakAr laTakatI huI lambI DorIko, lambe bA.Nsako yA kumhArake chAkako ek hI sthAn par sparsha karane par sarvatra chalan hotA hai, jis prakAr manoj~na sparshanendriyaviShayakA athavA rasanendriyaviShayakA sharIrake ek hI bhAgame.n sparsha hone par bhI sampUrNa AtmAme.n sukhAnubhav hotA hai aur jis prakAr sarpada.nsh yA vraN [ghAv] Adi sharIrake ek hI bhAgame.n hone par bhI sampUrNa AtmAme.n duHkhavedanA hotI hai, usI prakAr kAladravya lokAkAshame.n hI hone par bhI sampUrNa AkAshame.n pariNati hotI hai kyo.nki AkAsh akhaNDa ek dravya hai.
yahA.N yah bAt mukhyataH dhyAname.n rakhanA chAhiye ki kAl kisI dravyako pariNamit nahI.n karatA, sampUrNa svata.ntratAse svayamev pariNamit honevAle dravyo.nko vah bAhyanimittamAtra hai .
is prakAr nishchayakAlakA svarUp darshAyA gayA.. 24..
anvayArthaH– [samayaH] samay, [nimiShaH] nimeSh, [kAShThA] kAShThA, [kalA cha] kalA, [nAlI] gha.DI, [tataH divArAtraH] ahorAtra, [–divas], [mAsartvayanasa.nvatsaram] mAs, R^itu, ayan aur varSha – [iti kAlaH] aisA jo kAl [arthAt vyavahArakAl] [parAyattaH] vah parAshrit hai.
TIkAH– yahA.N vyavahArakAlakA katha.nchit parAshritapanA darshAyA hai.
paramANuke gamanake Ashrit samay hai; A.nkhake michaneke Ashrit nimeSh hai; usakI [–nimeShakI] amuk sa.nkhyAse kAShThA, kalA aur gha.DI hotI hai; sUryake gamanake Ashrit ahorAtra hotA hai; aur usakI [–ahorAtrakI] amuk sa.nkhyAse mAs, R^itu, ayan aur varSha hote hai.n. –aisA vyavahArakAl
Page 51 of 264
PDF/HTML Page 80 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
cha. gaganamaNigamanAyatto divArAtraH. tatsa.nkhyAvisheShataH mAsaH, R^ituH ayana.n, sa.nvatsaramiti. eva.nvidho hi vyavahArakAlaH kevalakAlaparyAyamAtratvenAvadhArayitumashakyatvAt parAyatta ityupamIyat iti.. 25..
poggaladavveN viNA tamhA kAlo paDDachchabhavo.. 26..
pudgaladravyeN vinA tasmAtkAl pratItyabhavaH.. 26..
----------------------------------------------------------------------------- keval kAlakI paryAyamAtrarUpase avadhAranA ashakay honase [arthAt parakI apekShA binA– paramANu, A.nkh, sUrya Adi par padArthokI apekShA binA–vyavahArakAlakA mAp nishchit karanA ashakay honese] use ‘parAshrit’ aisI upamA dI jAtI hai.
bhAvArthaH– ‘samay’ nimittabhUt aise ma.nd gatise pariNat pudgal–paramANu dvArA pragaT hotA hai– mApA jAtA hai [arthAt paramANuko ek AkAshapradeshase dUsare anantar AkAshapradeshame.n ma.ndagatise jAneme.n jo samay lage use samay kahA jAtA hai]. ‘nimeSh’ A.Nkhake michanese pragaT hotA hai [arthAt khulI A.Nkhake michaneme.n jo samay lage use nimeSh kahA jAtA hai aur vah ek nimeSh asa.nkhyAt samayakA hotA hai]. pandrah nimeShakA ek ‘kAShThA’, tIs kAShThAkI ek ‘kalA’, bIsase kuCh adhik kalAkI ek ‘gha.DI’ aur do gha.DIkA ek ‘mahUrta banatA hai]. ‘ahorAtra’ sUryake gamanase pragaT hotA hai [aur vah ek ahorAtra tIs muhUrtakA hotA hai] tIs ahorAtrakA ek ‘mAs’, do mAsakI ek ‘R^itu’ tIn R^itukA ek ‘ayan’ aur do ayanakA ek ‘varSha’ banatA hai. – yah sab vyavahArakAl haie. ‘palyopam’, ‘sAgaropam’ Adi bhI vyavahArakAlake bhed hai.n.
uparokta samay–nimeShAdi sab vAstavame.n mAtra nishchayakAlakI hI [–kAladravyakI hI] paryAye.n hai.n parantu ve paramANu Adi dvArA pragaT hotI hai.n isaliye [arthAt par padArtho.n dvArA mApI sakatI hai.n isaliye] unhe.n upachArase parAshrit kahA jAtA hai.. 25.. --------------------------------------------------------------------------
‘chir’ ‘shIdhra’ nahi mAtrA binA, mAtrA nahI.n pudgal binA,
te kAraNe par–Ashraye utpanna bhAkhyo kAl A. 26.