Page 32 of 264
PDF/HTML Page 61 of 293
single page version
katha.nchidbhede.apyekAstitvaniyatatvAdanyonyAjahadvR^ittInA.n vastutvenAbhed iti.. 13..
siy atthi Natthi uhaya.n avvattavva.n puNo ya tattidaya.n.
davva.n khu satabha.nga.n
dravya.n khalu saptabha~N.hgamAdeshavashen sambhavati.. 14..
syAdasti dravya.n, syAnnAsti dravya.n, syAdasti cha nAsti cha dravya.n, syAdavaktavya.n dravya.n, syAdasti
sarvathAtvaniShedhako
nahI.n hotA. isaliye, dravya aur guNo.nkA AdeshavashAt katha.nchit bhed hai tathApi, ve ek astitvame.n
niyat honeke kAraN anyonyavR^itti nahI.n Cho.Dte isalie vasturUpase unakA bhI abhed hai [arthAt dravya
aur paryAyo.nkI bhA.Nti dravya aur guNo.nkA bhI vasturUpase abhed hai].. 13..
[avaktavyam] syAt avaktavya [punaH cha] aur phir [tattritayam] avaktavyatAyukta tIn bha.ngavAlA [–
syAt asti–avaktavya, syAt nAsti–avaktavya aur syAt asti–nAsti–avaktavya] [–saptadha~N.hgam]
isaprakAr sAt bha.ngavAlA [sambhavati] hai.
‘syAt nAsti aur avaktavya’ hai; [7] dravya ‘syAt asti, nAsti aur avaktavya’ hai.
Adeshavash te sAt bha.nge yukta sarve dravya Che. 14.
Page 33 of 264
PDF/HTML Page 62 of 293
single page version
paradravyakShetrakAlabhAvairAdiShTa.n nAsti dravya.n, svadravyakShetrakAlabhAvaiH paradravyakShetrakAlabhAvaishcha krameNA–
diShTamasti cha nAsti cha davya.n, svadravyakShetrakAlabhAvaiH paradravyakShetrakAlabhAvaishcha yugapadAdiShTamavaktavya.n dravya.n,
svadravyakShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAlabhAvaishchAdiShTamasti chAvaktavya.n cha dravya.n, charadravya–
kShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAlabhAvaishchAdiShTa.n nAsti chAvaktavya.n cha dravya.n, svadravyakShetra–kAlabhAvaiH
paradravyakShetrakAlabhAvaishcha yugapatsvaparadravyakShetrakAlabhAvaishchAdiShTamasti cha nAsti chAvaktavya.n cha dravyamiti. na
chaitadanupapannam, sarvasya vastunaH svarUpAdinA ashUnyatvAt, pararUpAdinA shUnyatvAt,
par ‘asti’ hai; [2] dravya paradravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne par ‘nAsti’ haie; [3] dravya
svadravya–kShetra–kAl–bhAvase aur paradravya–kShetra–kAl–bhAvase kramashaH kathan kiyA jAne par ‘asti
aur nAsti’ hai; [4] dravya svadravya–kShetra–kAl–bhAvase aur paradravya–kShetra–kAl–bhAvase yugapad
kathan kiyA jAne par ‘
kAl–bhAvase aur yugapad svaparadravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne par ‘nAsti aur
avaktavya’ hai; [7] dravya svadravya–kShetra–kAl–bhAvase, paradravya–kShetra–kAl–bhAvase aur yugapad
svaparadravya–kShetra–kAl–bhAvase kathan kiyA jAne par ‘asti, nAsti aur avaktavya’ hai. – yah
[uparyukta bAt] ayogya nahI.n hai, kyo.nki sarva vastu [1] svarUpAdise ‘
2. avaktavya=jo kahA na jA sake; avAchya. [ekahI sAth svachatuShTay tathA parachatuShTayakI apekShAse dravya kathaname.n
3. ashUnya=jo shUnya nahI.n hai aisA; astitva vAlA; sat.
4. shUnya=jisakA astitva nahI.n hai aisA; asat.
Page 34 of 264
PDF/HTML Page 63 of 293
single page version
guNapa~njayesu bhAvA uppAdavae pakuvva.nti.. 15..
guNaparyAyeShu bhAvA utpAdavyayAn prakurvanti.. 15..
pararUpAdise] ekahI sAth ‘avAchya’ hai, bha.ngo.nke sa.nyogase kathan karane par [5] ‘ashUnya aur
avAchya’ hai, [6] ‘shUnya aur avAchya’ hai, [7] ‘ashUnya, shUnya aur avAchya’ hai.
svachatuShTayakI aur parachatuShTayakI apekShAse ‘avaktavya hai’. [5] dravya svachatuShTayakI aur yugapad
svaparachatuShTayakI apekShAse ‘hai aur avaktavya haie’. [6] dravya parachatuShTayakI, aur yugapad
svaparachatuShTayakI apekShAse ‘nahI.n aur avaktavya hai’. [7] dravya svachatuShTayakI, parachatuShTayakI aur
yugapad svaparachatuShTayakI apekShAse ‘hai, nahI.n hai aur avaktavya hai’. – isaprakAr yahA.N saptabha.ngI kahI gaI
hai.. 14..
dravyo.n] [guNaparyAyaShu] guNaparyAyo.nme.n [utpAdavyayAn] utpAdavyay [prakR^irvanti] karate hai.n.
apanI vartamAn paryAy; svabhAv arthAt nijaguN– svashakti.
‘bhAvo’ kare Che nAsh ne utpAd guNaparyAyamA.n. 15.
Page 35 of 264
PDF/HTML Page 64 of 293
single page version
hi ghR^itotpatau gorasasya sato na vinAshaH na chApi gorasavyatiriktasyArthAntarasyAsataH utpAdaH kintu
gorasasyaiv saduchChedamasadutpAda.n chAnupalabh–mAnasya sparsharasagandhavarNAdiShu pariNAmiShu guNeShu
pUrvAvasthayA vinashyatsUttarAvasthayA prAdarbhavatsu nashyati cha navanItaparyAyo ghatR^iparyAy utpadyate, tathA
sarvabhAvAnAmapIti.. 15..
TIkAH– yahA.N utpAdame.n asatke prAdurbhAvakA aur vyayame.n satke vinAshakA niShedh kiyA hai
hotA ––aisA is gAthAme.n kahA hai].
vinAsh aur utpAd karate hai.n. jisaprakAr ghIkI utpattime.n gorasakA–satkA–vinAsh nahI.n hai tathA
gorasase bhinna padArthAntarakA–asatkA–utpAd nahI.n hai, kintu gorasako hI, satkA vinAsh aur
asatkA utpAd kiye binA hI, pUrva avasthAse vinAsh prApta hone vAle aur uttar avasthAse utpanna
hone vAle sparsha–ras–ga.ndh–varNAdik pariNAmI guNo.nme.n makkhanaparyAy vinAshako prApta hotI hai tathA
ghIparyAy utpanna hotI hai; usIprakAr sarva bhAvo.nkA bhI vaisA hI hai [arthAt samasta dravyo.nko navIn
paryAyakI utpattime.n satkA vinAsh nahI.n hai tathA asatkA utpAd nahI.n hai, kintu satkA vinAsh aur
asatkA utpAd kiye binA hI, pahalekI [purAnI] avasthAse vinAshako prApta honevAle aur bAdakI
[navIn] avasthAse utpanna honevAle
pariNAmI=pariNamit honevAle; pariNAmavAle. [paryAyArthik nayase guN pariNAmI hai.n arthAt pariNamit hote hai.n.]
Page 36 of 264
PDF/HTML Page 65 of 293
single page version
suraNaraNArayatiriyA jIvassa ya pajjayA bahugA.. 16..
suranaranArakatirya~ncho jIvasya cha paryAyAH bahavaH.. 16..
kAryAnubhUtilakShaNA karmaphalAnubhUtilakShaNA chAshuddhachetanA, chaitanyAnuvidhAyipariNAmalakShaNaH sa–
vikalpanirvikalparUpaH shuddhAshuddhatayA sakalavikalatA.n
anvayArthaH– [jIvAdyAH] jIvAdi [dravya] ve [bhAvAH] ‘bhAv’ hai.n. [jIvaguNAH] jIvake guN
[suranaranArakatirya~nchaH] dev–manuShya–nArak–tirya.ncharUp [bahavaH] anek hai.n.
haiH–
3. chaitanya–anuvidhAyI pariNAm arthAt chaitanyakA anusaraN karanevAlA pariNAm vah upayog hai. savikalpa
honese sakal [akhaNDa, paripUrNa] hai aur anya sab ashuddha honese vikal [khaNDit, apUrNa] hai.n;
darshanopayogake bhedo.nmese mAtra kevaladarshan hI shuddha honese sakal hai aur anya sab ashuddha honese vikal hai.n.
jIvAdi sau Che ‘bhAv,’ jIvaguN chetanA upayog Che;
jIvaparyayo tirya.nch–nArak–dev–manuj anek Che. 16.
Page 37 of 264
PDF/HTML Page 66 of 293
single page version
tirya~N.hmanuShlakShaNAH paradravyasambandhanirvR^ittatvAdashuddhAshcheti.. 16..
ubhayattha jIvabhAvo Na Nassadi Na jAyade aNNo.. 17..
ubhayatra jIvabhAvo na nashyati na jAyate.anyaH.. 17..
hotI hai isaliye ashuddha paryAye.n hai.n.. 16..
[na nashyati] naShTa nahI.n hotA aur [anyaH] dUsarA jIvabhAv [na jAyate] utpanna nahI.n hotA.
manujatvathI vyay pAmIne devAdi dehI thAy Che;
tyA.n jIvabhAv na nAsh pAme, anya nahi udbhav lahe. 17.
Page 38 of 264
PDF/HTML Page 67 of 293
single page version
paryAyeNotpadyate. na cha manuShyatven nAshe jIvatvenApi nashyati, devatvAdinotpAde jIvatvenApyutpadyateH
ki.n tu saduchChedamasadutpAdamantareNaiv tathA vivartat iti..17..
uppaNNo ya viNaTTho devo maNusu tti pajjAo.. 18..
utpannashcha vinaShTo devo manuShya iti paryAyaH.. 18..
tathAvidh [–svabhAvaparyAyo.nke pravAhako na to.DnevAlI sopAdhik] devatvasvarUp, nArakatvasvarUp yA
tirya.nchatvasvarUp anya paryAyase utpanna hotA hai. vahA.N aisA nahI.n hai ki manuShyapatvase vinaShTa honepar
jIvatvase bhI naShTa hotA hai aur devatvase Adise utpAd honepar jIvatva bhI utpanna hotA hai, kintu
satke uchChed aur asatke utpAd binA hI tadanusAr vivartan [–parivartan, pariNaman] karatA hai..
17..
manuShyaH] dev, munaShya [iti paryAyaH] aisI paryAy [utpannaH] utpanna hotI hai [cha] aur [vinaShTaH]
vinaShTa hotI hai.
janme mare Che te ja, topaN nAsh–udbhav nav lahe;
sur–mAnavAdik paryayo utpanna ne lay thAy Che. 18.
Page 39 of 264
PDF/HTML Page 68 of 293
single page version
svabhAvenAvinaShTamanutpanna.n vA vedyate. paryAyAstu tasya pUrvapUrvapariNAmo–pamardottarottarapariNAmotpAdarUpAH
praNAshasa.nbhavadharmANo.abhidhIyante. te cha vastutven dravyAdapR^ithagbhUtA evoktAH. tataH paryAyaiH
sahaikavastutvAjjAyamAna.n mriyamANamati jIvadravya.n sarvadAnutpannA vinaShTa.n draShTavyam. devamanuShyAdiparyAyAstu
kramavartitvAdupasthitAtivAhitasvasamayA utpadyante vinashyanti cheti.. 18..
tAvadio jIvANa.n devo maNuso tti gadiNAmo.. 19..
tAvajjIvAnA.n devo manuShya iti gatinAma.. 19..
jo dravya
avasthAme.n vyApta honevAlA jo pratiniyat ekavastutvake kAraNabhUt svabhAv usake dvArA [–us
svabhAvakI apekShAse] avinaShTa eva.n anutpanna j~nAt hotA hai; usakI paryAye.n pUrva–pUrva pariNAmake nAsharUp
aur uttar–uttar pariNAmake utpAdarUp honese vinAsh–utpAdadharmavAlI [–vinAsh eva.n utpAdarUp
dharmavAlI] kahI jAtI hai, aur ve [paryAye.n] vasturUpase dravyase apR^ithagbhUt hI kahI gaI hai. isaliye,
paryAyo.nke sAth ekavastupaneke kAraN janmatA aur maratA hone par bhI jIvadravya sarvadA anutpanna eva.n
avinaShTa hI dekhanA [–shraddhA karanA]; dev manuShyAdi paryAye.n upajatI hai aur vinaShTa hotI hai.n kyo.nki
ve kramavartI honese unakA svasamay upasthit hotA hai aur bIt jAtA hai.. 18..
aisA kahA jAtA hai usakA yah kAraN hai ki] [jIvAnAm] jIvo.nkI [devaH manuShyaH] dev, manuShya
[iti gatinAm] aisA gatinAmakarma [tAvat] utane hI kAlakA hotA hai.
suranarapramukh gatinAmano hadayukta kAL ja hoy Che. 19.
Page 40 of 264
PDF/HTML Page 69 of 293
single page version
tadavadhR^itakAladevamanuShyatvaparyAyanirvartakasya devamanuShyagatinAmnastanmAtratvAdaviruddham. yathA hi mahato
veNudaNDasyaikasya kramavR^ittInyane kAni parvANyAtmIyAtmIyapramANAvachChinnatvAt parvAntaramagachChanti
svasthAneShu bhAvabhAjji parasthAneShvabhAvabhAjji bhavanti, veNudaNDastu sarveShvapi parvasthAneShu bhAvabhAgapi
parvAntarasa.nbandhen parvAntarasa.nbandhAbhAvAdabhAvabhAgbhavati; tathA niravadhitri–kAlAvasthAyino
jIvadravyasyaikasya kramavR^ittayo.anekeH manuShyatvAdiparyAyA AtmIyAtmIyapramANA–vachChinnatvAt
paryAyAntaramagachChantaH svasthAneShu bhAvabhAjaH parasthAneShvabhAvabhAjo bhavanti, jIvadravya.n tu
sarvaparyAyasthAneShu bhAvabhAgapi paryAyAntarasa.nbandhen paryAyAntarasa.nbandhAbhAvAdabhAvabhAgbhavati..19..
yadi vAstavame.n jo jIv maratA hai vahI janmatA hai, jo jIv janmatA hai vahI maratA hai, to
aur manuShya maratA hai’ aisA jo kahA jAtA hai vah [bhI] aviruddha hai kyo.nki maryAdit kAlakI
devatvaparyAy aur manuShyatvaparyAyako rachane vAle devagatinAmakarma aur manuShyagatinAmakarma mAtra utane
kAl jitane hI hote hai.n. jisaprakAr ek baDe bA.Nsake krramavartI anek
sthAno.nme.n abhAvavAle [–avidyamAn] hai.n tathA bA.Ns to samasta parvasthAno.nme.n bhAvavAlA honepar bhI anya
parvake sambandha dvArA anya parvake sambandhakA abhAv honese abhAvavAlA [bhI] hai; usIprakAr niravadhi
trikAl sthit rahanevAle ek jIvadravyakI kramavartI anek manuShyatvAdiparyAy apane–apane mApame.n
maryAdit honese anya paryAyame.n na jAtI huI apane–apane sthAno.nme.n bhAvavAlI hai.n aur par sthAno.nme.n
abhAvavAlI hai.n tathA jIvadravya to sarvaparyAyasthAnome.n bhAvavAlA hone par bhI anya paryAyake sambandha dvArA
anya paryAyake sambandhakA abhAv honese abhAvavAlA [bhI] hai.
Page 41 of 264
PDF/HTML Page 70 of 293
single page version
tesimabhAva.n kichchA
teShAmabhAva.n kutvA.abhUtapUrvo bhavati siddhaH.. 20..
prApta nahI.n hotI. jisaprakAr ek baDe bA.NsakI anek pore.n apane–apane sthAno.nme.n vidyamAn hai.n aur
dUsarI poro.nke sthAno.nme.n avidyamAn hai.n tathA bA.Ns to sarva poro.nke sthAno.nme.n anvayarUpase vidyamAn hone
par bhI prathamAdi porake rUpame.n dvitIyAdi porame.n na honese avidyamAn bhI kahA jAtA hai; usIprakAr
trikAl–avasthAyI ek jIvakI naranArakAdi anek paryAye.n apane–apane kAlame.n vidyamAn hai.n aur
dUsarI paryAyo.nke kAlame.n avidyamAn hai.n tathA jIv to sarva paryAyo.nme.n anvayarUpase vidyamAn hone par bhI
manuShyAdiparyAyarUpase devAdiparyAyame.n na honese avidyamAn bhI kahA jAtA hai.. 19..
abhUtapUrva siddha [bhavati] hotA hai.
teno karIne nAsh, pAme jIv siddhi apUrvane. 20.
Page 42 of 264
PDF/HTML Page 71 of 293
single page version
yathA stokakAlAnvayiShu nAmakarmavisheShodayanirvR^itteShu jIvasya devAdiparyAyeShvekasmin
j~nAnAvaraNAdikarmasAmAnyodayanirvR^ittisa.nsAritvaparyAye bhavyasya svakAraNanivR^ittau nivR^itte sumutpanne
chAbhUtapUrve siddhatvaparyAye nAsadutpattiriti. ki.n cha–yathA drAghIyasi veNudaNDe vyavahitA–
vyavahitavichitrachitrakirmIratAkhachitAdhastanArdhabhAge ekAntavyavahitasuvishuddhordhvArdhabhAge.avatAritA
draShTiH samantato vichitrachitrakirmIratAvyApti.n pashyantI samunaminoti tasya sarvatrAvishuddhatva.n, tathA
kvachidapi jIvadravye vyavahitAvyavahitaj~nAnAvaraNAdikarmakirmIratAkhachitabahutarAdhastanabhAge ekAnta–
vyavahitasuvishuddhabahutarordhvabhAge.avatAritA buddhiH samantato j~nAnAvaraNAdikarmakirmIratAvyApti
vyavasyantI samanuminoti tasya sarvatrAvishuddhatvam. yathA cha tatra veNudaNDe vyAptij~nAnAbhAsani–
bandhanavichitrachitra kirmIratAnvayaH tathA cha kvachijjIvadravye j~nAnAvar–
utpanna honevAlI jo devAdiparyAye.n uname.nse jIvako ek paryAy svakAraNakI nivR^itti honepar nivR^itta ho
tathA anya koI abhUtapUrva paryAyahI utpannaho, vahA.N asatkI utpatti nahI.n hai; usIprakAr dIrdha kAl
tak anvayarUpase rahanevAlI, j~nAnavaraNAdikarmasAmAnyake udayase utpanna honevAlI sa.nsAritvaparyAy
bhavyako svakAraNakI nivR^itti hone par nivR^itta ho aur abhUtapUrva [–pUrvakAlame.n nahI.n huI aisI]
siddhatvaparyAy utpanna ho, vahA.N asatkI utpatti nahI.n hai.
bA.Ns par draShTi DAlanese vah draShTi sarvatra vichitra chatro.nse hue chitravichitrapanekI vyAptikA nirNay karatI
huI ‘vah bA.Ns sarvatra avishuddha hai [arthAt sampUrNa ra.ngabira.ngA hai]’ aisA anumAn karatI hai;
usIprakAr jisakA j~nAnAvaraNAdi karmo.nse huA chitravichitratAyukta [–vividh vibhAvaparyAyavAlA]
bahut ba.DA nIchekA bhAg kuCh Dha.NkA huA aur kuCh bin Dha.NkA hai tathA suvishuddha [siddhaparyAyavAlA],
bahut ba.DA UparakA bhAg mAtra Dha.NkA huA hI hai aise kisI jIvadravyame.n buddhi lagAnese vah buddhi sarvatra
j~nAnAvaraNAdi karmase hue chitravichitrapanekI vyAptikA nirNay karatI huI ‘vah jIv sarvatra avishuddha hai
[arthAt sampUrNa sa.nsAraparyAyavAlA hai]’ aisA anumAn karatI hai. punashcha jis prakAr us bA.Nsame.n
vyAptij~nAnAbhAsakA kAraN [nIcheke khule bhAgame.n] vichitra chitro.nse hue chitravichitrapanekA anvay [–
sa.ntati, pravAh] hai, usIprakAr us jIvadravyame.n vyAptij~nAnAbhAsakA kAraN [nicheke khule bhAgame.n]
Page 43 of 264
PDF/HTML Page 72 of 293
single page version
cha kvachijjIvadravye j~nAnavaraNAdikarma kirmIratAnvayAbhAvAdAptAgamasamyaganumAnAtIndriy–
j~nAnaparichChinnAtsiddhatvamiti.. 20..
suvishuddhapanA hai kyo.nki [vahA.N] vichitra chitro.nse hue chitravichitrapaneke anvayakA abhAv hai, usIprakAr
us jIvadravyame.n [uparake bhAgame.n] siddhapanA hai kyo.nki [vahA.N] j~nAnAvaraNAdi karmase hue
chitravichitrapaneke anvayakA abhAv hai– ki jo abhAv Apta– Agamake j~nAnase samyak anumAnaj~nAnase
aur atIndriy j~nAnase j~nAt hotA hai.
utpAdakA prasa.ng upasthit ho.’ kintu aj~nAnIkI yah bAt yogya nahI.n hai.
sa.nsAraparyAyake kAraNabhUt moharAgadveShAdikA nAsh hone par sa.nsAraparyAyakA nAsh hokar siddhaparyAy
utpanna hotI hai, jIvadravya to jo hai vahI rahatA hai. sa.nsAraparyAy aur siddhaparyAy dono.n ek hI
jIvadravyakI paryAye.n hai.n.
shuddha] hai. us bA.Nsake ra.ngabira.nge bhAgame.nse kuCh bhAg khulA rakhA gayA hai aur sheSh sArA ra.ngabira.ngA
bhAg aur pUrA ara.ngI bhAg Dhak diyA gayA hai. us bA.NsakA khulA bhAg ra.ngabiera.ngA dekhakar avichArI
jIv ‘jahA.N–jahA.N bA.Ns ho vahA.N–vahA.N ra.ngabira.ngIpanA hotA hai’ aisI vyApti [–niyam,
avinAbhAvasambandha] kI kalpanA kar letA hai aur aise mithyA vyAptij~nAn dvArA aisA anumAn khI.nch
letA hai ki ‘nIchese upar tak sArA
Page 44 of 264
PDF/HTML Page 73 of 293
single page version
guNaparyayaiH sahitaH sa.nsaran karoti jIvaH.. 21..
ra.ngabira.ngepaneke abhAvavAlA hai, ara.ngI hai. bA.Nsake draShTA.ntakI bhA.Nti–koI ek bhavya jIv hai; usakA
nIchekA kuCh bhAg [arthAt anAdi kAlase vartamAn kAl takakA aur amuk bhaviShya kAl takakA
bhAg] sa.nsArI hai aur UparakA ananta bhAg siddharUp [–svAbhAvik shuddha] hai. us jIvake
sa.nsArI bhAgame.n se kuCh bhAg khulA [pragaT] hai aur sheSh sArA sa.nsArI bhAg aur pUrA siddharUp bhAg
Dha.NkA huA [apragaT] haie. us jIvakA khulA [pragaT] bhAg sa.nsArI dekhakar aj~nAnI jIv ‘jahA.N–
jahA.N jIv ho vahA.N–vahA.N sa.nsArIpanA hai’ aisI vyAptikI kalpanA kar letA hai aur aise mithyA
vyAptij~nAn dvArA aisA anumAn karatA hai ki ‘anAdi–ananta sArA jIv sa.nsArI hai.’ yah anumAn
mithyA haie; kyo.nki us jIvakA uparakA bhAg [–amuk bhaviShya kAlake bAdakA ananta bhAg]
sa.nsArIpaneke abhAvavAlA hai, siddharUp hai– aisA sarvaj~napraNIt Agamake j~nAnase, samyak anumAnaj~nAnase
tathA atIndriy j~nAnase spaShTa j~nAt hotA hai.
udbhav, vilay, valI bhAv–vilay, abhAv–udbhavane kare. 21.
Page 45 of 264
PDF/HTML Page 74 of 293
single page version
dravya.n hi sarvadA.avinaShTAnutpannamAmnatam tato jIvadravyasya dravyarUpeN nityatvamupanyastam tasyaiv
vyayato.abhAvakartR^itvamAkhyAta.n; tasyaiv cha sato devAdiparyAyasyochChedamArabhamANasya bhAvAbhAv–
kartR^itvamudita.n; tasyaiv chAsataH punarmanuShyAdiparyAyasyotpAdamArabhamANasyAbhAvabhAvakartR^itvamabhihitam
sarvamidamanavadya.n dravyaparyAyANAmanyataraguNamukhyatven vyAkhyAnAt tathA hi–yadA jIvaH paryAy–guNatven
dravyamukhyatven vivakShyate tadA notpadyate, na vinashyati, na cha kramavR^ittyAvartamAnatvAt
[abhAvabhAvam] abhAvabhAvako [karoti] karatA hai.
bhAvakA [–utpAdakA] kartR^itva kahA gayA hai; [2] manuShyAdiparyAyarUpase nAshako prApta hotA hai
isaliye usIko abhAvakA [–vyayakA] kartR^itva kahA gayA hai; [3] sat [vidyamAn] devAdiparyAyakA
nAsh karatA hai isaliye usIko bhAvAbhAvakA [–satke vinAshakA] kartR^itva kahA gayA hai; aur [4]
phirase asat [–avidyamAn] manuShyAdiparyAyakA utpAd karatA hai isaliye usIko abhAvabhAvakA [–
asatke utpAdakA] kartR^itva kahA gayA hai.
Page 46 of 264
PDF/HTML Page 75 of 293
single page version
prAdurbhavati, vinashyati, satparyAyajAtamativAhitasvakAlamuchChinatti, asadupasthit–svakAlamutpAd
yati cheti. sa khalvaya.n prasAdo.anekAntavAdasya yadIdrasho.api virodho na virodhaH..21..
amayA atthittamayA kAraNabhudA
amayA astitvamayAH kAraNabhUtA hi lokasya.. 22..
paryAyasamUkoe vinaShTa nahI.n karatA aur [4] asatko [–avidyamAn paryAyasamUhako] utpanna nahI.n
karatA; aur jab jIv dravyakI gauNatAse aur paryAyakI mukhyatAse vivakShit hotA hai tab vah [1]
upajatA hai, [2] vinaShTa hotA hai, [3] jisakA svakAl bIt gayA hai aise sat [–vidyamAn]
paryAyasamUhako vinaShTa karatA hai aur [4] jisakA svakAl upasthit huA hai [–A pahu.NchA hai] aise
asatko [–avidyamAn paryAyasamUhako] utpanna karatA hai.
anvayArthaH– [jIvAH] jIv, [pudgalakAyAH] pudgalakAy, [AkAsham] AkAsh aur [sheShau
vAstavame.n [lokasya kAraNabhUtAH] lokake kAraNabhUt hai.n.
aNukR^itak Che, astitvamay Che, lokakAraNabhUt Che. 22.
Page 47 of 264
PDF/HTML Page 76 of 293
single page version
akR^itatvAt astitvamayatvAt vichitrAtmapariNatirUpasya lokasya kAraNatvAchchAbhyupagamyamAneShu
kAlastadabhAvAdastikAy iti sAmarthyAdavasIyat iti.. 22..
pariyaTTaNasa.nbhUdo kAlo NiyameN paNNatto.. 23..
parivartanasambhUtaH kAlo niyamen praj~napta.. 23..
adharma pradeshaprachayAtmak [–pradesho.nke samUhamay] honese ve pA.Nch astikAy hai.n. kAlako
pradeshaprachayAtmakapanekA abhAv honese vAstavame.n astikAy nahI.n hai.n aisA [binA–kathan kiye bhI]
sAmarthyase nishchit hotA hai.. 22..
praj~naptaH] [sarvaj~no.n dvArA] niyamase [nishchayase] upadesh diyA gayA hai.
kAraN hai.n.
Che siddhi jenI, kAl te bhAkhyo jiNa.nde niyamathI . 23.
Page 48 of 264
PDF/HTML Page 77 of 293
single page version
tatpariNAmAnyathAnupapatigamyamAnatvAdanukto.api nishchayakAlo.a–stIti nishchIyate. yastu
nishchayakAlaparyAyarUpo vyavahArakAlaH sa jIvapadgalapariNAmenAbhi–vyajyamAnatvAttadAyatta evAbhigamyat
eveti.. 23..
sadbhAvame.n dikhAI detA hai, gati–sthit–avagAhapariNAmakI bhA.Nti. [jisaprakAr gati, sthiti aur
avagAharUp pariNAm dharma, adharma aur AkAsharUp sahakArI kAraNo.nke sadbhAvame.n hote hai.n, usI prakAr
utpAdavyayadhrauvyakI ekatArUp pariNAm sahakArI kAraNake sadbhAvame.n hote hai.n.] yah jo sahakArI
kAraN so kAl hai.
aur jo nishchayakAlakI paryAyarUp vyavahArakAl vah, jIv–pudgalo.nke pariNAmase vyakta [–gamya]
hotA hai isaliye avashya tadAshrit hI [–jIv tathA pudgalake pariNAmake Ashrit hI] ginA jAtA hai
..23..
pariNAmakI hI bAt lI gaI hai.
pariNAm arthAt unakI samayavishiShTa vR^itti. vah samayavishiShTa vR^itti samayako utpanna karanevAle kisI padArthake
binA [–nishchayakAlake binA] nahI.n ho sakatI. jisaprakAr AkAsh binA dravya avagAhan prApta nahI.n kar
sakate arthAt unakA vistAr [tiryakapanA] nahI.n ho sakatA usI prakAr nishchayakAl binA dravya pariNAmako
prApta nahI.n ho sakate arthAt unako pravAh [UrdhvapanA] nahI.n ho sakatA. is prakAr nishchayakAlake astitva
binA [arthAt nimittabhUt kAladravyake sadbhAv binA] anya kisI prakAr jIv–pudgalake pariNAm ban nahI.n
sakate isaliye ‘nishchayakAl vidyamAn hai’ aisA j~nAt hotA hai– nishchit hotA hai.]
Page 49 of 264
PDF/HTML Page 78 of 293
single page version
agurulahugo amutto vaTTaNalakkho ya kAlo tti.. 24..
agurulaghuko amUrto vartanalakShaNashcha kAl iti.. 24..
[amUrtaH] amUrta [cha] aur [vartanalakShaNaH] vartanAlakShaNavAlA hai.
hai. kAlakA lakShaN vartanAhetutva hai; arthAt jis prakAr shItaR^itume.n svaya.n adhyayanakriyA karate hue
puruShako agni sahakArI [–bahira.ng nimitta] hai aur jis prakAr svaya.n ghumane kI kriyA karate hue
kumbhArake chAkako nIchekI kIlI sahakArI hai usI prakAr nishchayase svayamev pariNAmako prApta jIv–
pudgalAdi dravyo.nko [vyavahArase] kAlANurUp nishchayakAl bahira.ng nimitta hai.
rasavarNapa.nchak sparsha–aShTak, ga.ndhayugal vihIn Che,
Che mUrtihIn, agurulaghuk Che, kAL vartanali.ng Che. 24.
Page 50 of 264
PDF/HTML Page 79 of 293
single page version
mAsoduayaNasa.nvachCharo tti
mAsartvayanasa.nvatsaramiti kAlaH parAyatta.. 25..
paramANuprachalanAyattaH samayaH. nayanapuTaghaTanAyatto nimiShaH. tatsa.nkhyAvisheShataH kAShThA kalA nAlI
rasanendriyaviShayakA sharIrake ek hI bhAgame.n sparsha hone par bhI sampUrNa AtmAme.n sukhAnubhav hotA hai
aur jis prakAr sarpada.nsh yA vraN [ghAv] Adi sharIrake ek hI bhAgame.n hone par bhI sampUrNa AtmAme.n
duHkhavedanA hotI hai, usI prakAr kAladravya lokAkAshame.n hI hone par bhI sampUrNa AkAshame.n pariNati
hotI hai kyo.nki AkAsh akhaNDa ek dravya hai.
yahA.N yah bAt mukhyataH dhyAname.n rakhanA chAhiye ki kAl kisI dravyako pariNamit nahI.n karatA,
is prakAr nishchayakAlakA svarUp darshAyA gayA.. 24..
– [iti kAlaH] aisA jo kAl [arthAt vyavahArakAl] [parAyattaH] vah parAshrit hai.
usakI [–ahorAtrakI] amuk sa.nkhyAse mAs, R^itu, ayan aur varSha hote hai.n. –aisA vyavahArakAl
Page 51 of 264
PDF/HTML Page 80 of 293
single page version
iti.. 25..
poggaladavveN
pudgaladravyeN vinA tasmAtkAl pratItyabhavaH.. 26..
A.nkh, sUrya Adi par padArthokI apekShA binA–vyavahArakAlakA mAp nishchit karanA ashakay honese]
use ‘parAshrit’ aisI upamA dI jAtI hai.
jo samay lage use samay kahA jAtA hai]. ‘nimeSh’ A.Nkhake michanese pragaT hotA hai [arthAt khulI
A.Nkhake michaneme.n jo samay lage use nimeSh kahA jAtA hai aur vah ek nimeSh asa.nkhyAt samayakA
hotA hai]. pandrah nimeShakA ek ‘kAShThA’, tIs kAShThAkI ek ‘kalA’, bIsase kuCh adhik kalAkI
ek ‘gha.DI’ aur do gha.DIkA ek ‘mahUrta banatA hai]. ‘ahorAtra’ sUryake gamanase pragaT hotA hai [aur
vah ek ahorAtra tIs muhUrtakA hotA hai] tIs ahorAtrakA ek ‘mAs’, do mAsakI ek ‘R^itu’
tIn R^itukA ek ‘ayan’ aur do ayanakA ek ‘varSha’ banatA hai. – yah sab vyavahArakAl haie.
‘palyopam’, ‘sAgaropam’ Adi bhI vyavahArakAlake bhed hai.n.
isaliye] unhe.n upachArase parAshrit kahA jAtA hai.. 25..
‘chir’ ‘shIdhra’ nahi mAtrA binA, mAtrA nahI.n pudgal binA,
te kAraNe par–Ashraye utpanna bhAkhyo kAl A. 26.