Panchastikay Sangrah-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 39-52.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 15

 

Page 72 of 264
PDF/HTML Page 101 of 293
single page version

72
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
chetakasvabhAven prakR^iShTataravIryA.ntarAyAvasAditakAryakAraNasAmarthyAH sukhaduHkharUpa.n karmaphalamev prAdhAnyen
chetaya.nte. anye tu prakR^iShTataramohamalImasenApi prakR^iShTaj~nAnAvaraNamudritAnubhAven chetak–svabhAven
manAgvIryA.ntarAyakShayopashamAsAditakAryakAraNasAmarthyAH sukhaduHkharUpakarmaphalAnubhavan–sa.nvalitamapi
kAryamev prAdhAnyen chetaya.nte. anyatare
tu prakShAlitasakalamohakala~N.hken samuchChinna–
kR^itsnaj~nAnAvaraNatayAtya.ntamunmudritasamastAnubhAven chetakasvabhAven samastavIryA.ntarAyakShayAsAditAna.nt–
vIryA api nirjIrNakarmaphalatvAdatya.nt–
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, 1chetayitR^itvaguNakI vyAkhyA hai.
koI chetayitA arthAt AtmA to, jo ati prakR^iShTa mohase malin hai aur jisakA prabhAv
[shakti] ati prakR^iShTa j~nAnAvaraNase mu.Nd gayA hai aise chetak–svabhAv dvArA sukhaduHkharUp ‘karmaphal’ ko
hI pradhAnataH chetate hai.n, kyo.nki unakA ati prakR^iShTa vIryAntarAyase kArya karanekA [–karmachetanArUp
pariNamit honekA] sAmarthya naShTa gayA hai.
dUsare chetayitA arthAt AtmA, jo ati prakR^iShTa mohase malin Che aur jisakA prabhAv 2prakR^iShTa
j~nAnAvaraNase mu.Nd gayA hai aise chetakasvabhAv dvArA – bhale hI sukhaduHkharUp karmaphalake anubhavase
mishritarUpasee bhI – ‘kArya’ ko hI pradhAnataH chetate hai.n, kyo.nki unho.nne alpa vIryA.ntarAyake kShayopashamase
3kArya karanekA sAmarthya prApta kiyA hai.
aur dUsare chetayitA arthAt AtmA, jisame.nse sakal mohakala.nk dhul gayA hai tathA samasta
j~nAnAvaraNake vinAshake kAraN jisakA samasta prabhAv atyanta vikasit ho gayA hai aise chetakasvabhAv
--------------------------------------------------------------------------

1. chetayitR^itva = chetayitApanA; chetanevAlApanA ; chetakapanA.

2. karmachetanAvAle jIvako j~nAnAvaraN ‘prakR^iShTa’ hotA hai aur karmaphalachetanAvAleko ‘ati prakR^iShTa’ hotA hai.

3. kArya = [jIv dvArA] kiyA jAtA ho vah; ichChApUrvak iShTAniShTa vikalparUp karma. [jin jIvo.nko vIryakA
kinchat vikAs huA hai unako karmachetanArUpase pariNamit sAmarthya pragaT huA hai isaliye ve mukhyataH
karmachetanArUpase pariNamit hote hai.n. vah karmachetanA karmaphalachetanAse mishrit hotI hai.]

Page 73 of 264
PDF/HTML Page 102 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
73
kR^itakR^ityatvAchcha svato.avyatiriktasvAbhAvikasukha.n j~nAnamev chetaya.nt iti.. 38..
savve khalu kammaphala.n thAvarakAyA tasA hi kajjajuda.n.
pANittamadikka.ntA
NANa.n vi.nda.nti te jIvA.. 39..
sarve khalu karmaphala.n sthAvarakAyAstrasA hi kAryayutam.
prANitvamatikrA.ntAH j~nAna.n vi.ndanti te jIvAH.. 39..
-----------------------------------------------------------------------------

dvArA ‘j~nAn’ ko hI – ki jo j~nAn apanese
1avyatirikta svAbhAvik sukhavAlA hai usIko –chetate
hai.n, kyo.nki unho.nne samasta vIryA.ntarAyake kShayase ananta vIryako prApta kiyA hai isaliye unako [vikArI
sukhaduHkharUp] karmaphal nirjarit ho gayA hai aur atyanta
2kR^itakR^ityapanA huA hai [arthAt kuCh bhI
karanA leshamAtra bhI nahI.n rahA hai].. 38..
gAthA 39
anvayArthaH– [sarve sthAvarakAyAH] sarva sthAvar jIvasamUh [khalu] vAstavame.n [karmaphala.n]
karmaphalako vedate hai.n, [trasAH] tras [hi] vAstavame.n [kAryayutam] kAryasahit karmaphalako vedate hai.n
aur [prANitvam atikrA.ntAH] jo prANitvakA [–prANo.nkA] atikram kar gaye hai.n [te jIvAH] ve jIv
[j~nAna.n] j~nAnako [vi.ndanti] vedate hai.n.
TIkAH– yahA.N, kaun kyA chetatA hai [arthAt kis jIvako kaunasI chetanA hotI hai] vah kahA
hai.
chetatA hai, anubhav karatA hai, upalabdha karatA hai aur vedatA hai –ye ekArtha hai.n [arthAt yah sab
shabda ek arthavAle hai.n], kyo.nki chetanA, anubhUti, upalabdhi aur vedanAkA ek artha hai. vahA.N, sthAvar
--------------------------------------------------------------------------
1. avyatirikta = abhinna. [svAbhAvik sukh j~nAnase abhinna hai isaliye j~nAnachetanA svAbhAvik sukhake sa.nchetan–
anubhavan–sahit hI hotI hai.]

2. kR^itakR^itya = kR^itakArya. [paripUrNa j~nAnavAle AtmA atyanta kR^itakArya hai.n isaliye, yadyapi unhe.n ana.nt vIrya pragaT
huA hai tathApi, unakA vIrya kAryachetanAko [karmachetanAko] nahI.n rachatA, [aur vikArI sukhaduHkh vinaShTa ho gaye
hai.n isaliye unakA vIrya karmaphal chetaneAko bhI nahI.n rachatA,] j~nAnachetanAko hI rachatA hai.]
vede karamaphal sthAvaro, tras kAryayut phal anubhave,
prANitvathI atikrAnta je te jIv vede j~nAnane. 39.

Page 74 of 264
PDF/HTML Page 103 of 293
single page version

74
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
atra kaH ki.n chetayat ityuktam.

chetaya.nte anubhavanti upalabha.nte vi.nda.ntItyekArthAshchetanAnubhUtyupalabdhivedanAnAmekArthatvAt. tatra sthAvarAH
karmaphala.n chetaya.nte, trasAH kArya.n chetaya.nte, kevalaj~nAninoj~nAna.n chetaya.nt iti.. 39..
athopayogaguNavyAkhyAnam.
uvaogo khalu duviho NANeN ya da.nsaNeN sa.njutto.
jIvassa savvakAla.n aNaNNabhUda.n viyANIhi.. 40..
upayogaH khalu dvividho j~nAnen cha darshanen sa.nyuktaH.
jIvasya sarvakAlamananyabhUta.n vijAnIhi.. 40..
-----------------------------------------------------------------------------

karmaphalako chetate hai.n, tras kAryako chetate hai.n, kevalaj~nAnI j~nAnako chetate hai.n.
bhAvArthaH– pA.Nch prakArake sthAvar jIv avyakta sukhaduHkhAnubhavarUp shubhAshubhakarmaphalako chetate hai.n.
dvIindriy Adi tras jIv usI karmaphalako ichChApUrvak iShTAniShTa vikalparUp kArya sahit chetate hai.n.
1paripUrNa j~nAnavanta bhagavanta [ananta saukhya sahit] j~nAnako hI chetate hai.n.. 39..
ab upayogaguNakA vyAkhyAn hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. yahA paripUrNa j~nAnachetanAkI vivakShA honese, kevalIbhagavanto.n aur siddhabhagavanto.nko hI j~nAnachetanA kahI gaI
hai. A.nshik j~nAnachetanAkI vivakShAse to muni, shrAvak tathA avirat samyagdraShTiko bhI j~nAnachetanA kahI jA
sakatI haie; unakA yahA.N niShedh nahI.n samajhanA, mAtra vivakShAbhed hai aisA samajhanA chAhiye.
Che j~nAn ne darshan sahit upayog yugal prakArano;
jIvadravyane te sarva kAL ananyarUpe jANavo. 40
.

Page 75 of 264
PDF/HTML Page 104 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
75
AtmanashchaitanyAnuvidhAyI pariNAm upayogaH. so.api dvividhaH–j~nAnopayogo darshano–payogashcha. tatra
visheShagrAhi j~nAna.n, sAmAnyagrAhi darshanam. upayogashcha sarvadA jIvAdapR^ithagbhUt ev,
ekAstitvanirvR^ittatvAditi.. 40..

AbhiNisudodhimaNakevalANi NANANi pa.nchabheyANi.
kumadisudavibha.ngANi ya tiNNi vi NANehi.n sa.njutte.. 41..
AbhinibodhikashrutAvadhimanaHparyayakevalAni j~nAnAni pa~nchabhedAni.
kumatishrutavibha~N.hgAni cha trINyapi j~nAnaiH sa.nyuktAni.. 41..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 40
anvayArthaH– [j~nAnen cha darshanen sa.nyuktaH] j~nAn aur darshanase sa.nyukta aisA [khalu dvividhaH]
vAstavame.n do prakArakA [upayogaH] upayog [jIvasya] jIvako [sarvakAlam] sarva kAl [ananyabhUta.n]
ananyarUpase [vijAnIhi] jAno.
TIkAH– AtmakA chaitanya–anuvidhAyI [arthAt chaitanyakA anusaraN karanevAlA] pariNAm so
upayog hai. vah bhI doe prakArakA hai–j~nAnopayog aur darshanopayoga. vahA.N, visheShako grahaN karanevAlA
j~nAn hai aur sAmAnyako grahaN karanevAlA darshan hai [arthAt visheSh jisame.n pratibhAsit ho vah j~nAn
hai aur sAmAnya jisame.n pratibhAsit ho vah darshan hai]. aur upayog sarvadA jIvase
apR^ithagbhUt hI
hai, kyo.nki ek astitvase rachit hai.. 40..
gAthA 41
anvayArthaH– [AbhinibodhikashrutAvadhimanaHparyayakevalAni] Abhinibodhik [–mati], shrut, avadhi,
manaHparyay aur keval–[j~nAnAni pa~nchabhedAni] is prakAr j~nAnake pA.Nch bhed hai.n; [kumatishrutavibha~N.hgAni cha]
aur kumati, kushrut aur vibha.ng–[trINi api] yah tIn [aj~nAn] bhI [j~nAnaiH] [pA.Nch] j~nAnake sAth
[sa.nyuktAni] sa.nyukta kiye gaye hai.n. [is prakAr j~nAnopayogake ATh bhed hai.n.]
--------------------------------------------------------------------------
apR^ithagbhUt = abhinna. [upayog sadaiv jIvase abhinna hI hai, kyo.nki ve ek astitvase niShpanna hai.
mati, shrut, avadhi, manaH, keval–pA.nch bhedo j~nAnanA;
kumati, kushrut, vibha.ng–traN paN j~nAn sAthe jo.DvA.n. 41.

Page 76 of 264
PDF/HTML Page 105 of 293
single page version

76
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
j~nAnopayogavisheShANA.n nAmasvarUpAbhidhAnametat.
tatrAbhinibodhikaj~nAna.n shrutaj~nAnamavadhij~nAna.n manaHparyayaj~nAna.n kevalaj~nAna.n kumatij~nAna.n kushrut–j~nAna.n
vibha~N.hgaj~nAnamiti nAmAbhidhAnam. AtmA hyana.ntasarvAtmapradeshavyApivishuddha j~nAnasAmAnyAtmA. sa
khalvanAdij~nAnAvaraNakarmAvachChannapradeshaH san, yattadAvaraNakShayopashamAdindri–yAnindriyAvalambAchcha
mUrtAmUrtadravya.n vikala.n visheSheNAvabudhyate tadAbhinibodhikaj~nAnam, yattadA–
varaNakShayopashamAdanindriyAvala.nbAchcha mUrtAmUrtadravya.n vikala.n visheSheNAvabudhyate tat shrutaj~nAnam,
yattadAvaraNakShayopashamAdev mUrtadravya.n vikala.n visheSheNAvabudhyate tadavadhij~nAnam, yattadA–varaNakShayopashamAdev
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, j~nAnopayogake bhedo.nke nAm aur svarUpakA kathan hai.
vahA.N, [1] Abhinibodhikaj~nAn, [2] shrutaj~nAn, [3] avadhij~nAn, [4] manaHparyayaj~nAn, [5]
kevalaj~nAn, [6] kumatij~nAn, [7] kushrutaj~nAn aur [8] vibha.ngaj~nAn–is prakAr [j~nAnopayogake
bhedo.nke] nAmakA kathan hai.
[ab unake svarUpakA kathan kiyA jAtA haiH–] AtmA vAstavame.n ananta, sarva Atmapradesho.nme.n
vyApak, vishuddha j~nAnasAmAnyasvarUp hai. vah [AtmA] vAstavame.n anAdi j~nAnAvaraNakarmase AchChAdit
pradeshavAlA vartatA huA, [1] us prakArake [arthAt matij~nAnake] AvaraNake kShayopashamase aur
indriy–manake avalambanase mUrta–amUrta dravyakA
1vikalarUpase 2visheShataH avabodhan karatA hai vah
Abhinibodhikaj~nAn hai, [2] us prakArake [arthAt shrutaj~nAnake] AvaraNake kShayopashamase aur manake
avalambanase mUrta–amUrta dravyakA vikalarUpase visheShataH avabodhan karatA hai vah shrutaj~nAn hai, [3] us
prakArake AvaraNake kShayopashamase hI mUrta dravyakA vikalarUpase visheShataH avabodhan karatA hai vah
avadhij~nAn hai, [4] us prakArake AvaraNake kShayopashamase hI paramanogat [–dUsaro.nke manake sAth
sambandhavAle] mUrta dravyakA vikalarUpase visheShataH avabodhan karatA hai vah manaHparyayaj~nAn hai, [5]
samasta AvaraNake atyanta kShayase, keval hI [–AtmA akelA hI], mUrta–amUrta dravyakA sakalarUpase
--------------------------------------------------------------------------
1. vikalarUpase = apUrNarUpase; a.nshataH.

2. visheShataH avabodhan karanA = jAnanA. [visheSh avabodh arthAt visheSh pratibhAs so j~nAn hai.]

Page 77 of 264
PDF/HTML Page 106 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
77
paramanogata.n mUrtadravya.n vikala.n visheSheNAvabudhyate tanmanaHparyayaj~nAnam, yatsakalAvaraNAtya.ntakShaye
keval ev mUrtAmUrtadravya.n sakala.n visheSheNAvabudhyate tatsvAbhAvika.n kevalaj~nAnam.
mithyAdarshanodayasahacharitamAbhinibodhikaj~nAnamev kumatij~nAnam, mithyAdarshanoday–sahacharita.n
shrutaj~nAnamev kushrutaj~nAnam, mithyAdarshanodayasahacharitamavadhij~nAnamev vibha~N.hgaj~nAnamiti svarUpAbhidhAnam.
ittha.n matij~nAnAdij~nAnopayogAShTaka.n vyAkhyAtam.. 41..
-----------------------------------------------------------------------------
visheShataH avabodhan karatA hai vah svAbhAvik kevalaj~nAn hai, [6] mithyAdarshanake udayake sAthakA
Abhinibodhikaj~nAn hI kumatij~nAn hai, [7] mithyAdarshanake udayake sAthakA shrutaj~nAn hI kushrutaj~nAn hai,
[8] mithyAdarshanake udayake sAthakA avadhij~nAn hI vibha.ngaj~nAn hai. – is prakAr [j~nAnopayogake
bhedo.nke] svarUpakA kathan hai.
is prakAr matij~nAnAdi ATh j~nAnopayogo.nkA vyAkhyAn kiyA gayA.
bhAvArthaH– pratham to, nimnAnusAr pA.Nch j~nAno.nkA svarUp haiH–

nishchayanayase akhaNDa–ek–vishuddhaj~nAnamay aisA yah AtmA vyavahAranayase sa.nsArAvasthAme.n karmAvR^itta
vartatA huA, matij~nAnAvaraNakA kShayopasham hone par, pA.Nch indriyo.n aur manase mUrta–amUrta vastuko
vikalparUpase jo jAnatA hai vah matij~nAn hai. vah tIn prakArakA haiH upalabdhirUp, bhAvanArUp aur
upayogarUpa. matij~nAnAvaraNake kShayopashamase janit arthagrahaNashakti [–padArthako jAnanekI shakti] vah
upalabdhi hai, jAne hue padArthakA punaH punaH chi.ntan vah bhAvanA hai aur ‘yah kAlA hai,’ ‘yah pIlA hai
’ ityAdirUpase arthagrahaNavyApAr [–padArthako jAnanekA vyApAr] vah upayog hai. usI prakAr vah
[matij~nAn] avagrah, IhA, avAy aur dhAraNArUp bhedo.n dvArA athavA koShThabuddhi, bIjabuddhi,
padAnusArIbuddhi tathA sa.nbhinnashrotR^itAbuddhi aise bhedo.n dvArA chAr prakArakA hai. [yahA.N, aisA tAtparya grahaN
karanA chAhiye ki nirvikAr shuddha anubhUtike prati abhimukh jo matij~nAn vahI upAdeyabhUt ananta
sukhakA sAdhak honese nishchayase upAdey hai, usake sAdhanabhUt bahira.ng matij~nAn to vyavahArase upAdey
hai.]

Page 78 of 264
PDF/HTML Page 107 of 293
single page version

78
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
vahI pUrvokta AtmA, shrutaj~nAnAvaraNakA kShayopasham hone par, mUrta–amUrta vastuko parokSharUpase jo
jAnatA hai use j~nAnI shrutaj~nAn kahate hai.n. vah labdhirUp aur bhAvanArUp haie tathA upayogarUp aur
nayarUp hai. ‘upayog’ shabdase yahA.N vastuko grahaN karanevAlA pramAN samajhanA chAhiye arthAt sampUrNa
vastuko jAnanevAlA j~nAn samajhanA chAhiye aur ‘nay’ shabdase vastuke [guNaparyAyarUp] ek deshako
grahaN karanevAlA aisA j~nAtAkA abhiprAy samajhanA chAhiye. [yahA.N aisA tAtparya grahaN karanA chAhiye
ki vishuddhaj~nAnadarshan jisakA svabhAv hai aise shuddha Atmatattvake samyak shraddhAn–j~nAn–anucharaNarUp
abhedaratnatrayAtmak jo bhAvashrut vahI upAdeyabhUt paramAtmatattvakA sAdhak honese nishchayase upAdey hai
kintu usake sAdhanabhUt bahira.ng shrutaj~nAn to vyavahArase upAdey hai.]
yah AtmA, avadhij~nAnAvaraNakA kShayopasham hone par, mUrta vastuko jo pratyakSharUpase jAnatA hai
vah avadhij~nAn hai. vah avadhij~nAn labdhirUp tathA upayogarUp aisA do prakArakA jAnanA. athavA
avadhij~nAn deshAvadhi, paramAvadhi aur sarvAvadhi aise bhedo.n dvArA tIn prakArase hai. usame.n, paramAvadhi aur
sarvAvadhi chaitanyake uChalanese bharapUr AnandarUp paramasukhAmR^itake rasAsvAdarUp samarasIbhAvase pariNat
charamadehI tapodhano.nko hotA hai. tIno.n prakArake avadhij~nAn nishchayase vishiShTa samyaktvAdi guNase hote
hai.n. devo.n aur nArako.nke honevAle bhavapratyayI jo avadhij~nAn vah niyamase deshAvadhi hI hotA hai.

yah AtmA, manaHparyayaj~nAnAvaraNakA kShayopasham hone par, paramanogat mUrta vastuko jo
pratyakSharUpase jAnatA hai vah manaHparyayaj~nAn hai. R^ijumati aur vipulamati aise bhedo.n dvArA manaHparyayaj~nAn
do prakArakA hai. vahA.N, vipulamati manaHparyayaj~nAn parake manavachanakAy sambandhI padArtho.nko, vakra tathA
avakra dono.nko, jAnatA hai aur R^ijumati manaHparyayaj~nAn to R^ijuko [avakrako] hI jAnatA hai.
nirvikAr AtmAkI upalabdhi aur bhAvanA sahit charamadehI muniyo.nko vipulamati manaHparyayaj~nAn hotA
hai. yah dono.n manaHparyayaj~nAn vItarAg Atmatattvake samyak shraddhAn–j~nAn–anuShThAnakI bhAvanA sahit,
pandrah pramAd rahit apramatta muniko upayogame.n–vishuddha pariNAmame.n–utpanna hote hai.n. yahA.N manaHparyayaj~nAnake
utpAdakAlame.n hI apramattapanekA niyam hai, phir pramattapaneme.n bhI vah sa.nbhavit hotA hai.

Page 79 of 264
PDF/HTML Page 108 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
79
da.nsaNamavi chakkhujuda.n achakkhujudamavi ya ohiNA sahiya.n.
aNidhaNamaNa.ntavisaya.n kevaliya.n chAvi paNNatta.n.. 42..
-----------------------------------------------------------------------------
jo j~nAn ghaTapaTAdi j~ney padArtho.nkA avalamban lekar utpanna nahI.n hotA vah kevalaj~nAn hai. vah
shrutaj~nAnasvarUp bhI nahI.n hai. yadyapi divyadhvanikAlame.n usake AdhArase gaNadharadev Adiko shrutaj~nAn
pariNamit hotA hai tathApi vah shrutaj~nAn gaNadharadev Adiko hI hotA hai, kevalIbhagavanto.nko to
kevalaj~nAn hI hotA hai. punashcha, kevalIbhagavanto.nko shrutaj~nAn nahI.n hai itanA hI nahI.n, kintu unhe.n
j~nAn–aj~nAn bhI nahI.n hai arthAt unhe.n kisI viShayakA j~nAn tathA kisI viShayakA aj~nAn ho aisA bhI
nahI.n hai – sarva viShayo.nkA j~nAn hI hotA hai; athavA, unhe.n mati–j~nAnAdi anek bhedavAlA j~nAn nahI.n
hai – ek kevalaj~nAn hI hai.
yahA.N jo pA.Nch j~nAno.nkA varNan kiyA gayA hai vah vyavahArase kiyA gayA hai. nishchayase to bAdal
rahit sUryakI bhA.Nti AtmA akhaNDa–ek–j~nAn–pratibhAsamay hI hai.
ab aj~nAnatrayake sambandhame.n kahate hai.nH–
mithyAtva dvArA arthAt bhAv–AvaraN dvArA aj~nAn [–kumatij~nAn, kushrutaj~nAn tathA vibha.ngaj~nAn]
aur aviratibhAv hotA hai tathA j~neyakA avalamban lenese [–j~ney sambandhI vichAr athavA j~nAn
karanese] us–us kAl duHnay aur duHpramAN hote hai.n. [mithyAdarshanake sadbhAvame.n vartatA huA
matij~nAn vah kumatij~nAn hai, shrutaj~nAn vah kushrutaj~nAn hai, avadhij~nAn vah vibha.ngaj~nAn hai; usake
sadbhAvame.n vartate hue nay ve duHnay hai.n aur pramAN vah duHpramAN hai.] isaliye aisA bhAvArtha samajhanA
chAhiye ki nirvikAr shuddha AtmAkI anubhUtisvarUp nishchay samyaktva upAdeyahai.
is prakAr j~nAnopayogakA varNan kiyA gayA.. 41..
--------------------------------------------------------------------------
darshan taNA chakShu–achakShurUp, avadhirUp ne
niHsImaviShay anidhan kevaLarUp bhed kahel Che. 42.

Page 80 of 264
PDF/HTML Page 109 of 293
single page version

80
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
darshanamapi chakShuryutamachakShuryutamapi chAvadhinA sahitam.
anidhanamana.ntaviShaya.n kaivalya.n chApi praj~naptam.. 42..
darshanopayogavisheShANA.n nAmasvarUpAbhidhAnametat.
chakShurdarshanamachakShurdarshanamavadhidarshana.n kevaladarshanamiti nAmAbhidhAnam. AtmA hyana.nt–
sarvAtmapradeshavyApivishuddhadarshanasAmAnyAtmA. sa khalvanAdidarshanAvaraNakarmAvachChannapradeshaH san,
yattadAvaraNakShayopashamAchchakShurindriyAvalambAchcha mUrtadravya.n vikala.n sAmAnye
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 42
anvayArthaH– [darshanam api] darshan bhI [chakShuryutam] chakShudarshan, [achakShuryutam api cha]
achakShudarshan, [avadhinA sahitam] avadhidarshan [cha api] aur [ana.ntaviShayam] ananta jisakA viShay
hai aisA [anidhanam] avinAshI [kaivalya.n] kevaladarshan [praj~naptam] – aise chAr bhedavAlA kahA hai.
TIkAH– yah, darshanopayogake bhedo.nke nAm aur svarUpakA kathan hai.
[1] chakShudarshan, [2] achakShudarshan, [3] avadhidarshan aur [4] kevaladarshan – is prakAr
[darshanopayogake bhedo.nke] nAmakA kathan hai.
[ab usake svarUpakA kathan kiyA jAtA haiH–] AtmA vAstavame.n ananta, sarva Atmapradesho.nme.n
vyApak, vishuddha darshanasAmAnyasvarUp hai. vah [AtmA] vAstavame.n anAdi darshanAvaraNakarmase AchChAdit
pradesho.nvAlA vartatA huA, [1] us prakArake [arthAt chakShudarshanake] AvaraNake kShayopashamase aur chakShu–
indriyake avalambanase mUrta dravyako vikalarUpase
1sAmAnyataH avabodhan karatA hai
--------------------------------------------------------------------------
1. sAmAnyataH avabodhan karanA = dekhanA. [sAmAnya avabodh arthAt sAmAnya pratibhAs vah darshan hai.]

Page 81 of 264
PDF/HTML Page 110 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
81
nAvabudhyate tachchakShurdarshanam, yattadAvaraNakShayopashamAchchakShurvarjitetarachaturindriyAnindriyAvalambAchcha mUrtA–
mUrtadravya.n vikala.n sAmAnyenAvabudhyate tadachakShurdarshanam, yattadAvaraNakShayopashamAdev mUrtadravya.n vikala.n
sAmAnyenAvabudhyate tadavadhidarshanam, yatsakalAvaraNAtya.ntakShaye keval ev mUrtAmUrtadravya.n sakala.n
sAmAnyenAvabudhyate tatsvAbhAvika.n kevaladarshanamiti svarUpAbhidhAnam.. 42..
Na viyappadi NANAdo NANI NANANi ho.nti NegANi.
tamhA du vissarUva.n bhaNiya.n daviyatti NANIhi.n.. 43..
na vikalpyate j~nAnAt j~nAnI j~nAnAni bhava.ntyanekAni.
tasmAttu vishvarUpa.n bhaNita.n dravyamiti j~nAnibhiH.. 43..
ekasyAtmano.anekaj~nAnAtmakatvasamarthanametat.
na tAvajj~nAnI j~nAnAtpR^ithagbhavati, dvayorapyekAstitvanirvR^ittatvenaikadravyatvAt,
-----------------------------------------------------------------------------

vah chakShudarshan hai, [2] us prakArake AvaraNake kShayopashamase tathA chakShuke atirikta sheSh chAr indrayo.n.n.n
aur manake avalambanase mUrta–amUrta dravyako vikarUpase sAmAnyataH avabodhan karatA hai vah achakShudarshan
haie, [3] us prakArake AvaraNake kShayopashamase hI mUrta dravyako vikarUpase sAmAnyataH avabodhan karatA
hai vah avadhidarshan hai, [4] samasta AvaraNake atyanta kShayase, keval hI [–AtmA akelA hI],
mUrta–amUrta dravyako sakalarUpasee sAmAnyataH avabodhan karatA hai vah svAbhAvik kevaladarshan hai. –is
prakAr [darshanopayogake bhedo.nke] svarUpakA kathan hai.. 42..
gAthA 43
anvayArthaH– [j~nAnAt] j~nAnase [j~nAnI na vikalpyate] j~nAnIkA [–AtmAkA] bhed nahI.n kiyA
jAtA; [j~nAnAni anekAni bhava.nti] tathApi j~nAn anek hai. [tasmAt tu] isaliye to [j~nAnibhiH]
j~nAniyo.nne [dravya.n] dravyako [vishvarUpam iti bhaNitam] vishvarUp [–anekarUp] kahA hai.
TIkAH– ek AtmA anek j~nAnAtmak honekA yah samarthan hai.
pratham to j~nAnI [–AtmA] j~nAnase pR^ithak nahI.n hai; kyo.nki donoe.n ek astitvase rachit honese
--------------------------------------------------------------------------
Che j~nAnathI nahi bhinna j~nAnI, j~nAn toy anek Che;
te kAraNe to vishvarUp kahyu.n daravane j~nAnIe. 43.

Page 82 of 264
PDF/HTML Page 111 of 293
single page version

82
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dvayorapyabhinnapradeshatvenaikakShetratvAt, dvayorapyekasamayanirvR^ittatvenaikakAlatvAt, dvayorapyekasvabhAv–
tvenaikabhAvatvAt. na chaivamuchyamAnepyekasminnAtmanyAbhinibodhikAdInyanekAni j~nAnAni virudhya.nte,
dravyasya vishvarUpatvAt. dravya.n hi sahakramapravR^ittAna.ntaguNaparyAyAdhAratayAna.ntarUpatvAdekamapi vishva–
rUpamabhidhIyat iti.. 43..
jadi havadi davvamaNNa.n guNado ya guNA ya davvado aNNe.
davvANa.ntiyamadhavA
davvAbhAva.n pakuvva.nti.. 44..
yadi bhavati dravyamanyadguNatashcha guNAshcha dravyato.anye.
dravyAna.ntyamathavA dravyAbhAva.n prakR^irvanti.. 44..
dravyasya guNebhyo bhede, guNAnA.n cha dravyAdbhede doShopanyAso.ayam.
-----------------------------------------------------------------------------

dono.nko ekadravyapanA hai, dono.nke abhinna pradesh honese dono.nko ekakShetrapanA hai, dono.n ek samayamee.n rache
jAte honese dono.nko ekakAlapanA hai, dono.nkA ek svabhAv honese dono.nko ekabhAvapanA hai. kintu
aisA kahA jAne par bhI, ek AtmAme.n Abhinibodhik [–mati] Adi anek j~nAn virodh nahI.n pAte,
kyo.nki dravya vishvarUp hai. dravya vAstavame.n sahavartI aur kramavartI aise ananta guNo.n tathA paryAyo.nkA
AdhAr honeke kAraN anantarUpavAlA honese, ek hone par bhI,
1vishvarUp kahA jAtA hai .. 43..
gAthA 44
anvayArthaH– [yadi] yadi [dravya.n] dravya [guNataH] guNo.nse [anyat cha bhavati] anya [–bhinna]
ho [guNAH cha] aur guN [dravyataH anye] dravyase anya ho to [dravyAna.ntyam] dravyakI anantatA ho
[athavA] athavA [dravyAbhAva.n] dravyakA abhAv [prakurvanti] ho.
TIkAH– dravyakA guNo.nse bhinnatva ho aur guNo.nkA dravyase bhinnatva ho to doSh AtA hai usakA
yah kathan hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. vishvarUp = anekarUpa. [ek dravya sahavartI ananta guNo.nkA aur kramavartI ananta paryAyo.nkA AdhAr honeke
kAraN anantarUpavAlA bhI hai , isaliye use vishvarUp [anekarUp] bhI kahA jAtA hai. isaliye ek AtmA
anek j~nAnAtmak honeme.n virodh nahI.n hai.]
jo dravya guNathI anya ne guN anya mAno dravyathI,
to thAy dravya–anantatA vA thAy nAsti dravyanI. 44.

Page 83 of 264
PDF/HTML Page 112 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
83
guNA hi kvachidAshritAH. yatrAshritAstadrravyam. tachchedanyadguNebhyaH. punarapi guNAH kvachidAshritAH.
yatrAshritAstadrravyam. tadapi anyachchedguNebhyaH. punarapi guNAH kvachidAshritAH. yatrAshritAH tadrravyam.
tadapyanyadev guNebhyaH. eva.n dravyasya guNebhyo bhede bhavati dravyA na.ntyam. dravya.n hi guNAnA.n samudAyaH.
guNAshchedanye samudAyAt, ko nAm samudAyaH. ev guNAnA.n dravyAdbhede bhavati dravyAbhAv iti.. 44..
avibhattamaNaNNatta.n davvaguNANa.n vibhattamaNNatta.n.
NichCha.nti NichchayaNhU tavvivarIda.n hi vA tesi.n.. 45..
avibhaktamananyatva.n dravyaguNAnA.n vibhaktamanyatvam.
nechChanti nishchayaj~nAstadviparIta.n hi vA teShAm.. 45..
dravyaguNAnA.n svochitAnanyatvoktiriyam.
-----------------------------------------------------------------------------
guN vAstavame.n kisIke Ashrayase hote hai.n; [ve] jisake Ashrit ho.n vah dravya hotA hai. vah
[–dravya] yadi guNo.nse anya [–bhinna] ho to–phir bhI, guN kisIke Ashrit ho.nge; [ve] jisake
Ashrit ho.n vah dravya hotA hai. vah yadi guNo.nse anya ho to– phir bhI guN kisIke Ashrit ho.nge;
[ve] jisake Ashrit ho.n vah dravya hotA hai. vah bhI guNose anya hI ho.–– is prakAr, yadi
dravyakA guNo.nse bhinnatva ho to, dravyakI anantatA ho.
vAstavame.n dravya arthAt guNo.nkA samudAya. guN yadi samudAyase anya ho to samudAy kaisA?
[arthAt yadi guNo.nko samudAyase bhinna mAnA jAye to samudAy kahA.Nse ghaTit hogA? arthAt dravya hI
kahA.Nse ghaTit hogA?] is prakAr, yadi guNo.nkA dravyase bhinnatva ho to, dravyakA abhAv ho.. 44..
gAthA 45
anvayArthaH– [dravyaguNAnAm] dravya aur guNo.nko [avibhaktam ananyatvam] avibhaktapanerUp
ananyapanA hai; [nishchayaj~nAH hi] nishchayake j~nAtA [teShAm] unhe.n [vibhaktam anyatvam] vibhaktapanerUp
anyapanA [vA] yA [tadviparIta.n] [vibhaktapanerUp] ananyapanA [na ichChanti] nahI.n mAnate.
--------------------------------------------------------------------------
guN–dravyane avibhaktarUp ananyatA budhamAnya Che;
paN tyA.n vibhakta ananyatA vA anyatA nahi mAnya Che. 45.

Page 84 of 264
PDF/HTML Page 113 of 293
single page version

84
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
avibhaktapradeshatvalakShaNa.n dravyaguNAnAmananyatvamabhyupagamyate. vibhaktapradeshatvalakShaNa.n tvanyatva–
mananyatva.n cha nAbhyupagamyate. tathA hi–yathaikasya paramANorekenAtmapradeshen sahAvibhaktatvAdananya–tva.n,
tathaikasya paramANostadvartinA.n sparsharasaga.ndhavarNAdiguNAnA.n chAvibhaktapradeshatvAdananyatvam. yathA
tvatya.ntaviprakR^iShTayoH sahyavi.ndhyayoratya.ntasannikR^iShTayoshcha mishritayostoyapayasorvibhaktapradeshatvalakShaN–
manyatvamananyatva.n cha, na tathA dravyaguNAnA.n vibhaktapradeshatvAbhAvAdanyatvamananyatva.n cheti.. 45..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, dravya aur guNo.nke svochit ananyapanekA kathan hai [arthAt dravya aur guNo.nko
kaisA ananyapanA ghaTit hotA hai vah yahA.N kahA hai].
dravya aur guNo.nko 1avibhaktapradeshatvasvarUp ananyapanA svIkAr kiyA jAtA hai; parantu
vibhaktapradeshatvasvarUp anyapanA tathA [vibhaktapradeshatvasvarUp] ananyapanA svIkAr nahI.n kiyA jAtA.
vah spaShTa samajhAyA jAtA haiH– jis prakAr ek paramANuko ek svapradeshake sAth avibhaktapanA honese
ananyapanA hai, usI prakAr ek paramANuko tathA usame.n rahanevAle sparsha–ras–ga.ndh–varNa Adi guNo.nko
avibhakta pradesh honese [avibhakta–pradeshatvasvarUp] ananyapanA hai; parantu jis prakAr atyanta dUr aise
2sahya aur vi.ndhyako vibhaktapradeshatvasvarUp anyapanA hai tathA atyanta nikaT aise mishrit 3kShIr–nIrako
vibhaktapradeshatvasvarUp ananyapanA hai, usI prakAr dravya aur guNo.nko vibhakta pradesh na honese
[vibhaktapradeshatvasvarUp] anyapanA tathA [vibhaktapradeshatvasvarUp] ananyapanA nahI.n hai.. 45..
--------------------------------------------------------------------------
1. avibhakta = abhinna. [dravya aur guNo.nke pradesh abhinna hai isaliye dravya aur guNo.nko abhinnapradeshatvasvarUp
ananyapanA hai.]

2. atyanta dUr sthit sahya aur vi.ndhya nAmake parvato.nko bhinnapradeshatvasvarUp anyapanA hai.
3. atyanta nikaT sthit mishrit dUdh–jalako bhinnapradeshatvasvarUp ananyapanA hai. dravya aur guNo.nko aisA
ananyapanA nahI.n hai, kintu abhinnapradeshatvasvarUp ananyapanA hai.

Page 85 of 264
PDF/HTML Page 114 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
85
vavadesA sa.nThANA sa.nkhA visayA ya ho.nti te bahugA.
te tesimaNaNNatte aNNatte chAvi
vijja.nte.. 46..
vyapadeshAH sa.nsthAnAni sa.nkhyA viShayAshcha bhavanti te bahukAH.
te teShAmananyatve anyatve chApi vidya.nte.. 46..
vyapadeshAdInAmekA.nten dravyaguNAnyatvaniba.ndhanatvamatra pratyAkhyAtam.
yathA devadattasya gaurityanyatve ShaShThIvyapadeshaH, tathA vR^ikShasya shAkhA dravyasya guNA ityananyatve.api.
yathA devadattaH phalama~N.hkushen dhanadattAy vR^ikShAdvATikAyAmavachinotItyanyatve kArakavyapadeshaH, tathA mR^ittikA
ghaTabhAva.n svaya.n sven svasmai svasmAt svasmin karotItyAtmAtmAnamAtmanAtmane Atman Atmani
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 46
anvayArthaH– [vyapadeshAH] vyapadesh, [sa.nsthAnAni] sa.nsthAn, [sa.nkhyAH] sa.nkhyAe.N [cha] aur
[viShayAH] viShay [te bahukAH bhavanti] anek hote hai.n. [te] ve [vyapadesh Adi], [teShAm] dravya–
guNo.nke [anyatve] anyapaneme.n [ananyatve cha api] tathA ananyapaneme.n bhI [vidya.nte] ho sakate hai.n.

TIkAH–
yahA.N vyapadesh Adi ekAntase dravya–guNo.nke anyapanekA kAraN honekA khaNDan kiyA
hai.
jis prakAr ‘devadattakI gAy’ is prakAr anyapaneme.n ShaShThIvyapadesh [–ChaThavI.n vibhaktikA kathan]
hotA haie, usI prakAr ‘vR^ikShakI shAkhA,’ ‘dravyake guN’ aise ananyapaneme.n bhI [ShaShThIvyapadesh] hotA haie.
jis prakAr‘devadatta phalako a.nkush dvArA dhanadattake liyee vR^ikSha parase bagIcheme.n to.DtA hai’ aise anyapaneme.n
kArakavyapadesh hotA haie, usI prakAr
miTTI svaya.n ghaTabhAvako [–gha.DArUp pariNAmako] apane dvArA
apane liye apaneme.nse apaneme.n karatI hai’, ‘AtmA Atmako AtmA dvArA AtmAke liye AtmAme.nse
AtmAme.n jAnatA hai’ aise ananyapaneme.n bhI [kArakavyapadesh] hotA haie. jis prakAr ‘U.Nche devadattakI
U.NchI gAy’ aisA anyapaneme.n sa.nsthAn hotA haie, usI prakAr ‘vishAl vR^ikShakA vishAl shAkhAsamudAy’,
mUrta dravyake mUrta guN’ aise ananyapaneme.n bhI [sa.nsthAn] hotA haie. jis prakAr ‘ek devadattakI das
--------------------------------------------------------------------------
vyapadesh = kathan; abhidhAna. [is gAthAme.n aisA samajhAyA hai ki–jahA.N bhed ho vahI.n vyapadesh Adi ghaTit ho.n
aisA kuCh nahI.n hai; jahA.N abhed ho vahA.N bhI ve ghaTit hote hai.n. isaliye dravya–guNo.nme.n jo vyapadesh Adi hote hai.n ve
kahI.n ekAntase dravya–guNo.nke bhedako siddha nahI.n karate.]

vyapadesh ne sa.nsthAn, sa.nkhyA, viShay bahu ye hoy Che;
te temanA anyatva tem ananyatAmA.n paN ghaTe. 46.

Page 86 of 264
PDF/HTML Page 115 of 293
single page version

86
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jAnAtItyananyatve.api. yathA prA.nshordevadattasya prA.nshurgaurityanyatve sa.nsthAna.n, tathA prA.nshorvR^ikShasya
prA.nshuH shAkhAbharo mUrtadravyasya mUrtA guNA ityananyatve.api. yathaikasya devadattasya dash gAv
jAnAtItyananyatve.api. yathA prA.nshordevadattasya prA.nshurgaurityanyatve sa.nsthAna.n, tathA prA.nshorvR^ikShasya prA.nshuH
shAkhAbharo mUrtadravyasya mUrtA guNA ityananyatve.api. yathaikasya devadattasya dash gAv ityanyatve sa.nkhyA,
tathaikasya vR^ikShasya dash shAkhAH ekasya dravyasyAna.ntA guNA ityananyatve.api. yathA goShThe gAv ityanyatve
viShayaH, tathA vR^ikShe shAkhAH dravye guNA ityananyatve.api. tato na vyapadeshAdayo dravyaguNAnA.n vastutven bheda.n
sAdhaya.ntIti.. 46..
NANa.n dhaNa.n cha kuvvadi dhaNiNa.n jah NANiNa.n cha duvidhehi.n.
bhaNNa.nti tah pudhatta.n eyatta.n chAvi tachchaNhU.. 47..
j~nAna.n dhana.n cha karoti dhanina.n yathA j~nAnina.n cha dvividhAbhyAm.
bhaNa.nti tathA pR^ithaktvamekatva.n chApi tattvaj~nAH.. 47..
-----------------------------------------------------------------------------
gAye.n, aise anyapaneme.n sa.nkhyA hotI hai, usI prakAr ‘ek vR^ikShakI das shAkhAye.n’, ‘ek dravyake ananta
guN’ aise ananyapaneme.n bhI [sa.nkhyA] hotI hai. jis prakAr ‘bA.Dee me.n gAye.n’ aise anyapaneme.n viShay [–
AdhAr] hotA hai, usI prakAr ‘vR^ikShame.n shAkhAye.n’, ‘dravyame.n guN’ aise ananyapaneme.n bhI [viShay] hotA
hai. isaliye [aisA samajhanA chAhiye ki] vyapadesh Adi, dravya–guNo.nme.n vasturUpase bhed siddha nahI.n
karate.. 46..
gAthA 47
anvayArthaH– [yathA] jis prakAr [dhana.n] dhan [cha] aur [j~nAna.n] j~nAn [dhanina.n] [puruShako]
‘dhanI’ [cha] aur [j~nAnina.n] ‘j~nAnI’ [karoti] karate hai.n– [dvividhAbhyAm bhaNa.nti] aise do prakArase
kahA jAtA hai, [tathA] usI prakAr [tattvaj~nAH] tattvaj~na [pR^ithaktvam] pR^ithaktva [cha api] tathA
[ekatvam] ekatvako kahate hai.n.
--------------------------------------------------------------------------
dhanathI ‘dhanI’ ne j~nAnathI ‘j~nAnI’–dvidhA vyapadesh Che,
te rIt tattvaj~no kahe ekatva tem pR^ithaktvane. 47.

Page 87 of 264
PDF/HTML Page 116 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
87
nasya, bhinnasa.nkhya.n bhinnasa.nkhyasya, bhinnaviShayalabdhavR^ittika.n bhinnaviShayalabdhavR^ittikasya puruShasya dhanIti
vyapadesha.n pR^ithaktvaprakAreN kurute, yathA cha j~nAnamabhinnAstitvanirvR^ittamabhinnAstitvanirvR^ittasyAbhinna–
sa.nsthAnamabhinnasa.nsthAnasyAbhinnasa.nkhyamabhinnasa.nkhyasyAbhinnaviShayalabdhavR^ittikamabhinnaviShayalabdhavR^ittikasya
puruShasya j~nAnIti vyapadeshamekatvaprakAreN kurute; tathAnyatrApi. yatra dravyasya bheden vyapadeshAdiH tatra
pR^ithaktva.n, yatrAbheden tatraikatvamiti.. 47..
NANI NANa.n cha sadA attha.ntaridA du aNNamaNNassa.
doNha.n achedaNatta.n pasajadi samma.n jiNAvamada.n.. 48..
j~nAnI j~nAna.n cha sadArthA.ntarite tvanyo.anyasya.
dvayorachetanatva.n prasajati samyag jinAvamatam.. 48..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, vasturUpase bhed aur [vasturUpase] abhedakA udAharaN hai.
jis prakAr[1] bhinna astitvase rachit, [2] bhinna sa.nsthAnavAlA, [3] bhinna sa.nkhyAvAlA aur
[4] bhinna viShayame.n sthit aisA dhan [1] bhinna astitvase rachit, [2] bhinna sa.nsthAnavAle, [3] bhinna
sa.nkhyAvAle aur [4] bhinna viShayame.n sthit aise puruShako ‘dhanI’ aisA vyapadesh pR^ithaktvaprakArase karatA
hai.n, tathA jis prakAr [1] abhinna astitvase rachit, [2] abhinna sa.nsthAnavAlA, [3] abhinna
sa.nkhyAvAlA aur [4] abhinna viShayame.n sthit aisA j~nAn [1] abhinna astitvase rachit, [2] abhinna
sa.nsthAnavAle, [3] abhinna sa.nkhyAvAle aur [4] abhinna viShayame.n sthit aise puruShako ‘j~nAnI’ aisA
vyapadesh ekatvaprakArase karatA hai, usI prakAr anyatra bhI samajhanA chAhiye. jahA.N dravyake bhedase
vyapadesh Adi ho.n vahA.N pR^ithaktva hai, jahA.N [dravyake] abhedase [vyapadesh Adi] ho.n vahA.N ekatva hai..
47..
gAthA 48
anvayArthaH– [j~nAnI] yadi j~nAnI [–AtmA] [cha] aur [j~nAna.n] j~nAn [sadA] sadA
[anyo.anyasya] paraspar [arthA.ntarite tu] arthA.ntarabhUt [bhinnapadArthabhUt] ho.n to [dvayoH] dono.nko
[achetanatva.n prasajati] achetanapanekA prasa.ng Aye– [samyag jinAvamatam] jo ki jino.nko samyak
prakArase asa.nmat hai.
--------------------------------------------------------------------------
jo hoy arthA.ntarapaNu.n anyonya j~nAnI–j~nAnane,
banne achetanatA lahe–jinadevane nahi mAnya je. 48.

Page 88 of 264
PDF/HTML Page 117 of 293
single page version

88
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dravyaguNAnAmarthA.ntarabhUtatve doSho.ayam.
j~nAnI j~nAnAdyadyarthA.ntarabhUtastadA svakaraNA.nshama.ntareN parashurahitadevadattavatkaraNavyApArA–
samarthatvAdachetayamAno.achetan ev syAt. j~nAna~ncha yadi j~nAnino.arthA.ntarabhUta.n tadA tatkartra.nshama.ntareN
devadattarahitaparashuvattatkartR^itvavyApArAsamarthatvAdachetayamAnamachetanamev syAt. na cha j~nAnaj~nAnino–
ryutasiddhayossa.nyogen chetanatva.n dravyasya nirvisheShasya guNAnA.n nirAshrayANA.n shUnyatvAditi.. 48..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– dravya aur guNo.nko arthAntarapanA ho to yah [nimnAnusAr] doSh AyegA.
yadi j~nAnI [–AtmA] j~nAnase arthAntarabhUt ho to [AtmA] apane karaN–a.nsh binA, kulhA.DI
rahit devadattakI bhA.Nti, 1karaNakA vyApAr karaneme.n asamartha honese nahI.n chetatA [–jAnatA] huA
achetan hI hogA. aur yadi j~nAn j~nAnIse [–AtmAse] arthAntarabhUt ho to j~nAn apane kartR^i–a.nshake
binA, devadatta rahit kulhA.DIkI bhA.Nti, apane
2kartAkA vyApAr karaneme.n asamartha honese nahI.n chetatA
[–jAnatA] huA achetan hI hogA. punashcha, 3yutasiddha aise j~nAn aur j~nAnIko [–j~nAn aur
AtmAko] sa.nyogase chetanapanA ho aisA bhI nahI.n hai, kyo.nki nirvisheSh dravya aur nirAshray guN shUnya
hote hai.n.. 48..
--------------------------------------------------------------------------
1. karaNakA vyApAr = sAdhanakA kArya. [AtmA kartA hai aur j~nAn karaN hai. yadi AtmA j~nAnase bhinna hI ho to
AtmA sAdhanakA vyApAr arthAt j~nAnakA kArya karaneme.n asamartha honese jAn nahI.n sakegA isaliye AtmAko
achetanatva A jAyegA.]
2. kartAkA vyApAr = kartAkA kArya. [j~nAn karaN haie aur AtmA kartA hai. yadi j~nAn AtmAse bhinna hI ho to
j~nAn kartAkA vyApAr arthAt AtmAkA kArya karaneme.n asamartha honese jAn nahI.n sakegA isaliye j~nAnako
achetanapanA A jAvegA.]
3. yutasiddha = ju.Dkar siddha hue; samavAyase–sa.nyogase siddha hue. [jis prakAr laka.DI aur manuShya pR^ithak hone
par bhI laka.DIke yogase manuShya ‘laka.DIvAlA’ hotA hai usI prakAr j~nAn aur AtmA pR^ithak hone par bhI
j~nAnake sAth yukta hokar AtmA ‘j~nAnavAlA [–j~nAnI]’ hotA hai aisA bhI nahI.n hai. laka.DI aur manuShyakI
bhA.Nti j~nAn aur AtmA kabhI pR^ithak ho.nge hI kaise? visheSharahit dravya ho hI nahI.n sakatA, isaliye j~nAn rahit
AtmA kaisA? aur Ashray binA guN ho hI nahI.n sakatA, isaliye AtmAke binA j~nAn kaisA? isaliye
‘laka.DI’ aur ‘laka.DIvAle’kI bhA.Nti ‘j~nAn’ aur ‘j~nAnI’kA yutasiddhapanA ghaTit nahI.n hotA.]

Page 89 of 264
PDF/HTML Page 118 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
89
Na hi so samavAyAdo attha.ntarido du NANado NANI.
aNNANIti cha vayaNa.n egattappasAdhaga.n hodi.. 49..
na hi saH samavAyAdArtha.ntaritastu j~nAnato j~nAnI.
aj~nAnIti cha vachanamekatvaprasAdhaka.n bhavati.. 49..
j~nAnaj~nAninoH samavAyasa.nba.ndhanirAso.ayam.
na khaluj~nAnAdarthAntarabhUtaH puruSho j~nAnasamavAyAt j~nAnI bhavatItyupapannam. sa khalu
j~nAnasamavAyAtpUrva.n ki.n j~nAnI kimaj~nAnI? yadi j~nAnI tadA j~nAnasamavAyo niShphalaH. athAj~nAnI tadA
kimaj~nAnasamavAyAt, kimaj~nAnen sahaikatvAt? na tAvadaj~nAnasamavAyAt; aj~nAnino hyaj~nAnasamavAyo
niShphalaH, j~nAnitva.n tu j~nAnasamavAyAbhAvAnnAstyeva. tato.aj~nAnIti vachanamaj~nAnen sahaikatvamavashya.n
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 49
anvayArthaH– [j~nAnataH arthA.ntaritaH tu] j~nAnase arthAntarabhUt [saH] aisA vah [–AtmA]
[samavAyAt] samavAyase [j~nAnI] j~nAnI hotA hai [na hi] aisA vAstavame.n nahI.n hai. [aj~nAnI]
‘aj~nAnI’ [iti cha vachanam] aisA vachan [ekatvaprasAdhaka.n bhavati] [guN–guNIke] ekatvako siddha
karatA hai.
TIkAH– yah, j~nAn aur j~nAnIko samavAyasambandha honekA nirAkaraN [khaNDan] hai.

j~nAnase arthAntarabhUt AtmA j~nAnake samavAyase j~nAnI hotA hai aisA mAnanA vAstavame.n yogya nahI.n hai.
[AtmAko j~nAnake samavAyase j~nAnI honA mAnA jAye to ham pUChate hai.n ki] vah [–AtmA] j~nAnakA
samavAy honese pahale vAstavame.n j~nAnI hai ki aj~nAnI? yadi j~nAnI hai [aisA kahA jAye] to j~nAnakA
samavAy niShphal hai. ab yadi aj~nAnI hai [aisA kahA jAye] to [pUChate hai.n ki] aj~nAnake samavAyase
aj~nAnI hai ki aj~nAnake sAth ekatvase aj~nAnI hai? pratham, aj~nAnake samavAyase aj~nAnI ho nahI.n
sakatA; kyo.nki aj~nAnIko aj~nAnakA samavAy niShphal hai aur j~nAnIpanA to j~nAnake samavAyakA abhAv
honese hai hI nahI.n.n. isaliye ‘aj~nAnI’ aisA vachan aj~nAnake sAth ekatvako avashya siddha karatA hI
hai. aur is prakAr aj~nAnake sAth ekatva siddha honese j~nAnake sAth bhI ekatva avashya siddha hotA
hai.
--------------------------------------------------------------------------
re! jIv j~nAnavibhinna nahi samavAyathI j~nAnI bane;
‘aj~nAnI’ evu.n vachan te ekatvanI siddhi kare. 49.

Page 90 of 264
PDF/HTML Page 119 of 293
single page version

90
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sAdhayatyeva. siddhe chaivamaj~nAnen sahaikatve j~nAnenApi sahaikatvamavashya.n sidhyatIti.. 49..
samavattI samavAo apudhabbhUdo ya ajudasiddho ya.
tamhA davvaguNANa.n ajudA siddhi tti NiddiThThA.. 50..
samavartitva.n samavAyaH apR^ithagbhUtatvamayutasiddhatva.n cha.
tasmAdrravyaguNAnA.n ayutA siddhiriti nirdiShTA.. 50..
samavAyasya padArthAntaratvanirAso.ayam.
-----------------------------------------------------------------------------
bhAvArthaH– AtmAko aur j~nAnako ekatva hai aisA yahA.N yuktise samajhAyA hai.
prashnaH– ChadmasthadashAme.n jIvako mAtra alpaj~nAn hI hotA hai aur kevalIdashAme.n to paripUrNa j~nAn–
kevalaj~nAn hotA hai; isaliye vahA.N to kevalIbhagavAnako j~nAnakA samavAy [–kevalaj~nAnakA sa.nyog]
huA na?
uttaraH– nahI.n, aisA nahI.n hai. jIvako aur j~nAnaguNako sadaiv ekatva hai, abhinnatA hai.
ChadmasthadashAme.n bhI us abhinna j~nAnaguName.n shaktirUpase kevalaj~nAn hotA hai. kevalIdashAme.n, us abhinna
j~nAnaguName.n shaktirUpase sthit kevalaj~nAn vyakta hotA hai; kevalaj~nAn kahI.n bAharase Akar
kevalIbhagavAnake AtmAke sAth samavAyako prApta hotA ho aisA nahI.n hai. ChadmasthadashAme.n aur
kevalIdashAme.n jo j~nAnakA antar dikhAI detA hai vah mAtra shakti–vyaktirUp antar samajhanA chAhiye..
49..
gAthA 50
anvayArthaH– [samavartitva.n samavAyaH] samavartIpanA vah samavAy hai; [apR^ithagbhUtatvam] vahI,
apR^ithakpanA [cha] aur [ayutasiddhatvam] ayutasiddhapanA hai. [tasmAt] isaliye [dravyaguNAnAm]
dravya aur guNo.nkI [ayutA siddhiH iti] ayutasiddhi [nirdiShTA] [jino.nne] kahI hai.
--------------------------------------------------------------------------
samavartitA samavAy Che, apR^ithaktva te, ayutatva te;
te kAraNe bhAkhI ayutasiddhi guNo ne dravyane. 50.

Page 91 of 264
PDF/HTML Page 120 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
91
dravyaguNAnAmekAstitvanirvR^ittitvAdanAdiranidhanA sahavR^ittirhi samavartitvam; sa ev samavAyo
jainAnAm; tadev sa.nj~nAdibhyo bhede.api vastutvenAbhedAdapR^ithagbhUtatvam; tadev yutasiddhi–
niba.ndhanasyAstitvAntarasyAbhAvAdayutasiddhatvam. tato dravyaguNAnA.n samavartitvalakShaNasamavAyabhAjAm–
yutasiddhirev, na pR^ithagbhUtatvamiti.. 50..
vaNNarasaga.ndhaphAsA paramANuparUvidA visesehi.n.
davvAdo ya aNaNNA aNNattapagAsagA
ho.nti.. 51..
da.nsaNaNANANi tahA jIvaNibaddhANi NaNNabhUdANi.
vavadesado pudhatta.n kuvva.nti hi No
sabhAvAdo.. 52..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, samavAyame.n padArthAntarapanA honekA nirAkaraN [khaNDan] hai.

dravya aur guN ek astitvase rachit hai.n unakI jo anAdi–ananta sahavR^itti [–ek sAth
rahanA] vah vAstavame.n samavartIpanA hai; vahI, jaino.nke matame.n samavAy hai; vahI, sa.nj~nAdi bhed hone par bhI
[–dravya aur guNo.nko sa.nj~nA– lakShaN–prayojan AdikI apekShAse bhed hone par bhI] vasturUpase abhed
honese apR^ithakpanA hai; vahI, yutasiddhike kAraNabhUt
1astitvAntarakA abhAv honese ayutasiddhapanA hai.
isaliye 2samavartitvasvarUp samavAyavAle dravya aur guNo.nko ayutasiddhi hI hai, pR^ithakpanA nahI.n hai..
50..
--------------------------------------------------------------------------
1. astitvAntar = bhinna astitva. [yutasiddhikA kAraN bhinna–bhinna astitva hai. laka.DI aur lakaDIvAlekI bhA.Nti
guN aur dravyake astitva kabhI bhinna na honese unhe.n yutasiddhapanA nahI.n ho sakatA.]

2. samavAyakA svarUp samavartIpanA arthAt anAdi–ananta sahavR^itti hai. dravya aur guNoe.nko aisA samavAy [anAdi–
ananta tAdAtmyamay sahavR^itti] honese unhe.n ayutasiddhi hai, kabhI bhI pR^ithakpanA nahI.n hai.

paramANumA.n prarUpit varaN, ras, ga.ndh tem ja sparsha je,
aNuthI abhinna rahI visheSh vaDe prakAshe bhedane; 51.
tyam j~nAnadarshan jIvaniyat ananya rahIne jIvathI,
anyatvanA kartA bane vyapadeshathI–na svabhAvathI. 52.