Page 112 of 264
PDF/HTML Page 141 of 293
single page version
112
nishchayen sukhaduHkharUpAtmapariNAmAnA.n vyavahAreNeShTA–niShTaviShayANA.n nimittamAtratvAtpudgalakAyAH sukhaduHkharUpa.n phala.n prayachChanti. jIvAshcha nishchayen nimittamAtrabhutadravyakarmanirvartitasukhaduHkharUpAtmapariNAmAnA.n vyavahAreN ----------------------------------------------------------------------------- nimittamAtra honekI apekShAse nishchayase, aur IShTAniShTa viShayo.nke nimittamAtra honekI apekShAse vyavahArase sukhaduHkharUp phal dete hai.n; tathA jIv nimittamAtrabhUt dravyakarmase niShpanna honevAle sukhaduHkharUp AtmapariNAmo.nko bhoktA honekI apekShAse nishchayase, aur [nimittamAtrabhUt] dravyakarmake udayase sampAdit IShTAniShTa viShayo.nke bhoktA honekI apekShAse vyavahArase, usaprakArakA [sukhaduHkharUp] phal bhogate hai.n [arthAt nishchayase sukhaduHkhapariNAmarUp aur vyavahArase IShTAniShTA viShayarUp phal bhogate hai.n]. -------------------------------------------------------------------------- [1] sukhaduHkhapariNAmo.nme.n tathA [2] IShTAniShTa viShayo.nke sa.nyogame.n shubhAshubh karma nimittabhUt hote hai.n, isaliye un
viShayarUp phal ‘denevAlA’ ’’ [upachArase] kahA jA sakatA hai. ab, [1] sukhaduHkhapariNAm to jIvakI
apanI hI paryAyarUp honese jIv sukhaduHkhapariNAmako to ‘nishchayase’ bhogatA hai.n, aur isaliye
sukhaduHkhapariNAmame.n nimittabhUt vartate hue shubhAshubh karmo.nme.n bhI [–jinhe.n.n ‘‘sukhaduHkhapariNAmarUp phal
denevAlA’’ kahA thA uname.n bhI] us apekShAse aisA kahA jA sakatA haie ki ‘‘ve jIvako ‘nishchayase’
sukhaduHkhapariNAmarUp phal dete hai.n;’’ tathA [2] IShTAniShTa viShay to jIvase bilakul bhinna honese jIv IShTAniShTa
viShayo.nko to ‘vyavahArase’ bhogatA hai.n, aur isaliye IShTAniShTa viShayo.nme.n nimittabhUt vartate hue shubhAshubh karmo.nme.n
bhI [–jinhe.n.n ‘‘IShTAniShTa viShayarUp phal denevAlA ’’ kahA thA uname.n bhI ] us apekShAse aisA kahA jA
sakatA haie ki ‘‘ve jIvako ‘vyavahArase’ IShTAniShTa viShayarUp phal dete hai.n.’’
jIvase bilkul bhinna hai.n.’ parantu yahA.N kahe hue nishchayarUpase bha.ngase aisA nahI.n samajhanA chAhiye ki ‘paudgalik
karma jIvako vAstavame.n phal detA hai aur jIv vAstavame.n karmake diye hue phalako bhogatA hai.’
bhoge to dono.n dravya ek ho jAye.n. yahA.N yah dhyAn rakhanA khAs Avashyak hai ki TIkAke pahale paireme.n sampUrNa
gAthAke kathanakA sAr kahate hue shrI TIkAkAr AchAryadev svaya.n hI jIvako karma dvArA diye gaye phalakA
upabhog vyavahArase hI kahA hai, nishchayase nahI.n.
sukhaduHkhake do artha hote haiH [1] sukhaduHkhapariNAm, aur [2] IShTAniShTa viShaya. jahA.N ‘nishchayase’ kahA hai vahA.N
aisA artha samajhanA chahiye.
Page 113 of 264
PDF/HTML Page 142 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
or.nvyakarmodayApAditeShTAniShTaviShayANA.n bhoktR^itvAttathAvidha.n phala.n bhu~njante iti. eten jIvasya bhoktR^itvaguNo.api vyAkhyAtaH.. 67..
bhettA hu havadi jIvo chedagabhAveN kammaphala.n.. 68..
bhektA tu bhavati jIvashchetakabhAven karmaphalam.. 68..
kartR^itvabhoktR^itvavyAkhyopasa.nhAro.ayam.
tta etat sthitta nishchayenAtmanaH karma kartR^i, vyavahAreN jIvabhAvasya; jIvo.api nishchayenAtmabhAvasya kartA, vyavahAraNe karmaN iti. yathAtrobhayanayAbhyA.n karma kartR^i, tathaikenApi nayen na -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [tasmAt] isaliye [ath jIvasya bhAven hi sa.nyuktam] jIvake bhAvase sa.nyukta aisA [karma] karma [dravyakarma] [kartR^i] kartA hai. [–nishchayase apanA kartA aur vyavahArase jIvabhAvakA kartA; parantu vah bhoktA nahI.n hai]. [bhoktA tu] bhoktA to [jIvaH bhavati] [mAtra] jIv hai [chetakabhAven] chetakabhAvake kAraN [karmaphalam] karmaphalakA.
isaliye [pUrvokta kathanase] aisA nishchit huA ki–karma nishchayase apanA kartA hai, vyavahArase jIvabhAvakA kartA hai; jIv bhI nishchayase apane bhAvakA kartA hai, vyavahArase karmakA kartA hai.
jis prakAr yah nayo.nse karma kartA hai, usI prakAr ek bhI nayase vah bhoktA nahI.n hai. kisaliye? kyo.nki usee chaitanyapUrvak anubhUtikA sadbhAv nahI.n hai. isaliye chetanApane ke kAraN
-------------------------------------------------------------------------- jo anubhUti chaitanyapUrvak ho usIko yahA.N bhoktR^itva kahA hai, usake atirikta anya anubhUtiko nahI.n.
tethI karam, jIvabhAvase sa.nyukta kartA jANavu.n;
bhoktApaNu.n to jIvane chetakapaNe tatphal taNu.n 68.
Page 114 of 264
PDF/HTML Page 143 of 293
single page version
114
bhoktR^i. kutaH? chaitanyapUrvakAnubhUtisadbhAvAbhAvAt. tatashchet–natvAt keval ev jIvaH karmaphalabhUtAnA.n katha.nchidAtmanaH sukhaduHkhapariNAmAnA.n katha.nchidiShTA–niShTaviShayANA.n bhoktA prasiddha iti.. 68..
hiDadi pAramapAra.n sa.nsAra.n mohasa.nChaNNo.. 69..
hi.nDate pAramapAra.n sa.nsAra.n mohasa.nChannaH.. 69..
karmasa.nyuktatvamukhen prabhutvaguNavyAkhyAnametat. evamayamAtmA prakaTitaprabhutvashaktiH svakaiH karmabhirgR^ihItakartR^itvabhoktR^itvAdhikAro.anAdimohA– vachChannatvAdupajAtaviparItAbhiniveshaH pratyastamitasamyagj~nAnajyotiH sA.ntamana.nta.n vA sa.nsAra.n paribhramatIti.. 69.. ----------------------------------------------------------------------------- mAtra jIv hI karmaphalakA – katha.nchit AtmAke sukhaduHkhapariNAmo.nkA aur katha.nchit IShTAniShTa viShayo.nkA – bhoktA prasiddha hai.. 68..
anvayArthaH– [eva.n] is prakAr [svakaiH karmabhiH] apane karmo.nse [kartA bhoktA bhavan] kartA– bhoktA hotA huA [AtmA] AtmA [mohasa.nChannaH] mohAchChAdit vartatA huA [pAram apAra.n sa.nsAra.n] sAnta athavA ananta sa.nsArame.n [hi.nDate] paribhramaN karatA hai.
TIkAH– yah, karmasa.nyuktapanekI mukhyatAse prabhutvaguNakA vyAkhyAn hai.
is prakAr pragaT prabhutvashaktike kAraN jisane apane karmo.n dvArA [–nishchayase bhAvakarmo.n aur vyavahArase dravyakarmo.n dvArA] kartR^itva aur bhoktR^itvakA adhikAr grahaN kiyA hai aise is AtmAko, anAdi mohAchChAditapaneke kAraN viparIt abhiniveshakI utpatti honese samyagj~nAnajyoti asta ho gaI hai, isaliye vah sAnta athavA ananta sa.nsArame.n paribhramaN karatA hai. [is prakAr jIvake karmasahitapanekI mukhyatApUrvak prabhutvaguNakA vyAkhyAn kiyA gayA..] 69.. -------------------------------------------------------------------------- abhinivesh =abhiprAy; Agraha.
kartA ane bhoktA thato e rIt nij karmo vaDe
jIv mohathI AchChanna sAnta ananta sa.nsAre bhame. 69.
Page 115 of 264
PDF/HTML Page 144 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
NANANumaggachArI NivvANapura.n vajadi dhIro.. 70..
j~nAnAnumArgachArI nirvANapura.n vrajati dhIraH.. 70..
karmaviyuktatvamukhen prabhutvaguNavyAkhyAnametat. ayamevAtmA yadi jinAj~nayA mArgamupagamyopashA.ntakShINamohatvAtprahINaviparItAbhiniveshaH samudbhinnasamgj~nAnajyotiH kartR^itvabhoktR^itvAdhikAra.n parisamApya samyakprakaTitaprabhutvashaktirj~nAnasyai– vAnumArgeN charati, tadA vishuddhAtmatattvopala.nbharUpamapavarganagara.n vigAhat iti.. 70.. -----------------------------------------------------------------------------
[upashA.ntakShINamohaH] upashA.ntakShINamoh hotA huA [arthAt jise darshanamohakA upasham, kShay athavA kShayopasham huA hai aisA hotA huA] [j~nAnAnumArgachArI] j~nAnAnumArgame.n vicharatA hai [–j~nAnakA anusaraN karanevAle mArge vartatA hai], [dhIraH] vah dhIr puruSh [nirvANapura.n vrajati] nirvANapurako prApta hotA hai.
TIkAH– yah, karmaviyuktapanekI mukhyatAse prabhutvaguNakA vyAkhyAn hai.
jab yahI AtmA jinAj~nA dvArA mArgako prApta karake, upashA.ntakShINamohapaneke kAraN [darshanamohake upasham, kShay athavA kShayopashamake kAraN] jise viparIt abhinivesh naShTa ho jAnese samyagj~nAnajyoti pragaT huI hai aisA hotA huA, kartR^itva aur bhoktR^itvake adhikArako samApta karake samyakrUpase pragaT prabhutvashaktivAn hotA huA j~nAnakA hI anusaraN karanevAle mArgame.n vicharatA hai --------------------------------------------------------------------------
j~nAnAnumArga viShe chare, te dhIr shivapurane vare. 70.
Page 116 of 264
PDF/HTML Page 145 of 293
single page version
116
ath jIvavikalpA uchyante.
chaducha.nkamaNo bhaNido pa.nchaggaguNappadhANo ya.. 71..
ChakkApakkamajuto uvautto sattabha~N.hgasabbhAvo.
chatushcha.nkramaNo bhaNitaH pa~nchAgraguNapradhAnashcha.. 71..
ShaTkApakramayuktaH upayuktaH saptabha~N.hgasadbhAvaH.
aShTAshrayo navArtho jIvo dashasthAnago bhaNitaH.. 72..
----------------------------------------------------------------------------- [–pravartatA hai, pariNamit hotA hai, AcharaN karatA hai], tab vah vishuddha AtmatattvakI upalabdhirUp apavarganagarako [mokShapurako] prApta karatA hai. [is prakAr jIvake karmarahitapanekI mukhyatApUrvak prabhutvaguNakA vyAkhyAn kiyA gayA ..] 70..
anvayArthaH– [saH mahAtmA] vah mahAtmA [ekaH ev] ek hI hai, [dvivikalpaH] do bhedavAlA hai aur [trilakShaNaH bhavati] trilakShaN hai; [chatushcha.nkramaNaH] aur use chaturvidh bhramaNavAlA [cha] tathA [pa~nchAgraguNapradhAnaH] pA.Nch mukhya guNose pradhAnatAvAlA [bhaNitaH] kahA hai. [upayuktaH jIvaH] upayogI aisA vah jIv [ShaTkApakramayuktaH] Chah apakram sahit, [saptabha.ngasadbhAvaH] sAt bha.ngapUrvak sadbhAvavAn, [aShTAshrayaH] AThake AshrayarUp, [navArthaH] nau–artharUp aur [dashasthAnagaH] dashasthAnagat [bhaNitaH] kahA gayA hai. -------------------------------------------------------------------------- apakram=[sa.nsArI jIvako anya bhavame.n jAte hue] anushreNI gaman arthAt vidishAo.nko Cho.Dkar gamana.
chaubhramaNayut, pa.nchAgraguNaparadhAn jIv kahel Che; 71.
upayogI ShaT–apakramasahit Che, saptabha.ngIsattva Che,
jIv aShTa–Ashray, nav–arath, dashasthAnagat bhAkhel Che. 72.
Page 117 of 264
PDF/HTML Page 146 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
sa khalu jIvo mahAtmA nityachaitanyopayuktatvAdek ev, j~nAnadarshanabhedAdvivikalpaH, karmaphalakAryaj~nAnachetanAbheden lakShyamANatvAtrilakShaNaH dhrauvyotpAdavinAshabheden vA, chatasR^iShu gatiShu cha.nkramaNatvAchchatushcha.nkramaNaH, pa~nchabhiH pAriNAmikaudayikAdibhiragraguNaiH pradhAnatvAtpa~nchAgraguNapradhAnaH, chatasR^iShu dikShUrdhvamadhashcheti bhavA.ntarasa.nkramaNaShaTkenApakrameN yuktatvAtShaTkApakramayuktaH, asit– nAstyAdibhiH saptabha~N.hgaiH sadbhAvo yasyeti saptabha~N.hgasadbhAvaH aShTAnA.n karmaNA.n guNAnA.n vA AshrayatvAdaShTAshrayaH, navapadArtharUpeN vartanAnnavArthaH, pR^ithivyaptejovAyuvanaspatisAdhAraNapratyek–dvitrichatuH pa~nchendriyarUpeShu dashasu sthAneShu gatatvAdrashasthAnag iti.. 71–72..
uDDha.n gachChadi sesA vidisAvajja.n gadi.n ja.nti.. 73..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– vah jIv mahAtmA [1] vAstavame.n nityachaitanya–upayogI honese ‘ek ’ hI hai; [2] j~nAn aur darshan aise bhedo.nke kAraN ‘do bhedavAlA’ hai; [3] karmaphalachetanA, kAryachetanA aur j~nAnachetanA aise bhedo.n.n dvArA athavA dhrauvya, utpAd aur vinAsh aise bhedo.n dvArA lakShit honese ‘trilakShaN [tIn lakShaNavAlA]’ hai; [4] chAr gatiyo.nme.n bhramaN karatA hai isaliye ‘chaturvidh bhramaNavAlA’ hai; [5] pAriNAmik audayik ityAdi pA.Nch mukhya guNo.n dvArA pradhAnatA honese ‘pA.Nch mukhya guNo.nse pradhAnatAvAlA’ hai; [6] chAr dishAo.nme.n, Upar aur nIche is prrakAr ShaDvidh bhavAntaragamanarUp apakramase yukta honeke kAraN [arthAt anya bhavame.n jAte hue uparokta Chah dishAo.nme.n gaman hotA hai isaliye] ‘Chah apakram sahit’ hai; [7] asti, nAsti Adi sAt bha.ngo dvArA jisakA sadbhAv hai aisA honese ‘sAt bha.ngapUrvak sadbhAvavAn’ hai; [8] [j~nAnAvaraNIyAdi] ATh karmo.nke athavA [samyaktvAdi] ATh guNo.nke AshrayabhUt honese ‘AThake AshrayarUp’ hai; [9] nav padArtharUpase vartatA hai isaliye ‘nav–artharUp’ hai; [10] pR^ithvI, jal, agni, vAyu, sAdhAraN vanaspati, pratyek vanaspati, dvIndriy, trIndriy chaturindriy aur pa.nchendriyarUp dash sthAnome.n prApta honese ‘dashasthAnagat’ hai.. 71– 72.. --------------------------------------------------------------------------
gati hoy U.nche; sheShane vidishA tajI gati hoy Che. 73.
Page 118 of 264
PDF/HTML Page 147 of 293
single page version
118
Urdhva gachChati sheShA vidigvarjA.n gati.n yA.nti.. 73..
ath pudgaladravyAstikAyavyAkhyAnam.
idi te chaduvviyappA puggalakAyA muNeyavvA.. 74..
iti te chaturvikalpAH pudgalakAyA j~nAtavyAH.. 74..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [prakR^itisthityanubhAgapradeshaba.ndhaiH] prakR^itibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aur pradeshabandhase [sarvataH muktaH] sarvataH mukta jIv [Udhva.n gachChati] Urdhvagaman karatA hai; [sheShAH] sheSh jIv [bhavAntarame.n jAte hue] [vidigvarjA gati.n yA.nti] vidishAe.N Cho.D.h.h kar gaman karate hai.n.
TIkAH– baddha jIvako karmanimittak ShaDvidh gaman [arthAt karma jisame.n nimittabhUt hai.n aisA Chah dishAo.n.nme.n gaman] hotA hai; mukta jIvako bhI svAbhAvik aisA ek Urdhvagaman hotA hai. – aisA yahA.N kahA hai.
bhAvArthaH– samasta rAgAdivibhAv rahit aisA jo shuddhAtmAnubhUtilakShaN dhyAn usake bal dvArA chaturvidh bandhase sarvathA mukta huA jIv bhI, svAbhAvik ananta j~nAnAdi guNo.nse yukta vartatA huA, ekasamayavartI avigrahagati dvArA [lokAgraparya.nt] svAbhAvik Urdhvagaman karatA hai. sheSh sa.nsArI jIv maraNAntame.n vidishAe.N Cho.Dkar pUrvokta ShaT–apakramasvarUp [karmanimittak] anushreNIgaman karate hai.n.. 73..
is prakAr jIvadravyAstikAyakA vyAkhyAn samApta huA.
ab pudgaladravyAstikAyakA vyAkhyAn hai. --------------------------------------------------------------------------
te ska.ndh teno desh, s.nkadhapradesh, paramANu kahyA. 74.
Page 119 of 264
PDF/HTML Page 148 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
pudgaladravyavikalpAdesho.ayam.
pudgaladravyANi hi kadAchitska.ndhaparyAyeN, kadAchitska.ndhadeshaparyAyeN, kadAchitska.ndhapradeshaparyAyeN, kadAchitparamANutvenAtra tiShTanti. nAnyA gatirasti. iti teShA.n chaturvikalpatvamiti.. 74..
addhaddha.n cha padeso paramANU chev avibhAgI.. 75..
ardhArdha cha pradeshaH paramANushchaivAvibhAgI.. 75..
-----------------------------------------------------------------------------
[ska.ndhAH cha] ska.ndh, [ska.ndhadeshAH] ska.ndhadesh [ska.ndhapradeshAH] ska.ndhapradesh [cha] aur [paramANavaH bhavanti iti] paramANuu.
pudgaladravya kadAchit ska.ndhaparyAyase, kadAchit ska.ndhadesharUp paryAyase, kadAchit ska.ndhapradesharUp paryAyase aur kadAchit paramANurUpase yahA.N [lokame.n] hote hai.n; anya koI gati nahI.n hai. is prakAr unake chAr bhed hai.n.. 74..
ska.ndh hai. [tasya ardha.n tu] usake ardhako [deshaH iti bhaNanti] desh kahate hai.n, [ardhAdha.n cha] ardhakA ardha vah [pradeshaH] pradesh hai [cha] aur [avibhAgI] avibhAgI vah [paramANuH ev] sachamuch paramANu hai. ------------------------------------------------------------------------
ardhArdha tenu.n ‘pradesh’ ne avibhAg te ‘paramANu’ Che. 75.
Page 120 of 264
PDF/HTML Page 149 of 293
single page version
120
ska.ndhapradesho nAm paryAyaH. eva.n bhedavashAt dvayaNukaska.ndhAdana.ntAH ska.ndhapradeshaparyAyAH nirvibhAgaikapradeshaH ska.ndhasyA.ntyo bhedaH paramANurekaH. punarapi dvayoH paramANvoH sa.ndhAtAdeko dvayaNukaska.ndhaparyAyaH. eva.n sa.ndhAtavashAdana.ntAH ska.ndhaparyAyAH. eva.n bhedasa.ndhAtAbhyAmapyana.ntA bhava.ntIti.. 75.. -----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, pudgal bhedo.nkA varNan hai anantAnanta paramANuo.nse nirmit hone par bhI jo ek ho vah ska.ndh nAmakI paryAy hai; usakI AdhI ska.ndhadesh nAmak paryAy hai; AdhIkI AdhI ska.ndhapradesh nAmakI paryAy hai. is prakAr bhedake kAraN [pR^ithak honake kAraN] dvi–aNuk ska.ndhaparya.nt ananta ska.ndhapradesharUp paryAye.n hotI hai.n. nirvibhAg–ek–pradeshavAlA, ska.ndhakA antim a.nsh vah ek paramANu hai. [is prakAr bhedase honevAle pudgalavikalpo.nkA varNan huA.]
punashcha, do paramANuo.nke sa.nghAtase [milanese] ek dviaNuk–ska.ndharUp paryAy hotI hai. is prakAr sa.nghAtake kAraN [dviaNukaska.ndhakI bhA.Nti triaNuk–ska.ndh, chaturaNuk–ska.ndh ityAdi] ananta ska.ndharUp paryAye.n hotI hai. [is prakAr sa.nghAtase honevAle pudgalavikalpakA varNan huA. ]
is prakAr bhed–sa.nghAt dono.nse bhI [ek sAth bhed aur sa.nghAt dono honese bhI] ananta [ska.ndharUp paryAye.n] hotI hai.n. [is prakAr bhed–sa.nghAtase honevAle pudgalavikalpakA varNan huA..] 75.. -------------------------------------------------------------------------- bhedase honebhAle pudgalavikalpo.nkA [pudgalabhedo.nkA] TIkAkAr shrI jayasenAchAryanee jo varNan kiyA hai usakA
haie. bhed dvArA usake jo pudgalavikalpa hote hai.n ve nimnokta draShTAntAnusAr samajhanA. mAnalo ki 16
paramANuo.nse nirmit ek pudgalapiNDa hai aur vah TUTakar usake Tuka.De hote hai. vahA.N 16 paramANuAo.nke pUrNa
pudgalapiNDako ‘ska.ndh’ mAne to 8 paramANuo.nvAlA usakA ardhabhAgarUp Tuka.DA vah ‘desh’ hai, 4
paramANuo.nvAlA usakA chaturthabhAgarUp Tuka.DA vah ‘pradesh’ hai aur avibhAgI ChoTe–se–ChoTA Tuka.DA vah
‘paramANu’ hai. punashcha, jis prakAr 16 paramANuvAle pUrNa piNDako ‘ska.ndh’ sa.nj~nA hai, usI prakAr 15 se lekar
9 paramANuo.n takake kisI bhI Tuka.Deko bhI ‘ska.ndh’ sa.nj~nA haie; jis prakAr 8 paramANuo.nvAle usake
ardhabhAgarUp Tuka.Deko ‘desh’ sa.nj~nA haie, usI prakAr 7 se lekar 5 paramANaou.n takake usake kisI bhI
Tuka.Deko bhI ‘desh’ sa.nj~nA hai; jis prakAr 4 paramANuvAle usake chaturthabhAgarUp Tuka.Deko ‘pradesh’ sa.nj~nA hai,
usI prakAr 3 se lekar 2 paramANu takake usake kisI bhI Tuka.Deko bhI ‘pradesh’ sa.nj~nA hai. – is draShTAntake
anusAr, bhed dvArA honevAle pudgalavikalpa samajhanA.
Page 121 of 264
PDF/HTML Page 150 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
te ho.nti ChappayArA telokka.n jehi.n NippaNNa.n.. 76..
te bhavanti ShaTprakArAstrailokya.n yaiH niShpannam.. 76..
ska.ndhAnA.n pudgalavyavahArasamarthanametat.
sparsharasaga.ndhavarNaguNavisheShaiH ShaTsthAnapatitavR^iddhihAnibhiH pUraNagalanadharmatvAt ska.ndh– vyaktyAvirbhAvatirobhAvAbhyAmapi cha pUraNagalanopapatteH paramANavaH pudgalA iti nishchIya.nte. ska.ndhAstvanekapudgalamayaikaparyAyatven pudgalebhyo.ananyatvAtpudgalA iti -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [bAdarasaukShmyagatAnA.n] bAdar aur sUkShmarUpase pariNat [ska.ndhAnA.n] ska.ndho.nko [pudgalaH] ‘pudgal’ [iti] aisA [vyavahAraH] vyavahAr hai. [te] ve [ShaTprakArAH bhavanti] Chah prakArake hai.n, [yaiH] jinase [trailokya.n] tIn lok [niShpannam] niShpanna hai.
TIkAH– ska.ndho.nme.n ‘pudgal’ aisA jo vyavahAr hai usakA yah samarthan hai.
[1] jiname.n ShaTsthAnapatit [Chah sthAno.nme.n samAvesh pAnevAlI] vR^iddhihAni hotI hai aise sparsha– ras–ga.ndh–varNarUp guNavisheSho.nke kAraN [paramANu] ‘pUraNagalan’ dharmavAle honese tathA [2] ska.ndhavyaktike [–ska.ndhaparyAyake] AvirbhAv aur tirobhAvakI apekShAse bhI [paramANuo.nme.n] --------------------------------------------------------------------------
Cha vikalpa Che ska.ndho taNA, jethI trijag niShpanna Che. 76.
Page 122 of 264
PDF/HTML Page 151 of 293
single page version
122
vyavahriya.nte, tathaiv cha bAdarasUkShmatvapariNAmavikalpaiH ShaTprakAratAmApadya trailokyarUpeN niShpadya sthitava.nt iti. tathA hi–bAdarabAdarAH, bAdarAH, bAdarasUkShmAH, sUkShmabAdarAH, sUkShmAH, sUkShma–sUkShmA iti. tatra ChinnAH svaya.n sa.ndhAnAsamarthAH kAShThapAShANadayo bAdarabAdarAH. ChinnAH svaya.n sa.ndhAnasamarthAH kShIradhR^itatailatoyarasaprabhR^itayo bAdarAH. sthUlopala.nbhA api Chettu.n bhettumAdAtumashakyAH ChAyAtapatamojyotstrAdayo bAdarasUkShmAH. sUkShmatve.api sthUlopala.nbhAH sparsharasaga.ndhashabdAH sUkShma–bAdarAH. sUkShmatve.api hi karaNAnupalabhyAH karmavargaNAdayaH sUkShmAH. atya.ntasUkShmAH karmavargaNA–bhyo.adho dvayaNuk ska.ndhaparyantAH sUkShmasUkShmA iti.. 76.. ----------------------------------------------------------------------------- ‘pUraN – galan’ ghaTit honese paramANu nishchayase ‘1pudgal’ hai.n. ska.ndh to 2anekapudgalamay ekaparyAyapaneke kAraN pudgalo.nse ananya honese vyavahArase ‘pudgal’ hai; tathA [ve] bAdaratva aur sUkShmatvarUp pariNAmo.nke bhedo.n dvArA Chah prakAro.nko prApta karake tIn lokarUp hokar rahe hai.n. ve Chah prakArake ska.ndh is prakAr hai.nH– [1] bAdarabAdar; [2] bAdar; [3] bAdarasUkShma; [4] sUkShmabAdar; [5] sUkShma; [6] sUkShmasUkShma. vahA.N, [1] kAShThapAShANAdik [ska.ndh] jo ki Chedan honepar svaya.n nahI.n ju.D.h.h sakate ve [ghan padArtha] ‘bAdarabAdar’ hai.n; [2] dUdh, ghI, tel, jal, ras Adi [ska.ndh] jo ki Chedan honepar svaya.n ju.D.h.h jAte hai.n ve [pravAhI padArtha] ‘bAdar’ hai; [3] ChAyA, dhUp, a.ndhakAr, chA.ndanI Adi [ska.ndh] jo ki sthUl j~nAt honepar bhI jinakA Chedan, bhedan athavA [hastAdi dvArA] grahaN nahI.n kiyA jA sakatA ve ‘bAdarasUkShma’ hai.n; [4] sparsha–ras–ga.ndh–shabda jo ki sUkShma hone par bhI sthUl j~nAt hote hai.n [arthAt chakShakou Cho.Dkar chAr indriyo.n.nke viShayabhUt ska.ndh jo ki A.Nkhase dikhAI na dene par bhI sparshanendriy dvArA sparsha kiyA jA sakatA haie] jIbh dvArA jinakA svAd liyA jA sakatA haie, nAkase sU.n.ndhA jA sakatA haie athavA kAnase sunA jA sakatA haie ve ‘sUkShmabAdar’ hai.n; [5] karmavargaNAdi [ska.ndh] ki jinhe.n sUkShmapanA hai tathA jo indriyo.nse j~nAt na ho.n aise hai.n ve ‘sUkShma’ hai.n; [6] karmavargaNAse nIcheke [karmavargaNAtIt dviaNuk–ska.ndh takake [ska.ndh] jo ki atyanta sUkShma hai.n ve ‘sUkShmasUkShma’ hai.n.. 76.. -------------------------------------------------------------------------- 1. jisame.n [sparsha–ras–ga.ndh–varNakI apekShAse tathA ska.ndhaparyAyakI apekShAse] pUraN aur galan ho vah pudgal hai.
visheSh guN jo sparsha–ras–ga.ndh–varNa hai.n uname.n honevAlI ShaTsthAnapatit vR^iddhi vah pUraN hai aur ShaTsthAnapatit
hAni vah galan hai; isaliye is prakAr paramANu pUraN–galanadharmavAle hai.n. [2] paramANuo.nme.n ska.ndharUp paryAyakA
AvirbhAv honA so pUraN hai aur tirobhAv honA vah galan haie; is prakAr bhI paramANuo.nme.n pUraNagalan ghaTit
hotA hai.]
2. ska.ndh anekaparamANumay hai isaliye vah paramANuo.nse ananya hai; aur paramANu to pudgal hai.n; isaliye ska.ndh bhI
Page 123 of 264
PDF/HTML Page 152 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
so sassado asaddo ekko avibhAgI muttibhavo.. 77..
sa shAshvato.ashabdaH eko.avibhAgI bhUrtibhavaH.. 77..
paramANuvyAkhyeyam.
uktAnA.n ska.ndharUpaparyAyANA.n yo.antyo bhedaH sa paramANuH. sa tu punarvibhAgAbhAvAd–vibhAgI, nirvibhAgaikapradeshatvAdekaH, mUrtadravyatven sadApyavinashvaratvAnnityaH, anAdinidhanarUpAdipariNAmotpannatvAnmUrtibhavaH, rUpAdipariNAmotpannatve.api shabdasya paramANuguNatvAbhAvAtpudgalaska.ndhaparyAyatven vakShyamANatvAchchAshabdo nishchIyat iti.. 77.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [sarvaShA.n ska.ndhAnA.n] sarva ska.ndho.nkA [yaH antyaH] jo antim bhAg [ta.n] use [paramANum vijAnIhi] paramANu jAno. [saH] vah [avibhAgI] avibhAgI, [ekaH] ek, [shAshvataH], shAshvat [mUrtibhavaH] mUrtiprabhav [mUrtarUpase utpanna honevAlA] aur [ashabdaH] ashabda hai.
pUrvokta ska.ndharUp paryAyo.nkA jo antim bhed [ChoTe–se–ChoTA a.nsh] vah paramANu hai. aur vah to, vibhAgake abhAvake kAraN avibhAgI hai; nirvibhAg–ek–pradeshI honese ek hai; mUrtadravyarUpase sadaiv avinAshI honese nitya hai; anAdi–ananta rUpAdike pariNAmase utpanna honeke kAraN mUrtiprabhav hai; aur rUpAdike pariNAmase utpanna hone par bhI ashabda hai aisA nishchit hai, kyo.nki shabda paramANukA guN nahI.n hai tathA usakA[shabdakA] ab [79 vI.n gAthAme.n] pudgalaska.ndhaparyAyarUpase kathan hai.. 77.. -------------------------------------------------------------------------- mUrtiprabhav = mUrtapanerUpase utpanna honevAlA arthAt rUp–gandha–ras sparshake pariNAmarUpase jisakA utpAd hotA hai aisA.[mUrti = mUrtapanA]
te ekane avibhAg, shAshvat, mUrtiprabhav, ashabda Che. 77.
Page 124 of 264
PDF/HTML Page 153 of 293
single page version
124
so Neo paramANU pariNAmaguNo sayamasadre.. 78..
AdeshamAtramUrttaH dhAtuchatuShkasya kAraNa.n yastu.
sa j~neyaH paramANuH. pariNAmaguNaH svayamashabdaH.. 78..
paramANUnA.n jAtya.ntaratvanirAso.ayam.
paramaNorhi mUrtatvaniba.ndhanabhUtAH sparsharasa.ngadhavarNA AdeshamAtreNaiv bhidya.nte; vastuvastu yathA tasya sa ev pradesh AdiH sa ev madhya.n, sa evA.ntaH iti, eva.n dravyaguNayoravibhaktapradeshatvAt ya ev paramANoH -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [yaH tu] jo [AdeshamAtramUrtaH] AdeshamAtrase mUrta hai. [arthAt mAtra bhedavivakShAse mUrtatvavAlA kahalAtA hai] aur [dhAtuchatuShkasya kAraNa.n] jo [pR^ithvI Adi] chAr dhAtuo.nkA kAraN hai [saH] vah [paramANuH j~neyaH] paramANu jAnanA – [pariNAmaguNaH] jo ki pariNAmaguNavAlA hai aur [svayam ashabdaH] svaya.n ashabda hai.
TIkAH– paramANu bhinna bhinna jAtike honekA yah khaNDan hai.
mUrtatvake kAraNabhUt sparsha–ras–ga.ndh–varNakA, paramANuse AdeshamAtra dvArA hI bhed kiyA jAtA haie; vastutaH to jis prakAr paramANukA vahI pradesh Adi hai, vahI madhya hai aur vahI anta hai; usI prakAr dravya aur guNake abhinna pradesh honese, jo paramANukA pradesh hai, vahI sparshakA hai, vahI rasakA hai, vahI ga.ndhakA hai, vahI rUpakA hai. isaliye kisI paramANume.n ga.ndhaguN kam ho, kisI paramANume.n ga.ndhaguN aur rasaguN kam ho, kisI paramANume.n ga.ndhaguN, rasaguN aur rUpaguN kam ho, -------------------------------------------------------------------------- Adesh=kathan [mAtra bhedakathan dvArA hI paramANuse sparsha–ras–ga.ndh–varNakA bhed kiyA jAtA hai, paramArthataH to
te jANavo paramANu– je pariNAmI, Ap ashabda Che. 78.
Page 125 of 264
PDF/HTML Page 154 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
pradeshaH, sa ev sparshasya, sa ev rasasya, sa ev ga.ndhasya, sa ev rUpasyeti. tataH kvachitparamANau ga.ndhaguNe, kvachit ga.ndharasaguNayoH, kvachit ga.ndharasarUpaguNeShu apakR^iShyamANeShu tadavibhaktapradeshaH paramANurev vinashyatIti. na tadapakarSho yuktaH. tataH pR^ithivyaptejovAyurUpasya dhAtuchatuShkasyaik ev paramANuH kAraNa.n pariNAmavashAt vichitro hi paramANoH pariNAmaguNaH kvachitkasyachidguNasya vyaktAvyaktatven vichitrA.n pariNatimAdadhAti. yathA cha tasya pariNAmavashAdavyakto ga.ndhAdiguNo.astIti pratij~nAyate na tathA shabdo.apyavyakto.astIti j~nAtu.n shakyate shakyate tasyaikapradeshasyAnekapradeshAtmaken shabden sahaikatvavirodhAditi.. 78.. ----------------------------------------------------------------------------- to us guNase abhinna pradeshI paramANu hI vinaShTa ho jAyegA. isaliye us guNakI nyUnatA yukta [uchit] nahI.n hai. [kisI bhI paramANume.n ek bhI guN kam ho to us guNake sAth abhinna pradeshI paramANu hI naShTa ho jAyegA; isaliye samasta paramANu samAn guNavAle hI hai, arthAt ve bhinna bhinna jAtike nahI.n hai.n.] isaliye pR^ithvI, jal, agni aur vAyurUp chAr dhAtuo.nkA, pariNAmake kAraN, ek hI paramANu kAraN hai [arthAt paramANu ek hI jAtike hone par bhI ve pariNAmake kAraN chAr dhAtuo.nke kAraN banate hai.n]; kyo.nki vichitra aisA paramANukA pariNAmaguN kahI.n kisI guNakI 1vyaktAvyaktatA dvArA vichitra pariNatiko dhAraN karatA hai.
prakAr shabda bhI avyakta hai aisA nahI.n jAnA jA sakatA, kyo.nki ekapradeshI paramANuko anekapradeshAtmak shabdake sAth ekatva honeme.n virodh hai.. 78.. -------------------------------------------------------------------------- 1. vyaktAvyaktatA=vyaktatA athavA avyaktatA; pragaTatA athavA apragaTatA. [pR^ithvIme.n sparsha, ras, ga.ndh aur varNa yah
avyakta hotA hai ; agnime.n sparsha aur varNa vyakta hote hai.n aur sheSh do avyakta hote hai.n ; vAyume.n sparsha vyakta
hotA hai aur sheSh tIn avyakta hote hai.n.]
2. jis prakAr paramANume.n ga.ndhAdiguN bhale hI avyaktarUpase bhI hote to avashya hai.n; usI prakAr paramANume.n shabda bhI
hai.
Page 126 of 264
PDF/HTML Page 155 of 293
single page version
126
spR^iShTeShu teShu jAyate shabda utpAdiko niyataH.. 79..
shabdasya padgalaska.ndhaparyAyatvakhyApanametat.
ih hi bAhyashravaNendriyAvalambito bhAvendriyaparichChedyo dhvaniH shabdaH. sa khalu sva– rUpeNAna.ntaparamANUnAmekaska.ndho nAm paryAyaH. bahira~N.hgasAdhanIbhUtamahAska.ndhebhyaH tathAvidhapariNAmen samutpadyamAnatvAt ska.ndhaprabhavaH, yato hi parasparAbhihateShu mahAska.ndheShu shabdaH samupajAyate. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [shabdaH ska.ndhaprabhavaH] shabda ska.ndhajanya hai. [ska.ndhaH paramANusa~N.hgasa~N.hgAtaH] ska.ndh paramANudalakA sa.nghAt hai, [teShu spR^iShTeShu] aur ve ska.ndh sparshit honese– TakarAnese [shabdaH jAyate] shabda utpanna hotA hai; [niyataH utpAdikaH] is prakAr vah [shabda] niyatarUpase utpAdya hai.n.
TIkAH– shabda pudgalaska.ndhaparyAy hai aisA yahA.N darshAyA hai.
is lokame.n, bAhya shravaNendriy dvArA 1avalambit bhAvendriy dvArA jAnane–yogya aisI jo dhvani vah shabda hai. vah [shabda] vAstavame.n svarUpase ananta paramANuo.nke ekaska.ndharUp paryAy hai. bahira.ng sAdhanabhUt [–bAhya kAraNabhUt] mahAskandho.n dvArA tathAvidh pariNAmarUp [shabdapariNAmarUp] utpanna -------------------------------------------------------------------------- 1. shabda shravaNe.ndriyakA viShay hai isaliye vah mUrta hai. kuCh log mAnate hai.n tadanusAr shabda AkAshakA guN nahI.n hai,
ska.ndhAbhidhAte shabda Upaje, niyamathI utpAdya Che. 79.
Page 127 of 264
PDF/HTML Page 156 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
ki.n cha svabhAvanirvR^ittAbhirevAna.ntaparamANumayIbhiH shabdayogyavargaNAbhiranyonyamanupravishya sama.ntato.abhivyApya pUrite.api sakale loke. yatra yatra bahira~N.hgakAraNasAmagrI samadeti tatra tatra tAH shabdatvenasvaya.n vyapariNama.nt iti shabdasya niyatamutpAdyatvAt ska.ndhaprabhavatvamiti.. 79.. ----------------------------------------------------------------------------- honese vah skandhajanya hai.n, kyo.nki mahAskandha paraspar TakarAnese shabda utpanna hotA hai. punashcha yah bAt visheSh samajhAI jAtI haiH– ekadUsareme.n praviShTa hokar sarvatra vyApta hokar sthit aisI jo svabhAvaniShpanna hI [–apane svabhAvase hI nirmitta], anantaparamANumayI shabdayogya–vargaNAo.nse samasta lok bharapUr hone par bhI jahA.N–jahA.N bahira.ngakAraN sAmagrI udit hotI hai vahA.N–vahA.N ve vargaNAe.N 1shabdarUpase svaya.n pariNamit hotI hai.n; is prakAr shabda nityatarUpase [avashya] 2utpAdya hai; isaliye vah 3skandhajanya hai.. 79.. -------------------------------------------------------------------------- 1. shabdake do prakAr hai.nH [1] prAyogik aur [2] vaishrasika. puruShAdike prayogase utpanna honevAle shabda vah
dvI.nndriyAdik jIvo.nke shabdarUp tathA [kevalIbhagavAnakI] divya dhvanirUpase vah anakSharAtmak hai.n. abhAShAtmak
shabda bhI dvividh hai.n – prAyogik aur vaishrisika. vINA, Dhol, jhA.njh, ba.nsarI Adise utpanna hotA huA
prAyogik hai aur meghAdise utpanna hotA huA vaishrasik hai.
2. utpAdya=utpanna karAne yogya; jisakI utpattime.n anya koI nimitta hotA hai aisA. 3. skandhajanya=skandho.n dvArA utpanna ho aisAH jisakI utpattime.n skandha nimitta hote hai.n aisA. [samasta lokame.n
jivhA–oShTha, dya.nTA–mogarI Adi mahAskandho.nkA TakarAnA vah bahira.ngakAraNasAmagrI hai arthAt shabdarUp
pariNamaname.n ve mahAskandha nimittabhUt hai.n isaliye us apekShAse [nimitta–apekShAse] shabdako vyavahArase
skandhajanya kahA jAtA hai.]
Page 128 of 264
PDF/HTML Page 157 of 293
single page version
128
kha.ndhANa.n pi ya kattA pavihattA kAlasa.nkhANa.n.. 80..
ska.ndhAnAmapi cha kartA pravibhaktA kAlasa.nkhyAyAH.. 80..
paramANorekapradeshatvakhyApanametat.
paramANu.nH sa khalveken pradeshen rUpAdiguNasAmAnyabhAjA sarvadaivAvinashvaratvAnnityaH. eken pradeshen padavibhaktavR^ittInA.n sparshAdiguNAnAmavakAshadAnAnnAnavakAshaH. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [pradeshataH] pradesh dvArA [nityaH] paramANu nitya hai, [na anavakAshaH] anavakAsh nahI.n hai, [na sAvakAshaH] sAvakAsh nahI.n hai, [ska.ndhAnAm bhettA] skandho.nkA bhedan karanevAlA [api cha kartA] tathA karanevAlA hai aur [kAlasa.nkhyAyAH pravibhaktA] kAl tathA sa.nkhyAko vibhAjit karanevAlA hai [arthAt kAlakA vibhAjan karatA hai aur sa.nkhyAkA mAp karatA hai].
TIkAH– yah, paramANuke ekapradeshIpanekA kathan hai.
jo paramANu hai, vah vAstavame.n ek pradesh dvArA – jo ki rUpAdiguNasAmAnyavAlA hai usake dvArA – sadaiv avinAshI honese nitya hai; vah vAstavame.n ek pradesh dvArA usase [–pradeshase] abhinna astitvavAle sparshAdiguNo.nko avakAsh detA hai isaliye anavakAsh nahI.n hai; vah vAstavame.n ek pradesh dvArA [usame.n] dvi–Adi pradesho.nkA abhAv honese, svaya.n hI Adi, svaya.n hI madhya aur svaya.n hI a.nt honeke kAraN [arthAt nira.nsh honeke kAraN], sAvakAsh nahI.n hai; vah vAstavame.n ek pradesh dvArA ska.ndho.nke bhedakA nimitta honese [arthAt ska.ndhake bikharane – TUTanekA nimitta honese] ska.ndho.nkA bhedan karanevAlA hai; vah vAstavame.n ek pradesh dvArA ska.ndhake sa.nghAtakA nimitta honese [arthAt skandhake milanekA –rachanAkA nimitta honese] ska.ndho.nkA kartA hai; vah vAstavame.n ek pradesh dvArA – jo ki ek --------------------------------------------------------------------------
bhettA rachayitA ska.ndhano, pravibhAgI sa.nkhyA–kALano. 80.
Page 129 of 264
PDF/HTML Page 158 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
eken pradeshen dvayAdipradeshAbhAvAdAtmAdinAtmamadhyenAtmA.nten na sAvakAshaH. eken pradeshen ska.ndhAnA.n bhedanimittatvAt ska.ndhAnA.n bhettA. aikan pradeshen ska.ndhasa.nghAtanimittatvAtska.ndhAnA.n kartA eken pradeshenaikAkAshapradeshAtivartitadnatipariNAmApannen samayalakShaNakAlavibhAgakaraNAt kAlasya pravibhaktA. eken pradeshen tatsUtratritadvayAdibhedapUrvikAyAH ska.ndheShu dravyasa.nkhyAyAH eken pradeshen tadavachChinnaikAkAshapradesh– ----------------------------------------------------------------------------- AkAshapradeshakA atikramaN karanevAle [–lA.NghanevAle] apane gatipariNAmako prApta hotA hai usake dvArA –‘samay’ nAmak kAlakA vibhAg karatA hai isaliye kAlakA vibhAjak hai; vah vAstavame.n ek pradesh dvArA sa.nkhyAkA bhI 1vibhAjak hai kyo.nki [1] vah ek pradesh dvArA usake rache jAnevAle do Adi bhedo.nse lekar [tIn aNu, chAr aNu, asa.nkhya aNu ityAdi] dravyasa.nkhyAke vibhAg ska.ndho.nme.n karatA hai, [2] vah ek pradesh dvArA usakI jitanI maryAdAvAle ek ‘2AkAshapradesh’ se lekar [do AkAshapradesh, tIn AkAshapradesh, asa.nkhya AkAshapradesh ityAdi] kShetrasa.nkhyAke vibhAg karatA hai, [3] vah ek pradesh dvArA, ek AkAshapradeshakA atikram karanevAle usake gatipariNAm jitanI maryAdAvAle ‘3samay’ se lekar [dosamay, tIn samay, asa.nkhya samay ityAdi] kAlasa.nkhyAke vibhAg karatA hai, aur [4] vah ek pradesh dvArA usame.n vivartan pAnevAle [–parivartit, pariNamit] jaghanya varNAdibhAvako jAnanevAle j~nAnase lekar bhAvasa.nkhyAke vibhAg karatA hai.. 80.. -------------------------------------------------------------------------- 1. vibhAjak = vibhAg karanevAlA; mApanevAlA. [ska.ndho.nme.n dravyasa.nkhyAkA mAp [arthAt ve kitane aNuo.n–
dvArA hotA hai. kShetrakA mApakA ekak ‘AkAshapradesh’ hai aur AkAshapradeshakI vyAkhyAme.n paramANukI apekShA AtI
hai; isaliye kSheLakA mAp bhI paramANu dvArA hotA hai. kAlake mAp ekak ‘samay’ hai aur samayakI vyAkhyAme.n
paramANukI apekShA AtI hai; isaliye kAlakA mAp bhI paramANu dvArA hotA hai. j~nAnabhAvake [j~nAnaparyAyake]
mApakA ekak ‘paramANume.n.n pariNamit jaghanya varNAdibhAvako jAne utanA j~nAn’ hai aur usame.n paramANukI apekShA
AtI hai; isaliye bhAvakA [j~nAnabhAvakA] mAp bhI paramANu dvArA hotA hai. is prakAr paramANu dravya, kShetra, kAl
aur bhAv mAp karaneke liye gaj samAn hai]
2. ek paramANupradesh jitane AkAshake bhAgako [kShetrako] ‘AkAshapradesh’ kahA jAt hai. vah ‘AkAshapradesh’
parimANako us vastukA ‘ekak’ kahA jAtA hai.]
3. paramANuko ek AkAshapradeshese dUsare anantar AkAshapradeshame.n [ma.ndagatise] jAte hue jo kAl lagatA hai use
Page 130 of 264
PDF/HTML Page 159 of 293
single page version
130
pUrvikAyAH kShetrasa.nkhyAyAH eken pradeshenaikAkAshapradeshAtivartitadgatipariNAmAvachChinnasamayapUrvikAyA kAlasa.nkhyAyAH aikan pradeshen padvivartijaghanyavarNAdibhAvAvabodhapUrvikAyA bhAvasa.nkhyAyAH pravibhAg– karaNAt pravibhaktA sa.nkhyAyA apIti.. 80..
kha.ndha.ntarida.n davva.n paramANu ta.n viyANAhi.. 81..
ska.ndhA.ntarita.n dravya.n paramANu.n ta.n vijAnihi.. 81..
paramANudravye guNaparyAyavR^ittiprarUpaNametat.
sarvatrApi paramANau rasavarNaga.ndhasparshAH sahabhuvo guNAH. te cha kramapravR^ittaistatra svaparyAyairvartante. tathA hi– pa~nchAnA.n rasaparyAyANAmanyatamenaikenaikadA raso vartate. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [ta.n paramANu.n] vah paramANu [ekarasavarNaga.ndh] ek rasavAlA, ek varNavAlA, ek ga.ndhavAlA tathA [dvisparshe] do sparshavAlA hai, [shabdakAraNam] shabdakA kAraN hai, [ashabdam] ashabda hai aur [ska.ndhA.ntarita.n] skandhake bhItar ho tathApi [dravya.n] [paripUrNa svata.ntra] dravya hai aisA [vijAnIhi] jAno.
TIkAH– yah, paramANudravyame.n guN–paryAy vartanekA [guN aur paryAy honekA] kathan hai.
sarvatra paramANume.n ras–varNa–ga.ndh–sparsha sahabhAvI guN hote hai; aur ve guN usame.n kramavartI nij paryAyo.n sahit vartate hai.n. vah is prakAraH– pA.Nch rasaparyAyome.nse ek samay koI ek [rasaparyAy] sahit ras vartatA hai; pA.Nch varNaparyAyo.nme.nse ek samay kisI ek [varNaparyAy] sahit varNa vartatA hai ; --------------------------------------------------------------------------
te shabdahetu, ashabda Che, ne ska.ndhamA.n paN dravya Che. 81.
Page 131 of 264
PDF/HTML Page 160 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
pa~nchAnA.n varNaparyAyANAmanyatamenaikenaikadA varNo vartate. ubhayorga.ndhaparyAyayoranyatareNaikenaikadA ga.ndho vartate. chaturNA.n shItasnigdhashItarUkShoShNasnigdhoShNarUkSharUpANA.n sparshaparyAyadva.ndvAnAmanyatamenaikenaikadA sparsho vartate. evamayamuktaguNavR^ittiH paramANuH shabdaska.ndhapariNatishaktisvabhAvAt shabdakAraNam. ekapradeshatven shabdaparyAyapariNativR^ittyabhAvAdashabdaH. snigdharUkShatvapratyayaba.ndhavashAdanekaparamANvek– tvapariNatirUpaska.ndhA.ntarito.api svabhAvamaparityajannupAttasa.nkhyatvAdek ev dravyamiti.. 81..
ja.n havadi muttamaNNa.n ta.n savva.n puggala.n jANe.. 82..
yadbhavati mUrtamanyat tatsarva.n pudgala.n jAnIyAt.. 82..
----------------------------------------------------------------------------- do ga.ndhaparyAyo.nme.nse ek samay kisI ek [ga.ndhaparyAy] sahit ga.ndh vartatA hai; shIt–snigdha, shIt–rUkSha, uShNa–snigdha aur uShNa–rUkSha in chAr sparshaparyAyo.nke yugalame.nse ek samay kisI ek yugak sahit sparsha vartatA hai. is prakAr jisame.n guNo.nkA vartan [–astitva] kahA gayA hai aisA yah paramANu shabdaska.ndharUpase pariNamit hone kI shaktirUp svabhAvavAlA honese shabdakA kAraN hai; ekapradeshI honeke kAraN shabdaparyAyarUp pariNati nahI vartatI honese ashabda hai; aur 1snigdha–rUkShatvake kAraN bandha honese anek paramANuo.nkI ekatvapariNatirUp skandhake bhItar rahA ho tathApi svabhAvako nahI.n Cho.DtA huA, sa.nkhyAko prApta honese [arthAt paripUrNa ekake rUpame.n pR^ithak ginatIme.n Anese] 2akelA hI dravya hai.. 81..
anvayArthaH– [indriyaiH upabhogyam cha] indriyo.n.n dvArA upabhogya viShay, [indriyakAyAH] indriyA.N, sharIr, [manaH] man, [karmANi] karma [cha] aur [anyat yat] anya jo kuCh [mUrtta.n bhavati] mUrta ho [tat sarva.n] vah sab [pudgala.n jAnIyAt] pudgal jAno. -------------------------------------------------------------------------- 1. snigdha–rUkShatva=chikanAI aur rUkShatA. 2. yahA.N aisA batalAyA hai ki ska.ndhame.n bhI pratyek paramANu svaya.n paripUrNa hai, svata.ntra hai, parakI sahAyatAse rahit ,
indriy vaDe upabhogya, indriy, kAy, man ne karma je,
vaLI anya je ka.nI mUrta te saghaLu.ny pudgal jANaje. 82.