Panchastikay Sangrah-Hindi (itrans transliteration). Shaddravya-panchastikayka vishesh varnan; Jivdravya-astikay ka varnan; Gatha: 27-38.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 5 of 15

 

Page 52 of 264
PDF/HTML Page 81 of 293
single page version

52
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
atra vyavahArakAlasya katha.nchit parAyattatve sadupapattiruktA.
ih hi vyavahArakAle nimiShasamayAdau asti tAvat chir iti kShipra iti sa.npratyayaH. sa khalu
dIrdhahrasvakAlaniba.ndhana.n pramANama.ntareN na sa.nbhAvyate. tadapi pramANa.n pudgaladravyapariNAmamantareN nAvadhAryate.
tataHparapariNAmadyotamAnatvAdvayavahArakAlo nishchayenAnanyAshrito.api pratItyabhav ityabhi–dhIyate.
tadatrAstikAyasAmAnyaprarUpaNAyAmastikAyatvAbhAvAtsAkShAdanupanyasyamAno.api
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 26
anvayArthaH– [chira.n vA kShipra.n] ‘chir’ athavA ‘kShipra’ aisA j~nAn [–adhik kAl athavA alpa
kAl aisA j~nAn] [mAtrArahita.n tu] parimAN binA [–kAlake mAp binA] [na asti] nahI.n hotA;
[sA mAtrA api] aur vah parimAN [khalu] vAstavame.n [pudgaladravyeN vinA] pudgaladravyake nahI.n hotA;
[tasmAt] isaliye [kAlaH pratItyabhavaH] kAl AshritarUpase upajanevAlA hai [arthAt vyavahArakAl
parakA Ashray karake utpanna hotA hai aisA upachArase kahA jAtA hai].
TIkAH– yahA.N vyavahArakAlake katha.nchit parAshritapaneke viShayame.n satya yukti kahI gaI hai.
pratham to, nimeSh–samayAdi vyavahArakAlame.n ‘chir’ aur ‘kShipra’ aisA j~nAn [–adhik kAl aur
alpa kAl aisA j~nAn hotA hai]. vah j~nAn vAstavame.n adhik aur alpa kAl sAth sambandha
rakhanevAle pramAN [–kAlaparimAN] binA sa.nbhavit nahI.n hotA; aur vah pramAN pudgaladravyake pariNAm
binA nishchit nahI.n hotA. isaliye, vyavahArakAl parake pariNAm dvArA j~nAt honeke kAraN – yadyapi
nishchayase vah anyake Ashrit nahI.n hai tathApi – AshritarUpase utpanna honevAlA [–parake avalambanase
upajanevAlA] kahA jAtA hai.
isaliye yadyapi kAlako astikAyapaneke abhAvake kAraN yahA.N astikAyakI sAmAnya prarUpaNAme.n
usakA sAkShAt kathan nahI.n.n hai tathApi, jIv–pudgalake pariNAmakI anyathA anupapatti dvArA siddha
honevAlA nishchayarUp kAl aur unake pariNAmake Ashrit nishchit honevAlA vyavahArarUp kAl
pa.nchAstikAyakI bhA.Nti lokarUpase pariNat hai– aisA, atyanta tIkShNa daShTise jAnA jA sakatA hai.
--------------------------------------------------------------------------

sAkShAt =sIdhA [kAlakA vistR^it sIdhA kathan shrI pravachanasArake dvitIy–shrutaska.ndhame.n kiyA gayA hai; isaliye
kAlakA svarUp vistArase jAnaneke ichChuk jij~nAsukoe pravachanasArame.nse te jAn lenA chAhiye.]

Page 53 of 264
PDF/HTML Page 82 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
53
jIv–pudgalapariNAmAnyathAnupapattyA nishchayarUpastatpariNAmAyattatayA vyavahArarUpaH kAlo.astikAyapa~ncha–
kavallokarUpeN pariNat iti kharataradraShTayAbhyupagamyat iti.. 26..
-----------------------------------------------------------------------------
bhAvArthaH– ‘samay’ alpa hai, ‘nimeSh’ adhik hai aur ‘muhurta’ usase bhI adhik hai aisA jo
j~nAn hotA hai vah ‘samay’, ‘nimeSh’ AdikA parimAN jAnanese hotA hai; aur vah kAlaparimAN
pudgalo.n dvArA nishchit hotA hai. isaliye vyavahArakAlakI utpatti pudgalo.n dvArA hotI [upachArase]
kahI jAtI hai.
is prakAr yadyapi vyavahArakAlakA mAp pudgal dvArA hotA hai isaliye use upachArase
pudgalAshrit kahA jAtA hai tathApi nishchayase vah keval kAladravyakI hI paryAyarUp hai, pudgalase sarvathA
bhinna hai–aisA samajhanA. jis prakAr das ser pAnIke miTTImay gha.DekA mAp pAnI dvArA hotA hai
tathApi gha.DA miTTIkI hI paryAyarUp hai, pAnIkI paryAyarUp nahI.n hai, usI prakAr samay–nimeShAdi
vyavahArakAlakA mAp pudgal dvArA hotA hai tathApi vyavahArakAl kAladravyakI hI paryAyarUp hai,
pudgalakI paryAyarUp nahI.n hai.
kAlasambandhI gAthAsUtro.n.nke kathanakA sa.nkShep is prakAr haiH– jIvapudgalo.nke pariNAmame.n
[samayavishiShTa vR^ittime.n] vyavahArase samayakI apekShA AtI hai; isaliye samayako utpanna karanevAlA koI
padArtha avashya honA chAhiye. vah padArtha so kAladravya hai. kAladravya pariNamit honese vyavahArakAl
hotA hai aur vah vyavahArakAl pudgal dvArA mApA jAnese use upachArase parAshrit kahA jAtA hai.
pa.nchAstikAyakI bhA.Nti nishchayavyavahArarUp kAl bhI lokarUpase pariNat hai aisA sarvaj~no.nne dekhA hai aur
ati tIkShNa draShTi dvArA spaShTa samyak anumAn bhI ho sakatA hai.
kAlasambandhI kathanakA tAtparyArtha nimnoktAnusAr grahaN karane yogya haieH– atIt ananta kAlame.n
jIvako ek chidAnandarUp kAl hI [svakAl hI] jisakA svabhAv hai aise jIvAstikAyakI
upalabdhi nahI.n huI hai; us jIvAstikAyakA hI samyak shraddhAn, usIkA rAgAdise bhinnarUp bhedaj~nAn
aur usIme.n rAgAdivibhAvarUp samasta sa.nkalpa–vikalpajAlake tyAg dvArA sthir pariNati kartavya hai
.. 26..

Page 54 of 264
PDF/HTML Page 83 of 293
single page version

54
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
iti samayavyAkhyAyAmantanI.ntaShaDdravyapa~nchAstikAyasAmAnyavyAkhyAnarUpaH pIThaba.ndhaH samAptaH..
athAmIShAmev visheShavyAkhyAnam. tatra tAvat jIvadravyAstikAyavyAkhyAnam.
jIvo tti havadi chedA uvaogavisesido pahU kattA.
bhottA ya dehametto Na hi
mutto kammasa.njutto.. 27..
jIv iti bhavati chetayitopayogavisheShitaH prabhuH kartA.
bhoktA cha dehamAtro na hi mUrtaH karmasa.nyuktaH.. 27..
atra sa.nsArAvasthasyAtmanaH sopAdhi nirupAdhi cha svarUpamuktam.
AtmA hi nishchayen bhAvaprANadhAraNAjjIvaH, vyavahAreN dravyaprANadhAraNAjjIvaH. nishchayen
-----------------------------------------------------------------------------
is prakAr [shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI pa.nchAstikAyasa.ngrah shAstrakI shrI
amR^itacha.ndrAchAryadevavirachit] samayavyAkhyA nAmakI TIkAme.n ShaDdravya–pa.nchAstikAyake sAmAnya vyAkhyAnarUp
pIThikA samApta huI.
ab unhI.nkA [–ShaDdravya aur pa.nchAstikAyakA hI] visheSh vyAkhyAn kiyA jAtA hai. usame.n
pratham, jIvadravyAstikAyake vyAkhyAn hai.n.
gAthA 27
anvayArthaH– [jIvaH iti bhavati] [sa.nsArasthit] AtmA jIv hai, [chetayitA] chetayitA
[chetanevAlA] hai, [upayogavisheShitaH] upayogalakShit hai, [prabhuH] prabhu hai, [kartA] kartA haie, [bhoktA]
bhoktA hai, [dehamAtraH] dehapramAN hai, [na hi mUrtaH] amUrta hai [cha] aur [karmasa.nyuktaH] karmasa.nyukta hai.
TIkAH– yahA.N [is gAthAme.n] sa.nsAr–dashAvAle AtmAkA sopAdhi aur nirupAdhi svarUp kahA
hai.
AtmA nishchayase bhAvaprANako dhAraN karatA hai isaliye ‘jIv’ hai, vyavahArase [asadbhUt
vyavahAranayase] dravyaprANako dhAraN karatA hai isaliye ‘jIv’ hai; 2nishchayase chitsvarUp honeke kAraN
‘chetayitA’ [chetanevAlA] hai, vyavahArase [sadbhUt vyavahAranayase] chitshaktiyukta honese ‘chetayitA’
--------------------------------------------------------------------------

1. sopAdhi = upAdhi sahit; jisame.n parakI apekShA AtI ho aisA.
2. nishchayase chitshaktiko AtmAke sAth abhed hai aur vyavahArase bhed hai; isaliye nishchayase AtmA chitshaktisvarUp
hai aur vyavahArase chitshaktivAn hai.
Che jIv, chetayitA, prabhu, upayogachihna, amUrta Che,
kartA ane bhoktA, sharIrapramAN, karme yukta Che. 27.

Page 55 of 264
PDF/HTML Page 84 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
55
chidAtmakatvAt, vyavahAreN chichChaktiyuktatvAchchetayitA. nishchayenApR^ithagbhUten, vyavahAreN pR^ithagbhUten
chaitanyapariNAmalakShaNenopayogenopalakShitatvAdupayogavisheShitaH.
nishchayen bhAvakarmaNA.n, vyavahAreN
dravyakarmaNAmAsravaNaba.ndhanasa.nvaraNanirjaraNamokShaNeShu svayamIshatvAt prabhuH. nishchayen
paudgalikakarmanimittAtmapariNAmAnA.n, vyavahAreNAtmapariNAmanimittapaudgalikakarmaNA.n kartR^itvAtkartA.
nishchayenashubhAshubhakarmanimittasukhaduHkhapariNAmAnA.n, vyavahAreN shubhAshubhakarmasa.npAdi–teShTAniShTaviShayANA.n
bhoktR^itvAdbhoktA. nishchayen lokamAtro.api vishiShTAvagAhapariNAmashaktiyukta–tvAnnAmakarmanirvR^ittamaNu mahachcha
sharIramadhitiShThan vyavahAreN dehamAtraH. vyavahAreN karmabhiH sahaikatvapariNAmAnmUrto.api nishchayen
-----------------------------------------------------------------------------
hai; nishchayase 1apR^ithagbhUt aise chaitanyapariNAmasvarUp upayog dvArA lakShit honese ‘upayogalakShit’ hai,
vyavahArase [sadbhUt vyavahAranayase] pR^ithagbhUt aise chaitanyapariNAmasvarUp upayog dvArA lakShit honese
‘upayogalakShit’ hai; nishchayase bhAvakarmo.nke Asrav, ba.ndh, sa.nvar, nirjarA aur mokSha karaneme.n svaya.n Ish
[samartha] honese ‘prabhu’ hai, vyavahArase [asadbhUt vyavahAranayase] dravyakarmo.nke Asrav, ba.ndh, sa.nvar,
nirjarA aur mokSha karaneme.n svaya.n Ish honese ‘prabhu’ hai; nishchayase paudgalik karma jinakA nimitta hai
aise AtmapariNAmo.nkA kartR^itva honese ‘kartA’ hai, vyavahArase [asadbhUt vyavahAranayase] AtmapariNAm
jinakA nimitta hai aise paudgalik karmo.nkA kartR^itva honese ‘kartA’ hai; nishchayase shubhAshubh karma
jinakA nimitta hai aise sukhaduHkhapariNAmo.nkA bhoktR^itva honese ‘bhoktA’ hai, vyavahArase [asadbhUt
vyavahAranayase] shubhAshubh karmo.nse sa.npAdit [prApta] iShTAniShTa viShayo.nkA bhoktR^itva honese ‘bhoktA’ hai;
nishchayase lokapramAN hone par bhI, vishiShTa avagAhapariNAmakI shaktivAlA honese nAmakarmase rachit
ChoTe–ba.De sharIrame.n rahatA huA vyavahArase [sadbhUt vyavahAranayase] ‘dehapramAN’ hai; vyavahArase
[asadbhUt vyavahAranayase] karmo.nke sAth ekatvapariNAmake kAraN mUrta hone par bhI, nishchayase arUpI–
svabhAvavAlA honeke kAraN ‘amUrta’ hai;
2nishchayase pudgalapariNAmako anurUp chaitanyapariNAmAtmak
--------------------------------------------------------------------------
1. apR^ithagbhUt = apR^ithak; abhinna. [nishchayase upayog AtmAse apR^ithak hai aur vyavahArase pR^ithak hai.]
2. sa.nsArI AtmA nishchayase nimittabhUt pudgalakarmo.nko anurUp aise naimittik Atma pariNAmo.nke sAth [arthAt
bhAvakarmo.nke sAth] sa.nyukta honese karmasa.nyukta hai aur vyavahArase nimittabhUt AtmapariNAmo.nko anurUp aise.n
naimittik pudgalakarmo.nke sAth [arthAt dravyakarmo.nke sAth] sa.nyukta honese karmasa.nyukta hai.

Page 56 of 264
PDF/HTML Page 85 of 293
single page version

56
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
nIrUpasvabhAvatvAnna hi mUrtaH. nishchayen pudgal–pariNAmAnurUpachaitanyapariNAmAtmabhiH, vyavahAreN
chaitanyapariNAmAnurUpapudgalapariNAmAtmabhiH karmabhiH sa.nyuktatvAtkarmasa.nyukta iti.. 27..

kammamalavippamukko uDDha.n
logassa a.ntamadhiga.ntA.
so savvaNANadarisI lahadi suhamaNi.ndiyamaNa.nta.n.. 28..
karmamalavipramukta Urdhva.n lokasyAntamadhigamya.
sa sarvaj~nAnadarshI labhate sukhamanindriyamana.ntam.. 28..
-----------------------------------------------------------------------------
karmo.nke sAth sa.nyukta honese ‘karmasa.nyukta’ hai, vyavahArase [asadbhUt vyavahAranayase] chaitanyapariNAmako
anurUp pudgalapariNAmAtmak karmo.nke sAth sa.nyukta honese ‘karmasa.nyukta’ hai.
bhAvArthaH– pahalI 26 gAthAo.nme.n ShaDdravya aur pa.nchAstikAyakA sAmAnya nirUpaN karake, ab is
27vI.n gAthAse unakA visheSh nirUpaN prArambha kiyA gayA hai. usame.n pratham, jIvakA [AtmAkA]
nirUpaN prArambha karate hue is gAthAme.n sa.nsArasthit AtmAko jIv [arthAt jIvatvavAlA], chetayitA,
upayogalakShaNavAlA, prabhu, kartA ityAdi kahA hai. jIvatva, chetayitR^itva, upayog, prabhutva, kartR^itva,
ityAdikA vivaraN agalI gAthAo.nme.n AyegA.. 27..
gAthA 28
anvayArthaH– [karmamalavipramuktaH] karmamalase mukta AtmA [Urdhva.n] Upar [lokasya antam]
lokake antako [adhigamya] prApta karake [saH sarvaj~nAnadarshI] vah sarvaj~na–sarvadarshI [ana.ntam] ananta
[anindriyam] anindriy [sukham] sukhakA [labhate] anubhav karatA hai.
--------------------------------------------------------------------------
sau karmamaLathI mukta AtmA pAmIne lokAgrane,
sarvaj~nadarshI te ana.nt ani.ndri sukhane anubhave. 28.

Page 57 of 264
PDF/HTML Page 86 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
57
atra muktAvasthasyAtmano nirupAdhisvarUpamuktam.

AtmA hi paradravyatvAtkarmarajasA sAkalyen yasminnev kShaNe
muchyate tasmi–
nnevordhvagamanasvabhAvatvAllokA.ntamadhigamya parato gatihetorabhAvAdavasthitaH kevalaj~nAnadarshanAbhyA.n
svarUpabhUtatvAdamukto.ana.ntamatIndriya.n sukhamanubhavati. muktasya chAsya bhAvaprANadhAraNalakShaNa.n jIvatva.n,
chidrUpalakShaNa.n chetayitR^itva.n, chitpariNAmalakShaN upayogaH, nirvartitasamastAdhikArashaktimAtra.n prabhutva.n,
samastavastvasAdhAraNasvarUpanirvartanamAtra.n kartR^itva.n, svarUpabhUtasvAtankryalakShaNasukhopalambha–rUpa.n
bhoktR^itva.n, atItAna.ntarasharIraparimANAvagAhapariNAmarUpa.n
dehamAtratva.n, upAdhisa.nba.ndhavivikta–
mAtyantikamamUrtatvam. karmasa.nyuktatva.n tu dravyabhAvakarmavipramokShAnna bhavatyeva. dravyakarmANi hi pudgalaska.ndhA
bhAvakarmANi tu
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yahA.N muktAvasthAvAle AtmAkA nirupAdhi svarUp kahA hai.
AtmA [karmarajake] paradravyapaneke kAraN karmarajase sampUrNarUpase jis kShaN ChUTatA hai [–mukta
hotA hai], usI kShaN [apane] UrdhvagamanasvabhAvake kAraN lokake antako pAkar Age gatihetukA
abhAv honese [vahA.N] sthir rahatA huA, kevalaj~nAn aur kevaladarshan [nij] svarUpabhUt honeke
kAraN unase na ChUTatA huA ananta atIndriy sukhakA anubhav karatA hai. us mukta AtmAko,
bhAvaprANadhAraN jisakA lakShaN
[–svarUp] hai aisA ‘jIvatva’ hotA hai; chidrUp jisakA lakShaN [–
svarUp] hai aisA ‘chetayitR^itva’ hotA hai ; chitpariNAm jisakA lakShaN [–svarUp] hai aisA ‘upayog’
hotA hai; prApta kiye hue samasta [Atmik] adhikAro.nkI
1shaktimAtrarUp ‘prabhutva’ hotA hai; samasta
vastuo.nse asAdhAraN aise svarUpakI niShpattimAtrarUp [–nij svarUpako rachanerUp] ‘kartR^itva’ hotA hai;
svarUpabhUt svAta.nkrya jisakA lakShaN [–svarUp] hai aise sukhakI upalabdhirUp ‘bhoktR^itva’ hotA hai;
atIt anantar [–antim] sharIr pramAN avagAhapariNAmarUp ‘
2dehapramANapanA’ hotA hai; aur
upAdhike sambandhase 3vivikta aisA Atya.ntik [sarvathA] ‘amUrtapanA’ hotA hai. [mukta AtmAko]
--------------------------------------------------------------------------
1. shakti = sAmarthya; Ishatva. [mukta AtmA samasta Atmik adhikAro.nko bhoganeme.n arthAt unakA upayog karaneme.n
svaya.n samartha hai isaliye vah prabhu hai.]

2. mukta AtmAkI avagAhanA charamasharIrapramAN hotI hai isaliye us antim sharIrakI apekShA lekar unako
‘dehapramANapanA’ kahA jA sakatA hai.

3. vivikta = bhinna; rahita.

Page 58 of 264
PDF/HTML Page 87 of 293
single page version

58
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
chidvivartAH. vivartate hi chichChaktiranAdij~nAnAvaraNAdi–karmasa.nparkakUNitaprachArA parichChedyasya
vishvasyaikadesheShu krameN vyApriyamANA. yadA tu j~nAnAvaraNAdikarmasa.nparkaH praNashyati tadA parichChedyasya
vishvasya
sarvadesheShu yugapadvayApR^itA katha.nchitkauTasthyamavApya viShayA.ntaramanApnuva.ntI na vivartate. sa khalveSh
nishchitaH sarvaj~nasarvadarshitvopalambhaH. ayamev dravyakarmaniba.ndhanabhUtAnA.n bhAvakarmaNA.n kartR^itvochChedaH. ayamev
-----------------------------------------------------------------------------
1karmasa.nyuktapanA’ to hotA hI nahI.n , kyo.nki dravyakarmo aur bhAvakarmose vimukti huI hai. dravyakarma ve
pudgalaska.ndh hai aur bhAvakarma ve 2chidvivarta hai.n. chitshakti anAdi j~nAnAvaraNAdikarmo.nke samparkase
[sambandhase] sa.nkuchit vyApAravAlI honeke kAraN j~neyabhUt vishvake [–samasta padArtho.nke] ek–ek
deshame.n kramashaH vyApAr karatI huI vivartanako prApta hotI hai. kintu jab j~nAnAvaraNAdikarmo.nkA samparka
vinaShTa hotA hai, tab
vah j~neyabhUt vishvake sarva desho.nme.n yugapad vyApAr karatI huI katha.nchit 3kUTastha
hokar, anya viShayako prApta na hotI huI vivartan nahI.n karatI. vah yah [chitshaktike vivartanakA
abhAv], vAstavame.n nishchit [–niyat, achal] sarvaj~napanekI aur sarvadarshIpanekI upalabdhi hai. yahI,
dravyakarmo.nke nimittabhUt bhAvakarmo.nke kartR^itvakA vinAsh hai; yahI, vikArapUrvak anubhavake abhAvake kAraN
4aupAdhik sukhaduHkhapariNAmo.nke bhoktR^itvakA vinAsh hai; aur yahI, anAdi vivartanake khedake vinAshase
--------------------------------------------------------------------------
1. pUrva sUtrame.n kahe hue ‘jIvatva’ Adi nav visheShome.nse pratham ATh visheSh muktAtmAko bhI yathAsa.nbhav hote hai.n, mAtra
ek ‘karmasa.nyuktapanA’ nahI.n hotA.

2. chidvivarta = chaitanyakA parivartan arthAt chaitanyakA ek viShayako Cho.Dkar anya viShayako jAnanerUp badalanA;
chitshaktikA anya anya j~neyo.nko jAnanerUp parivartit honA.

3. kUTastha = sarvakAl ek rUp rahanevAlI; achala. [j~nAnAvaraNAdikarmokA sambandha naShTa hone par kahI.n chitshakti
sarvathA apariNAmI nahI.n ho jAtI; kintu vah anya–anya j~neyo.nko jAnanerUp parivartit nahI.n hotI–sarvadA tIno.n
kAlake samasta j~neyo.nko jAnatI rahatI hai, isaliye use katha.nchit kUTastha kahA hai.]

4. aupAdhik = dravyakarmarUp upAdhike sAth sambandhavAle; jiname.n dravyakarmarUpI upAdhi nimitta hotI hai aise;
asvAbhAvik; vaibhAvik; vikArI.

Page 59 of 264
PDF/HTML Page 88 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
59
cha vikArapUrvakAnubhavAbhAvAdaupAdhikasukhaduHkhapariNAmAnA.n bhoktR^itvochChedaH. idamev
chAnAdivivartakhedavichChittisusthitAna.ntachaitanyasyAtmanaH svata.ntrasvarUpAnubhUtilakShaNasukhasya bhoktR^i–
tvamiti.. 28..
jAdo saya.n sa chedA savvaNhU savvalogadarasI ya.
pappodi suhamaNa.nta.n avvAbAdha.n sagamamutta.n.. 29..
jAtaH svaya.n sa chetayitA sarvaj~naH sarvalokadarshI cha.
prApnoti sukhamana.ntamavyAbAdha.n svakamamUrtam.. 29..
-----------------------------------------------------------------------------

jisakA ananta chaitanya susthit huA hai aise AtmAko svata.ntrasvarUpAnubhUtilakShaN sukhakA [–svata.ntra
svarUpakI anubhUti jisakA lakShaN hai aise sukhakA] bhoktR^itva hai.. 28..
gAthA 29
anvayArthaH– [saH chetayitA] vah chetayitA [chetanevAlA AtmA] [sarvaj~naH] sarvaj~na [cha] aur
[sarvalokadarshI] sarvalokadarshI [svaya.n jAtaH] svaya.n hotA huA, [svakam] svakIy [amUrtam] amUrta
[avyAbAdham] avyAbAdh [ana.ntam] ananta [sukham] sukhako [prApnoti] upalabdha karatA hai.
TIkAH– yah, siddhake nirupAdhi j~nAn, darshan aur sukhakA samarthan hai.
vAstavame.n j~nAn, darshan aur sukh jisakA svabhAv hai aisA AtmA sa.nsAradashAme.n, anAdi
karmaklesh dvArA Atmashakti sa.nkuchit kI gaI honese, paradravyake samparka dvArA [–i.ndriyAdike sambandha
dvArA] kramashaH kuCh–kuCh jAnatA hai aur dekhatA hai tathA parAshrit, mUrta [indriyAdi] ke sAth
sambandhavAlA, savyAbAdh [–bAdhA sahit] aur sAnta sukhakA anubhav karatA hai; kintu jab usake
karmaklesh samastarUpase vinAshako prApta hote hai.n tab, Atmashakti anargal [–nira.nkush] aur
asa.nkuchit honese, vah asahAyarUpase [–kisIkI sahAyatAke binA] svayamev yugapad sab [–
sarva dravyakShetrakAlabhAv] jAnatA hai aur dekhatA hai tathA svAshrit, mUrta [indriyAdi] ke sAth sambandha
rahit, avyAbAdh aur ananta sukhakA anubhav karatA hai. isaliye sab svayamev jAnane aur
dekhanevAle tathA svakIy sukhakA anubhavan karanevAle siddhako parase [kuChabhI] prayojan nahI.n hai.
--------------------------------------------------------------------------

svayamev chetak sarvaj~nAnI–sarvadarshI thAy Che,
ne nij amUrta ana.nt avyAbAdh sukhane anubhave. 29.

Page 60 of 264
PDF/HTML Page 89 of 293
single page version

60
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
ida.n siddhasya nirupAdhij~nAnadarshanasukhasamarthanam.

AtmA hi j~nAnadarshanasukhasvabhAvaH sa.nsArAvasthAyAmanAdikarmakL^ieshasa.nkochitAtmashaktiH
paradravyasa.nparkeN krameN ki.nchit ki.nchijjAnAti pashyati, parapratyaya.n mUrtasa.nbaddha.n savyAbAdha.n sA.nta.n
sukhamanubhavati cha. yadA tvasya karmakL^ieshAH sAmastyen praNashyanti, tadA.anargalAsa.nkuchitAtma–
shaktirasahAyaH svayamev yugapatsamagra.n jAnAti pashyati, svapratyayamamUrtasa.nbaddhamavyAbAdhamana.nta.n sukh
manubhavati cha. tataH siddhasya samasta.n svayamev jAnataH pashyataH, sukhamanubhavatashcha sva.n, na pareN
prayojanamiti.. 29..
-----------------------------------------------------------------------------
bhAvArthaH– siddhabhagavAn [tathA kevalIbhagavAn] svayamev sarvaj~natvAdirUpase pariNamit hote hai.n;
unake us pariNamaname.n leshamAtra bhI [indriyAdi] parakA Alamban nahI.n hai.
yahA.N koI sarvaj~nakA niShedh karanevAlA jIv kahe ki– ‘sarvaj~na hai hI nahI.n, kyo.nki dekhaneme.n
nahI.n Ate,’ to use nimnoktAnusAr samajhAte hai.nH–
he bhAI! yadi tum kahate ho ki ‘sarvaj~na nahI.n hai,’ to ham pUChate hai.n ki sarvaj~na kahA.N nahI.n hai?
is kShetrame.n aur is kAlame.n athavA tIno.n lokame.n aur tIno.n kAlame.n? yadi ‘is kShetrame.n aur is
kAlame.n sarvaj~na nahI.n hai’ aisA kaho, to vah sa.nmat hI hai. kintu yadi ‘ tIno.n lokame.n aur tIno.n
kAlame.n sarvaj~na nahI.n hai ’ aisA kaho to ham pUChate hai.n ki vah tumane kaise jAnA? ydi tIno.n lokako
aur tIno.n kAlako sarvaj~na rahit tumane dekh–jAn liyA to tumhI.n sarvaj~na ho gaye, kyo.nki jo tIn
lok aur tIn kAlako jAne vahI sarvaj~na hai. aur yadi sarvaj~na rahit tIno.n lok aur tIno.n kAlako
tumane nahI.n dekhA–jAnA hai to phir ‘ tIn lok aur tIn kAlame.n sarvaj~na nahI.n hai ’ aisA tum kaise
kah sakate ho? is prakAr siddha hotA hai ki tumhArA kiyA huA sarvaj~nakA niShedh yogya nahI.n hai.
he bhAI! AtmA ek padArtha haie aur j~nAn usakA svabhAv hai; isaliye us j~nAnakA sampUrNa
vikAs hone par aisA kuCh nahI.n rahatA ki jo us j~nAname.n aj~nAt rahe. jis prakAr paripUrNa
uShNatArUp pariNamit agni samasta dAhyako jalAtI hai, usI prakAr paripUrNa j~nAnarUp pariNamit

Page 61 of 264
PDF/HTML Page 90 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
61
pANehi.n chaduhi.n jIvadi jIvissadi jo hu jIvido puvva.n.
so jIvo pANA puN balami.ndiyamAu ussAso.. 30..
prANaishchaturbhirjIvati jIviShyati yaH khalu jIvitaH pUrvam.
sa jIvaH prANAH punarbalamindriyamAyuruchChavAsaH.. 30..
jIvatvaguNavyAkhyeyam.
-----------------------------------------------------------------------------
AtmA samasta j~neyako jAnatA hai. aisI sarvaj~nadashA is kShetrame.n is kAlame.n [arthAt is kShetrame.n is
kAlame.n janma lene vAle jIvo.nko ] prApta nahI.n hotI tathApi sarvaj~natvashaktivAle nij AtmAkA spaShTa
anubhav is kShetrame.n is kAlame.n bhI ho sakatA hai.

yah shAstra adhyAtma shAstra honese yahA.N sarvaj~nasiddhikA vistAr nahI.n kiyA gayA hai; jij~nAsuko
vah anya shAstrome.n dekh lenA chAhiye.. 29..
gAthA 30
anvayArthaH– [yaH khalu] jo [chaturbhiH prANaiH] chAr prANo.nse [jIvati] jItA hai, [jIviShyati]
jiyegA aur [jIvitaH pUrvam] pUrvakAlame.n jItA thA, [saH jIvaH] vah jIv hai; [punaH prANAH] aur
prAN [indriyam] indriy, [balam] bal, [AyuH] Ayu tathA [uchChavAsaH] uchChvAs hai.
TIkAH– yah, jIvatvaguNakI vyAkhyA hai.
prAN indriy, bal, Ayu aur uchChvAsasvarUp hai. uname.n [–prANo.nme.n], chitsAmAnyarUp
anvayavAle ve bhAvaprAN hai aur pudgalasAmAnyarUp anvayavAle ve dravyaprAN hai.n. un dono.n prANo.nko
trikAl achChinna–sa.ntAnarUpase [aTUT dhArAse] dhAraN karatA hai isaliye sa.nsArIko jIvatva hai.
muktako [siddhako] to keval bhAvaprAN hI dhAraN honese jIvatva hai aisA samajhanA.. 30..
--------------------------------------------------------------------------
jin prANo.nme.n chitsAmAnyarUp anvay hotA hai ve bhAvaprAN hai.n arthAt jin prANo.nme.n sadaiv ‘chitsAmAnya,
chitsAmAnya, chitsAmAnya’ aisI ekarUpatA–sadrashatA hotI hai vee bhAvaprAN hai.n. [jin prANo.nme.n sadaiv
‘pudgalasAmAnya, pudgalasAmAnya, pudgalasAmAnya ’ aisI ekarUpatA–sadrashatA hotI hai ve dravyaprAN hai.n.]

je chAr prANe jIvato pUrve, jIve Che, jIvashe,
te jIv Che; ne prAN indriy–Ayu–bal–uchChvAs Che. 30.

Page 62 of 264
PDF/HTML Page 91 of 293
single page version

62
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
indriyabalAyuruchChavAsalakShaNA hi prANAH. teShu chitsAmAnyAnvayino bhAvaprANAH,
pudgalasAmAnyAnvayino dravyaprANAH. teShAmubhayeShAmapi triShvapi kAleShvanavachChinnasa.ntAnatven
dhAraNAtsa.nsAriNo jIvatvam. muktasya tu kevalAnAmev bhAvaprANAnA.n dhAraNAttadavaseyamiti.. 30..
agurulahugA aNa.ntA tehi.n aNa.ntehi.n pariNadA savve.
desehi.n asa.nkhAdA siy loga.n savvamAvaNNA.. 31..
kechittu aNAvaNNA michChAda.nsaNakasAyajogajudA.
vijudA ya tehi.n bahugA
siddhA sa.nsAriNo jIvA.. 32..
agurulaghukA ana.ntAstairana.ntaiH pariNatAH sarve.
deshairasa.nkhyAtAH syAlloka.n sarvamApannAH.. 31..
kechittu anApannA mithyAdarshanakaShAyayogayutAH.
viyutAshcha tairbahavaH siddhAH sa.nsAriNo jIvAH.. 32..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 31–32
anvayArthaH– [ana.ntAH agurulaghukAH] ananta aise jo agurulaghu [guN, a.nsh] [taiH ana.ntaiH] un
ananta agurulaghu [guN] rUpase [sarve] sarva jIv [pariNatAH] pariNat hai.n; [deshaiH asa.nkhyAtAH] ve
asa.nkhyAt pradeshavAle hai.n. [syAt sarvam lokam ApannAH] katipay katha.nchit samasta lokako prApta hote
hai.n [kechit tu] aur katipay [anApannAH] aprApta hote hai.n. [bahavaH jIvAH] anek [–ananta] jIv
[mithyAdarshanakaShAyayogayutAH] mithyAdarshan–kaShAy–yogasahit [sa.nsAriNaH] sa.nsArI hai.n [cha] aur
anek [–ananta jIv] [taiH viyutAH] mithyAdarshan–kaShAy–yogarahit [siddhAH] siddha hai.n.
--------------------------------------------------------------------------

je agurulaghuk ananta te–rUp sarva jIvo pariName;
saunA pradesh asa.nkhya; katipay lokavyApI hoy Che; 31.
avyApI Che katipay; valI nirdoSh siddha jIvo ghaNA;
mithyAtva–yog–kaShAyayut sa.nsArI jIv bahu jANavA. 32.

Page 63 of 264
PDF/HTML Page 92 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
63
atra jIvAnA.n svAbhAvika.n pramANa.n muktAmuktavibhAgashchoktaH.
jIvA hyavibhAgaikadravyatvAllokapramANaikapradeshAH. agurulaghavo guNAstu teShAmagurulaghu–
tvAbhidhAnasya svarUpapratiShThatvaniba.ndhanasya svabhAvasyAvibhAgaparichChedAH pratisamay–
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yahA.N jIvo.nkA svAbhAvik 1pramAN tathA unakA mukta aur amukta aisA vibhAg kahA hai.
jIv vAstavame.n avibhAgI–ekadravyapaneke kAraN lokapramAN–ekapradeshavAle hai.n. unake [–
jIvo.nke] 2agurulaghuguN–agurulaghutva nAmakA jo svarUpapratiShThatvake kAraNabhUt svabhAv usakA
3avibhAg parichChed–pratisamay hone vAlI 4ShaTsthAnapatit vR^iddhihAnivAle ananta hai.n; aur [unake
arthAt jIvo.nke] pradesh– jo ki avibhAg paramANu jitane mApavAle sUkShma a.nsharUp hai.n ve–asa.nkhya hai.n.
aise un jIvo.nme.n katipay katha.nchit [kevalasamudghAtake kAraN] lokapUraN–avasthAke prakAr dvArA
samasta lokame.n vyApta hote hai.n aur katipay samasta lokame.n avyApta hote hai.n. aur un jIvo.nme.n jo
anAdi
--------------------------------------------------------------------------
1. pramAN = mAp; parimANa. [jIvake agurulaghutvasvabhAvake ChoTese ChoTe a.nsh [avibhAg parichChed] karane par
svabhAvase hI sadaiv ananta a.nsh hote hai.n, isaliye jIv sadaiv aise [ShaTguNavR^iddhihAniyukta] ananta a.nsho.n
jitanA hai.n. aur jIvake svakShetrake ChoTese ChoTe a.nsh karane par svabhAvase hI sadaiv asa.nkhya a.nsh hote hai.n,
isaliye jIv sadaiv aise asa.nkhya a.nsho.n jitanA hai.]

2. guN = a.nsh; avibhAg parichCheda. [jIvame.n agurulaghutva nAmakA svabhAv hai. vah svabhAv jIvako
svarUpapratiShThatvake [arthAt svarUpame.n rahaneke] kAraNabhUt hai. usake avibhAg parichChedo.nko yahA.N agurulaghu guN
[–a.nsh] kahe hai.n.]

3. kisI guName.n [arthAt guNakI paryAyame.n] a.nshakalpanA kI jAnepar, usakA jo ChoTese ChoTA [jaghanya mAtrArUp,
nira.nsh] a.nsh hotA haie use us guNakA [arthAt guNakI paryAyakA] avibhAg parichChed kahA jAtA hai.

4. ShaTsthAnapatit vR^iddhihAni = Chah sthAname.n samAvesh pAnevAlI vR^iddhihAni; ShaTguN vR^iddhihAni.
[agurulaghutvasvabhAvakee ananta a.nshome.n svabhAvase hI pratisamay ShaTguN vR^iddhihAni hotI rahatI hai.]

Page 64 of 264
PDF/HTML Page 93 of 293
single page version

64
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sa.nbhavatShaTsthAnapatitavR^iddhihAnayo.ana.ntAH. pradeshAstu avibhAgaparamANuparichChinnasUkShmA.nsharUpA
asa.nkhyeyAH. eva.nvidheShu teShu kechitkatha.nchillokapUraNAvasthAprakAreN sarvalokavyApinaH, kechittu
tadavyApin iti. ath ye teShu mithyAdarshanakaShAyayogairanAdisa.ntatipravR^ittairyuktAste sa.nsAriNaH, ye
vimuktAste siddhAH, te cha pratyeka.n bahav iti.. 31–32..
jah paumarAyarayaNa.n khitta.n khIre pabhAsayadi khIra.n.
tah dehI dehattho sadehamitta.n pabhAsayadi.. 33..
yathA padmarAgaratna.n kShipta.n kShIre prabhAsayati kShIram.
tathA dehI dehasthaH svadehamAtra.n prabhAyasati.. 33..
eSh dehamAtratvadraShTA.ntopanyAsaH.
-----------------------------------------------------------------------------

pravAharUpase pravartamAn mithyAdarshan–kaShAy–yog sahit hai.n ve sa.nsArI hai.n, jo unase vimukta hai.n [arthAt
mithyAdarshan–kaShAy–yogase rahit hai.n] ve siddha hai.n; aur ve har prakArake jIv bahut hai.n [arthAt
sa.nsArI tathA siddha jIvo.nme.nse haraek prakArake jIv ananta hai.n].. 31–32..
gAthA 33
anvayArthaH– [yathA] jis prakAr [padmarAgaratna.n] padmarAgaratna [kShIre kShipta.n] dUdhame.n DAlA jAne
par [kShIram prabhAsayati] dUdhako prakAshit karatA hai, [tathA] usI prakAr [dehI] dehI [jIv]
[dehasthaH] dehame.n rahatA huA [svadehamAtra.n prabhAsayati] svadehapramAN prakAshit hotA hai.
TIkAH– yah dehapramANapaneke draShTAntakA kathan hai [arthAt yahA.N jIvakA dehapramANapanA samajhAneke
liye draShTAnta kahA hai].
--------------------------------------------------------------------------
yahA.N yah dhyAn rakhanA.n chAhiye ki draShTAnta aur dArShTA.nnta amuk a.nshome.n hI ek–dUsareke sAth milate hai.n [–
samAnatAvAle] hote hai.n, sarva a.nshome.n nahI.n.

jyam dUdhamA.n sthit padmarAgamaNi prakAshe dUdhane,
tyam dehamA.n sthit dehI dehapramAN vyApakatA lahe. 33.

Page 65 of 264
PDF/HTML Page 94 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
65
yathaiv hi padmarAgaratna.n kShIre kShipta.n svato.avyatiriktaprabhAska.ndhen tadvayApnoti kShIra.n, tathaiv hi jIvaH
anAdikaShAyamalImasatvamUle sharIre.avatiShThamAnaH svapradeshaistadabhivyApnoti sharIram. yathaiv cha tatra
kShIre.agnisa.nyogAdudvalamAne tasya padmarAgaratnasya prabhAska.ndh udvalate punarnivishamAne nivishate cha, tathaiv
cha tatra sharIre vishiShTAhArAdivashAdutsarpati tasya jIvasya pradeshAH utsarpanti punarapasarpati apasarpanti
cha. yathaiv cha tatpadmarAgaratnamanyatra prabhUtakShIre kShipta.n svaprabhA–ska.ndhavistAreN tadvayApnoti prabhUtakShIra.n,
tathaiv hi jIvo.anyatra mahati sharIre.avatiShThamAnaH svapradeshavistAreN tadvayApnoti mahachCharIram. yathaiv cha
tatpadmarAgaratnamanyatra stokakShIre nikShipta.n svaprabhAska.ndhopasa.nhAreN tadvayApnoti stokakShIra.n, tathaiv cha
jIvo.anyatrANusharIre.avatiShThamAnaH
-----------------------------------------------------------------------------
jis prakAr padmarAgaratna dUdhame.n DAlA jAne par apanese avyatirikta prabhAsamUh dvArA us dUdhame.n
vyApta hotA hai, usI prakAr jIv anAdi kAlase kaShAy dvArA malinatA honeke kAraN sharIrame.n rahatA
huA svapradesho.n dvArA us sharIrame.n vyApta hotA hai. aur jis prakAr agnike sa.nyogase us dUdhame.n
uphAn Ane par us padmarAgaratnake prabhAsamUhame.n uphAn AtA hai [arthAt vah vistArako vyApta hotA
hai] aur dUdh phir baiTh jAne par prabhAsamUh bhI baiTh jAtA hai, usI prakAr vishiShTa AhArAdike vash
us sharIrame.n vR^iddhi hone par us jIvake pradesh vistR^it hote hai.n aur sharIr phir sUkh jAne par pradesh
bhI sa.nkuchit ho jAte hai.n. punashcha, jis prakAr vah padmarAgaratna dUsare adhik dUdhame.n DAlA jAne par
svaprabhAsamUhake vistAr dvArA us adhik dUdhame.n vyApta hotA hai, usI prakAr jIv dUsare ba.De sharIrame.n
sthitiko prApta hone par svapradesho.nke vistAr dvArA us ba.De sharIrame.n vyApta hotA hai. aur jis
prakAr vah padmarAgaratna dUsare kam dUdhame.n DAlane par svaprabhAsamUhake sa.nkoch dvArA us tho.De dUdhame.n
--------------------------------------------------------------------------
avyatirikta = abhinna [jis prakAr ‘mishrI ek dravya hai aur miThAs usakA guN hai’ aisA kahI.n draShTA.ntame.n kahA
ho to use siddhA.ntarUp nahI.n samajhanA chAhiye; usI prakAr yahA.N bhI jIvake sa.nkochavistArarUp dArShTA.ntako
samajhaneke liye ratna aur
(dUdhame.n phailI huI) usakI prabhAko jo avyatiriktapanA kahA hai yah siddhA.ntarUp nahI.n
samajhanA chAhiye. pudgalAtmak ratnako draShTA.nt banAkar asa.nkhyapradeshI jIvadravyake sa.nkochavistArako kisI prakAr
samajhAneke hetu yahA.N ratnakI prabhAko ratnase abhinna kahA hai.
(arthAt ratnakI prabhA sa.nkochavistArako prApta hone
par mAno.n ratnake a.nsh hI–ratna hI–sa.nkochavistArako prApta hue aisA samajhaneko kahA hai).]

Page 66 of 264
PDF/HTML Page 95 of 293
single page version

66
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
svapradeshopasa.nhAreN tadvayApnotyaNusharIramiti.. 33..
savvattha atthi jIvo Na ya ekko ekkakAy ekkaTTho.
ajjhavasANavisiTTho chiTThadi
maliNo rajamalehi.n.. 34..
sarvatrAsti jIvo na chaik ekakAye aikyasthaH.
adhyavasAnavishiShTashcheShTate malino rajomalaiH.. 34..
atra jIvasya dehAddehA.ntare.astitva.n, dehAtpR^ithagbhUtatva.n, dehA.ntarasa.ncharaNakAraNa.n chopanyastam.
-----------------------------------------------------------------------------

vyApta hotA hai, usI prakAr jIv anya ChoTe sharIrame.n sthitiko prApta hone par svapradesho.nke sa.nkoch
dvArA us ChoTe sharIrame.n vyApta hotA hai.
bhAvArthaH– tIn lok aur tIn kAlake samasta dravya–guN–paryAyo.nko ek samayame.n prakAshit
karaneme.n samartha aise vishuddha–darshanaj~nAnasvabhAvavAle chaitanyachamatkAramAtra shuddhakvavAstikAyase vilakShaN
mithyAtvarAgAdi vikalpo.n dvArA upArjit jo sharIranAmakarma usase janit [arthAt us
sharIranAmakarmakA uday jisame.n nimitta hai aise] sa.nkochavistArake AdhInarUpase jIv sarvotkR^iShTa
avagAharUpase pariNamit hotA huA sahasrayojanapramAN mahAmatsyake sharIrame.n vyApta hotA hai, jaghanya
avagAharUpase pariNamit hotA huA utsedh ghanA.ngulake asa.nkhyAtave.n bhAg jitane labdhyaparyApta
sUkShmanigodake sharIrame.n vyApta hotA hai aur madhyam avagAharUpase pariNamit hotA huA madhyam sharIrame.n
vyApta hotA hai.. 33..
gAthA 34

anvayArthaH–
[jIvaH] jIv [sarvatra] sarvatra [kramavartI sarva sharIrome.n] [asti] hai [cha] aur
[ekakAye] kisI ek sharIrame.n [aikyasthaH] [kShIranIravat] ekarUpase rahatA hai tathApi [na ekaH]
usake sAth ek nahI.n hai; [adhyavasAnavishiShTaH] adhyavasAyavishiShTa vartatA huA [rajomalaiH malinaH]
rajamal [karmamal] dvArA malin honese [cheShTate] vah bhamaN karatA hai.
TIkAH– yahA.N jIvakA dehase dehA.ntarame.n [–ek sharIrase anya sharIrame.n] astitva, dehase pR^ithaktva
tathA dehAntarame.n gamanakA kAraN kahA hai.
--------------------------------------------------------------------------
tan tan dhare jIv, tan mahI.n aikayastha paN nahi ek Che,
jIv vividh adhyavasAyayut, rajamaLamalin thaIne bhame. 34.

Page 67 of 264
PDF/HTML Page 96 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
67
AtmA hi sa.nsArAvasthAyA.n kramavartinyanavachChinnasharIrasa.ntAne yathaikasmin sharIre vR^ittaH tathA
krameNAnyeShvapi sharIreShu vartat iti tasya sarvatrAstitvam. na chaikasmin sharIre nIre kShIramivaikyen
sthito.api bhinnasvabhAvatvAtten sahaik iti tasya dehAtpR^ithagbhUtatvam. anAdi–
ba.ndhanopAdhivivartitavividhAdhyavasAyavishiShTatvAtanmUlakarmajAlamalImasatvAchcha cheShTamAnasyAtmanasta–
thAvidhAdhyavasAyakarmanirvartitetarasharIrapravesho bhavatIti tasya dehA.ntarasa.ncharaNakAraNopanyAs
iti..34..
jesi.n jIvasahAvo Natthi abhAvo ya savvahA tassa.
te ho.nti bhiNNadehA siddhA vachigoyaramadIdA.. 35..
yeShA.n jIvasvabhAvo nAstyabhAvashcha sarvathA tasya.
te bhavanti bhinnadehAH siddhA vAggocharamatItAH.. 35..
-----------------------------------------------------------------------------
AtmA sa.nsAr–avasthAme.n kramavartI achChinna [–aTUT] sharIrapravAhame.n jis prakAr ek sharIrame.n
vartatA hai usI prakAr kramase anya sharIro.nme.n bhI vartatA hai; is prakAr use sarvatra [–sarva sharIro.nme.n]
astitva hai. aur kisI ek sharIrame.n, pAnIme.n dUdhakI bhA.Nti ekarUpase rahane par bhI, bhinna svabhAvake
kAraN usake sAth ek [tadrUp] nahI.n hai; is prakAr use dehase pR^ithakpanA hai. anAdi ba.ndhanarUp
upAdhise vivartan [parivartan] pAnevAle vividh adhyavasAyo.nse vishiShTa honeke kAraN [–anek prakArake
adhyavasAyavAlA honeke kAraN] tathA ve adhyavasAy jisakA nimitta hai.n aise karmasamUhase malin honeke
kAraN bhramaN karate hue AtmAko tathAvidh adhyavasAyo.n tathA karmo.nse rache jAne vAle [–us prakArake
mithyAtvarAgAdirUp bhAvakarmo.n tathA dravyakarmo.nse rache jAne vAle] anya sharIrame.n pravesh hotA hai; is
prakAr use dehAntarame.n gaman honekA kAraN kahA gayA.. 34..
gAthA 35
anvayArthaH– [yeShA.n] jinake [jIvasvabhAvaH] jIvasvabhAv [–prANadhAraNarUp jIvatva] [na
asti] nahI.n hai aur [sarvathA] sarvathA [tasya abhAvaH cha] usakA abhAv bhI nahI.n hai, [te] ve
[bhinnadehAH] deharahit [vAggocharam atItAH] vachanagocharAtIt [siddhAH bhavanti] siddha
[siddhabhagavanta] hai.n.
--------------------------------------------------------------------------

jIvatva nahi ne sarvathA tadabhAv paN nahi jemane,
te siddha Che–je dehavirahit vachanaviShayAtIt Che. 35.

Page 68 of 264
PDF/HTML Page 97 of 293
single page version

68
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
siddhAnA.n jIvatvadehamAtratvavyavastheyam.
siddhAnA.n hi.n dravyaprANadhAraNAtmako mukhyatven jIvasvabhAvo nAsti. na cha jIvasvabhAvasya
sarvathAbhAvo.asti bhAvaprANadhAraNAtmakasya jIvasvabhAvasya mukhyatven sadbhAvAt. na cha teShA.n sharIreN sah
nIrakShIrayorivaikyen vR^ittiH, yataste tatsa.nparkahetubhUtakaShAyayogaviprayogAdatI–
tAna.ntarasharIramAtrAvagAhapariNatatve.apyatya.ntabhinnadehAH. vAchA.n gocharamatItashcha tanmahimA, yataste
laukikaprANadhAraNama.ntareN sharIrasa.nba.ndhama.ntareN cha pariprAptanirupAdhisvarUpAH satata.n prat–pa.ntIti..35..
Na kudochi vi uppaNNo jamhA kajja.n Na teN so siddho.
uppAdedi Na ki.nchi vi kAraNamavi teN Na sa hodi.. 36..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah siddho.nke [siddhabhagavanto.nke] jIvatva aur dehapramANatvakI vyavasthA hai.
siddho.nko vAstavame.n dravyaprANake dhAraNasvarUp jIvasvabhAv mukhyarUpase nahI.n hai; [unhe.n]
jIvasvabhAvakA sarvathA abhAv bhI nahI.n hai, kyo.nki bhAvaprANake dhAraNasvarUp jIvasvabhAvakA mukhyarUpase
sadbhAv hai. aur unhe.n sharIrake sAth, nIrakShIrakI bhA.Nti, ekarUp
1vR^itti nahI.n hai; kyo.nki
sharIrasa.nyogase hetubhUt kaShAy aur yogakA viyog huA hai isaliye ve 2atIt anantar sharIrapramAN
avagAharUp pariNat hone par bhI atya.nt deharahit hai.n. aur 3vachanagocharAtIt unakI mahimA hai; kyo.nki
laukik prANake dhAraN binA aur sharIrake sambandha binA, sa.npUrNarUpase prApta kiye hue nirupAdhi svarUp
dvArA ve satat pratapate hai.n [–pratApavanta vartate hai.n].. 35..
--------------------------------------------------------------------------
1. vR^itti = vartan; astitva.

2. atIt anantar = bhUt kAlakA sabase antim; charama. [siddhabhagavanto.nkI avagAhanA charamasharIrapramAN hone ke
kAraN us antim sharIrakI apekShA lekar unhe.n ‘dehapramANapanA’ kahA jA sakatA hai tathApi, vAstavame.n ve
atyanta deharahit hai.n.]

3. vachanagocharAtIt = vachanagocharatAko atikrAnta ; vachanaviShayAtIt; vachan–agochara.

Upaje nahI.n ko kAraNe te siddha tethI na kArya Che,
upajAvatA nathI kA.nI paN tethI na kAraN paN Thare. 36.

Page 69 of 264
PDF/HTML Page 98 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
69
na kutashchidapyutpanno yasmAt kArya.n na ten saH siddhaH.
utpAdayati na ki.nchidapi kAraNamapi ten na sa bhavati.. 36..
siddhasya kAryakAraNabhAvanirAso.ayam.
yathA sa.nsArI jIvo bhAvakarmarUpayAtmapariNAmasa.ntatyA dravyakarmarUpayA cha pudgalapariNAmasa.ntatyA
kAraNabhUtayA ten ten devamanuShyatiryagnArakarUpeN kAryabhUt utpadyate na tathA siddharUpeNApIti. siddho
hyubhayakarmakShaye svayamutpadyamAno nAnyataH kutashchidutpadyat iti. yathaiv cha sa ev sa.nsArI
bhAvakarmarUpAmAtmapariNAmasa.ntati.n dravyakarmarUpA.n cha pudgalapariNAmasa.ntati.n kAryabhUtA.n kAraNabhUtatven
nirvartayan tAni tAni devamanuShyatiryagnArakarUpANi kAryANyutpAdayatyAtmano na tathA siddharUpamapIti.
siddho hyubhayakarmakShaye svayamAtmAnamutpAdayannAnyatki~nchidutpAdayati.. 36..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 36
anvayArthaH– [yasmAt saH siddhaH] ve siddha [kutashchit api] kisI [anya] kAraNase [na
utpannaH] utpanna nahI.n hote [ten] isaliye [kArya.n na] kArya nahI.n hai.n, aur [ki.nchit api] kuCh bhI
[anya kAryako] [na utpAdayati] utpanna nahI.n karate [ten] isaliye [saH] ve [kAraNam api]
kAraN bhI [na bhavati] nahI.n hai.n.
TIkAH– yah, siddhako kAryakAraNabhAv honekA nirAs hai [arthAt siddhabhagavAnako kAryapanA aur
kAraNapanA honekA nirAkaraN–khaNDan hai].
jis prakAr sa.nsArI jIv kAraNabhUt aisI bhAvakarmarUp AtmapariNAmasa.ntati aur dravyakarmarUp
pudgalapariNAmasa.ntati dvArA un–un dev–manuShya–tirya.nch–nArakake rUpame.n kAryabhUtarUpase utpanna hotA
hai, usI prakAr siddharUpase bhI utpanna hotA hai–– aiesA nahI.n hai; [aur] siddha [–siddhabhagavAn]
vAstavame.n, dono.n karmo.n kA kShay hone par, svaya.n [siddharUpase] utpanna hote hue anya kisI kAraNase
[–bhAvakarmase yA dravyakarmase] utpanna nahI.n hote.
punashcha, jis prakAr vahI sa.nsArI [jIv] kAraNabhUt hokar kAryabhUt aisI bhAvakarmarUp
AtmapariNAmasa.ntati aur dravyakarmarUp pudgalapariNAmasa.ntati rachatA huA kAryabhUt aise ve–ve dev–
manuShya–tirya.nch–nArakake rUp apaneme.n utpanna karatA hai, usI prakAr siddhakA rUp bhI [apaneme.n] utpanna
karatA hai–– aiesA nahI.n hai; [aur] siddha vAstavame.n, dono.n karmo.nkA kShay hone par, svaya.n apaneko
[siddharUpase] utpanna karate hue anya kuCh bhI [bhAvadravyakarmasvarUp athavA devAdisvarUp kArya] utpanna
nahI.n karate.. 36..
--------------------------------------------------------------------------
AtmapariNAmasa.ntati = AtmAke pariNAmo.nkI paramparA.

Page 70 of 264
PDF/HTML Page 99 of 293
single page version

70
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sassadamadh uchCheda.n bhavvamabhavva.n cha suNNamidara.n cha.
viNNANamaviNNANa.n Na vi jujjadi asadi sabbhAve.. 37..
shAshvatamathochChedo bhavyamabhavya.n cha shUnyamitarachcha.
vij~nAnamavij~nAna.n nApi yujyate asati sadbhAve.. 37..
atra jIvAbhAvo muktiriti nirastam.
dravya.n dravyatayA shAshvatamiti, nitye dravye paryAyANA.n pratisamayamuchChed iti, dravyasya sarvadA
abhUtaparyAyaiH bhAvyamiti, dravyasya sarvadA bhUtaparyAyairabhAvyamiti, dravyamanyadravyaiH sadA shUnyamiti, dravya.n
svadravyeN sadA.ashUnyamiti, kvachijjIvadravye.ana.nta.n j~nAna.n kvachitsA.nta.n j~nAnamiti, kvachijjIvadravye.ana.nta.n
kvachitsA.ntamaj~nAnamiti–etadanyathA–
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 37
anvayArthaH– [sadbhAve asati] yadi [mokShame.n jIvakA] sadbhAv na ho to [shAshvatam] shAshvat,
[ath uchChedaH] nAshava.nt, [bhavyam] bhavya [–honeyogya], [abhavyam cha] abhavya [–na honeyogya],
[shUnyam] shUnya, [itarat cha] ashUnya, [vij~nAnam] vij~nAn aur [avij~nAnam] avij~nAn [na api
yujyate] [jIvadravyame.n] ghaTit nahI.n ho sakate. [isaliye mokShame.n jIvakA sadbhAv hai hI.]
TIkAH– yahA.N, ‘jIvakA abhAv so mukti hai’ is bAtakA khaNDan kiyA hai.
[1] dravya dravyarUpase shAshvat hai, [2] nitya dravyame.n paryAyo.nkA prati samay nAsh hotA hai, [3]
dravya sarvadA abhUt paryAyarUsape bhAvya [–honeyogya, pariNamit honeyogya] hai, [4] dravya sarvadA bhUt
paryAyarUpase abhAvya [–na honeyogya] hai, [5] dravya anya dravyo.n se sadA shUnya hai, [6] dravya
svadravyase sadA ashUnya hai, [7]
1ikasI jIvadravyame.n ananta j~nAn aur kisIme.n sAnta j~nAn hai, [8] 2
ikasI
--------------------------------------------------------------------------
1. jise samyaktvase chyut nahI.n honA hai aise samyaktvI jIvako ananta j~nAn hai aur jise samyaktvase chyut honA
hai aise samyaktvI jIvake sAnta j~nAn hai.
2. abhavya jIvako ananta aj~nAn hai aur jise kisI kAl bhI j~nAn hotA hai aise aj~nAnI bhavya jIvako sAnta
aj~nAn hai.
sadbhAv jo nahi hoy to dhruv, nAsh, bhavya, abhavya ne
vij~nAn, aNavij~nAn, shUnya, ashUnya–e ka.nI nav ghaTe. 37.

Page 71 of 264
PDF/HTML Page 100 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
71
nupapadyamAna.n muktau jIvasya sadbhAvamAvedayatIti.. 37..
kammANa.n phalamekko ekko kajja.n tu NANamadh ekko.
chedayadi jIvarAsI chedagabhAveN tiviheNa.. 38..
karmaNA.n phalamekaH ekaH kArya.n tu j~nAnamathaikaH.
chetayati jIvarAshishchetakabhAven trividhena.. 38..
chetayitR^itvaguNavyAkhyeyam.
eke hi chetayitAraH prakR^iShTataramohamalImasen prakR^iShTataraj~nAnAvaraNamudritAnubhAven
-----------------------------------------------------------------------------

jIvadravyame.n ananta aj~nAn aur kisIme.n sAnta aj~nAn hai – yah sab,
1anyathA ghaTit na hotA huA,
mokShame.n jIvake sadbhAvako pragaT karatA hai.. 37..
gAthA 38
anvayArthaH– [trividhen chetakabhAven] trividh chetakabhAv dvArA [ekaH jIvarAshiH] ek jIvarAshi
[karmaNA.n phalam] karmo.nke phalako, [ekaH tu] ek jIvarAshi [kArya.n] kAryako [ath] aur [ekaH]
ek jIvarAshi [j~nAnam] j~nAnako [chetayati] chetatI [–vedatI] hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. anyathA = anya prakArase; dUsarI rItise. [mokShame.n jIvakA astitva hI na rahatA ho to uparokta ATh
bhAv ghaTit ho hI nahI.n sakate. yadi mokShame.n jIvakA abhAv hI ho jAtA ho to, [1] pratyek dravya
dravyarUpase shAshvat hai–yah bAt kaise ghaTit hogI? [2] pratyek dravya nitya rahakar usame.n paryAyakA nAsh
hotA rahatA hai– yah bAt kaise ghaTit hogI? [3–6] pratyek dravya sarvadA anAgat paryAyase bhAvya, sarvadA
atIt paryAyase abhAvya, sarvadA parase shUnya aur sarvadA svase ashUnya hai– yah bAte.n kaise ghaTit ho.ngI?
[7] kisI jIvadravyame.n ananta j~nAn haie– yah bAt kaise ghaTit hogI? aur [8] kisI jIvadravyame.n sAnta
aj~nAn hai [arthAt jIvadravya nitya rahakar usame.n aj~nAnapariNAmakA anta AtA hai]– yah bAt kaise ghaTit
hogI? isaliye in ATh bhAvo.n dvArA mokShame.n jIvakA astitva siddha hotA hai.]
traNavidh chetakabhAvathI ko jIvarAshi ‘kArya’ne,
ko jIvarAshi ‘karmaphaL’ne, koI chete ‘j~nAn’ne. 38.