Panchastikay Sangrah-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 14-26.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 4 of 15

 

Page 32 of 264
PDF/HTML Page 61 of 293
single page version

32
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
gandhavarNapR^igthabhUtapudgalavadguNairvinA dravya.n na sa.nbhavati. tato dravyaguNAnAmapyAdeshavashAt
katha.nchidbhede.apyekAstitvaniyatatvAdanyonyAjahadvR^ittInA.n vastutvenAbhed iti.. 13..

siy atthi Natthi uhaya.n avvattavva.n puNo ya tattidaya.n.
davva.n khu satabha.nga.n
AdesavaseN sa.nbhavadi.. 14..
syAdasti nAstyubhayamavaktavya.n punashcha tattritayam.
dravya.n khalu saptabha~N.hgamAdeshavashen sambhavati.. 14..
atra dravyasyAdeshavashenoktA saptabha~N.hgI.
syAdasti dravya.n, syAnnAsti dravya.n, syAdasti cha nAsti cha dravya.n, syAdavaktavya.n dravya.n, syAdasti
chAvaktavya.n cha dravya.n, syAnnAsti chAvaktavya.n cha dravya.n, syAdasti cha nAsti chAvaktavya.n cha dravyamiti. atra
sarvathAtvaniShedhako
-----------------------------------------------------------------------------

nahI.n hotA. isaliye, dravya aur guNo.nkA AdeshavashAt katha.nchit bhed hai tathApi, ve ek astitvame.n
niyat honeke kAraN anyonyavR^itti nahI.n Cho.Dte isalie vasturUpase unakA bhI abhed hai [arthAt dravya
aur paryAyo.nkI bhA.Nti dravya aur guNo.nkA bhI vasturUpase abhed hai].. 13..
gAthA 14
anvayArthaH– [dravya.n] dravya [Adeshavashen] AdeshavashAt [–kathanake vash] [khul] vAstavame.n
[syAt asti] syAt asti, [nAsti] syAt nAsti, [ubhayam] syAt asti–nAsti,
[avaktavyam] syAt avaktavya [punaH cha] aur phir [tattritayam] avaktavyatAyukta tIn bha.ngavAlA [–
syAt asti–avaktavya, syAt nAsti–avaktavya aur syAt asti–nAsti–avaktavya] [–saptadha~N.hgam]
isaprakAr sAt bha.ngavAlA [sambhavati] hai.
TIkAH– yahA.N dravyake Adeshake vash saptabha.ngI kahI hai.
[1] dravya ‘syAt asti’ hai; [2] dravya ‘syAt nAsti’ hai; [3] dravya ‘syAt asti aur
nAsti’ hai; [4] dravya ‘syAt avaktavya’ haie; [5] dravya ‘syAt asti aur avaktavya’ hai; [6] dravya
‘syAt nAsti aur avaktavya’ hai; [7] dravya ‘syAt asti, nAsti aur avaktavya’ hai.
--------------------------------------------------------------------------
Che asti nAsti, ubhay tem avAchya Adik bha.ng je,
Adeshavash te sAt bha.nge yukta sarve dravya Che. 14.

Page 33 of 264
PDF/HTML Page 62 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
33
.anekAntadyotakaH katha.nchidarthe syAchChabdo nipAtaH. tatra svadravyakShetrakAlabhAvairAdShTimasti dravya.n,
paradravyakShetrakAlabhAvairAdiShTa.n nAsti dravya.n, svadravyakShetrakAlabhAvaiH paradravyakShetrakAlabhAvaishcha krameNA–
diShTamasti cha nAsti cha davya.n, svadravyakShetrakAlabhAvaiH paradravyakShetrakAlabhAvaishcha yugapadAdiShTamavaktavya.n dravya.n,
svadravyakShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAlabhAvaishchAdiShTamasti chAvaktavya.n cha dravya.n, charadravya–
kShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAlabhAvaishchAdiShTa.n nAsti chAvaktavya.n cha dravya.n, svadravyakShetra–kAlabhAvaiH
paradravyakShetrakAlabhAvaishcha yugapatsvaparadravyakShetrakAlabhAvaishchAdiShTamasti cha nAsti chAvaktavya.n cha dravyamiti. na
chaitadanupapannam, sarvasya vastunaH svarUpAdinA ashUnyatvAt, pararUpAdinA shUnyatvAt,
-----------------------------------------------------------------------------
yahA.N [saptabha.ngIme.n] sarvathApanekA niShedhak, anekAntakA dyotak ‘1syAt’ shabda ‘katha.nchit’ aise
arthame.n avyayarUpase prayukta huA hai. vahA.N –[1] dravya svadravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne
par ‘asti’ hai; [2] dravya paradravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne par ‘nAsti’ haie; [3] dravya
svadravya–kShetra–kAl–bhAvase aur paradravya–kShetra–kAl–bhAvase kramashaH kathan kiyA jAne par ‘asti
aur nAsti’ hai; [4] dravya svadravya–kShetra–kAl–bhAvase aur paradravya–kShetra–kAl–bhAvase yugapad
kathan kiyA jAne par ‘
2avaktavya’ hai; [5] dravya svadravya–kShetra–kAl–bhAvase aur yugapad svapar–
dravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne par ‘asti aur avaktavya’ hai; [6] dravya paradravya–kShetra–
kAl–bhAvase aur yugapad svaparadravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne par ‘nAsti aur
avaktavya’ hai; [7] dravya svadravya–kShetra–kAl–bhAvase, paradravya–kShetra–kAl–bhAvase aur yugapad
svaparadravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne par ‘asti, nAsti aur avaktavya’ hai. – yah
[uparyukta bAt] ayogya nahI.n hai, kyo.nki sarva vastu [1] svarUpAdise ‘
3ashUnya’ hai, [2]
pararUpAdise ‘4shUnya’ hai, [3] dono.nse [svarUpAdise aur pararUpAdise] ‘ashUnya aur shUnya’ hai
[4] dono.nse [svarUpAdise aur
--------------------------------------------------------------------------
1 syAt=katha.nchit; kisI prakAr; kisI apekShAse. [‘syAt’ shabda sarvathApanekA niShedh karatA hai aur anekAntako
prakAshit karatA hai – darshAtA hai.]

2. avaktavya=jo kahA na jA sake; avAchya. [ekahI sAth svachatuShTay tathA parachatuShTayakI apekShAse dravya kathaname.n
nahI.n A sakatA isaliye ‘avaktavya’ hai.]

3. ashUnya=jo shUnya nahI.n hai aisA; astitva vAlA; sat.

4. shUnya=jisakA astitva nahI.n hai aisA; asat.

Page 34 of 264
PDF/HTML Page 63 of 293
single page version

34
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
ubhAbhyAmashUnyashUnyatvAt, sahAvAchyatvAt, bha~N.hgasa.nyogArpaNAyAmashUnyAvAchyatvAt, shUnyAvAchya–tvAt,
ashUnyashUnyAvAchyatvAchcheti.. 14..
bhAvassa Natthi NAso Natthi abhAvassa chev uppAdo.
guNapa~njayesu bhAvA uppAdavae pakuvva.nti.. 15..
bhAvasya nAsti nAsho nAsti abhAvasya chaiv utpAdaH.
guNaparyAyeShu bhAvA utpAdavyayAn prakurvanti.. 15..
-----------------------------------------------------------------------------

pararUpAdise] ekahI sAth ‘avAchya’ hai, bha.ngo.nke sa.nyogase kathan karane par [5] ‘ashUnya aur
avAchya’ hai, [6] ‘shUnya aur avAchya’ hai, [7] ‘ashUnya, shUnya aur avAchya’ hai.
bhAvArthaH– [1] dravya svachatuShTayakI apekShAse ‘hai’. [2] dravya parachatuShTayakI apekShAse ‘nahI.n hai’.
[3] dravya kramashaH svachatuShTayakI aur parachatuShTayakI apekShAse ‘hai aur nahI.n hai’. [4] dravya yugapad
svachatuShTayakI aur parachatuShTayakI apekShAse ‘avaktavya hai’. [5] dravya svachatuShTayakI aur yugapad
svaparachatuShTayakI apekShAse ‘hai aur avaktavya haie’. [6] dravya parachatuShTayakI, aur yugapad
svaparachatuShTayakI apekShAse ‘nahI.n aur avaktavya hai’. [7] dravya svachatuShTayakI, parachatuShTayakI aur
yugapad svaparachatuShTayakI apekShAse ‘hai, nahI.n hai aur avaktavya hai’. – isaprakAr yahA.N saptabha.ngI kahI gaI
hai.. 14..
gAthA 15
anvayArthaH– [bhAvasya] bhAvakA [satkA] [nAshaH] nAsh [na asti] nahI.n hai [cha ev] tathA
[abhAvasya] abhAvakA [asatkA] [utpAdaH] utpAd [na asti] nahI.n hai; [bhAvAH] bhAv [sat
dravyo.n] [guNaparyAyaShu] guNaparyAyo.nme.n [utpAdavyayAn] utpAdavyay [prakR^irvanti] karate hai.n.
--------------------------------------------------------------------------
svadravya, svakShetra, svakAl aur svabhAvako svachatuShTay kahA jAtA hai . svadravya arthAt nij guNaparyAyo.nke
AdhArabhUt vastu svaya.n; svakShetra arthAt vastukA nij vistAr arthAt svapradeshasamUh; svakAl arthAt vastukI
apanI vartamAn paryAy; svabhAv arthAt nijaguN– svashakti.
nahi ‘bhAv’ kero nAsh hoy, ‘abhAv’no utpAd nA;
‘bhAvo’ kare Che nAsh ne utpAd guNaparyAyamA.n. 15.

Page 35 of 264
PDF/HTML Page 64 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
35
atrAsatprAdurbhAvatvamutpAdasya saduchChedatva.n vigamasya niShiddham.
bhAvasya sato hi dravyasya na dravyatven vinAshaH, abhAvasyAsato.anyadravyasya na dravyatvenotpAdaH.
kintu bhAvAH santi dravyANi saduchChedamasadutpAda.n chAntareNaiv guNaparyAyeShu vinAshamutpAda.n chArabhante. yathA
hi ghR^itotpatau gorasasya sato na vinAshaH na chApi gorasavyatiriktasyArthAntarasyAsataH utpAdaH kintu
gorasasyaiv saduchChedamasadutpAda.n chAnupalabh–mAnasya sparsharasagandhavarNAdiShu pariNAmiShu guNeShu
pUrvAvasthayA vinashyatsUttarAvasthayA prAdarbhavatsu nashyati cha navanItaparyAyo ghatR^iparyAy utpadyate, tathA
sarvabhAvAnAmapIti.. 15..
-----------------------------------------------------------------------------

TIkAH–
yahA.N utpAdame.n asatke prAdurbhAvakA aur vyayame.n satke vinAshakA niShedh kiyA hai
[arthAt utpAd honese kahI.n asatkI utpatti nahI.n hotI aur vyay honese kahI.n satkA vinAsh nahI.n
hotA ––aisA is gAthAme.n kahA hai].
bhAvakA–sat dravyakA–dravyarUpase vinAsh nahI.n hai, abhAvakA –asat anyadravyakA –dravyarUpase
utpAd nahI.n hai; parantu bhAv–sat dravyo.n, satke vinAsh aur asatke utpAd binA hI, guNaparyAyo.nme.n
vinAsh aur utpAd karate hai.n. jisaprakAr ghIkI utpattime.n gorasakA–satkA–vinAsh nahI.n hai tathA
gorasase bhinna padArthAntarakA–asatkA–utpAd nahI.n hai, kintu gorasako hI, satkA vinAsh aur
asatkA utpAd kiye binA hI, pUrva avasthAse vinAsh prApta hone vAle aur uttar avasthAse utpanna
hone vAle sparsha–ras–ga.ndh–varNAdik pariNAmI guNo.nme.n makkhanaparyAy vinAshako prApta hotI hai tathA
ghIparyAy utpanna hotI hai; usIprakAr sarva bhAvo.nkA bhI vaisA hI hai [arthAt samasta dravyo.nko navIn
paryAyakI utpattime.n satkA vinAsh nahI.n hai tathA asatkA utpAd nahI.n hai, kintu satkA vinAsh aur
asatkA utpAd kiye binA hI, pahalekI [purAnI] avasthAse vinAshako prApta honevAle aur bAdakI
[navIn] avasthAse utpanna honevAle
pariNAmI guNo.nme.n pahalekI paryAy vinAsh aur bAdakI paryAyakI
utpatti hotI hai].. 15..
--------------------------------------------------------------------------

pariNAmI=pariNamit honevAle; pariNAmavAle. [paryAyArthik nayase guN pariNAmI hai.n arthAt pariNamit hote hai.n.]

Page 36 of 264
PDF/HTML Page 65 of 293
single page version

36
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
bhAvA jIvAdIyA jIvaguNA chedaNA ya uvaogo.
suraNaraNArayatiriyA jIvassa ya pajjayA bahugA.. 16..
bhAvA jIvAdyA jIvaguNAshchetanA chopayogaH.
suranaranArakatirya~ncho jIvasya cha paryAyAH bahavaH.. 16..
atra bhAvaguNaparyAyAH praj~nApitAH.
bhAvA hi jIvAdayaH ShaT padArthAH. teShA.n guNAH paryAyAshcha prasiddhAH. tathApi jIvasya
vakShyamANodAharaNaprasiddhayatharmabhidhIyante. guNA hi jIvasya j~nAnAnubhUtilakShaNA shuddhachetanA,
kAryAnubhUtilakShaNA karmaphalAnubhUtilakShaNA chAshuddhachetanA, chaitanyAnuvidhAyipariNAmalakShaNaH sa–
vikalpanirvikalparUpaH shuddhAshuddhatayA sakalavikalatA.n
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 16

anvayArthaH–
[jIvAdyAH] jIvAdi [dravya] ve [bhAvAH] ‘bhAv’ hai.n. [jIvaguNAH] jIvake guN
[chetanA cha upayogaH] chetanA tathA upayog hai.n [cha] aur [jIvasya paryAyAH] jIvakI paryAye.n
[suranaranArakatirya~nchaH] dev–manuShya–nArak–tirya.ncharUp [bahavaH] anek hai.n.
TIkAH– yahA bhAvo.n [dravyo.n], guNo.n.n aur paryAye.n batalAye hai.n.
jIvAdi Chah padArtha ve ‘bhAv’ hai.n. unake guN aur paryAye.n prasiddha hai.n, tathApi 1Age [agalI
gAthAme.n] jo udAharaN denA hai usakI prasiddhike hetu jIvake guNo.n aur paryAyo.n kathan kiyA jAtA
haiH–
jIvake guNo.n 2j~nAnAnubhUtisvarUp shuddhachetanA tathA kAryAnubhUtisvarUp aur karmaphalAnubhUti–
svarUp ashuddhachetanA hai aur 3chaitanyAnuvidhAyI–pariNAmasvarUp, savikalpanirvikalparUp, shuddhatA–
--------------------------------------------------------------------------
1. agalI gAthAme.n jIvakI bAt udAharaNake rUpame.n lenA hai, isaliye us udAharaNako prasiddha karaneke liye yahA.N
jIvake guNo.n aur paryAyo.nkA kathan kiyA gayA hai.
2. shuddhachetanA j~nAnakI anubhUtisvarUp hai aur ashuddhachetanA karmakI tathA karmaphalakI anubhUtisvarUp hai.
3. chaitanya–anuvidhAyI pariNAm arthAt chaitanyakA anusaraN karanevAlA pariNAm vah upayog hai. savikalpa
upayogako j~nAn aur nirvikalpa upayogako darshan kahA jAtA hai. j~nAnopayogake bhedo.nme.nse mAtra kevaj~nAn hI shuddha
honese sakal [akhaNDa, paripUrNa] hai aur anya sab ashuddha honese vikal [khaNDit, apUrNa] hai.n;
darshanopayogake bhedo.nmese mAtra kevaladarshan hI shuddha honese sakal hai aur anya sab ashuddha honese vikal hai.n.

jIvAdi sau Che ‘bhAv,’ jIvaguN chetanA upayog Che;
jIvaparyayo tirya.nch–nArak–dev–manuj anek Che. 16.

Page 37 of 264
PDF/HTML Page 66 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
37
dadhAno dvedhopayogashcha. paryAyAstvagurulaghuguNahAnivR^iddhinirvR^ittAH shuddhAH, sUtropAttAstu suranArak–
tirya~N.hmanuShlakShaNAH paradravyasambandhanirvR^ittatvAdashuddhAshcheti.. 16..
maNusattaNeN NaThTho dehI devo havedi idaro vA.
ubhayattha jIvabhAvo Na Nassadi Na jAyade aNNo.. 17..
manuShyatven naShTo dehI devo bhavatItaro vA.
ubhayatra jIvabhAvo na nashyati na jAyate.anyaH.. 17..
ida.n bhAvanAshAbhAvotpAdaniShedhodAharaNam.
-----------------------------------------------------------------------------
ashuddhatAke kAraN sakalatA–vikalatA dhAraN karanevAlA, do prakArakA upayog hai [arthAt jIvake
guNo.n shuddha–ashuddha chetanA tathA do prakArake upayog hai.n].
jIvakI paryAye.n isaprakAr hai.nH–– agurulaghuguNakI hAnivR^iddhise utpanna paryAye.n shuddha paryAye.n hai.n aur
sutrame.n [–is gAthAme.n] kahI huI, dev–nArak–tirya.nch–manuShyasvarUp paryAye.n paradravyake sambandhase utpanna
hotI hai isaliye ashuddha paryAye.n hai.n.. 16..
gAthA 17
anvayArthaH– [manuShyatven] manuShyapatvase [naShTaH] naShTa huA [dehI] dehI [jIv]
[devaH vA itaraH] dev athavA anya [bhavati] hotA hai; [ubhayatra] un dono.nme.n [jIvabhAvaH] jIvabhAv
[na nashyati] naShTa nahI.n hotA aur [anyaH] dUsarA jIvabhAv [na jAyate] utpanna nahI.n hotA.
TIkAH– ‘bhAvakA nAsh nahI.n hotA aur abhAvakA utpAd nahI.n hotA’ usakA yah udAharaN hai.
--------------------------------------------------------------------------
paryAyArthikanayase guN bhI pariNAmI hai.n. [dakhiye, 15 vI.n gAthAkI TIkA.]

manujatvathI vyay pAmIne devAdi dehI thAy Che;
tyA.n jIvabhAv na nAsh pAme, anya nahi udbhav lahe. 17.

Page 38 of 264
PDF/HTML Page 67 of 293
single page version

38
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
pratisamayasa.nbhavadagurulaghuguNahAnivR^iddhinirvR^ittasvabhAvaparyAyasa.ntatyavichChedakenaiken sopAdhinA
manuShyatvalakShaNen paryAyeN vinashyati jIvaH, tathAvidhen devatvalakShaNen nArakatiryaktvalakShaNen vAnyen
paryAyeNotpadyate. na cha manuShyatven nAshe jIvatvenApi nashyati, devatvAdinotpAde jIvatvenApyutpadyateH
ki.n tu saduchChedamasadutpAdamantareNaiv tathA vivartat iti..17..
so chev jAdi maraNa.n jAdi Na NaThTho Na chev uppaNNo.
uppaNNo ya viNaTTho devo maNusu tti pajjAo.. 18..
sa cha ev yAti maraNa.n yAti na naShTo na chaivotpannaH.
utpannashcha vinaShTo devo manuShya iti paryAyaH.. 18..
atra katha.nchidvayayotpAdavattve.api dravyasya sadAvinaShTAnutpannatva.n khyApitam.
yadev pUrvottaraparyAyavivekasa.nparkApAditAmubhayImavasthAmAtmasAtkurvANamuchChidyamAnamutpadya–mAna.n cha
-----------------------------------------------------------------------------
pratisamay honevAlI aguruladhuguNakI hAnivR^iddhise utpanna honevAlI svabhAvaparyAyo.nkI sa.ntatikA
vichChed na karanevAlI ek sopAdhik manuShyatvasvarUp paryAyase jIv vinAshako prApta hotA hai aur
tathAvidh [–svabhAvaparyAyo.nke pravAhako na to.DnevAlI sopAdhik] devatvasvarUp, nArakatvasvarUp yA
tirya.nchatvasvarUp anya paryAyase utpanna hotA hai. vahA.N aisA nahI.n hai ki manuShyapatvase vinaShTa honepar
jIvatvase bhI naShTa hotA hai aur devatvase Adise utpAd honepar jIvatva bhI utpanna hotA hai, kintu
satke uchChed aur asatke utpAd binA hI tadanusAr vivartan [–parivartan, pariNaman] karatA hai..
17..
gAthA 18
anvayArthaH– [saH cha ev] vahI [yAti] janma letA hai aur [maraNa.nyAti] mR^ityu prApta karatA hai
tathApi [na ev utpannaH] vah utpanna nahI.n hotA [cha] aur [na naShTaH] naShTa nahI.n hotA; [devaH
manuShyaH] dev, munaShya [iti paryAyaH] aisI paryAy [utpannaH] utpanna hotI hai [cha] aur [vinaShTaH]
vinaShTa hotI hai.
TIkAH– yahA.N, dravya katha.nchit vyay aur utpAdavAlA honepar bhI usakA sadA avinaShTapanA aur
anutpannapanA kahA hai.
--------------------------------------------------------------------------

janme mare Che te ja, topaN nAsh–udbhav nav lahe;
sur–mAnavAdik paryayo utpanna ne lay thAy Che. 18.

Page 39 of 264
PDF/HTML Page 68 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
39
dravyamAlakShyate, tadev tathAvidhobhayAvasthAvyApinA pratiniyataik– vastutvanibandhanabhUten
svabhAvenAvinaShTamanutpanna.n vA vedyate. paryAyAstu tasya pUrvapUrvapariNAmo–pamardottarottarapariNAmotpAdarUpAH
praNAshasa.nbhavadharmANo.abhidhIyante. te cha vastutven dravyAdapR^ithagbhUtA evoktAH. tataH paryAyaiH
sahaikavastutvAjjAyamAna.n mriyamANamati jIvadravya.n sarvadAnutpannA vinaShTa.n draShTavyam. devamanuShyAdiparyAyAstu
kramavartitvAdupasthitAtivAhitasvasamayA utpadyante vinashyanti cheti.. 18..
eva.n sado viNAso asado jIvassa Natthi uppAdo.
tAvadio jIvANa.n devo maNuso tti gadiNAmo.. 19..
eva.n sato vinAsho.asato jIvasya nAstyutpAdaH.
tAvajjIvAnA.n devo manuShya iti gatinAma.. 19..
-----------------------------------------------------------------------------

jo dravya
1pUrva paryAyake viyogase aur 2uttar paryAyake sa.nyogase honevAlI ubhay avasthAko AtmasAt
[apanerUp] karatA huA vinaShTa hotA aur upajatA dikhAI detA hai, vahI [dravya] vaisI ubhay
avasthAme.n vyApta honevAlA jo pratiniyat ekavastutvake kAraNabhUt svabhAv usake dvArA [–us
svabhAvakI apekShAse] avinaShTa eva.n anutpanna j~nAt hotA hai; usakI paryAye.n pUrva–pUrva pariNAmake nAsharUp
aur uttar–uttar pariNAmake utpAdarUp honese vinAsh–utpAdadharmavAlI [–vinAsh eva.n utpAdarUp
dharmavAlI] kahI jAtI hai, aur ve [paryAye.n] vasturUpase dravyase apR^ithagbhUt hI kahI gaI hai. isaliye,
paryAyo.nke sAth ekavastupaneke kAraN janmatA aur maratA hone par bhI jIvadravya sarvadA anutpanna eva.n
avinaShTa hI dekhanA [–shraddhA karanA]; dev manuShyAdi paryAye.n upajatI hai aur vinaShTa hotI hai.n kyo.nki
ve kramavartI honese unakA svasamay upasthit hotA hai aur bIt jAtA hai.. 18..
gAthA 19
anvayArthaH– [eva.n] isaprakAr [jIvasya] jIvako [sataH vinAshaH] satkA vinAsh aur
[asataH utpAdaH] asatkA utpAd [na asti] nahI.n hai; [‘dev janmatA haie aur manuShya maratA hai’ –
aisA kahA jAtA hai usakA yah kAraN hai ki] [jIvAnAm] jIvo.nkI [devaH manuShyaH] dev, manuShya
[iti gatinAm] aisA gatinAmakarma [tAvat] utane hI kAlakA hotA hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. pUrva = pahalekI. 2. uttar = bAdakI
e rIte sat–vyay ne asat–utpAd hoy na jIvane;
suranarapramukh gatinAmano hadayukta kAL ja hoy Che. 19.

Page 40 of 264
PDF/HTML Page 69 of 293
single page version

40
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
atra sadasatoravinAshAnutpAdau sthitipakShatvenopanyastau.
yadi hi jIvo ya ev mriyate sa ev jAyate, ya ev jAyate sa ev mriyate, tadaiva.n sato
vinAsho.asat utpAdashcha nAstIti vyavatiShThate. yattu devo jAyate manuShyo mriyate iti vyapadishyate
tadavadhR^itakAladevamanuShyatvaparyAyanirvartakasya devamanuShyagatinAmnastanmAtratvAdaviruddham. yathA hi mahato
veNudaNDasyaikasya kramavR^ittInyane kAni parvANyAtmIyAtmIyapramANAvachChinnatvAt parvAntaramagachChanti
svasthAneShu bhAvabhAjji parasthAneShvabhAvabhAjji bhavanti, veNudaNDastu sarveShvapi parvasthAneShu bhAvabhAgapi
parvAntarasa.nbandhen parvAntarasa.nbandhAbhAvAdabhAvabhAgbhavati; tathA niravadhitri–kAlAvasthAyino
jIvadravyasyaikasya kramavR^ittayo.anekeH manuShyatvAdiparyAyA AtmIyAtmIyapramANA–vachChinnatvAt
paryAyAntaramagachChantaH svasthAneShu bhAvabhAjaH parasthAneShvabhAvabhAjo bhavanti, jIvadravya.n tu
sarvaparyAyasthAneShu bhAvabhAgapi paryAyAntarasa.nbandhen paryAyAntarasa.nbandhAbhAvAdabhAvabhAgbhavati..19..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yahA.N satkA avinAsh aur asatkA anutpAd dhruvatAke pakShase kahA hai [arthAt
dhruvatAkI apekShAse satkA vinAsh yA asatkA utpAd nahI.n hotA–– aisA is gAthAme.n kahA hai].

yadi vAstavame.n jo jIv maratA hai vahI janmatA hai, jo jIv janmatA hai vahI maratA hai, to
isaprakAr satkA vinAsh aur asatkA utpAd nahI.n hai aisA nishchit hotA hai. aur ‘dev janmatA haie
aur manuShya maratA hai’ aisA jo kahA jAtA hai vah [bhI] aviruddha hai kyo.nki maryAdit kAlakI
devatvaparyAy aur manuShyatvaparyAyako rachane vAle devagatinAmakarma aur manuShyagatinAmakarma mAtra utane
kAl jitane hI hote hai.n. jisaprakAr ek baDe bA.Nsake krramavartI anek
1parva apane–apane mApame.n
maryAdit honese anya parvame.n na jAte hue apane–apane sthAno.nme.n bhAvavAle [–vidyamAn] hai.n aur par
sthAno.nme.n abhAvavAle [–avidyamAn] hai.n tathA bA.Ns to samasta parvasthAno.nme.n bhAvavAlA honepar bhI anya
parvake sambandha dvArA anya parvake sambandhakA abhAv honese abhAvavAlA [bhI] hai; usIprakAr niravadhi
trikAl sthit rahanevAle ek jIvadravyakI kramavartI anek manuShyatvAdiparyAy apane–apane mApame.n
maryAdit honese anya paryAyame.n na jAtI huI apane–apane sthAno.nme.n bhAvavAlI hai.n aur par sthAno.nme.n
abhAvavAlI hai.n tathA jIvadravya to sarvaparyAyasthAnome.n bhAvavAlA hone par bhI anya paryAyake sambandha dvArA
anya paryAyake sambandhakA abhAv honese abhAvavAlA [bhI] hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. parva=ek gA.nThase dUsarI gA.nTh takakA bhAg; pora.

Page 41 of 264
PDF/HTML Page 70 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
41
NANAvaraNAdIyA bhAvA jIveN suTTha aNubaddhA.
tesimabhAva.n kichchA
abhUdapuvvo havadi siddho.. 20..
j~nAnAvaraNAdyA bhAvA jIven suShThu anubaddhA.
teShAmabhAva.n kutvA.abhUtapUrvo bhavati siddhaH.. 20..
-----------------------------------------------------------------------------
bhAvArthaH– jIvako dhrauvya apekShAse satkA vinAsh aur asatkA utpAd nahI.n hai. ‘manuShya maratA
hai aur dev janmatA hai’ –aisA jo kahA jAtA hai vah bAt bhI uparyukta vivaraNake sAth virodhako
prApta nahI.n hotI. jisaprakAr ek baDe bA.NsakI anek pore.n apane–apane sthAno.nme.n vidyamAn hai.n aur
dUsarI poro.nke sthAno.nme.n avidyamAn hai.n tathA bA.Ns to sarva poro.nke sthAno.nme.n anvayarUpase vidyamAn hone
par bhI prathamAdi porake rUpame.n dvitIyAdi porame.n na honese avidyamAn bhI kahA jAtA hai; usIprakAr
trikAl–avasthAyI ek jIvakI naranArakAdi anek paryAye.n apane–apane kAlame.n vidyamAn hai.n aur
dUsarI paryAyo.nke kAlame.n avidyamAn hai.n tathA jIv to sarva paryAyo.nme.n anvayarUpase vidyamAn hone par bhI
manuShyAdiparyAyarUpase devAdiparyAyame.n na honese avidyamAn bhI kahA jAtA hai.. 19..
gAthA 20
anvayArthaH– [j~nAnAvaraNAdyAH bhAvAH] j~nAnAvaraNAdi bhAv [jIven] jIvake sAth [suShThu] bhalI
bhA.Nti [anubaddhAH] anubaddha hai; [teShAm abhAva.n kR^itvA] unakA abhAv karake vah [abhUtapUrvaH siddhaH]
abhUtapUrva siddha [bhavati] hotA hai.
TIkAH– yahA.N siddhako atyanta asat–utpAdakA niShedh kiyA hai. [arthAt siddhatva honese
sarvathA asatkA utpAd nahI.n hotA aisA kahA hai].
--------------------------------------------------------------------------
j~nAnAvaraN ityAdi bhAvo jIv sah anubaddha Che;
teno karIne nAsh, pAme jIv siddhi apUrvane. 20.

Page 42 of 264
PDF/HTML Page 71 of 293
single page version

42
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
atrAtyantAsadutpAdatva.n siddhasya niShiddham.
yathA stokakAlAnvayiShu nAmakarmavisheShodayanirvR^itteShu jIvasya devAdiparyAyeShvekasmin
svakAraNanivR^itau nivR^itte.abhUtapUrva ev chAnyasminnutpanne nAsadutpattiH, tathA dIrdhakAlA– nvayini
j~nAnAvaraNAdikarmasAmAnyodayanirvR^ittisa.nsAritvaparyAye bhavyasya svakAraNanivR^ittau nivR^itte sumutpanne
chAbhUtapUrve siddhatvaparyAye nAsadutpattiriti. ki.n cha–yathA drAghIyasi veNudaNDe vyavahitA–
vyavahitavichitrachitrakirmIratAkhachitAdhastanArdhabhAge ekAntavyavahitasuvishuddhordhvArdhabhAge.avatAritA
draShTiH samantato vichitrachitrakirmIratAvyApti.n pashyantI samunaminoti tasya sarvatrAvishuddhatva.n, tathA
kvachidapi jIvadravye vyavahitAvyavahitaj~nAnAvaraNAdikarmakirmIratAkhachitabahutarAdhastanabhAge ekAnta–
vyavahitasuvishuddhabahutarordhvabhAge.avatAritA buddhiH samantato j~nAnAvaraNAdikarmakirmIratAvyApti
vyavasyantI samanuminoti tasya sarvatrAvishuddhatvam. yathA cha tatra veNudaNDe vyAptij~nAnAbhAsani–
bandhanavichitrachitra kirmIratAnvayaH tathA cha kvachijjIvadravye j~nAnAvar–
-----------------------------------------------------------------------------
jisaprakAr kuCh samay tak anvayarUpase [–sAth–sAth] rahane vAlI, nAmakarmavisheShake udayase
utpanna honevAlI jo devAdiparyAye.n uname.nse jIvako ek paryAy svakAraNakI nivR^itti honepar nivR^itta ho
tathA anya koI abhUtapUrva paryAyahI utpannaho, vahA.N asatkI utpatti nahI.n hai; usIprakAr dIrdha kAl
tak anvayarUpase rahanevAlI, j~nAnavaraNAdikarmasAmAnyake udayase utpanna honevAlI sa.nsAritvaparyAy
bhavyako svakAraNakI nivR^itti hone par nivR^itta ho aur abhUtapUrva [–pUrvakAlame.n nahI.n huI aisI]
siddhatvaparyAy utpanna ho, vahA.N asatkI utpatti nahI.n hai.
punashcha [visheSh samajhAyA jAtA hai.]H–
jis prakAr jisakA vichitra chitro.nse chitravichitra nIchekA ardha bhAg kuCh Dha.NkAhuA aur kuCh
bin Dha.NkA ho tathA suvishuddha [–achitrit] UparakA ardha bhAg mAtra Dha.NkA huA hI ho aise bahut la.nbe
bA.Ns par draShTi DAlanese vah draShTi sarvatra vichitra chatro.nse hue chitravichitrapanekI vyAptikA nirNay karatI
huI ‘vah bA.Ns sarvatra avishuddha hai [arthAt sampUrNa ra.ngabira.ngA hai]’ aisA anumAn karatI hai;
usIprakAr jisakA j~nAnAvaraNAdi karmo.nse huA chitravichitratAyukta [–vividh vibhAvaparyAyavAlA]
bahut ba.DA nIchekA bhAg kuCh Dha.NkA huA aur kuCh bin Dha.NkA hai tathA suvishuddha [siddhaparyAyavAlA],
bahut ba.DA UparakA bhAg mAtra Dha.NkA huA hI hai aise kisI jIvadravyame.n buddhi lagAnese vah buddhi sarvatra
j~nAnAvaraNAdi karmase hue chitravichitrapanekI vyAptikA nirNay karatI huI ‘vah jIv sarvatra avishuddha hai
[arthAt sampUrNa sa.nsAraparyAyavAlA hai]’ aisA anumAn karatI hai. punashcha jis prakAr us bA.Nsame.n
vyAptij~nAnAbhAsakA kAraN [nIcheke khule bhAgame.n] vichitra chitro.nse hue chitravichitrapanekA anvay [–
sa.ntati, pravAh] hai, usIprakAr us jIvadravyame.n vyAptij~nAnAbhAsakA kAraN [nicheke khule bhAgame.n]

Page 43 of 264
PDF/HTML Page 72 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
43
NAdikarmakirmIratAnvayaH. yathaiv cha tatra veNudaNDe vichitrachitrakirmIratAnvayAbhAvAtsuvishuddhatva.n, tathaiv
cha kvachijjIvadravye j~nAnavaraNAdikarma kirmIratAnvayAbhAvAdAptAgamasamyaganumAnAtIndriy–
j~nAnaparichChinnAtsiddhatvamiti.. 20..
-----------------------------------------------------------------------------
j~nAnAvaraNAdi karmase hue chitravichitrapanekA anvay hai. aur jis prakAr bA.n.Nsame.n [uparake bhAgame.n]
suvishuddhapanA hai kyo.nki [vahA.N] vichitra chitro.nse hue chitravichitrapaneke anvayakA abhAv hai, usIprakAr
us jIvadravyame.n [uparake bhAgame.n] siddhapanA hai kyo.nki [vahA.N] j~nAnAvaraNAdi karmase hue
chitravichitrapaneke anvayakA abhAv hai– ki jo abhAv Apta– Agamake j~nAnase samyak anumAnaj~nAnase
aur atIndriy j~nAnase j~nAt hotA hai.
bhAvArthaH– sa.nsArI jIvakI pragaT sa.nsArI dashA dekhakar aj~nAnI jIvako bhram utpanna hotA hai ki
– ‘jIv sadA sa.nsArI hI rahatA hai, siddha ho hI nahI.n sakatA; yadi siddha ho to sarvathA asat–
utpAdakA prasa.ng upasthit ho.’ kintu aj~nAnIkI yah bAt yogya nahI.n hai.
jis prakAr jIvako devAdirUp ek paryAyake kAraNakA nAsh hone par us paryAyakA nAsh
hokar anya paryAyakI utpanna hotI hai, jIvadravya to jo hai vahI rahatA hai; usI prakAr jIvako
sa.nsAraparyAyake kAraNabhUt moharAgadveShAdikA nAsh hone par sa.nsAraparyAyakA nAsh hokar siddhaparyAy
utpanna hotI hai, jIvadravya to jo hai vahI rahatA hai. sa.nsAraparyAy aur siddhaparyAy dono.n ek hI
jIvadravyakI paryAye.n hai.n.
punashcha, anya prakArase samajhAte hai.nH– mAn lo ki ek la.nbA bA.Ns kha.DA rakhA gayA hai;
usakA nIchekA kuCh bhAg ra.ngabira.ngA kiyA gayA hai aur sheSh uparakA bhAg ara.ngI [–svAbhAvik
shuddha] hai. us bA.Nsake ra.ngabira.nge bhAgame.nse kuCh bhAg khulA rakhA gayA hai aur sheSh sArA ra.ngabira.ngA
bhAg aur pUrA ara.ngI bhAg Dhak diyA gayA hai. us bA.NsakA khulA bhAg ra.ngabiera.ngA dekhakar avichArI
jIv ‘jahA.N–jahA.N bA.Ns ho vahA.N–vahA.N ra.ngabira.ngIpanA hotA hai’ aisI vyApti [–niyam,
avinAbhAvasambandha] kI kalpanA kar letA hai aur aise mithyA vyAptij~nAn dvArA aisA anumAn khI.nch
letA hai ki ‘nIchese upar tak sArA

Page 44 of 264
PDF/HTML Page 73 of 293
single page version

44
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
eva.n bhAvamabhAva.n bhAvAbhAva.n abhAvabhAva.n cha.
guNapajjayehi.n sahido sa.nsaramANo kuNadi jIvo.. 21..
eva.n bhAvamabhAva.n bhAvAbhAvamabhAvabhAva.n cha.
guNaparyayaiH sahitaH sa.nsaran karoti jIvaH.. 21..
-----------------------------------------------------------------------------
bA.Ns ra.ngabira.ngA hai.’ yah anumAn mithyA hai; kyo.nki vAstavame.n to us bA.Nsake UparakA bhAg
ra.ngabira.ngepaneke abhAvavAlA hai, ara.ngI hai. bA.Nsake draShTA.ntakI bhA.Nti–koI ek bhavya jIv hai; usakA
nIchekA kuCh bhAg [arthAt anAdi kAlase vartamAn kAl takakA aur amuk bhaviShya kAl takakA
bhAg] sa.nsArI hai aur UparakA ananta bhAg siddharUp [–svAbhAvik shuddha] hai. us jIvake
sa.nsArI bhAgame.n se kuCh bhAg khulA [pragaT] hai aur sheSh sArA sa.nsArI bhAg aur pUrA siddharUp bhAg
Dha.NkA huA [apragaT] haie. us jIvakA khulA [pragaT] bhAg sa.nsArI dekhakar aj~nAnI jIv ‘jahA.N–
jahA.N jIv ho vahA.N–vahA.N sa.nsArIpanA hai’ aisI vyAptikI kalpanA kar letA hai aur aise mithyA
vyAptij~nAn dvArA aisA anumAn karatA hai ki ‘anAdi–ananta sArA jIv sa.nsArI hai.’ yah anumAn
mithyA haie; kyo.nki us jIvakA uparakA bhAg [–amuk bhaviShya kAlake bAdakA ananta bhAg]
sa.nsArIpaneke abhAvavAlA hai, siddharUp hai– aisA sarvaj~napraNIt Agamake j~nAnase, samyak anumAnaj~nAnase
tathA atIndriy j~nAnase spaShTa j~nAt hotA hai.
is tarah anek prakArase nishchit hotA hai ki jIv sa.nsAraparyAy naShTa karake siddharUpaparyAyarUp
pariNamit ho vahA.N sarvathA asatkA utpAd nahI.n hotA.. 20..
--------------------------------------------------------------------------
guNaparyaye sa.nyukta jIv sa.nsaraN karato e rIte
udbhav, vilay, valI bhAv–vilay, abhAv–udbhavane kare. 21.

Page 45 of 264
PDF/HTML Page 74 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
45
jIvasyotpAdavyayasaduchChedAsadutpAdakartR^itvopapattyupasa.nhAro.ayam.
dravya.n hi sarvadA.avinaShTAnutpannamAmnatam tato jIvadravyasya dravyarUpeN nityatvamupanyastam tasyaiv
devAdiparyAyarUpeN prAdurbhavato bhAvakartR^itvamukta.n; tasyaiv cha manuShyAdiparyAyarUpeN
vyayato.abhAvakartR^itvamAkhyAta.n; tasyaiv cha sato devAdiparyAyasyochChedamArabhamANasya bhAvAbhAv–
kartR^itvamudita.n; tasyaiv chAsataH punarmanuShyAdiparyAyasyotpAdamArabhamANasyAbhAvabhAvakartR^itvamabhihitam
sarvamidamanavadya.n dravyaparyAyANAmanyataraguNamukhyatven vyAkhyAnAt tathA hi–yadA jIvaH paryAy–guNatven
dravyamukhyatven vivakShyate tadA notpadyate, na vinashyati, na cha kramavR^ittyAvartamAnatvAt
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 21
anvayArthaH– [evam] isaprakAr [guNaparyayaiH sahit] guNaparyAy sahit [jIvaH] jIv [sa.nsaran]
sa.nsaraN karatA huA [bhAvam] bhAv, [abhAvam] abhAv, [bhAvAbhAvam] bhAvAbhAv [cha] aur
[abhAvabhAvam] abhAvabhAvako [karoti] karatA hai.
TIkAH– yah, jIv utpAd, vyay, sat–vinAsh aur asat–utpAdakA kartR^itva honekI
siddhirUp upasa.nhAr hai.
dravya vAstavame.n sarvadA avinaShTa aur anutpanna Agamame.n kahA hai; isaliye jIvadravyako dravyarUpase
nityapanA kahA gayA. [1] devAdiparyAyarUpase utpanna hotA hai isaliye usIko [–jIvadravyako hI]
bhAvakA [–utpAdakA] kartR^itva kahA gayA hai; [2] manuShyAdiparyAyarUpase nAshako prApta hotA hai
isaliye usIko abhAvakA [–vyayakA] kartR^itva kahA gayA hai; [3] sat [vidyamAn] devAdiparyAyakA
nAsh karatA hai isaliye usIko bhAvAbhAvakA [–satke vinAshakA] kartR^itva kahA gayA hai; aur [4]
phirase asat [–avidyamAn] manuShyAdiparyAyakA utpAd karatA hai isaliye usIko abhAvabhAvakA [–
asatke utpAdakA] kartR^itva kahA gayA hai.
–yah sab niravadya [nirdoSh, nirbAdh, aviruddha] hai, kyo.nki dravya aur paryAyome.nse ekakI
gauNatAse aur anyakI mukhyatAse kathan kiyA jAtA hai. vah is prakAr haiH––

Page 46 of 264
PDF/HTML Page 75 of 293
single page version

46
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
satyaparyAyajAtamuchChinatti, nAsadutpAdayati yadA tu dravyaguNatven paryAyamukhyatven vivakShyate tadA
prAdurbhavati, vinashyati, satparyAyajAtamativAhitasvakAlamuchChinatti, asadupasthit–svakAlamutpAd
yati cheti. sa khalvaya.n prasAdo.anekAntavAdasya yadIdrasho.api virodho na virodhaH..21..
iti ShaDdravyasAmAnyaprarUpaNA.
jIvA puggalakAyA AyAsa.n atthikAiyA sesA.
amayA atthittamayA kAraNabhudA
hi logassa.. 22..
jIvAH pudgalakAyA AkAshamastikAyau sheShau.
amayA astitvamayAH kAraNabhUtA hi lokasya.. 22..
-----------------------------------------------------------------------------
jab jIv, paryAyakI gauNatAse aur dravyakI mukhyatAse vivakShit hotA hai tab vah [1] utpanna
nahI.n hotA, [2] vinaShTa nahI.n hotA, [3] kramavR^ittise vartan nahI.n karatA isaliye sat [–vidyamAn]
paryAyasamUkoe vinaShTa nahI.n karatA aur [4] asatko [–avidyamAn paryAyasamUhako] utpanna nahI.n
karatA; aur jab jIv dravyakI gauNatAse aur paryAyakI mukhyatAse vivakShit hotA hai tab vah [1]
upajatA hai, [2] vinaShTa hotA hai, [3] jisakA svakAl bIt gayA hai aise sat [–vidyamAn]
paryAyasamUhako vinaShTa karatA hai aur [4] jisakA svakAl upasthit huA hai [–A pahu.NchA hai] aise
asatko [–avidyamAn paryAyasamUhako] utpanna karatA hai.
vah prasAd vAstavame.n anekAntavAdakA hai ki aisA virodh bhI [vAstavame.n] virodh nahI.n hai.. 21..
isaprakAr ShaDdravyakI sAmAnya prarUpaNA samApta huI.
gAthA 22

anvayArthaH–
[jIvAH] jIv, [pudgalakAyAH] pudgalakAy, [AkAsham] AkAsh aur [sheShau
astikAyau] sheSh do astikAy [amayAH] akR^it hai.n, [astitvamayAH] astitvamay hai.n aur [hi]
vAstavame.n [lokasya kAraNabhUtAH] lokake kAraNabhUt hai.n.
TIkAH– yahA.N [is gAthAme.n], sAmAnyataH jinakA svarUp [pahale] kahA gayA hai aise Chah
dravyo.nme.nse pA.Nchako astikAyapanA sthApit kiyA gayA hai.
--------------------------------------------------------------------------
jIvadravya, puddagalakAy, nabh ne astikAyo sheSh be
aNukR^itak Che, astitvamay Che, lokakAraNabhUt Che. 22.

Page 47 of 264
PDF/HTML Page 76 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
47
atra sAmAnyenoktalakShaNAnA.n ShaNNA.n dravyANA.n madhyAtpashchAnAmastikAyatva.n vyavasthApitam.
akR^itatvAt astitvamayatvAt vichitrAtmapariNatirUpasya lokasya kAraNatvAchchAbhyupagamyamAneShu
ShaTsu davyeShu jIvapudgalAkAshadharmAdharmAH pradeshaprachayAtmakatvAt pa~nchAstikAyAH. na khalu
kAlastadabhAvAdastikAy iti sAmarthyAdavasIyat iti.. 22..
sabbhAvasabhAvANa.n jIvANa.n tah ya poggalANa.n cha.
pariyaTTaNasa.nbhUdo kAlo NiyameN paNNatto.. 23..
sadbhAvasvabhAvAnA.n jIvAnA.n tathaiv pudgalAnA.n cha.
parivartanasambhUtaH kAlo niyamen praj~napta.. 23..
atrAsitakAyatvenAnuktasyApi kAlasyArthApannatva.n dyotitam.
-----------------------------------------------------------------------------
akR^it honese, astitvamay honese aur anek prakArakI 1apanI pariNatirUp lokake kAraN
honese jo svIkAr [–sammat] kiye gaye hai.n aise Chah dravyo.nme.n jIv, pudgal, AkAsh, dharma aur
adharma pradeshaprachayAtmak [–pradesho.nke samUhamay] honese ve pA.Nch astikAy hai.n. kAlako
pradeshaprachayAtmakapanekA abhAv honese vAstavame.n astikAy nahI.n hai.n aisA [binA–kathan kiye bhI]
sAmarthyase nishchit hotA hai.. 22..
gAthA 23
anvayArthaH– [sadbhAvasvabhAvAnAm] sattAsvabhAvavAle [jIvAnAm tathA ev pudgalAnAm cha] jIv
aur pudgalo.nke [parivartanasambhUtaH] parivartanase siddha hone vAle [kAlaH] aisA kAl [niyamen
praj~naptaH] [sarvaj~no.n dvArA] niyamase [nishchayase] upadesh diyA gayA hai.
TIkAH– kAl astikAyarUpase anukta [–nahI.n kahA gayA] hone par bhI use arthapanA
[padArthapanA] siddha hotA hai aisA yahA.N darshAyA hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. lok Chah dravyo.nke anekavidh pariNAmarUp [–utpAdavyayadhrauvyarUp] haie; isaliye Chah dravya sachamuch lokake
kAraN hai.n.
sattAsvabhAvI jIv ne pudgal taNA pariNamanathI
Che siddhi jenI, kAl te bhAkhyo jiNa.nde niyamathI . 23.

Page 48 of 264
PDF/HTML Page 77 of 293
single page version

48
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
ih hi jIvAnA.n pudgalAnA.n cha sattAsvabhAvatvAdasti pratikShaNamutpAdavyayadhrauvyaikavR^ittirUpaH pariNAmaH. sa
khalu sahakArikAraNasadbhAve draShTaH, gatisthityavagAhapariNAmavat. yastu sahakArikAraNa.n sa kAlaH.
tatpariNAmAnyathAnupapatigamyamAnatvAdanukto.api nishchayakAlo.a–stIti nishchIyate. yastu
nishchayakAlaparyAyarUpo vyavahArakAlaH sa jIvapadgalapariNAmenAbhi–vyajyamAnatvAttadAyatta evAbhigamyat
eveti.. 23..
-----------------------------------------------------------------------------
is jagatame.n vAstavame.n jIvo.nko aur pudgalo.nko sattAsvabhAvake kAraN pratikShaN
utpAdavyayadhrauvyakI ekavR^ittirUp pariNAm vartatA hai. vah [–pariNAm] vAstavame.n sahakArI kAraNake
sadbhAvame.n dikhAI detA hai, gati–sthit–avagAhapariNAmakI bhA.Nti. [jisaprakAr gati, sthiti aur
avagAharUp pariNAm dharma, adharma aur AkAsharUp sahakArI kAraNo.nke sadbhAvame.n hote hai.n, usI prakAr
utpAdavyayadhrauvyakI ekatArUp pariNAm sahakArI kAraNake sadbhAvame.n hote hai.n.] yah jo sahakArI
kAraN so kAl hai.
1jIv–pudgalake pariNAmakI 2anyathA anupapatti dvArA j~nAt hotA hai isalie,
nishchayakAl–[astikAyarUpase] anukta hone par bhI–[dravyarUpase] vidyamAn hai aisA nishchit hotA hai.
aur jo nishchayakAlakI paryAyarUp vyavahArakAl vah, jIv–pudgalo.nke pariNAmase vyakta [–gamya]
hotA hai isaliye avashya tadAshrit hI [–jIv tathA pudgalake pariNAmake Ashrit hI] ginA jAtA hai
..23..
--------------------------------------------------------------------------
1. yadyapi kAladravya jIv–pudgalo.nke pariNamAke atirikta dharmAstikAyAdike pariNAmako bhI nimittabhUt hai
tathApi jIv–pudgalo.nke pariNAm spaShTa khyAlame.n Ate hai.n isaliye kAladravyako siddha karaneme.n mAtra un doke
pariNAmakI hI bAt lI gaI hai.
2. anyathA anupapatti = anya kisI prakArase nahI.n ho sakatA. [jIv– pudgalo.nke utpAdavyayadhrauvyAtmak
pariNAm arthAt unakI samayavishiShTa vR^itti. vah samayavishiShTa vR^itti samayako utpanna karanevAle kisI padArthake
binA [–nishchayakAlake binA] nahI.n ho sakatI. jisaprakAr AkAsh binA dravya avagAhan prApta nahI.n kar
sakate arthAt unakA vistAr [tiryakapanA] nahI.n ho sakatA usI prakAr nishchayakAl binA dravya pariNAmako
prApta nahI.n ho sakate arthAt unako pravAh [UrdhvapanA] nahI.n ho sakatA. is prakAr nishchayakAlake astitva
binA [arthAt nimittabhUt kAladravyake sadbhAv binA] anya kisI prakAr jIv–pudgalake pariNAm ban nahI.n
sakate isaliye ‘nishchayakAl vidyamAn hai’ aisA j~nAt hotA hai– nishchit hotA hai.]

Page 49 of 264
PDF/HTML Page 78 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
49
vavagadapaNavaNNaraso vavagadadoga.ndhaaTThaphAso ya.
agurulahugo amutto vaTTaNalakkho ya kAlo tti.. 24..
vyapagatapashchavarNaraso vyapagatadvigandhAShTasparshashcha.
agurulaghuko amUrto vartanalakShaNashcha kAl iti.. 24..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 24
anvayArthaH– [kAlaH iti] kAl [nishchayakAl] [vyapagatapa~nchavarNarasaH] pA.Nch varNa aur pA.Nch ras
rahit, [vyapagatadvigandhAShTasparshaH cha] do ga.ndh aur ATh sparsha rahit, [agurulaghukaH ] agurulaghu,
[amUrtaH] amUrta [cha] aur [vartanalakShaNaH] vartanAlakShaNavAlA hai.
bhAvArthaH– yahA.N nishchayakAlakA svarUp kahA hai.
lokAkAshake pratyek pradeshame.n ek–ek kAlANu [kAladravya] sthit hai. vah kAlANu
[kAladravya] so nishchayakAl hai. alokAkAshame.n kAlANu [kAladravya] nahI.n hai.
vah kAl [nishchayakAl] varNa–ga.ndh–ras–sparsha rahit hai, varNAdi rahit honese amUrta hai aur
amUrta honese sUkShma, atandriyaj~nAnagrAhya hai. aur vah ShaTguNahAnivR^iddhisahit agurulaghutvasvabhAvavAlA
hai. kAlakA lakShaN vartanAhetutva hai; arthAt jis prakAr shItaR^itume.n svaya.n adhyayanakriyA karate hue
puruShako agni sahakArI [–bahira.ng nimitta] hai aur jis prakAr svaya.n ghumane kI kriyA karate hue
kumbhArake chAkako nIchekI kIlI sahakArI hai usI prakAr nishchayase svayamev pariNAmako prApta jIv–
pudgalAdi dravyo.nko [vyavahArase] kAlANurUp nishchayakAl bahira.ng nimitta hai.
prashnaH– alokame.n kAladravya nahI.n hai vahA.N AkAshakI pariNati kis prakAr ho sakatI hai?
--------------------------------------------------------------------------
shrI amR^itachadrAchAryadevane is 24vI.n gAthAkI TIkA likhI nahI.n hai isalie anuvAdame.n anvayArthake bAd turanta
bhAvArtha likhA gayA hai.

rasavarNapa.nchak sparsha–aShTak, ga.ndhayugal vihIn Che,
Che mUrtihIn, agurulaghuk Che, kAL vartanali.ng Che. 24.

Page 50 of 264
PDF/HTML Page 79 of 293
single page version

50
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
samao Nimiso kaTThA kalA ya NAlI tado divArattI.
mAsoduayaNasa.nvachCharo tti
kAlo parAyatto.. 25..
samayo nimiShaH kAShThA kalA cha nAlI tato divArAtra.
mAsartvayanasa.nvatsaramiti kAlaH parAyatta.. 25..
atra vyavahArakAlasya katha.nchitparAyattatva.n dyotitam.
paramANuprachalanAyattaH samayaH. nayanapuTaghaTanAyatto nimiShaH. tatsa.nkhyAvisheShataH kAShThA kalA nAlI
-----------------------------------------------------------------------------
uttaraH– jis prakAr laTakatI huI lambI DorIko, lambe bA.Nsako yA kumhArake chAkako ek hI
sthAn par sparsha karane par sarvatra chalan hotA hai, jis prakAr manoj~na sparshanendriyaviShayakA athavA
rasanendriyaviShayakA sharIrake ek hI bhAgame.n sparsha hone par bhI sampUrNa AtmAme.n sukhAnubhav hotA hai
aur jis prakAr sarpada.nsh yA vraN [ghAv] Adi sharIrake ek hI bhAgame.n hone par bhI sampUrNa AtmAme.n
duHkhavedanA hotI hai, usI prakAr kAladravya lokAkAshame.n hI hone par bhI sampUrNa AkAshame.n pariNati
hotI hai kyo.nki AkAsh akhaNDa ek dravya hai.

yahA.N yah bAt mukhyataH dhyAname.n rakhanA chAhiye ki kAl kisI dravyako pariNamit nahI.n karatA,
sampUrNa svata.ntratAse svayamev pariNamit honevAle dravyo.nko vah bAhyanimittamAtra hai .

is prakAr nishchayakAlakA svarUp darshAyA gayA.. 24..
gAthA 25
anvayArthaH– [samayaH] samay, [nimiShaH] nimeSh, [kAShThA] kAShThA, [kalA cha] kalA, [nAlI]
gha.DI, [tataH divArAtraH] ahorAtra, [–divas], [mAsartvayanasa.nvatsaram] mAs, R^itu, ayan aur varSha
– [iti kAlaH] aisA jo kAl [arthAt vyavahArakAl] [parAyattaH] vah parAshrit hai.
TIkAH– yahA.N vyavahArakAlakA katha.nchit parAshritapanA darshAyA hai.
paramANuke gamanake Ashrit samay hai; A.nkhake michaneke Ashrit nimeSh hai; usakI [–nimeShakI]
amuk sa.nkhyAse kAShThA, kalA aur gha.DI hotI hai; sUryake gamanake Ashrit ahorAtra hotA hai; aur
usakI [–ahorAtrakI] amuk sa.nkhyAse mAs, R^itu, ayan aur varSha hote hai.n. –aisA vyavahArakAl

Page 51 of 264
PDF/HTML Page 80 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
51
cha. gaganamaNigamanAyatto divArAtraH. tatsa.nkhyAvisheShataH mAsaH, R^ituH ayana.n, sa.nvatsaramiti.
eva.nvidho hi vyavahArakAlaH kevalakAlaparyAyamAtratvenAvadhArayitumashakyatvAt parAyatta ityupamIyat
iti.. 25..
Natthi chira.n vA khippa.n mattArahida.n tu sA vi khalu mattA.
poggaladavveN
viNA tamhA kAlo paDDachchabhavo.. 26..
nAsti chira.n vA kShipra.n mAtrArahita.n tu sApi khalu mAtrA.
pudgaladravyeN vinA tasmAtkAl pratItyabhavaH.. 26..
-----------------------------------------------------------------------------
keval kAlakI paryAyamAtrarUpase avadhAranA ashakay honase [arthAt parakI apekShA binA– paramANu,
A.nkh, sUrya Adi par padArthokI apekShA binA–vyavahArakAlakA mAp nishchit karanA ashakay honese]
use ‘parAshrit’ aisI upamA dI jAtI hai.
bhAvArthaH– ‘samay’ nimittabhUt aise ma.nd gatise pariNat pudgal–paramANu dvArA pragaT hotA hai–
mApA jAtA hai [arthAt paramANuko ek AkAshapradeshase dUsare anantar AkAshapradeshame.n ma.ndagatise jAneme.n
jo samay lage use samay kahA jAtA hai]. ‘nimeSh’ A.Nkhake michanese pragaT hotA hai [arthAt khulI
A.Nkhake michaneme.n jo samay lage use nimeSh kahA jAtA hai aur vah ek nimeSh asa.nkhyAt samayakA
hotA hai]. pandrah nimeShakA ek ‘kAShThA’, tIs kAShThAkI ek ‘kalA’, bIsase kuCh adhik kalAkI
ek ‘gha.DI’ aur do gha.DIkA ek ‘mahUrta banatA hai]. ‘ahorAtra’ sUryake gamanase pragaT hotA hai [aur
vah ek ahorAtra tIs muhUrtakA hotA hai] tIs ahorAtrakA ek ‘mAs’, do mAsakI ek ‘R^itu’
tIn R^itukA ek ‘ayan’ aur do ayanakA ek ‘varSha’ banatA hai. – yah sab vyavahArakAl haie.
‘palyopam’, ‘sAgaropam’ Adi bhI vyavahArakAlake bhed hai.n.
uparokta samay–nimeShAdi sab vAstavame.n mAtra nishchayakAlakI hI [–kAladravyakI hI] paryAye.n hai.n
parantu ve paramANu Adi dvArA pragaT hotI hai.n isaliye [arthAt par padArtho.n dvArA mApI sakatI hai.n
isaliye] unhe.n upachArase parAshrit kahA jAtA hai.. 25..
--------------------------------------------------------------------------

‘chir’ ‘shIdhra’ nahi mAtrA binA, mAtrA nahI.n pudgal binA,
te kAraNe par–Ashraye utpanna bhAkhyo kAl A. 26.