Panchastikay Sangrah-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 53-67.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 7 of 15

 

Page 92 of 264
PDF/HTML Page 121 of 293
single page version

92
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
varNarasaga.ndhasparshAH paramANuprarUpitA visheShaiH.
dravyAchcha ananyAH anyatvaprakAshakA bhavanti.. 51..
darshanaj~nAne tathA jIvanibaddhe ananyabhUte.
vyapadeshataH pR^ithaktva.n kurute hi no svabhAvAt.. 52..
draShTA.ntadArShTAntikArthapurassaro dravyaguNAnAmanarthA.nntaratvavyAkhyopasa.nhAro.ayam.
varNarasaga.ndhasparshA hi paramANoH prarUpya.nte; te cha paramANoravibhaktapradeshatvenAnanye.api
sa.nj~nAdivyapadeshaniba.ndhanairvisheShairanyatva.n prakAshayanti. eva.n j~nAnadarshane apyAtmani sa.nbaddhe Atma–
dravyAdavibhaktapradeshatvenAnanye.api sa.nj~nAdivyapadeshaniba.ndhanairvisheShaiH pR^ithaktvamAsAdayataH, svabhAvatastu
nityamapR^ithaktvamev bibhrataH.. 51–52..
–itiupayogaguNavyAkhyAna.n samAptam.
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 51–52
anvayArthaH– [paramANuprarUpitAH] paramANume.n prarUpit kiye jAne vAle aise [varNarasaga.ndhasparshAH]
varNa–ras–ga.ndh–sparsha [dravyAt ananyAH cha] dravyase ananya vartate hue [visheShaiH] [vyapadeshake
kAraNabhUt] visheSho.n dvArA [anyatvaprakAshakAH bhavanti] anyatvako prakAshit karanevAle hote hai.n [–
svabhAvase anyarUp nahI.n hai]; [tathA] is prakAr [jIvanibaddhe] jIvame.n sambaddha aise [darshanaj~nAne]
darshan–j~nAn [ananyabhUte] [jIvadravyase] ananya vartate hue [vyapadeshataH] vyapadesh dvArA [pR^ithaktva.n
kurute hi] pR^ithaktva karate hai.n. [no svabhAvAt] svabhAvase nahI.n.
TIkAH– draShTAntarUp aur drArShTAntarUp padArthapUrvak, dravya tathA guNo.nke abhinna–padArthapaneke
vyAkhyAnakA yah upasa.nhAr hai.
varNa–ras–ga.ndh–sparsha vAstavame.n paramANume.n prarUpit kiye jAte hai.n; ve paramANuse abhinna pradeshavAle
honeke kAraN ananya hone par bhI, sa.nj~nAdi vyapadeshake kAraNabhUt visheSho.n dvArA anyatvako prakAshit
karate hai.n. is prakAr AtmAme.n sambaddha j~nAn–darshan bhI Atmadravyase abhinna pradeshavAle honeke kAraN
ananya hone par bhI, sa.nj~nAdi vyapadeshake kAraNabhUt visheSho.n dvArA pR^ithakpaneko prApta hote hai.n, parantu
svabhAvase sadaiv apR^ithakpane ko hI dhAraN karate hai.n.. 51–52..
is prakAr upayogaguNakA vyAkhyAn samApta huA.
--------------------------------------------------------------------------
drArShTAnta = draShTAnta dvArA samajhAAn ho vah bAt; upameya. [yahA.N paramANu aur varNAdik draShTAntarUp padArtha hai.n tathA
jIv aur j~nAnAdik drArShTA.nntarUp padArtha hai.n.]

Page 93 of 264
PDF/HTML Page 122 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
93
ath kartR^itvaguNavyAkhyAnam. tatrAdigAthAtrayeN tadupoddhAtaH–
jIvA aNAiNihaNA sa.ntA Na.ntA ya jIvabhAvAdo.
sabbhAvado aNa.ntA pa.nchaggaguNappadhANA ya.. 53..
jIvA anAdinidhanAH sA.ntA ana.ntAshcha jIvabhAvAt.
sadbhAvato.ana.ntAH pa~nchAgraguNapradhAnAH cha.. 53..
jIvA hi nishchayen parabhAvAnAmakaraNAtsvabhAvAnA.n kartAro bhaviShyanti. tA.nshcha kurvANAH
kimanAdinidhanAH, ki.n sAdisanidhanAH, ki.n sAdyanidhamAH, ki.n tadAkAreN pariNatAH, kimapariNatAH
bhaviShya.ntItyAsha~N.hkayedamuktam.
-----------------------------------------------------------------------------
ab kartR^itvaguNakA vyAkhyAn hai. usame.n, prArambhakI tIn gAthAo.nse usakA upodghAt kiyA
jAtA hai.
gAthA 53
anvayArthaH– [jIvAH] jIv [anAdinidhanAH] [pAriNAmikabhAvase] anAdi–ananta hai,
[sA.ntAH] [tIn bhAvo.n.nse] sA.nt [arthAt sAdi–sA.nt] hai [cha] aur [jIvabhAvAt ana.ntAH]
jIvabhAvase ananta hai [arthAt jIvake sadbhAvarUp kShAyikabhAvase sAdi–ananta hai] [sadbhAvataH
ana.ntAH] kyo.nki sadbhAvase jIv ananta hI hote hai.n. [pa~nchAgraguNapradhAnAH cha] ve pA.Nch mukhya guNo.nse
pradhAnatAvAle hai.n.
TIkAH– nishchayase par–bhAvo.nkA katR^itva na honese jIv sva–bhAvo.nke kartA hote hai.n ; aur unhe.n
[–apane bhAvo.nko] karate hue, kyA ve anAdi–ananta hai.n? kyA sAdi–sA.nt hai.n? kyA sAdi–ananta
hai.n? kyA tadAkArarUp [us–rUp] pariNat hai? kyA [tadAkArarUp] apariNat hai.n?– aisI Asha.nkA
karake yah kahA gayA hai [arthAt un Asha.nkAo.nke samAdhAnarUpase yah gAthA kahI gaI hai].
--------------------------------------------------------------------------
jIvo anAdi–ana.nt, sA.nt, ana.nt Che jIvabhAvathI,
sadbhAvathI nahi a.nt hoy; pradhAnatA guN pA.nchathI. 53.

Page 94 of 264
PDF/HTML Page 123 of 293
single page version

94
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jIvA hi sahajachaitanyalakShaNapAriNAmikabhAvenAnAdinidhanAH. ta evaudayik–
kShAyopashamikaupashamikabhAvaiH sAdisanidhanAH. ta ev kShAyikabhAven sAdyanidhanAH. na cha sAdi–
tvAtsanidhanatva.n kShAyikabhAvasyAsha~N.hkayam. sa khalUpAdhinivR^ittau pravartamAnaH siddhabhAv iv sadbhAv ev
jIvasya; sadbhAven chAna.ntA ev jIvAH pratij~nAya.nte. na cha teShAmanAdinidhanasahajachaitanya–lakShaNaikabhAvAnA.n
sAdisanidhanAni sAdyanidhanAni bhAvA.ntarANi nopapadya.nt iti vaktavyam; te khalvanAdikarmamalImasAH
pa.nkasa.npR^iktatoyavattadAkAreN pariNatatvAtpa~nchapradhAnaguNapradhAnatvenaivAnubhUya.nt iti.. 53..
-----------------------------------------------------------------------------
jIv vAstavame.n sahajachaitanyalakShaN pAriNAmik bhAvase anAdi–ananta hai. ve hI audayik,
kShAyopashamik aur aupashamik bhAvo.nse sAdi–sAnta hai.n. ve hI kShAyik bhAvase sAdi–ananta hai.n.
‘kShAyik bhAv sAdi honese vah sA.nt hogA’ aisI Asha.nkA karanA yogya nahI.n hai. [kAraN is
prakAr haiH–] vah vAstavame.n upAdhikI nivR^itti hone par pravartatA huA, siddhabhAvakI bhA.Nti, jIvakA
sadbhAv hI hai [arthAt karmopAdhike kShayame.n pravartatA hai isaliye kShAyik bhAv jIvakA sadbhAv hI hai];
aur sadbhAvase to jIv ananta hI svIkAr kiye jAte hai.n. [isaliye kShAyik bhAvase jIv ananta hI
arthAt vinAsharahit hI hai.]
punashcha, ‘anAdi–ananta sahajachaitanyalakShaN ek bhAvavAle unhe.n sAdi–sA.nt aur sAdi–ananta
bhAvAntar ghaTit nahI.n hote [arthAt jIvo.nko ek pAriNAmik bhAvake atirikta anya bhAv ghaTit nahI.n
hote]’ aisA kahanA yogya nahI.n hai; [kyo.nki] ve vAstavame.n anAdi karmase malin vartate hue kAdavase
1sa.npR^ikta jalakI bhA.Nti tadAkArarUp pariNat honeke kAraN, pA.Nch pradhAn 2guNo.nse pradhAnatAvAle hI
anubhavame.n Ate hai.n.. 53..
--------------------------------------------------------------------------
jIvake pAriNAmik bhAvakA lakShaN arthAt svarUp sahaj–chaitanya hai. yah pAriNAmik bhAv anAdi ananta
honese is bhAvakI apekShAse jIv anAdi ananta hai.

1. kAdavase sa.npR^ikta = kAdavakA samparka prApta; kAdavake sa.nsargavAlA. [yadyapi jIv dravyasvabhAvase shuddha hai tathApi
vyavahArase anAdi karmaba.ndhanake vash, kAdavavAle jalakI bhA.Nti, audayik Adi bhAvarUp pariNat hai.n.]

2. audayik, aupashamik, kShAyopashamik, kShAyik aur pAriNAmik in pA.Nch bhAvo.nko jIvake pA.Nch pradhAn guN
kahA gayA hai.

Page 95 of 264
PDF/HTML Page 124 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
95
eva.n sado viNAso asado jIvassa hoi uppAdo.
idi jiNavarehi.n bhaNida.n
aNNoNNaviruddhamaviruddha.n.. 54..

eva.n sato vinAsho.asato jIvasya bhavatyutpAdaH.
iti jinavarairbhaNitamanyo.anyaviruddhamaviruddham.. 54..
jIvasya bhAvavashAtsAdisanidhanatve sAdyanidhanatve cha virodhaparihAro.ayam.
eva.n hi pa~nchabhirbhAvaiH svaya.n pariNamamAnasyAsya jIvasya kadAchidaudayikenaiken manuShyatvAdilakShaNen
bhAven sato vinAshastathApareNaudayikenaiv devatvAdilakShaNen bhAven asat utpAdo bhavatyeva. etachcha ‘na
sato vinAsho nAsat utpAd’ iti pUrvoktasUtreN sah viruddhamapi na viruddham; yato jIvasya
dravyArthikanayAdeshen na satpraNAsho nAsadutpAdaH, tasyaiv paryAyArthikanayAdeshen satpraNAsho.asadutpAdashcha.
na chaitadanupapannam, nitye jale kallolAnAm–nityatvadarshanAditi.. 54..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 54
anvayArthaH– [eva.n] is prakAr [jIvasya] jIvako [sataH vinAshaH] satkA vinAsh aur
[asataH utpAdaH] asatkA utpAd [bhavati] hotA hai– [iti] aisA [jinavaraiH bhaNitam] jinavaro.nne
kahA hai, [anyonyaviruddham] jo ki anyonya viruddha [19 vI.n gAthAke kathanake sAth virodhavAlA]
tathApi [aviruddham] aviruddha hai.
TIkAH– yah, jIvako bhAvavashAt [audayik Adi bhAvo.nke kAraN] sAdi–sA.ntapanA aur
anAdi–anantapanA honeme.n virodhakA parihAr hai.
is prakAr vAstavame.n pA.Nch bhAvarUpase svaya.n pariNamit honevAle is jIvako kadAchit audayik
aise ek manuShyatvAdisvarUp bhAvakI apekShAse satkA vinAsh aur audayik hI aise dUsare
devatvAdisvarUp bhAvakI apekShAse asatkA utpAd hotA hI hai. aur yah [kathan] ‘satkA vinAsh
nahI.n hai tathA asatkA utpAd nahI.n hai’ aise pUrvokta sUtrake [–19vI.n gAthAke] sAth virodhavAlA hone
par bhI [vAstavame.n] virodhavAlA nahI.n hai; kyo.nki jIvako dravyArthikanayake kathanase satkA nAsh nahI.n
hai aur asatkA utpAd nahI.n hai tathA usIko paryAyArthikanayake kathanase satkA nAsh hai aur
asatkA utpAd hai. aur yah
1anupapanna nahI.n hai, kyo.nki nitya aise jalame.n kallolo.nkA anityapanA
dikhAI detA hai.
--------------------------------------------------------------------------
yahA.N ‘sAdi’ke badale ‘anAdi’ honA chAhiye aisA lagatA hai; isaliye gujarAtIme.n ‘anAdi’ aisA anuvAd
kiyA hai.
1.anupapanna = ayukta; asa.ngat; aghaTit; na ho sake aisA.
e rIt sat–vyay ne asat–utpAd jIvane hoy Che
–bhAkhyu.n jine, je pUrva–apar viruddha paN aviruddha Che. 54.

Page 96 of 264
PDF/HTML Page 125 of 293
single page version

96
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
NeraiyatiriyamaNuA devA idi NAmasa.njudA payaDI.
kuvva.nti sado NAsa.n asado bhAvassa
uppAda.n.. 55..
nArakatirya~N.hmanuShyA devA iti nAmasa.nyutAH prakR^itayaH.
kurvanti sato nAshamasato bhAvasyotpAdam.. 55..
jIvasya sadasadbhAvochChittyutpattinimittopAdhipratipAdanametat.
-----------------------------------------------------------------------------
bhAvArthaH– 53 vI.n gAthAme.n jIvako sAdi–sAntapanA tathA anAdi–anantapanA kahA gayA hai. vahA.N
prashna sambhav hai ki–sAdi–sA.ntapanA aur anAdi–ana.ntapanA paraspar viruddha hai; paraspar viruddha bhAv
ekasAth jIvako kaise ghaTit hote hai.n? usakA samAdhAn is prakAr haiH jIv dravya–paryAyAtmak vastu
hai. use sAdi–sAntapanA aur anAdi–anantapanA dono.n ek hI apekShAse nahI.n kahe gaye hai.n, bhinna–
bhinna apekShAse kahe gaye hai.n; sAdi–sAntapanA kahA gayA hai vah paryAy–apekShAse hai aur anAdi–
anantapanA dravya–apekShAse hai. isaliye is prakAr jIvako sAdi–sAntapanA tathA anAdi–anantapanA
ekasAth barAbar ghaTit hotA hai.
[yahA.N yadyapi jIvako anAdi–ananta tathA sAdi–sAnta kahA gayA hai, tathApi aisA tAtparya
grahaN karanA chAhiye ki paryAyArthikanayake viShayabhUt sAdi–sAnta jIvakA Ashray karaneyogya nahI.n hai
kintu dravyArthikanayake viShayabhUt aisA jo anAdi–ananta, Ta.nkotkIrNaj~nAyakasvabhAvI, nirvikAr,
nityAnandasvarUp jIvadravya usIkA Ashray karane yogya hai].. 54..
gAthA 55
anvayArthaH– [nArakatirya.n~N.hmanuShyAH devAH] nArak, tirya.nch, manuShya aur dev [iti nAmasa.nyutAH]
aise nAmo.nvAlI [prakR^itayaH] [nAmakarmakI] prakR^itiyA.N [sataH nAsham] sat bhAvakA nAsh aur [asataH
bhAvasya utpAdam] asat bhAvakA utpAd [kurvanti] karatI hai.n.
--------------------------------------------------------------------------
tirya.nch–nArak–dev–mAnav nAmanI Che prakR^iti je,
te vyay kare sat bhAvano, utpAd asat taNo kare. 55.

Page 97 of 264
PDF/HTML Page 126 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
97
yathA hi jalarAsherjalarAshitvenAsadutpAda.n saduchCheda.n chAnanubhavatashchaturbhyaH kakubvibhAgebhyaH krameN
vahamAnAH pavamAnAH kallolAnAmasadutpAda.n saduchCheda.n cha kurvanti, tathA jIvasyApi jIvatven
saduchChedamasadutpatti.n chAnanubhavataH krameNodIyamAnAH nArakatirya~N.hmanuShyadevanAmaprakR^itayaH
saduchChedamasadutpAda.n cha kurva.ntIti.. 55..
udayeN uvasameN ya khayeN duhi.n missidehi.n pariNAme.
juttA te jIvaguNA bahusu ya atthesu vichChiNNA.. 56..
udayenopashamen cha kShayeN dvAbhyA.n mishritAbhyA.n pariNAmena.
yuktAste jIvaguNA bahuShu chArtheShu vistIrNAH.. 56..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– jIvako sat bhAvake uchChed aur asat bhAvake utpAdame.n nimittabhUt upAdhikA yah
pratipAdan hai.

jis prakAr samudrarUpase asatke utpAd aur satke uchChedakA anubhav na karanevAle aise
samudrako chAro.n dishAo.nme.nse kramashaH bahatI huI havAe.N kallolo.nsambandhI asatkA utpAd aur satkA
uchChed karatI hai.n [arthAt avidyamAn tara.ngake utpAdame.n aur vidyamAn tara.ngake nAshame.n nimitta banatI
hai], usI prakAr jIvarUpase satke uchChed aur asatke utpAd anubhav na karanevAle aise jIvako
kramashaH udayako prApta hone vAlI nArak–tirya.nch–manuShya–dev nAmakI [nAmakarmakI] prakR^itiyA.N
[bhAvo.nsambandhI, paryAyo.nsambandhI] satkA uchChed tathA asatkA utpAd karatI hai.n [arthAt vidyamAn
paryAyake nAshame.n aur avidyamAn paryAyake utpAdame.n nimitta banatI hai.n].. 55..
gAthA 56
anvayArthaH– [udayen] udayase yukta, [upashamen] upashamase yukta, [kShayeN] kShayase yukta,
[dvAbhyA.n mishritAbhyA.n] kShayopashamase yukta [cha] aur [pariNAmen yuktAH] pariNAmase yukta–[te] aise
[jIvaguNAH] [pA.Nch] jIvaguN [–jIvake bhAv] hai.n; [cha] aur [bahuShu artheShu vistIrNAH] unhe.n
anek prakAro.nme.n vistR^it kiyA jAtA hai.
--------------------------------------------------------------------------
pariNAm, uday, kShayopasham, upasham, kShaye sa.nyukta je,
te pA.nch jIvaguN jANavA; bahu bhedamA.n vistIrNa Che. 56.

Page 98 of 264
PDF/HTML Page 127 of 293
single page version

98
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jIvasya bhAvodayavarNanametat.
karmaNA.n phaladAnasamarthatayodbhUtirudayaH, anudbhUtirupashamaH, udbhUtyanudbhUtI kShayopashamaH,
atya.ntavishleShaH kShayaH, dravyAtmalAbhahetukaH pariNAmaH. tatrodayen yukta audayikaH, upashamen yukta
aupashamikaH, kShayopashamen yuktaH kShAyopashamikaH, kShayeN yuktaH kShAyikaH, pariNAmen yuktaH pAriNAmikaH.
ta ete pa~ncha jIvaguNAH. tatropAdhichaturvidhatvaniba.ndhanAshchatvAraH, svabhAvaniba.ndhan ekaH. ete
chopAdhibhedAtsvarUpabhedAchcha bhidyamAnA bahuShvartheShu vistArya.nt iti.. 56..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– jIvako bhAvo.nke udayakA [–pA.Nch bhAvo.nkI pragaTatAkA] yah varNan hai.

karmokA
1phaladAnasamartharUpase udbhav so ‘uday’ hai, anudbhav so ‘upasham’ hai, udbhav tathA
anudbhav so ‘kShayopasham’ hai, 2atyanta vishleSh so ‘kShay’ hai, dravyakA 3AtmalAbh [astitva] jisakA
hetu hai vah ‘pariNAm’ hai. vahA.N, udayase yukta vah ‘audayik’ hai, upashamase yukta vah ‘aupashamik’
hai, kShayopashamase yukta vah ‘kShAyopashamik’ hai,
4kShayase yukta vah ‘kShAyik’ hai, 5pariNAmase yukta vah
‘pAriNAmik’ hai.– aise yah pA.Nch jIvaguN hai.n. uname.n [–in pA.Nch guNo.nme.n] 6upAdhikA chaturvidhapanA
jinakA kAraN [nimitta] hai aise chAr hai.n, svabhAv jisakA kAraN hai aisA ek hai. upAdhike bhedase
aur svarUpake bhedase bhed karane par, unhe.n anek prakAro.nme.n vistR^it kiyA jAtA hai.. 56..
--------------------------------------------------------------------------
1. phaladAnasamartha = phal deneme.n samartha.

2. atyanta vishleSh = atyanta viyog; Atya.ntik nivR^itti.

3. AtmalAbh = svarUpaprApti; svarUpako dhAraN kar rakhanA; apaneko dhAraN kar rakhanA; astitva. [dravya apaneko
dhAraN kar rakhatA hai arthAt svaya.n banA rahatA hai isaliye use ‘pariNAm’ hai.]

4. kShayase yukta = kShay sahit; kShayake sAth sambandhavAlA. [vyavahArase karmoke kShayakI apekShA jIvake jis bhAvame.n
Aye vah ‘kShAyik’ bhAv hai.]

5. pariNAmase yukta = pariNAmamay; pariNAmAtmak; pariNAmasvarUpa.

6. karmopAdhikI chAr prakArakI dashA [–uday, upasham, kShayopasham aur kShay] jinakA nimitta hai aise chAr bhAv
hai.n; jiname.n karmopAdhirUp nimitta bilakul nahI.n hai, mAtra dravyasvabhAv hI jisakA kAraN hai aisA ek pAriNAmik
bhAv haie.

Page 99 of 264
PDF/HTML Page 128 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
99
kamma.n vedayamANo jIvo bhAva.n karedi jArisaya.n.
so tassa teN kattA havadi tti ya sAsaNe paDhida.n.. 57..

karma vedayamAno jIvo bhAva.n karoti yAdrashakam.
sa tasya ten kartA bhavatIti cha shAsane paThitam.. 57..
jIvasyaudayikAdibhAvAnA.n kartR^itvaprakAroktiriyam.
jIven hi dravyakarma vyavahAranayenAnubhUyate; tachchAnubhUyamAna.n jIvabhAvAnA.n nimittamAtramupavarNyate.
tasminnimittamAtrabhUte jIven kartR^ibhUtenAtmanaH karmabhUto bhAvaH kriyate. amunA yo yen prakAreN jIven
bhAvaH kriyate, sa jIvastasya bhAvasya ten prakAreN kartA bhavatIti.. 57..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 57
anvayArthaH– [karma vedayamAnaH] karmako vedatA haA [jIvaH] jIv [yAdrash–kam bhAva.n] jaise
bhAvako [karoti] karatA hai, [tasya] us bhAvakA [ten] us prakArase [saH] vah [kartA bhavati]
kartA hai–[iti cha] aisA [shAsane paThitam] shAsaname.n kahA hai.
TIkAH– yah, jIvake audayikAdi bhAvo.nke kartR^itvaprakArakA kathan hai.
jIv dvArA dravyakarma vyavahAranayase anubhavame.n AtA hai; aur vah anubhavame.n AtA huA
jIvabhAvo.nkA nimittamAtra kahalAtA hai. vah [dravyakarma] nimittamAtra honese, jIv dvArA kartArUpase
apanA karmarUp [kAryarUp] bhAv kiyA jAtA hai. isaliye jo bhAv jis prakArase jIv dvArA kiyA
jAtA hai, us bhAvakA us prakArase vah jIv kartA hai.. 57..
--------------------------------------------------------------------------
pudgalakaramane vedatA.n AtmA kare je bhAvane,
te bhAvano te jIv Che kartA–kahyu.n jinashAsane. 57.

Page 100 of 264
PDF/HTML Page 129 of 293
single page version

100
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
kammeN viNA udaya.n jIvassa Na vijjade uvasama.n vA.
khaiya.n khaovasamiya.n tamhA bhAva.n tu kammakada.n.. 58..
karmaNA vinodayo jIvasya na vidyat upashamo vA.
kShAyikaH kShAyopashamikastasmAdbhAvastu karmakR^itaH.. 58..

dravyakarmaNA.n nimittamAtratvenaudayikAdibhAvakartR^itvamatroktam.
na khalu karmaNA vinA jIvasyodayopashamau kShayakShAyopashamAvapi vidyete; tataH
kShAyikakShAyopashamikashchaudayikaupashamikashcha bhAvaH karmakR^ito.anuma.ntavyaH. pAriNAmikastvanAdinidhano
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 58
anvayArthaH– [karmaNA vinA] karma binA [jIvasya] jIvako [udayaH] uday, [upashamaH]
upasham, [kShAyikaH] kShAyik [vA] athavA [kShAyopashamikaH] kShAyopashamik [na vidyate] nahI.n hotA,
[tasmAt tu] isaliye [bhAvaH] bhAv [–chaturvidh jIvabhAv] [karmakR^itaH] karmakR^it hai.n.
TIkAH– yahA.N, [audayikAdi bhAvo.nke] nimittamAtra rUpase dravyakarmoko audayikAdi bhAvo.nkA
kartApanA kahA hai.
[ek prakArase vyAkhyA karane par–] karmake binA jIvako uday–upasham tathA kShay–kShayopasham
nahI.n hote [arthAt dravyakarmake binA jIvako audayikAdi chAr bhAv nahI.n hote]; isaliye kShAyik,
kShAyopashamik, audayik yA aupashamik bhAv karmakR^it sa.nmat karanA. pAriNAmik bhAv to anAdi–
ananta,
nirupAdhi, svAbhAvik hI hai.n. [audayik aur kShAyopashamik bhAv karmake binA nahI.n hote
isaliye karmakR^it kahe jA sakate hai.n– yah bAt to spaShTa samajhame.n A sakatI hai; kShAyik aur
aupashamik bhAvo.nke sambandhame.n nimnoktAnusAr spaShTatA kI jAtI haiH] kShAyik bhAv, yadyapi svabhAvakI
vyaktirUp [–pragaTatArUp] honese ananta [–anta rahit] hai tathApi, karmakShay dvArA utpanna honeke
--------------------------------------------------------------------------
nirupAdhi = upAdhi rahit; aupAdhik na ho aisA. [jIvakA pAriNAmik bhAv sarva karmopAdhise nirapekSha honeke
kAraN nirupAdhi hai.]

pudgalakaram viN jIvane upasham, uday, kShAyik ane
kShAyopashamik na hoy, tethI karmakR^it e bhAv Che. 58.

Page 101 of 264
PDF/HTML Page 130 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
101
nirupAdhiH svAbhAvik eva. kShAyikastu svabhAvavyaktirUpatvAdana.nto.api karmaNaH kShayeNotpadya–
mAnatvAtsAdiriti karmakR^it evoktaH. aupashamikastu karmaNAmupashame samutpadyamAnatvAdanupashame
samuchChidyamAnatvAt karmakR^it eveti.
athavA udayopashamakShayakShayopashamalakShaNAshchatasro dravyakarmaNAmevAvasthAH, na punaH pariNAm–
lakShaNaikAvasthasya jIvasya; tat udayAdisa.njAtAnAmAtmano bhAvAnA.n nimitta–
bhAvo jadi kammakado attA kammassa hodi kidh kattA.
Na kuNadi attA ki.nchi vi muttA aNNa.n
saga.n bhAva.n.. 59..
bhAvo yadi karmakR^it AtmA karmaNo bhavati katha.n kartA.
na karotyAtmA ki.nchidapi muktvAnyat svaka.n bhAvam.. 59..
-----------------------------------------------------------------------------

kAraN sAdi hai isaliye karmakR^it hI kahA gayA hai. aupashamik bhAv karmake upashamase utpanna honeke
kAraN tathA anupashamase naShTa honeke kAraN karmakR^it hI hai. [is prakAr audayikAdi chAr bhAvo.nko
karmakR^it sa.nmat karanA.]
athavA [dUsare prakArase vyAkhyA karane par]– uday, upasham, kShay aur kShayopashamasvarUp chAr
[avasthAe.N] dravyakarmakI hI avasthAe.N hai.n, pariNAmasvarUp ek avasthAvAle jIvakI nahI.n hai [arthAt
uday Adi avasthAe.N dravyakarmakI hI hai.n, ‘pariNAm’ jisakA svarUp hai aisI ek avasthArUpase
avasthit jIvakI–pAriNAmik bhAvarUp sthit jIvakI –ve chAr avasthAe.N nahI.n hai.n]; isaliye
udayAdik dvArA utpanna honevAle AtmAke bhAvo.nko nimittamAtrabhUt aisI us prakArakI avasthAo.n.nrUp
[dravyakarma] svaya.n pariNamit honeke kAraN dravyakarma bhI vyavahAranayase AtmAke bhAvo.nke katR^itvako prApta
hotA hai.. 58..
gAthA 59
anvayArthaH– [yadi bhAvaH karmakR^itaH] yadi bhAv [–jIvabhAv] karmakR^it ho.n to [AtmA karmaNAH
kartA bhavati] AtmA karmakA [–dravyakarmakA] kartA honA chAhiye. [katha.n] vah to kaise ho sakatA
hai? [AtmA] kyo.nki AtmA to [svaka.n bhAva.n muktvA] apane bhAvako Cho.Dkar [anyat ki.nchit api]
anya kuCh bhI [na karoti] nahI.n karatA.
--------------------------------------------------------------------------
jo bhAvakartA karma, to shu.n karmakartA jIv Che?
jIv to kadI karato nathI nij bhAv viN ka.nI anyane. 59.

Page 102 of 264
PDF/HTML Page 131 of 293
single page version

102
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jIvabhAvasya karmakartR^itve pUrvapakSho.ayam. yadi khalvaudayikAdirUpo jIvasya bhAvaH karmaNA kriyate, tadA
jIvastasya kartA na bhavati. na cha jIvasyAkartR^itvAmiShyate. tataH pArisheShyeN dravyakarmaNaH kartApadyate.
tattu katham? yato nishchayanayenAtmA sva.n bhAvamujjhitvA nAnyatkimapi karotIti.. 59..
bhAvo kammaNimitto kamma.n puN bhAvakAraNa.n havadi.
Na du tesi.n khalu kattA Na viNA bhUdA du
kattAra.n.. 60..
bhAvaH karmanimittaH karma punarbhAvakAraNa.n bhavati.
na tu teShA.n khalu kartA na vinA bhUtAstu kartAram.. 60..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– karmakI jIvabhAvakA katR^itva honeke sambandhame.n yah pUrvapakSha hai.
yadi audayikAdirUp jIvakA bhAv karma dvArA kiyA jAtA ho, to jIv usakA [–
audayikAdirUp jIvabhAvakA] kartA nahI.n hai aisA siddha hotA hai. aur jIvakA akatR^itva to iShTa [–
mAnya] nahI.n hai. isaliye, sheSh yah rahA ki jIv dravyakarmakA kartA honA chAhiye. lekin vah to
kaise ho sakatA hai? kyo.nki nishchayanayase AtmA apane bhAvako Cho.Dkar anya kuCh bhI nahI.n karatA.

[is prakAr pUrvapakSha upasthit kiyA gayA] .. 59..
gAthA 60
anvayArthaH– [bhAvaH karmanimittaH] jIvabhAvakA karma nimitta hai [punaH] aur [karma bhAvakAraNa.n
bhavati] karmakA jIvabhAv nimitta hai, [na tu teShA.n khalu kartA] parantu vAstavame.n ek dUsareke kartA nahI.n
hai; [na tu kartAram vinA bhUtAH] kartAke binA hote hai.n aisA bhI nahI.n hai.
--------------------------------------------------------------------------
pUrvapakSha = charchA yA nirNayake liye kisI shAstrIy viShayake sambandhame.n upasthit kiyA huA pakSha tA prashna.

re! bhAv karmanimitta Che ne karma bhAvanimitta Che,
anyonya nahi kartA khare; kartA vinA nahi thAy Che. 60.

Page 103 of 264
PDF/HTML Page 132 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
103
pUrvasUtroditapUrvapakShasiddhA.nto.ayam.
vyavahAreN nimittamAtratvAjjIvabhAvasya karma kartR^i, karmaNo.api jIvabhAvaH kartA; nishchayen tu na
jIvabhAvAnA.n karma kartR^i, na karmaNo jIvabhAvaH. na cha te kartArama.ntareN sa.nbhUyete; yato nishchayen
jIvapariNAmAnA.n jIvaH kartA, karmapariNAmAnA.n karma kartR^i iti.. 60..
kuvva.n saga.n sahAva.n attA kattA sagassa bhAvassa.
Na hi poggalakammANa.n iti jiNavayaNa.n muNeyavva.n.. 61..
kurvan svaka.n svabhAva.n AtmA kartA svakasya bhAvasya.
na hi pudgalakarmaNAmiti jinavachana.n j~nAtavyam.. 61..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, pUrva sUtrame.n [59 vI.n gAthAme.n] kahe hue pUrvapakShake samAdhAnarUp siddhAnta hai.
vyavahArase nimittamAtrapaneke kAraN jIvabhAvakA karma kartA hai [–audayikAdi jIvabhAvakA kartA
dravyakarma hai], karmakA bhI jIvabhAv kartA hai; nishchayase to jIvabhAvo.nkA na to karma kartA hai aur na
karmakA jIvabhAv kartA hai. ve [jIvabhAv aur dravyakarma] kartAke binA hote hai.n aisA bhI nahI.n hai;
kyo.nki nishchayase jIvapariNAmo.nkA jIv kartA hai aur karmapariNAmo.nkA karma [–pudgal] kartA hai..
60..
gAthA 61
anvayArthaH– [svaka.n svabhAva.n] apane svabhAvako [kurvan] karatA huA [AtmA] AtmA [hi]
vAstavame.n [svakasya bhAvasya] apane bhAvakA [kartA] kartA hai, [na pudgalakarmaNAm] pudgalakarmokA
nahI.n; [iti] aisA [jinavachana.n] jinavachan [j~nAtavyam] jAnanA.
--------------------------------------------------------------------------
yadyapi shuddhanishchayase kevaj~nAnAdi shuddhabhAv ‘svabhAv’ kahalAte hai.n tathApi ashuddhanishchayase rAgAdik bhI ‘svabhAv’
kahalAte hai.n.
nij bhAv karato AtamA kartA khare nij bhAvano,
kartA na pudgalakarmano; –upadesh jinano jANavo. 61.

Page 104 of 264
PDF/HTML Page 133 of 293
single page version

104
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
nishchayen jIvasya svabhAvAnA.n kartR^itva.n pudgalakarmaNAmakartR^itva.n chAgamenopadarshitamatra iti..61..
kamma.n pi saga.n kuvvadi seN sahAveN sammamappANa.n.
jIvo vi ya tArisao kammasahAveN
bhAveNa.. 62..
karmApi svaka.n karoti sven svabhAven samyagAtmAnam.
jIvo.api cha tAdrashakaH karmasvabhAven bhAvena.. 62..
atra nishchayanayenAbhinnakArakatvAtkarmaNo jIvasya cha svaya.n svarUpakartR^itvamuktam.
karma khalu karmatvapravartamAnapudgalaska.ndharUpeN kartR^itAmanubibhrANa.n, karmatvagamanashaktirUpeN
karaNatAmAtmasAtkurvat, prApyakarmatvapariNAmarUpeN karmatA.n kalayat, pUrvabhAvavyapAye.api dhruvatvA–
la.nbanAdupAttApAdAnatvam, upajAyamAnapariNAmarUpakarmaNAshrIyamANatvAdupoDhasa.npradAnatvam, AdhIy–
mAnapariNAmAdhAratvAdgR^ihItAdhikaraNatva.n, svayamev ShaTkArakIrUpeN vyavatiShThamAna.n na kArakA.ntaram–
pekShate.
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– nishchayase jIvako apane bhAvo.nkA kartR^itva hai aur pudgalakarmo.nkA akartR^itva hai aisA yahA.N
Agam dvArA darshAyA gayA hai.. 61..
gAthA 62
anvayArthaH– [karma api] karma bhI [sven svabhAven] apane svabhAvase [svaka.n karoti] apaneko
karate hai.n [cha] aur [tAdrashakaH jIvaH api] vaisA jIv bhI [karmasvabhAven bhAven] karmasvabhAv bhAvase
[–audayikAdi bhAvase] [samyak AtmAnam] barAbar apaneko karatA hai.
TIkAH– nishchayanayase abhinna kArak honese karma aur jIv svaya.n svarUpake [–apane–apane
rUpake] kartA hai aisA yahA.N kahA hai.
karma vAstavame.n [1] karmarUpase pravartamAn pudgalaska.ndharUpase kartR^itvako dhAraN karatA huA, [2]
karmapanA prApta karanekI shaktirUp karaNapaneko a.ngIkR^it karatA huA, [3] prApya aise
karmatvapariNAmarUpase karmapanekA anubhav karatA huA, [4] pUrva bhAvakA nAsh ho jAne par bhI dhruvatvako
avalamban karanese jisane apAdAnapaneko prApta kiyA hai aisA, [5] utpanna hone vAle pariNAmarUp
karma dvArA samAshrit honese [arthAt utpanna hone vAle pariNAmarUp kArya apaneko
diyA jAnese]
--------------------------------------------------------------------------
re! karma ApasvabhAvathI nij karmaparyayane kare,
AtmAy karmasvabhAvarUp nij bhAvathI nijane kare. 62.

Page 105 of 264
PDF/HTML Page 134 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
105
eva.n jIvo.api bhAvaparyAyeN pravartamAnAtmadravyarUpeN kartR^itAmanubibhrANo, bhAvaparyAyagaman–
shaktirUpeN karaNatAmAtmasAtkurvan, prApyabhAvaparyAyarUpeN karmatA.n kalayan, pUrvabhAvaparyAy–vyapAye.api
dhruvatvAla.nbanAdupAttApAdAnatvam, upajAyamAnabhAvaparyAyarUpakarmaNAshrIyamANatvAdupoDh–sa.npradAnatva;,

AdhIyamAnabhAvaparyAyAdhAratvAdgR^ihItAdhikaraNatvaH, svayamev ShaTkArakIrUpeN vyavatiShThamAno na
kArakA.ntaramapekShate. ataH karmaNaH karturnAsti jIvaH kartA, jIvasya karturnAsti karma kartR^i nishchayeneti..
62..
-----------------------------------------------------------------------------
sa.npradAnapaneko prApta aur [6] dhAraN kiye hue pariNAmakA AdhAr honese jisane adhikaraNapaneko
grahaN kiyA hai aisA – svayamev ShaTkArakarUpase vartatA huA anya kArakakI apekShA nahI.n rakhatA.
is prakAr jIv bhI [1] bhAvaparyAyarUpase pravartamAn AtmadravyarUpase kartR^itvako dhAraN karatA
huA, [2] bhAvaparyAy prApta karanekI shaktirUpase karaNapaneko a.ngIkR^it karatA huA, [3] prApya aisI
bhAvaparyAyarUpase karmapanekA anubhav karatA huA, [4] pUrva bhAvaparyAyakA nAsh hone par dhruvatvakA
avalamban karanese jisane apAdAnapaneko prApta kiyA hai aisA, [5] utpanna hone vAle bhAvaparyAyarUp
karma dvArA samAshrit honese [arthAt utpanna hone vAlA bhAvaparyAyarUp kArya apaneko diyA jAnese]
sampradAnapaneko prApta aur [6] dhAraN kI huI bhAvaparyAyakA AdhAr honese jisane adhikaraNapaneko
grahaN kiyA hai aisA – svayamev ShaTkArakarUpase vartatA huA anya kArakakI apekShA nahI.n rakhatA.
isaliye nishchayase karmarUp kartAko jIv kartA nahI.n hai aur jIvarUp kartAko karma kartA nahI.n
hai. [jahA.N karma kartA hai vahA.N jIv kartA nahI.n hai aur jahA.N jIv kartA hai vahA.N karma kartA nahI.n hai.]
bhAvArthaH– [1] pudgal svata.ntrarUpase dravyakarmako karatA honese pudgal svaya.n hI kartA hai; [2]
svaya.n dravyakarmarUpase pariNamit honekI shaktivAlA honese pudgal svaya.n hI karaN hai; [3] dravyakarmako
prApta karatA – pahu.NchatA honese dravyakarma karma hai, athavA dravyakarmase svaya.n abhinna honese pudgal svaya.n
hI karma [–kArya] hai; [4] apanemese pUrva pariNAmakA vyay karake dravyakarmarUp pariNAm karatA honese
aur pudgaladravyarUpase dhruv rahatA honese pudgal svaya.n hI apAdAn hai; [5] apaneko dravyakarmarUp
pariNAm detA honese pudgal svaya.n hI sampradAn hai; [6] apaneme.n arthAt apane AdhArase dravyakarma
karatA honese pudgal svaya.n hI adhikaraN hai.

Page 106 of 264
PDF/HTML Page 135 of 293
single page version

106
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
kamma.n kamma.n kuvvadi jadi so appA karedi appANa.n.
kidh tassa phala.n bhujadi appA kamma.n cha dedi
phala.n.. 63..
karma karma karoti yadi sa AtmA karotyAtmAnam.
ka.nth tasya phala.n bhuDkte AtmA karma cha dadAti phalam.. 63..
-----------------------------------------------------------------------------
isI prakAr [1] jIv svata.ntrarUpase jIvabhAvako karatA honese jIv svaya.n hI kartA hai; [2]
svaya.n jIvabhAvarUpase pariNamit honakI shaktivAlA honese jIv svaya.n hI karaN hai; [3] jIvabhAvako
prApta karatA– pahu.NchatA honese jIvabhAv karma hai, athavA jIvabhAvase svaya.n abhinna honese jIv svaya.n hI
karma hai; [4] apaneme.nse pUrva bhAvakA vyay karake [navIn] jIvabhAv karatA honese aur jIvadravyarUpase
dhruv rahanese jIv svaya.n hI apAdAn hai; [5] apaneko jIvabhAv detA honese jIv svaya.n hI sampradAn
hai; [6] apaneme.n arthAt apane AdhArase jIvabhAv karatA honese jIv svaya.n hI adhikaraN hai.
is prakAr, pudgalakI karmodayAdirUpase yA karmaba.ndhAdirUpase pariNamit honekI kriyAme.n.n
vAstavame.n pudgal hI svayamev Chah kArakarUpase vartatA hai isaliye use anya kArakokI apekShA nahI.n hai
tathA jIvakI audayikAdi bhAvarUpase pariNamit honekI kriyAme.n vAstavame.n jIv svaya.n hI Chah
kArakarUpase vartatA hai isaliye use anya kArako.nkI apekShA nahI.n hai. pudgalakI aur jIvakI uparokta
kriyAe.N ek hI kAlame.n vartatI hai tathApi paudgalik kriyAme.n vartate hue pudgalake Chah kArak
jIvakArako.nse bilakul bhinna aur nirapekSha hai.n tathA jIvabhAvarUp kriyAme.n vartate hue jIvake Chah kArak
pudgalakArako.nse bilakul bhinna aur nirapekSha hai.n. vAstavame.n kisI dravyake kArako.nko kisI anya dravyake
kArako.nkI apekShA nahI.n hotI.. 62..
--------------------------------------------------------------------------
jo karma karma kare ane AtmA kare bas Atmane,
kyam karma phaL de jIvane? kyam jIv te phaL bhogave? 63.

Page 107 of 264
PDF/HTML Page 136 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
107
karmajIvayoranyonyAkartR^itve.anyadattaphalAnyopabhogalakShaNadUShaNapuraHsaraH pUrvapakSho.ayam..63..
ath siddhA.ntasutrANi–
ogADhagADhaNichido poggalakAyehi savvado logo.
suhamehi.n bAdarehi.n ya Na.ntANa.ntehi.n vividhehi.n.. 64..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 63
anvayArthaH– [yadi] yadi [karma] karma [karma karoti] karmako kare aur [saH AtmA] AtmA
[AtmAnam karoti] AtmAko kare to [karma] karma [phalam katha.n dadAti] AtmAko phal kyo.n degA
[cha] aur [AtmA] AtmA [tasya phala.n bhuDkte] usakA phal kyo.n bhogegA?
TIkAH– yadi karma aur jIvako anyonya akartApanA ho, to ‘anyakA diyA huA phal anya
bhoge’ aisA prasa.ng AyegA; – aisA doSh batalAkar yahA.N pUrvapakSha upasthit kiyA gayA hai.
bhAvArthaH– shAstro.nme.n kahA hai ki [paudgalik] karma jIvako phal dete hai.n aur jIv [paudgalik]
karmakA phal bhogatA hai. ab yadi jIv karmako karatA hI na ho to jIvase nahI.n kiyA gayA karma
jIvako phal kyo.n degA aur jIv apanese nahI.n kiye gaye karmake phalakoe kyo.n bhogegA? jIvase nahI.n
kiyA karma jIvako phal de aur jIv us phalako bhoge yah kisI prakAr nyAyayukta nahI.n hai.
--------------------------------------------------------------------------
shrI pravachanasArame.n 168 vI.n gAthA is gAthAse milatI hai.

avagADh gADh bharel Che sarvatra pudgalakAyathI
A lok bAdar–sukShmathI, vidhavidh ana.ntAna.ntathI. 64.

Page 108 of 264
PDF/HTML Page 137 of 293
single page version

108
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
avagADhagADhanichitaH pudgalakAyaiH sarvato lokaH.
sukShmairbAdaraishchAna.ntAna.ntairvividhaiH.. 64..
karmayogyapudgalA a~njanachUrNapUrNasamudgakanyAyen sarvalokavyApitvAdyatrAtmA tatrAnAnItA
evAvatiShTha.nt ityatrauktam.. 64..
attA kuNadi sabhAva.n tattha gadA poggalA sabhAvehi.n.
gachCha.nti kammabhAva.n aNNoNNAgAhamavagADhA.. 65..
AtmA karoti svabhAva.n tatra gatAH pudgalAH svabhAvaiH.
gachChanti karmabhAvamanyonyAvagAhAvagADhA.. 65..
-----------------------------------------------------------------------------

is prakAr, ‘karma’ karmako hI karatA hai aur AtmA AtmAko hI karatA hai’ is bAtame.n pUrvokta doSh
Anese yah bAt ghaTit nahI.n hotI – is prakAr yahA.N pUrvapakSha upasthit kiyA gayA hai.. 63..
ab siddhAntasUtra hai [arthAt ab 63vI.n gAthAme.n kahe gaye pUrvapakShake nirAkaraNapUrvak siddhAntakA
pratipAdan karane vAlI gAthAe.N kahI jAtI hai].
gAthA 64
anvayArthaH– [lokaH] lok [sarvataH] sarvataH [vividhaiH] vividh prakArake, [ana.ntAna.ntaiH]
anantAnanta [sUkShmaiH bAdaraiH cha] sUkShma tathA bAdar [pudgalakAyaiH] pudgalakAyo.n [pudgalaska.ndho.n] dvArA
[avagADhagADhanichitaH] [vishiShTa rItise] avagAhit hokar gA.Dh.h.h bharA huA hai.
TIkAH– yahA.N aisA kahA hai ki – karmayogya pudgal [kArmANavargaNArUp pudgalaska.ndh]
a.njanachUrNase [a.njanake bArIk chUrNase] bharI huI DibbIke nyAyase samasta lokame.n vyApta hai; isaliye
jahA.N AtmA hai vahA.N, binA lAye hI [kahI.nse lAye binA hI], ve sthit hai.n.. 64..
--------------------------------------------------------------------------
AtmA kare nij bhAv jyA.n, tyA.n pudgalo nij bhAvathI
karmatvarUpe pariName anyonya–avagAhit thaI. 65.

Page 109 of 264
PDF/HTML Page 138 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
109
anyAkR^itakarmasa.nbhUtiprakAroktiriyam.
AtmA hi sa.nsArAvasthAyA.n pAriNAmikachaitanyasvabhAvamaparityajannevAnAdiba.ndhanabaddhatvAd–
nAdimoharAgadveShasnigdhairavishuddhairev bhAvairvivartate. sa khalu yatra yadA moharUpa.n rAgarUpa.n dveSharUpa.n vA svasya
bhAvamArabhate, tatra tadA tamev nimittIkR^itya jIvapradesheShu parasparAvagAhenAnupraviShTA svabhAvairev pudgalAH
karmabhAvamApadya.nt iti.. 65..
jah puggaladavvANa.n bahuppayArehi.n kha.ndhaNivvattI.
akadA parehi.n diTThA tah kammANa.n
viyANAhi.. 66..
yathA pudgaladavyANA.n bahuprakAraiH ska.ndhanivR^ittiH.
akR^itA parairdraShTA tathA karmaNA.n vijAnIhi.. 66..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 65
anvayArthaH– [AtmA] AtmA [svabhAva.n] [moharAgadveSharUp] apane bhAvako [karoti] karatA hai;
[tatra gatAH pudgalAH] [tab] vahA.N rahanevAle pudgal [svabhAvaiH] apane bhAvo.nse
[anyonyAvagAhAvagADhAH] jIvame.n [vishiShTa prakArase] anyonya–avagAharUpase praviShTa hue [karmabhAvam
gachChanti] karmabhAvako prApta hote hai.n.
TIkAH– anya dvArA kiye gaye binA karmakI utpatti kis prakAr hotI hai usakA yah kathan hai.
AtmA vAstavame.n sa.nsAr–avasthAme.n pAriNAmik chaitanyasvabhAvako Cho.De binA hI anAdi bandhan
dvArA baddha honese anAdi moharAgadveSh dvArA snigdha aise avishuddha bhAvo.n.nrUpase hI vivartanako prApta
hotA hai [– pariNamit hotA hai]. vah [sa.nsArastha AtmA] vAstavame.n jahA.N aur jab moharUp,
rAgarUp yA dveSharUp aise apane bhAvako karatA hai. vahA.N aur us samay usI bhAvako nimitta banAkar
pudgal apane bhAvo.nse hI jIvake pradesho.nme.n [vishiShTatApUrvak] paraspar avagAharUpase praviShTa hue
karmabhAvako prApta hote hai.n.
bhAvArthaH– AtmA jis kShetrame.n aur jis kAlame.n ashuddha bhAvarUp pariNamit hotA hai, usI kShetrame.n
sthit kArmANavargaNArUp pudgalaska.ndh usI kAlame.n svaya.n apane bhAvo.nse hI jIvake pradesho.nme.n visheSh
prakArase paraspar– avagAharUpase praviShTa hue karmapaneko prApta hote hai.n.
--------------------------------------------------------------------------
snigdha=chIkane; chIkanAIvAle. [moharAgadveSh karmaba.ndhame.n nimitabhUt honeke kAraN unhe.n snigdhatAkI upamA dI
jAtI hai. isaliye yahA.N avishuddha bhAvo.nko ‘moharAgadveSh dvArA snigdha’ kahA hai.]
jyam ska.ndharachanA bahuvidhA dekhAy Che pudgal taNI
parathI akR^it, te rIt jANo vividhatA karmo taNI. 66.

Page 110 of 264
PDF/HTML Page 139 of 293
single page version

110
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
ananyakR^itatva.n karmaNA.n vaichikryasyAtroktam.
yathA hi svayogyacha.ndrArkaprabhopala.nbhe. sa.ndhyAbhre.ndrachApapariveShaprabhR^itibhirbahubhiH prakAraiH pudgal–
ska.ndhavikalpAH ka.nrtrataranirapekShA evotpadya.nte, tathA svayogyajIvapariNAmopala.nbhe j~nAnAvaraNaprabhR^iti–
bhirbahubhiH prakAraiH karmANyapi ka.nrtrataranirapekShANyevotpadya.nte iti.. 66..
jIvA puggalakAyA aNNoNNAgADhagahaNapaDibaddhA.
kAle vijujjamANA sahadukkha.n di.nti bhu.nja.nti.. 67..
jIvAH pudgalakAyAH anyonyAvagADhagrahaNapratibaddhAH.
kAle viyujyamAnAH sukhaduHkha.n dadati bhu~njanti.. 67..
-----------------------------------------------------------------------------
is prakAr, jIvase kiye gaye binA hI pudgal svaya.n karmarUpase pariNamit hote hai.n.. 65..
gAthA 66
anvayArthaH– [yathAH] jis prakAr [pudgaladravyANA.n] pudgaladravyo.n.nkI [bahuprakAraiH] anek prakArakI
[ska.ndhanirvR^ittiH] skandharachanA [paraiH akR^itA] parase kiye gaye binA [draShTA] hotI dikhAI detI hai,
[tathA] usI prakAr [karmaNA.n] karmo.nkI bahuprakAratA [vijAnIhi] parase akR^it jAno.
TIkAH– karmo.nkI vichitratA [bahuprakAratA] anya dvArA nahI.n kI jAtI aisA yahA.N kahA hai.
jis prakAr apaneko yogya cha.ndra–sUryake prakAshakI upalabdhi hone par, sa.ndhyA–bAdal
indradhanuSh–prabhAmaNDaL ityAdi anek prakArase pudgalaska.ndhabhed anya kartAkI apekShAke binA hI utpanna
hote hai.n, usI prakAr apaneko yogya jIv–pariNAmakI upalabdhi hone par, j~nAnAvaraNAdi anek
prakArake karma bhI anya kartAkI apekShAke binA hI utpanna hote hai.n.
bhAvArthaH– karmokI vividh prakR^iti–pradesh–sthiti–anubhAgarUp vichitratA bhI jIvakR^it nahI.n hai,
pudgalakR^it hI hai.. 66..
--------------------------------------------------------------------------
jIv–pudgalo anyonyamA.n avagAh grahIne baddha Che;
kALe viyog lahe tadA sukhaduHkh Ape–bhogave. 67.

Page 111 of 264
PDF/HTML Page 140 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
111
nishchayen jIvakarmaNoshchaikakartR^itve.api vyavahAreN karmadattaphalopala.nbho jIvasya na virudhyat
ityatroktam.
jIvA hi moharAgadveShasnigdhatvAtpudgalaska.ndhAshcha svabhAvasnigdhatvAdba.ndhAvasthAyA.n paramANu–
dva.ndvAnIvAnyonyAvagAhagrahaNapratibaddhatvenAvatiShTha.nte. yadA tu te paraspara.n viyujya.nte, tadodit–prachyavamAnA
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 67
anvayArthaH– [jIvAH pudgalakAyAH] jIv aur pudgalakAy [anyonyAvagADh–grahaNapratibaddhAH]
[vishiShTa prakArase] anyonya–avagAhake grahaN dvArA [paraspar] baddha hai.n; [kAle viyujyamAnAH] kAlame.n
pR^ithak hone par [sukhaduHkha.n dadati bhu~njanti] sukhaduHkh dete hai.n aur bhogate hai.n [arthAt pudgalakAy
sukhaduHkh dete hai.n aur jIv bhogate hai.n].
TIkAH– nishchayase jIv aur karmako ekakA [nij–nij rUpakA hI] kartR^itva hone par bhI,
vyavahArase jIvako karme dvArA diye gaye phalakA upabhog virodhako prApta nahI.n hotA [arthAt ‘karma
jIvakoe phal detA hai aur jIv use bhogatA hai’ yah bAt bhI vyavahArase ghaTit hotI hai] aisA yahA.N
kahA hai.
jIv moharAgadveSh dvArA snigdha honeke kAraN tathA pudgalaska.ndh svabhAvase snigdha honeke kAraN,
[ve] bandha–avasthAme.n– paramANudva.ndvo.nkI bhA.Nti–[vishiShTa prakArase] anyonya–avagAhake grahaN dvArA
baddharUpase rahate hai.n. jab ve paraspar pR^ithak hote hai.n tab [pudgalaskandha nimnAnusAr phal dete hai.n aur
jIv use bhogate hai.n]– uday pAkar khir jAnevAle pudgalakAy sukhaduHkharUp AtmapariNAmo.nke
--------------------------------------------------------------------------
paramANudva.ndva= do paramANuo.nkA jo.DA; do paramANuo.nse nirmit ska.ndh; dvi–aNuk ska.ndha.