Page 52 of 264
PDF/HTML Page 81 of 293
single page version
tataHparapariNAmadyotamAnatvAdvayavahArakAlo nishchayenAnanyAshrito.api pratItyabhav ityabhi–dhIyate.
tadatrAstikAyasAmAnyaprarUpaNAyAmastikAyatvAbhAvAtsAkShAdanupanyasyamAno.api
[sA mAtrA api] aur vah parimAN [khalu] vAstavame.n [pudgaladravyeN vinA] pudgaladravyake nahI.n hotA;
[tasmAt] isaliye [kAlaH pratItyabhavaH] kAl AshritarUpase upajanevAlA hai [arthAt vyavahArakAl
parakA Ashray karake utpanna hotA hai aisA upachArase kahA jAtA hai].
rakhanevAle pramAN [–kAlaparimAN] binA sa.nbhavit nahI.n hotA; aur vah pramAN pudgaladravyake pariNAm
binA nishchit nahI.n hotA. isaliye, vyavahArakAl parake pariNAm dvArA j~nAt honeke kAraN – yadyapi
nishchayase vah anyake Ashrit nahI.n hai tathApi – AshritarUpase utpanna honevAlA [–parake avalambanase
upajanevAlA] kahA jAtA hai.
pa.nchAstikAyakI bhA.Nti lokarUpase pariNat hai– aisA, atyanta tIkShNa daShTise jAnA jA sakatA hai.
sAkShAt =sIdhA [kAlakA vistR^it sIdhA kathan shrI pravachanasArake dvitIy–shrutaska.ndhame.n kiyA gayA hai; isaliye
Page 53 of 264
PDF/HTML Page 82 of 293
single page version
pudgalo.n dvArA nishchit hotA hai. isaliye vyavahArakAlakI utpatti pudgalo.n dvArA hotI [upachArase]
kahI jAtI hai.
bhinna hai–aisA samajhanA. jis prakAr das ser pAnIke miTTImay gha.DekA mAp pAnI dvArA hotA hai
tathApi gha.DA miTTIkI hI paryAyarUp hai, pAnIkI paryAyarUp nahI.n hai, usI prakAr samay–nimeShAdi
vyavahArakAlakA mAp pudgal dvArA hotA hai tathApi vyavahArakAl kAladravyakI hI paryAyarUp hai,
pudgalakI paryAyarUp nahI.n hai.
padArtha avashya honA chAhiye. vah padArtha so kAladravya hai. kAladravya pariNamit honese vyavahArakAl
hotA hai aur vah vyavahArakAl pudgal dvArA mApA jAnese use upachArase parAshrit kahA jAtA hai.
pa.nchAstikAyakI bhA.Nti nishchayavyavahArarUp kAl bhI lokarUpase pariNat hai aisA sarvaj~no.nne dekhA hai aur
ati tIkShNa draShTi dvArA spaShTa samyak anumAn bhI ho sakatA hai.
upalabdhi nahI.n huI hai; us jIvAstikAyakA hI samyak shraddhAn, usIkA rAgAdise bhinnarUp bhedaj~nAn
aur usIme.n rAgAdivibhAvarUp samasta sa.nkalpa–vikalpajAlake tyAg dvArA sthir pariNati kartavya hai
.. 26..
Page 54 of 264
PDF/HTML Page 83 of 293
single page version
bhottA ya dehametto Na hi
bhoktA cha dehamAtro na hi mUrtaH karmasa.nyuktaH.. 27..
AtmA hi nishchayen bhAvaprANadhAraNAjjIvaH, vyavahAreN dravyaprANadhAraNAjjIvaH. nishchayen
pIThikA samApta huI.
bhoktA hai, [dehamAtraH] dehapramAN hai, [na hi mUrtaH] amUrta hai [cha] aur [karmasa.nyuktaH] karmasa.nyukta hai.
1. sopAdhi = upAdhi sahit; jisame.n parakI apekShA AtI ho aisA.
2. nishchayase chitshaktiko AtmAke sAth abhed hai aur vyavahArase bhed hai; isaliye nishchayase AtmA chitshaktisvarUp
kartA ane bhoktA, sharIrapramAN, karme yukta Che. 27.
Page 55 of 264
PDF/HTML Page 84 of 293
single page version
chaitanyapariNAmalakShaNenopayogenopalakShitatvAdupayogavisheShitaH. nishchayen bhAvakarmaNA.n, vyavahAreN
dravyakarmaNAmAsravaNaba.ndhanasa.nvaraNanirjaraNamokShaNeShu svayamIshatvAt prabhuH. nishchayen
paudgalikakarmanimittAtmapariNAmAnA.n, vyavahAreNAtmapariNAmanimittapaudgalikakarmaNA.n kartR^itvAtkartA.
nishchayenashubhAshubhakarmanimittasukhaduHkhapariNAmAnA.n, vyavahAreN shubhAshubhakarmasa.npAdi–teShTAniShTaviShayANA.n
bhoktR^itvAdbhoktA. nishchayen lokamAtro.api vishiShTAvagAhapariNAmashaktiyukta–tvAnnAmakarmanirvR^ittamaNu mahachcha
sharIramadhitiShThan vyavahAreN dehamAtraH. vyavahAreN karmabhiH sahaikatvapariNAmAnmUrto.api nishchayen
‘upayogalakShit’ hai; nishchayase bhAvakarmo.nke Asrav, ba.ndh, sa.nvar, nirjarA aur mokSha karaneme.n svaya.n Ish
[samartha] honese ‘prabhu’ hai, vyavahArase [asadbhUt vyavahAranayase] dravyakarmo.nke Asrav, ba.ndh, sa.nvar,
nirjarA aur mokSha karaneme.n svaya.n Ish honese ‘prabhu’ hai; nishchayase paudgalik karma jinakA nimitta hai
aise AtmapariNAmo.nkA kartR^itva honese ‘kartA’ hai, vyavahArase [asadbhUt vyavahAranayase] AtmapariNAm
jinakA nimitta hai aise paudgalik karmo.nkA kartR^itva honese ‘kartA’ hai; nishchayase shubhAshubh karma
jinakA nimitta hai aise sukhaduHkhapariNAmo.nkA bhoktR^itva honese ‘bhoktA’ hai, vyavahArase [asadbhUt
vyavahAranayase] shubhAshubh karmo.nse sa.npAdit [prApta] iShTAniShTa viShayo.nkA bhoktR^itva honese ‘bhoktA’ hai;
nishchayase lokapramAN hone par bhI, vishiShTa avagAhapariNAmakI shaktivAlA honese nAmakarmase rachit
ChoTe–ba.De sharIrame.n rahatA huA vyavahArase [sadbhUt vyavahAranayase] ‘dehapramAN’ hai; vyavahArase
[asadbhUt vyavahAranayase] karmo.nke sAth ekatvapariNAmake kAraN mUrta hone par bhI, nishchayase arUpI–
svabhAvavAlA honeke kAraN ‘amUrta’ hai;
2. sa.nsArI AtmA nishchayase nimittabhUt pudgalakarmo.nko anurUp aise naimittik Atma pariNAmo.nke sAth [arthAt
naimittik pudgalakarmo.nke sAth [arthAt dravyakarmo.nke sAth] sa.nyukta honese karmasa.nyukta hai.
Page 56 of 264
PDF/HTML Page 85 of 293
single page version
chaitanyapariNAmAnurUpapudgalapariNAmAtmabhiH karmabhiH sa.nyuktatvAtkarmasa.nyukta iti.. 27..
kammamalavippamukko uDDha.n
sa sarvaj~nAnadarshI labhate sukhamanindriyamana.ntam.. 28..
anurUp pudgalapariNAmAtmak karmo.nke sAth sa.nyukta honese ‘karmasa.nyukta’ hai.
nirUpaN prArambha karate hue is gAthAme.n sa.nsArasthit AtmAko jIv [arthAt jIvatvavAlA], chetayitA,
upayogalakShaNavAlA, prabhu, kartA ityAdi kahA hai. jIvatva, chetayitR^itva, upayog, prabhutva, kartR^itva,
ityAdikA vivaraN agalI gAthAo.nme.n AyegA.. 27..
[anindriyam] anindriy [sukham] sukhakA [labhate] anubhav karatA hai.
sarvaj~nadarshI te ana.nt ani.ndri sukhane anubhave. 28.
Page 57 of 264
PDF/HTML Page 86 of 293
single page version
AtmA hi paradravyatvAtkarmarajasA sAkalyen yasminnev kShaNe
svarUpabhUtatvAdamukto.ana.ntamatIndriya.n sukhamanubhavati. muktasya chAsya bhAvaprANadhAraNalakShaNa.n jIvatva.n,
chidrUpalakShaNa.n chetayitR^itva.n, chitpariNAmalakShaN upayogaH, nirvartitasamastAdhikArashaktimAtra.n prabhutva.n,
samastavastvasAdhAraNasvarUpanirvartanamAtra.n kartR^itva.n, svarUpabhUtasvAtankryalakShaNasukhopalambha–rUpa.n
bhoktR^itva.n, atItAna.ntarasharIraparimANAvagAhapariNAmarUpa.n
bhAvakarmANi tu
abhAv honese [vahA.N] sthir rahatA huA, kevalaj~nAn aur kevaladarshan [nij] svarUpabhUt honeke
kAraN unase na ChUTatA huA ananta atIndriy sukhakA anubhav karatA hai. us mukta AtmAko,
bhAvaprANadhAraN jisakA lakShaN
hotA hai; prApta kiye hue samasta [Atmik] adhikAro.nkI
svarUpabhUt svAta.nkrya jisakA lakShaN [–svarUp] hai aise sukhakI upalabdhirUp ‘bhoktR^itva’ hotA hai;
atIt anantar [–antim] sharIr pramAN avagAhapariNAmarUp ‘
svaya.n samartha hai isaliye vah prabhu hai.]
2. mukta AtmAkI avagAhanA charamasharIrapramAN hotI hai isaliye us antim sharIrakI apekShA lekar unako
3. vivikta = bhinna; rahita.
Page 58 of 264
PDF/HTML Page 87 of 293
single page version
vishvasyaikadesheShu krameN vyApriyamANA. yadA tu j~nAnAvaraNAdikarmasa.nparkaH praNashyati tadA parichChedyasya
vishvasya
deshame.n kramashaH vyApAr karatI huI vivartanako prApta hotI hai. kintu jab j~nAnAvaraNAdikarmo.nkA samparka
vinaShTa hotA hai, tab
abhAv], vAstavame.n nishchit [–niyat, achal] sarvaj~napanekI aur sarvadarshIpanekI upalabdhi hai. yahI,
dravyakarmo.nke nimittabhUt bhAvakarmo.nke kartR^itvakA vinAsh hai; yahI, vikArapUrvak anubhavake abhAvake kAraN
2. chidvivarta = chaitanyakA parivartan arthAt chaitanyakA ek viShayako Cho.Dkar anya viShayako jAnanerUp badalanA;
3. kUTastha = sarvakAl ek rUp rahanevAlI; achala. [j~nAnAvaraNAdikarmokA sambandha naShTa hone par kahI.n chitshakti
kAlake samasta j~neyo.nko jAnatI rahatI hai, isaliye use katha.nchit kUTastha kahA hai.]
4. aupAdhik = dravyakarmarUp upAdhike sAth sambandhavAle; jiname.n dravyakarmarUpI upAdhi nimitta hotI hai aise;
Page 59 of 264
PDF/HTML Page 88 of 293
single page version
chAnAdivivartakhedavichChittisusthitAna.ntachaitanyasyAtmanaH svata.ntrasvarUpAnubhUtilakShaNasukhasya bhoktR^i–
tvamiti.. 28..
pappodi suhamaNa.nta.n avvAbAdha.n sagamamutta.n.. 29..
prApnoti sukhamana.ntamavyAbAdha.n svakamamUrtam.. 29..
jisakA ananta chaitanya susthit huA hai aise AtmAko svata.ntrasvarUpAnubhUtilakShaN sukhakA [–svata.ntra
svarUpakI anubhUti jisakA lakShaN hai aise sukhakA] bhoktR^itva hai.. 28..
[avyAbAdham] avyAbAdh [ana.ntam] ananta [sukham] sukhako [prApnoti] upalabdha karatA hai.
dvArA] kramashaH kuCh–kuCh jAnatA hai aur dekhatA hai tathA parAshrit, mUrta [indriyAdi] ke sAth
sambandhavAlA, savyAbAdh [–bAdhA sahit] aur sAnta sukhakA anubhav karatA hai; kintu jab usake
karmaklesh samastarUpase vinAshako prApta hote hai.n tab, Atmashakti anargal [–nira.nkush] aur
asa.nkuchit honese, vah asahAyarUpase [–kisIkI sahAyatAke binA] svayamev yugapad sab [–
sarva dravyakShetrakAlabhAv] jAnatA hai aur dekhatA hai tathA svAshrit, mUrta [indriyAdi] ke sAth sambandha
rahit, avyAbAdh aur ananta sukhakA anubhav karatA hai. isaliye sab svayamev jAnane aur
dekhanevAle tathA svakIy sukhakA anubhavan karanevAle siddhako parase [kuChabhI] prayojan nahI.n hai.
svayamev chetak sarvaj~nAnI–sarvadarshI thAy Che,
ne nij amUrta ana.nt avyAbAdh sukhane anubhave. 29.
Page 60 of 264
PDF/HTML Page 89 of 293
single page version
AtmA hi j~nAnadarshanasukhasvabhAvaH sa.nsArAvasthAyAmanAdikarmakL^ieshasa.nkochitAtmashaktiH
sukhamanubhavati cha. yadA tvasya karmakL^ieshAH sAmastyen praNashyanti, tadA.anargalAsa.nkuchitAtma–
shaktirasahAyaH svayamev yugapatsamagra.n jAnAti pashyati, svapratyayamamUrtasa.nbaddhamavyAbAdhamana.nta.n sukh
manubhavati cha. tataH siddhasya samasta.n svayamev jAnataH pashyataH, sukhamanubhavatashcha sva.n, na pareN
prayojanamiti.. 29..
kAlame.n sarvaj~na nahI.n hai’ aisA kaho, to vah sa.nmat hI hai. kintu yadi ‘ tIno.n lokame.n aur tIno.n
kAlame.n sarvaj~na nahI.n hai ’ aisA kaho to ham pUChate hai.n ki vah tumane kaise jAnA? ydi tIno.n lokako
aur tIno.n kAlako sarvaj~na rahit tumane dekh–jAn liyA to tumhI.n sarvaj~na ho gaye, kyo.nki jo tIn
lok aur tIn kAlako jAne vahI sarvaj~na hai. aur yadi sarvaj~na rahit tIno.n lok aur tIno.n kAlako
tumane nahI.n dekhA–jAnA hai to phir ‘ tIn lok aur tIn kAlame.n sarvaj~na nahI.n hai ’ aisA tum kaise
kah sakate ho? is prakAr siddha hotA hai ki tumhArA kiyA huA sarvaj~nakA niShedh yogya nahI.n hai.
uShNatArUp pariNamit agni samasta dAhyako jalAtI hai, usI prakAr paripUrNa j~nAnarUp pariNamit
Page 61 of 264
PDF/HTML Page 90 of 293
single page version
so jIvo pANA puN balami.ndiyamAu ussAso.. 30..
sa jIvaH prANAH punarbalamindriyamAyuruchChavAsaH.. 30..
kAlame.n janma lene vAle jIvo.nko ] prApta nahI.n hotI tathApi sarvaj~natvashaktivAle nij AtmAkA spaShTa
anubhav is kShetrame.n is kAlame.n bhI ho sakatA hai.
yah shAstra adhyAtma shAstra honese yahA.N sarvaj~nasiddhikA vistAr nahI.n kiyA gayA hai; jij~nAsuko
prAN [indriyam] indriy, [balam] bal, [AyuH] Ayu tathA [uchChavAsaH] uchChvAs hai.
trikAl achChinna–sa.ntAnarUpase [aTUT dhArAse] dhAraN karatA hai isaliye sa.nsArIko jIvatva hai.
muktako [siddhako] to keval bhAvaprAN hI dhAraN honese jIvatva hai aisA samajhanA.. 30..
‘pudgalasAmAnya, pudgalasAmAnya, pudgalasAmAnya ’ aisI ekarUpatA–sadrashatA hotI hai ve dravyaprAN hai.n.]
je chAr prANe jIvato pUrve, jIve Che, jIvashe,
te jIv Che; ne prAN indriy–Ayu–bal–uchChvAs Che. 30.
Page 62 of 264
PDF/HTML Page 91 of 293
single page version
dhAraNAtsa.nsAriNo jIvatvam. muktasya tu kevalAnAmev bhAvaprANAnA.n dhAraNAttadavaseyamiti.. 30..
desehi.n asa.nkhAdA siy loga.n savvamAvaNNA.. 31..
kechittu aNAvaNNA michChAda.nsaNakasAyajogajudA.
vijudA ya tehi.n bahugA
deshairasa.nkhyAtAH syAlloka.n sarvamApannAH.. 31..
kechittu anApannA mithyAdarshanakaShAyayogayutAH.
viyutAshcha tairbahavaH siddhAH sa.nsAriNo jIvAH.. 32..
asa.nkhyAt pradeshavAle hai.n. [syAt sarvam lokam ApannAH] katipay katha.nchit samasta lokako prApta hote
hai.n [kechit tu] aur katipay [anApannAH] aprApta hote hai.n. [bahavaH jIvAH] anek [–ananta] jIv
[mithyAdarshanakaShAyayogayutAH] mithyAdarshan–kaShAy–yogasahit [sa.nsAriNaH] sa.nsArI hai.n [cha] aur
anek [–ananta jIv] [taiH viyutAH] mithyAdarshan–kaShAy–yogarahit [siddhAH] siddha hai.n.
je agurulaghuk ananta te–rUp sarva jIvo pariName;
saunA pradesh asa.nkhya; katipay lokavyApI hoy Che; 31.
avyApI Che katipay; valI nirdoSh siddha jIvo ghaNA;
mithyAtva–yog–kaShAyayut sa.nsArI jIv bahu jANavA. 32.
Page 63 of 264
PDF/HTML Page 92 of 293
single page version
aise un jIvo.nme.n katipay katha.nchit [kevalasamudghAtake kAraN] lokapUraN–avasthAke prakAr dvArA
samasta lokame.n vyApta hote hai.n aur katipay samasta lokame.n avyApta hote hai.n. aur un jIvo.nme.n jo
anAdi
jitanA hai.n. aur jIvake svakShetrake ChoTese ChoTe a.nsh karane par svabhAvase hI sadaiv asa.nkhya a.nsh hote hai.n,
isaliye jIv sadaiv aise asa.nkhya a.nsho.n jitanA hai.]
2. guN = a.nsh; avibhAg parichCheda. [jIvame.n agurulaghutva nAmakA svabhAv hai. vah svabhAv jIvako
[–a.nsh] kahe hai.n.]
3. kisI guName.n [arthAt guNakI paryAyame.n] a.nshakalpanA kI jAnepar, usakA jo ChoTese ChoTA [jaghanya mAtrArUp,
4. ShaTsthAnapatit vR^iddhihAni = Chah sthAname.n samAvesh pAnevAlI vR^iddhihAni; ShaTguN vR^iddhihAni.
Page 64 of 264
PDF/HTML Page 93 of 293
single page version
asa.nkhyeyAH. eva.nvidheShu teShu kechitkatha.nchillokapUraNAvasthAprakAreN sarvalokavyApinaH, kechittu
tadavyApin iti. ath ye teShu mithyAdarshanakaShAyayogairanAdisa.ntatipravR^ittairyuktAste sa.nsAriNaH, ye
vimuktAste siddhAH, te cha pratyeka.n bahav iti.. 31–32..
tah dehI dehattho sadehamitta.n pabhAsayadi.. 33..
tathA dehI dehasthaH svadehamAtra.n prabhAyasati.. 33..
pravAharUpase pravartamAn mithyAdarshan–kaShAy–yog sahit hai.n ve sa.nsArI hai.n, jo unase vimukta hai.n [arthAt
mithyAdarshan–kaShAy–yogase rahit hai.n] ve siddha hai.n; aur ve har prakArake jIv bahut hai.n [arthAt
sa.nsArI tathA siddha jIvo.nme.nse haraek prakArake jIv ananta hai.n].. 31–32..
[dehasthaH] dehame.n rahatA huA [svadehamAtra.n prabhAsayati] svadehapramAN prakAshit hotA hai.
jyam dUdhamA.n sthit padmarAgamaNi prakAshe dUdhane,
tyam dehamA.n sthit dehI dehapramAN vyApakatA lahe. 33.
Page 65 of 264
PDF/HTML Page 94 of 293
single page version
kShIre.agnisa.nyogAdudvalamAne tasya padmarAgaratnasya prabhAska.ndh udvalate punarnivishamAne nivishate cha, tathaiv
cha tatra sharIre vishiShTAhArAdivashAdutsarpati tasya jIvasya pradeshAH utsarpanti punarapasarpati apasarpanti
cha. yathaiv cha tatpadmarAgaratnamanyatra prabhUtakShIre kShipta.n svaprabhA–ska.ndhavistAreN tadvayApnoti prabhUtakShIra.n,
tathaiv hi jIvo.anyatra mahati sharIre.avatiShThamAnaH svapradeshavistAreN tadvayApnoti mahachCharIram. yathaiv cha
tatpadmarAgaratnamanyatra stokakShIre nikShipta.n svaprabhAska.ndhopasa.nhAreN tadvayApnoti stokakShIra.n, tathaiv cha
jIvo.anyatrANusharIre.avatiShThamAnaH
huA svapradesho.n dvArA us sharIrame.n vyApta hotA hai. aur jis prakAr agnike sa.nyogase us dUdhame.n
uphAn Ane par us padmarAgaratnake prabhAsamUhame.n uphAn AtA hai [arthAt vah vistArako vyApta hotA
hai] aur dUdh phir baiTh jAne par prabhAsamUh bhI baiTh jAtA hai, usI prakAr vishiShTa AhArAdike vash
us sharIrame.n vR^iddhi hone par us jIvake pradesh vistR^it hote hai.n aur sharIr phir sUkh jAne par pradesh
bhI sa.nkuchit ho jAte hai.n. punashcha, jis prakAr vah padmarAgaratna dUsare adhik dUdhame.n DAlA jAne par
svaprabhAsamUhake vistAr dvArA us adhik dUdhame.n vyApta hotA hai, usI prakAr jIv dUsare ba.De sharIrame.n
sthitiko prApta hone par svapradesho.nke vistAr dvArA us ba.De sharIrame.n vyApta hotA hai. aur jis
prakAr vah padmarAgaratna dUsare kam dUdhame.n DAlane par svaprabhAsamUhake sa.nkoch dvArA us tho.De dUdhame.n
samajhaneke liye ratna aur
samajhAneke hetu yahA.N ratnakI prabhAko ratnase abhinna kahA hai.
Page 66 of 264
PDF/HTML Page 95 of 293
single page version
ajjhavasANavisiTTho chiTThadi
adhyavasAnavishiShTashcheShTate malino rajomalaiH.. 34..
vyApta hotA hai, usI prakAr jIv anya ChoTe sharIrame.n sthitiko prApta hone par svapradesho.nke sa.nkoch
dvArA us ChoTe sharIrame.n vyApta hotA hai.
mithyAtvarAgAdi vikalpo.n dvArA upArjit jo sharIranAmakarma usase janit [arthAt us
sharIranAmakarmakA uday jisame.n nimitta hai aise] sa.nkochavistArake AdhInarUpase jIv sarvotkR^iShTa
avagAharUpase pariNamit hotA huA sahasrayojanapramAN mahAmatsyake sharIrame.n vyApta hotA hai, jaghanya
avagAharUpase pariNamit hotA huA utsedh ghanA.ngulake asa.nkhyAtave.n bhAg jitane labdhyaparyApta
sUkShmanigodake sharIrame.n vyApta hotA hai aur madhyam avagAharUpase pariNamit hotA huA madhyam sharIrame.n
vyApta hotA hai.. 33..
anvayArthaH–
usake sAth ek nahI.n hai; [adhyavasAnavishiShTaH] adhyavasAyavishiShTa vartatA huA [rajomalaiH malinaH]
rajamal [karmamal] dvArA malin honese [cheShTate] vah bhamaN karatA hai.
jIv vividh adhyavasAyayut, rajamaLamalin thaIne bhame. 34.
Page 67 of 264
PDF/HTML Page 96 of 293
single page version
krameNAnyeShvapi sharIreShu vartat iti tasya sarvatrAstitvam. na chaikasmin sharIre nIre kShIramivaikyen
sthito.api bhinnasvabhAvatvAtten sahaik iti tasya dehAtpR^ithagbhUtatvam. anAdi–
ba.ndhanopAdhivivartitavividhAdhyavasAyavishiShTatvAtanmUlakarmajAlamalImasatvAchcha cheShTamAnasyAtmanasta–
thAvidhAdhyavasAyakarmanirvartitetarasharIrapravesho bhavatIti tasya dehA.ntarasa.ncharaNakAraNopanyAs
iti..34..
te ho.nti bhiNNadehA siddhA vachigoyaramadIdA.. 35..
te bhavanti bhinnadehAH siddhA vAggocharamatItAH.. 35..
astitva hai. aur kisI ek sharIrame.n, pAnIme.n dUdhakI bhA.Nti ekarUpase rahane par bhI, bhinna svabhAvake
kAraN usake sAth ek [tadrUp] nahI.n hai; is prakAr use dehase pR^ithakpanA hai. anAdi ba.ndhanarUp
upAdhise vivartan [parivartan] pAnevAle vividh adhyavasAyo.nse vishiShTa honeke kAraN [–anek prakArake
adhyavasAyavAlA honeke kAraN] tathA ve adhyavasAy jisakA nimitta hai.n aise karmasamUhase malin honeke
kAraN bhramaN karate hue AtmAko tathAvidh adhyavasAyo.n tathA karmo.nse rache jAne vAle [–us prakArake
mithyAtvarAgAdirUp bhAvakarmo.n tathA dravyakarmo.nse rache jAne vAle] anya sharIrame.n pravesh hotA hai; is
prakAr use dehAntarame.n gaman honekA kAraN kahA gayA.. 34..
[bhinnadehAH] deharahit [vAggocharam atItAH] vachanagocharAtIt [siddhAH bhavanti] siddha
[siddhabhagavanta] hai.n.
jIvatva nahi ne sarvathA tadabhAv paN nahi jemane,
te siddha Che–je dehavirahit vachanaviShayAtIt Che. 35.
Page 68 of 264
PDF/HTML Page 97 of 293
single page version
nIrakShIrayorivaikyen vR^ittiH, yataste tatsa.nparkahetubhUtakaShAyayogaviprayogAdatI–
tAna.ntarasharIramAtrAvagAhapariNatatve.apyatya.ntabhinnadehAH. vAchA.n gocharamatItashcha tanmahimA, yataste
laukikaprANadhAraNama.ntareN sharIrasa.nba.ndhama.ntareN cha pariprAptanirupAdhisvarUpAH satata.n prat–pa.ntIti..35..
uppAdedi Na ki.nchi vi kAraNamavi teN Na sa hodi.. 36..
sadbhAv hai. aur unhe.n sharIrake sAth, nIrakShIrakI bhA.Nti, ekarUp
dvArA ve satat pratapate hai.n [–pratApavanta vartate hai.n].. 35..
2. atIt anantar = bhUt kAlakA sabase antim; charama. [siddhabhagavanto.nkI avagAhanA charamasharIrapramAN hone ke
atyanta deharahit hai.n.]
3. vachanagocharAtIt = vachanagocharatAko atikrAnta ; vachanaviShayAtIt; vachan–agochara.
Upaje nahI.n ko kAraNe te siddha tethI na kArya Che,
upajAvatA nathI kA.nI paN tethI na kAraN paN Thare. 36.
Page 69 of 264
PDF/HTML Page 98 of 293
single page version
utpAdayati na ki.nchidapi kAraNamapi ten na sa bhavati.. 36..
hyubhayakarmakShaye svayamutpadyamAno nAnyataH kutashchidutpadyat iti. yathaiv cha sa ev sa.nsArI
bhAvakarmarUpAmAtmapariNAmasa.ntati.n dravyakarmarUpA.n cha pudgalapariNAmasa.ntati.n kAryabhUtA.n kAraNabhUtatven
nirvartayan tAni tAni devamanuShyatiryagnArakarUpANi kAryANyutpAdayatyAtmano na tathA siddharUpamapIti.
siddho hyubhayakarmakShaye svayamAtmAnamutpAdayannAnyatki~nchidutpAdayati.. 36..
[anya kAryako] [na utpAdayati] utpanna nahI.n karate [ten] isaliye [saH] ve [kAraNam api]
kAraN bhI [na bhavati] nahI.n hai.n.
hai, usI prakAr siddharUpase bhI utpanna hotA hai–– aiesA nahI.n hai; [aur] siddha [–siddhabhagavAn]
vAstavame.n, dono.n karmo.n kA kShay hone par, svaya.n [siddharUpase] utpanna hote hue anya kisI kAraNase
[–bhAvakarmase yA dravyakarmase] utpanna nahI.n hote.
manuShya–tirya.nch–nArakake rUp apaneme.n utpanna karatA hai, usI prakAr siddhakA rUp bhI [apaneme.n] utpanna
karatA hai–– aiesA nahI.n hai; [aur] siddha vAstavame.n, dono.n karmo.nkA kShay hone par, svaya.n apaneko
[siddharUpase] utpanna karate hue anya kuCh bhI [bhAvadravyakarmasvarUp athavA devAdisvarUp kArya] utpanna
nahI.n karate.. 36..
Page 70 of 264
PDF/HTML Page 99 of 293
single page version
viNNANamaviNNANa.n Na vi jujjadi asadi sabbhAve.. 37..
vij~nAnamavij~nAna.n nApi yujyate asati sadbhAve.. 37..
svadravyeN sadA.ashUnyamiti, kvachijjIvadravye.ana.nta.n j~nAna.n kvachitsA.nta.n j~nAnamiti, kvachijjIvadravye.ana.nta.n
kvachitsA.ntamaj~nAnamiti–etadanyathA–
[shUnyam] shUnya, [itarat cha] ashUnya, [vij~nAnam] vij~nAn aur [avij~nAnam] avij~nAn [na api
yujyate] [jIvadravyame.n] ghaTit nahI.n ho sakate. [isaliye mokShame.n jIvakA sadbhAv hai hI.]
paryAyarUpase abhAvya [–na honeyogya] hai, [5] dravya anya dravyo.n se sadA shUnya hai, [6] dravya
svadravyase sadA ashUnya hai, [7]
vij~nAn, aNavij~nAn, shUnya, ashUnya–e ka.nI nav ghaTe. 37.
Page 71 of 264
PDF/HTML Page 100 of 293
single page version
chedayadi jIvarAsI chedagabhAveN tiviheNa.. 38..
chetayati jIvarAshishchetakabhAven trividhena.. 38..
jIvadravyame.n ananta aj~nAn aur kisIme.n sAnta aj~nAn hai – yah sab,
ek jIvarAshi [j~nAnam] j~nAnako [chetayati] chetatI [–vedatI] hai.
dravyarUpase shAshvat hai–yah bAt kaise ghaTit hogI? [2] pratyek dravya nitya rahakar usame.n paryAyakA nAsh
hotA rahatA hai– yah bAt kaise ghaTit hogI? [3–6] pratyek dravya sarvadA anAgat paryAyase bhAvya, sarvadA
atIt paryAyase abhAvya, sarvadA parase shUnya aur sarvadA svase ashUnya hai– yah bAte.n kaise ghaTit ho.ngI?
[7] kisI jIvadravyame.n ananta j~nAn haie– yah bAt kaise ghaTit hogI? aur [8] kisI jIvadravyame.n sAnta
aj~nAn hai [arthAt jIvadravya nitya rahakar usame.n aj~nAnapariNAmakA anta AtA hai]– yah bAt kaise ghaTit
hogI? isaliye in ATh bhAvo.n dvArA mokShame.n jIvakA astitva siddha hotA hai.]
ko jIvarAshi ‘karmaphaL’ne, koI chete ‘j~nAn’ne. 38.