Page 112 of 264
PDF/HTML Page 141 of 293
single page version
sukhaduHkharUpa.n phala.n prayachChanti. jIvAshcha nishchayen
nimittamAtrabhutadravyakarmanirvartitasukhaduHkharUpAtmapariNAmAnA.n vyavahAreN
nimittamAtra honekI apekShAse
udayase sampAdit IShTAniShTa viShayo.nke bhoktA honekI apekShAse vyavahArase, usaprakArakA [sukhaduHkharUp]
phal bhogate hai.n [arthAt nishchayase sukhaduHkhapariNAmarUp aur vyavahArase IShTAniShTA viShayarUp phal bhogate
hai.n].
viShayarUp phal ‘denevAlA’ ’’ [upachArase] kahA jA sakatA hai. ab, [1] sukhaduHkhapariNAm to jIvakI
apanI hI paryAyarUp honese jIv sukhaduHkhapariNAmako to ‘nishchayase’ bhogatA hai.n, aur isaliye
sukhaduHkhapariNAmame.n nimittabhUt vartate hue shubhAshubh karmo.nme.n bhI [–jinhe.n.n ‘‘sukhaduHkhapariNAmarUp phal
denevAlA’’ kahA thA uname.n bhI] us apekShAse aisA kahA jA sakatA haie ki ‘‘ve jIvako ‘nishchayase’
sukhaduHkhapariNAmarUp phal dete hai.n;’’ tathA [2] IShTAniShTa viShay to jIvase bilakul bhinna honese jIv IShTAniShTa
viShayo.nko to ‘vyavahArase’ bhogatA hai.n, aur isaliye IShTAniShTa viShayo.nme.n nimittabhUt vartate hue shubhAshubh karmo.nme.n
bhI [–jinhe.n.n ‘‘IShTAniShTa viShayarUp phal denevAlA ’’ kahA thA uname.n bhI ] us apekShAse aisA kahA jA
sakatA haie ki ‘‘ve jIvako ‘vyavahArase’ IShTAniShTa viShayarUp phal dete hai.n.’’
jIvase bilkul bhinna hai.n.’ parantu yahA.N kahe hue nishchayarUpase bha.ngase aisA nahI.n samajhanA chAhiye ki ‘paudgalik
karma jIvako vAstavame.n phal detA hai aur jIv vAstavame.n karmake diye hue phalako bhogatA hai.’
bhoge to dono.n dravya ek ho jAye.n. yahA.N yah dhyAn rakhanA khAs Avashyak hai ki TIkAke pahale paireme.n sampUrNa
gAthAke kathanakA sAr kahate hue shrI TIkAkAr AchAryadev svaya.n hI jIvako karma dvArA diye gaye phalakA
upabhog vyavahArase hI kahA hai, nishchayase nahI.n.
aisA artha samajhanA chahiye.
Page 113 of 264
PDF/HTML Page 142 of 293
single page version
bhoktR^itvaguNo.api vyAkhyAtaH.. 67..
bhettA hu havadi jIvo
bhektA tu bhavati jIvashchetakabhAven karmaphalam.. 68..
parantu vah bhoktA nahI.n hai]. [bhoktA tu] bhoktA to [jIvaH bhavati] [mAtra] jIv hai [chetakabhAven]
chetakabhAvake kAraN [karmaphalam] karmaphalakA.
tethI karam, jIvabhAvase sa.nyukta kartA jANavu.n;
bhoktApaNu.n to jIvane chetakapaNe tatphal taNu.n 68.
Page 114 of 264
PDF/HTML Page 143 of 293
single page version
katha.nchidAtmanaH sukhaduHkhapariNAmAnA.n katha.nchidiShTA–niShTaviShayANA.n bhoktA prasiddha iti.. 68..
hiDadi pAramapAra.n sa.nsAra.n
hi.nDate pAramapAra.n sa.nsAra.n mohasa.nChannaH.. 69..
vachChannatvAdupajAtaviparItAbhiniveshaH pratyastamitasamyagj~nAnajyotiH sA.ntamana.nta.n vA sa.nsAra.n
paribhramatIti.. 69..
– bhoktA prasiddha hai.. 68..
sAnta athavA ananta sa.nsArame.n [hi.nDate] paribhramaN karatA hai.
anAdi mohAchChAditapaneke kAraN viparIt
[is prakAr jIvake karmasahitapanekI mukhyatApUrvak prabhutvaguNakA vyAkhyAn kiyA gayA..] 69..
kartA ane bhoktA thato e rIt nij karmo vaDe
jIv mohathI AchChanna sAnta ananta sa.nsAre bhame. 69.
Page 115 of 264
PDF/HTML Page 144 of 293
single page version
NANANumaggachArI NivvANapura.n vajadi
j~nAnAnumArgachArI nirvANapura.n vrajati dhIraH.. 70..
ayamevAtmA yadi jinAj~nayA mArgamupagamyopashA.ntakShINamohatvAtprahINaviparItAbhiniveshaH
samudbhinnasamgj~nAnajyotiH kartR^itvabhoktR^itvAdhikAra.n parisamApya samyakprakaTitaprabhutvashaktirj~nAnasyai–
vAnumArgeN charati, tadA vishuddhAtmatattvopala.nbharUpamapavarganagara.n vigAhat iti.. 70..
kShayopasham huA hai aisA hotA huA] [j~nAnAnumArgachArI] j~nAnAnumArgame.n vicharatA hai [–j~nAnakA
anusaraN karanevAle mArge vartatA hai], [dhIraH] vah dhIr puruSh [nirvANapura.n vrajati] nirvANapurako prApta
hotA hai.
samyagj~nAnajyoti pragaT huI hai aisA hotA huA, kartR^itva aur bhoktR^itvake adhikArako samApta karake
samyakrUpase pragaT prabhutvashaktivAn hotA huA j~nAnakA hI anusaraN karanevAle mArgame.n vicharatA hai
j~nAnAnumArga viShe chare, te dhIr shivapurane vare. 70.
Page 116 of 264
PDF/HTML Page 145 of 293
single page version
chaducha.nkamaNo bhaNido pa.nchaggaguNappadhANo ya.. 71..
ChakkApakkamajuto uvautto
chatushcha.nkramaNo bhaNitaH pa~nchAgraguNapradhAnashcha.. 71..
ShaTkApakramayuktaH upayuktaH saptabha~N.hgasadbhAvaH.
aShTAshrayo navArtho jIvo dashasthAnago bhaNitaH.. 72..
[–pravartatA hai, pariNamit hotA hai, AcharaN karatA hai], tab vah vishuddha AtmatattvakI upalabdhirUp
apavarganagarako [mokShapurako] prApta karatA hai.
[is prakAr jIvake karmarahitapanekI mukhyatApUrvak prabhutvaguNakA vyAkhyAn kiyA gayA ..] 70..
[pa~nchAgraguNapradhAnaH] pA.Nch mukhya guNose pradhAnatAvAlA [bhaNitaH] kahA hai. [upayuktaH jIvaH] upayogI
aisA vah jIv [ShaTkApakramayuktaH] Chah
dashasthAnagat [bhaNitaH] kahA gayA hai.
chaubhramaNayut, pa.nchAgraguNaparadhAn jIv kahel Che; 71.
upayogI ShaT–apakramasahit Che, saptabha.ngIsattva Che,
jIv aShTa–Ashray, nav–arath, dashasthAnagat bhAkhel Che. 72.
Page 117 of 264
PDF/HTML Page 146 of 293
single page version
cha.nkramaNatvAchchatushcha.nkramaNaH, pa~nchabhiH pAriNAmikaudayikAdibhiragraguNaiH pradhAnatvAtpa~nchAgraguNapradhAnaH,
chatasR^iShu dikShUrdhvamadhashcheti bhavA.ntarasa.nkramaNaShaTkenApakrameN yuktatvAtShaTkApakramayuktaH, asit–
nAstyAdibhiH saptabha~N.hgaiH sadbhAvo yasyeti saptabha~N.hgasadbhAvaH aShTAnA.n karmaNA.n guNAnA.n vA AshrayatvAdaShTAshrayaH,
navapadArtharUpeN vartanAnnavArthaH, pR^ithivyaptejovAyuvanaspatisAdhAraNapratyek–dvitrichatuH pa~nchendriyarUpeShu
dashasu sthAneShu gatatvAdrashasthAnag iti.. 71–72..
uDDha.n gachChadi sesA vidisAvajja.n gadi.n
j~nAnachetanA aise bhedo.n.n dvArA athavA dhrauvya, utpAd aur vinAsh aise bhedo.n dvArA lakShit honese ‘trilakShaN
[tIn lakShaNavAlA]’ hai; [4] chAr gatiyo.nme.n bhramaN karatA hai isaliye ‘chaturvidh bhramaNavAlA’ hai; [5]
pAriNAmik audayik ityAdi pA.Nch mukhya guNo.n dvArA pradhAnatA honese ‘pA.Nch mukhya guNo.nse
pradhAnatAvAlA’ hai; [6] chAr dishAo.nme.n, Upar aur nIche is prrakAr ShaDvidh bhavAntaragamanarUp
apakramase yukta honeke kAraN [arthAt anya bhavame.n jAte hue uparokta Chah dishAo.nme.n gaman hotA hai
isaliye] ‘Chah apakram sahit’ hai; [7] asti, nAsti Adi sAt bha.ngo dvArA jisakA sadbhAv hai
aisA honese ‘sAt bha.ngapUrvak sadbhAvavAn’ hai; [8] [j~nAnAvaraNIyAdi] ATh karmo.nke athavA
[samyaktvAdi] ATh guNo.nke AshrayabhUt honese ‘AThake AshrayarUp’ hai; [9] nav padArtharUpase vartatA
hai isaliye ‘nav–artharUp’ hai; [10] pR^ithvI, jal, agni, vAyu, sAdhAraN vanaspati, pratyek vanaspati,
dvIndriy, trIndriy chaturindriy aur pa.nchendriyarUp dash sthAnome.n prApta honese ‘dashasthAnagat’ hai.. 71–
72..
gati hoy U.nche; sheShane vidishA tajI gati hoy Che. 73.
Page 118 of 264
PDF/HTML Page 147 of 293
single page version
Urdhva gachChati sheShA vidigvarjA.n gati.n yA.nti.. 73..
idi te chaduvviyappA puggalakAyA
iti te chaturvikalpAH pudgalakAyA j~nAtavyAH.. 74..
jIv [bhavAntarame.n jAte hue] [vidigvarjA gati.n yA.nti] vidishAe.N Cho.D.h.h kar gaman karate hai.n.
kahA hai.
ekasamayavartI avigrahagati dvArA [lokAgraparya.nt] svAbhAvik Urdhvagaman karatA hai. sheSh sa.nsArI jIv
maraNAntame.n vidishAe.N Cho.Dkar pUrvokta ShaT–apakramasvarUp [karmanimittak] anushreNIgaman karate hai.n..
73..
te ska.ndh teno desh, s.nkadhapradesh, paramANu kahyA. 74.
Page 119 of 264
PDF/HTML Page 148 of 293
single page version
chaturvikalpatvamiti.. 74..
addhaddha.n cha padeso paramANU chev avibhAgI.. 75..
ardhArdha cha pradeshaH paramANushchaivAvibhAgI.. 75..
bhavanti iti] paramANuu.
unake chAr bhed hai.n.. 74..
ardha vah [pradeshaH] pradesh hai [cha] aur [avibhAgI] avibhAgI vah [paramANuH ev] sachamuch paramANu
hai.
ardhArdha tenu.n ‘pradesh’ ne avibhAg te ‘paramANu’ Che. 75.
Page 120 of 264
PDF/HTML Page 149 of 293
single page version
ska.ndhasyA.ntyo bhedaH paramANurekaH. punarapi dvayoH paramANvoH sa.ndhAtAdeko dvayaNukaska.ndhaparyAyaH. eva.n
sa.ndhAtavashAdana.ntAH ska.ndhaparyAyAH. eva.n bhedasa.ndhAtAbhyAmapyana.ntA bhava.ntIti.. 75..
anantAnanta paramANuo.nse nirmit hone par bhI jo ek ho vah ska.ndh nAmakI paryAy hai; usakI
kAraN [pR^ithak honake kAraN] dvi–aNuk ska.ndhaparya.nt ananta ska.ndhapradesharUp paryAye.n hotI hai.n.
nirvibhAg–ek–pradeshavAlA, ska.ndhakA antim a.nsh vah ek paramANu hai. [is prakAr
ska.ndharUp paryAye.n hotI hai. [is prakAr sa.nghAtase honevAle pudgalavikalpakA varNan huA. ]
75..
haie. bhed dvArA usake jo pudgalavikalpa hote hai.n ve nimnokta draShTAntAnusAr samajhanA. mAnalo ki 16
paramANuo.nse nirmit ek pudgalapiNDa hai aur vah TUTakar usake Tuka.De hote hai. vahA.N 16 paramANuAo.nke pUrNa
pudgalapiNDako ‘ska.ndh’ mAne to 8 paramANuo.nvAlA usakA ardhabhAgarUp Tuka.DA vah ‘desh’ hai, 4
paramANuo.nvAlA usakA chaturthabhAgarUp Tuka.DA vah ‘pradesh’ hai aur avibhAgI ChoTe–se–ChoTA Tuka.DA vah
‘paramANu’ hai. punashcha, jis prakAr 16 paramANuvAle pUrNa piNDako ‘ska.ndh’ sa.nj~nA hai, usI prakAr 15 se lekar
9 paramANuo.n takake kisI bhI Tuka.Deko bhI ‘ska.ndh’ sa.nj~nA haie; jis prakAr 8 paramANuo.nvAle usake
ardhabhAgarUp Tuka.Deko ‘desh’ sa.nj~nA haie, usI prakAr 7 se lekar 5 paramANaou.n takake usake kisI bhI
Tuka.Deko bhI ‘desh’ sa.nj~nA hai; jis prakAr 4 paramANuvAle usake chaturthabhAgarUp Tuka.Deko ‘pradesh’ sa.nj~nA hai,
usI prakAr 3 se lekar 2 paramANu takake usake kisI bhI Tuka.Deko bhI ‘pradesh’ sa.nj~nA hai. – is draShTAntake
anusAr, bhed dvArA honevAle pudgalavikalpa samajhanA.
Page 121 of 264
PDF/HTML Page 150 of 293
single page version
te ho.nti ChappayArA telokka.n jehi.n NippaNNa.n.. 76..
te bhavanti ShaTprakArAstrailokya.n yaiH niShpannam.. 76..
ska.ndhAstvanekapudgalamayaikaparyAyatven pudgalebhyo.ananyatvAtpudgalA iti
prakArake hai.n, [yaiH] jinase [trailokya.n] tIn lok [niShpannam] niShpanna hai.
ska.ndhavyaktike [–ska.ndhaparyAyake] AvirbhAv aur tirobhAvakI apekShAse bhI [paramANuo.nme.n]
Cha vikalpa Che ska.ndho taNA, jethI trijag niShpanna Che. 76.
Page 122 of 264
PDF/HTML Page 151 of 293
single page version
sthitava.nt iti. tathA hi–bAdarabAdarAH, bAdarAH, bAdarasUkShmAH, sUkShmabAdarAH, sUkShmAH, sUkShma–sUkShmA
iti. tatra ChinnAH svaya.n sa.ndhAnAsamarthAH kAShThapAShANadayo bAdarabAdarAH. ChinnAH svaya.n sa.ndhAnasamarthAH
kShIradhR^itatailatoyarasaprabhR^itayo bAdarAH. sthUlopala.nbhA api Chettu.n
sUkShmatve.api hi karaNAnupalabhyAH karmavargaNAdayaH sUkShmAH. atya.ntasUkShmAH karmavargaNA–bhyo.adho dvayaNuk
ska.ndhaparyantAH sUkShmasUkShmA iti.. 76..
‘pUraN – galan’ ghaTit honese paramANu nishchayase ‘
sUkShmatvarUp pariNAmo.nke bhedo.n dvArA Chah prakAro.nko prApta karake tIn lokarUp hokar rahe hai.n. ve Chah
prakArake ska.ndh is prakAr hai.nH– [1] bAdarabAdar; [2] bAdar; [3] bAdarasUkShma; [4] sUkShmabAdar; [5]
sUkShma; [6] sUkShmasUkShma. vahA.N, [1] kAShThapAShANAdik [ska.ndh] jo ki Chedan honepar svaya.n nahI.n ju.D.h.h
sakate ve [ghan padArtha] ‘bAdarabAdar’ hai.n; [2] dUdh, ghI, tel, jal, ras Adi [ska.ndh] jo ki
Chedan honepar svaya.n ju.D.h.h jAte hai.n ve [pravAhI padArtha] ‘bAdar’ hai; [3] ChAyA, dhUp, a.ndhakAr, chA.ndanI
Adi [ska.ndh] jo ki sthUl j~nAt honepar bhI jinakA Chedan, bhedan athavA [hastAdi dvArA] grahaN
nahI.n kiyA jA sakatA ve ‘bAdarasUkShma’ hai.n; [4] sparsha–ras–ga.ndh–shabda jo ki sUkShma hone par bhI
sthUl j~nAt hote hai.n [arthAt chakShakou Cho.Dkar chAr indriyo.n.nke viShayabhUt ska.ndh jo ki A.Nkhase dikhAI
na dene par bhI sparshanendriy dvArA sparsha kiyA jA sakatA haie] jIbh dvArA jinakA svAd liyA jA
sakatA haie, nAkase sU.n.ndhA jA sakatA haie athavA kAnase sunA jA sakatA haie ve ‘sUkShmabAdar’ hai.n; [5]
karmavargaNAdi [ska.ndh] ki jinhe.n sUkShmapanA hai tathA jo indriyo.nse j~nAt na ho.n aise hai.n ve ‘sUkShma’ hai.n;
[6] karmavargaNAse nIcheke [karmavargaNAtIt dviaNuk–ska.ndh takake [ska.ndh] jo ki atyanta sUkShma hai.n ve
‘sUkShmasUkShma’ hai.n.. 76..
visheSh guN jo sparsha–ras–ga.ndh–varNa hai.n uname.n honevAlI ShaTsthAnapatit vR^iddhi vah pUraN hai aur ShaTsthAnapatit
hAni vah galan hai; isaliye is prakAr paramANu pUraN–galanadharmavAle hai.n. [2] paramANuo.nme.n ska.ndharUp paryAyakA
AvirbhAv honA so pUraN hai aur tirobhAv honA vah galan haie; is prakAr bhI paramANuo.nme.n pUraNagalan ghaTit
hotA hai.]
Page 123 of 264
PDF/HTML Page 152 of 293
single page version
so sassado asaddo ekko avibhAgI muttibhavo.. 77..
sa shAshvato.ashabdaH eko.avibhAgI bhUrtibhavaH.. 77..
anAdinidhanarUpAdipariNAmotpannatvAnmUrtibhavaH, rUpAdipariNAmotpannatve.api shabdasya
paramANuguNatvAbhAvAtpudgalaska.ndhaparyAyatven vakShyamANatvAchchAshabdo nishchIyat iti.. 77..
shAshvat [mUrtibhavaH] mUrtiprabhav [mUrtarUpase utpanna honevAlA] aur [ashabdaH] ashabda hai.
avinAshI honese nitya hai; anAdi–ananta rUpAdike pariNAmase utpanna honeke kAraN
nahI.n hai tathA usakA[shabdakA] ab [79 vI.n gAthAme.n] pudgalaska.ndhaparyAyarUpase kathan hai.. 77..
hotA hai aisA.[mUrti = mUrtapanA]
te ekane avibhAg, shAshvat, mUrtiprabhav, ashabda Che. 77.
Page 124 of 264
PDF/HTML Page 153 of 293
single page version
so Neo paramANU pariNAmaguNo sayamasadre.. 78..
AdeshamAtramUrttaH dhAtuchatuShkasya kAraNa.n yastu.
sa j~neyaH paramANuH. pariNAmaguNaH svayamashabdaH.. 78..
[saH] vah [paramANuH j~neyaH] paramANu jAnanA – [pariNAmaguNaH] jo ki pariNAmaguNavAlA hai aur
[svayam ashabdaH] svaya.n ashabda hai.
prakAr dravya aur guNake abhinna pradesh honese, jo paramANukA pradesh hai, vahI sparshakA hai, vahI rasakA
hai, vahI ga.ndhakA hai, vahI rUpakA hai. isaliye kisI paramANume.n ga.ndhaguN kam ho, kisI paramANume.n
ga.ndhaguN aur rasaguN kam ho, kisI paramANume.n ga.ndhaguN, rasaguN aur rUpaguN kam ho,
te jANavo paramANu– je pariNAmI, Ap ashabda Che. 78.
Page 125 of 264
PDF/HTML Page 154 of 293
single page version
ga.ndhaguNe, kvachit ga.ndharasaguNayoH, kvachit ga.ndharasarUpaguNeShu apakR^iShyamANeShu tadavibhaktapradeshaH paramANurev
vinashyatIti. na tadapakarSho yuktaH. tataH pR^ithivyaptejovAyurUpasya dhAtuchatuShkasyaik ev paramANuH kAraNa.n
pariNAmavashAt vichitro hi paramANoH pariNAmaguNaH kvachitkasyachidguNasya vyaktAvyaktatven vichitrA.n
pariNatimAdadhAti. yathA cha tasya pariNAmavashAdavyakto ga.ndhAdiguNo.astIti pratij~nAyate na tathA
shabdo.apyavyakto.astIti j~nAtu.n shakyate shakyate tasyaikapradeshasyAnekapradeshAtmaken shabden
sahaikatvavirodhAditi.. 78..
to us guNase abhinna pradeshI paramANu hI vinaShTa ho jAyegA. isaliye us guNakI nyUnatA yukta
[uchit] nahI.n hai. [kisI bhI paramANume.n ek bhI guN kam ho to us guNake sAth abhinna pradeshI
paramANu hI naShTa ho jAyegA; isaliye samasta paramANu samAn guNavAle hI hai, arthAt ve bhinna bhinna
jAtike nahI.n hai.n.] isaliye pR^ithvI, jal, agni aur vAyurUp chAr dhAtuo.nkA, pariNAmake kAraN, ek
hI paramANu kAraN hai [arthAt paramANu ek hI jAtike hone par bhI ve pariNAmake kAraN chAr
dhAtuo.nke kAraN banate hai.n]; kyo.nki vichitra aisA paramANukA pariNAmaguN kahI.n kisI guNakI
shabdake sAth ekatva honeme.n virodh hai.. 78..
avyakta hotA hai ; agnime.n sparsha aur varNa vyakta hote hai.n aur sheSh do avyakta hote hai.n ; vAyume.n sparsha vyakta
hotA hai aur sheSh tIn avyakta hote hai.n.]
2. jis prakAr paramANume.n ga.ndhAdiguN bhale hI avyaktarUpase bhI hote to avashya hai.n; usI prakAr paramANume.n shabda bhI
hai.
Page 126 of 264
PDF/HTML Page 155 of 293
single page version
spR^iShTeShu teShu jAyate shabda utpAdiko niyataH.. 79..
samutpadyamAnatvAt ska.ndhaprabhavaH, yato hi parasparAbhihateShu mahAska.ndheShu shabdaH samupajAyate.
shabda utpanna hotA hai; [niyataH utpAdikaH] is prakAr vah [shabda] niyatarUpase utpAdya hai.n.
sAdhanabhUt [–bAhya kAraNabhUt] mahAskandho.n dvArA tathAvidh pariNAmarUp [shabdapariNAmarUp] utpanna
ska.ndhAbhidhAte shabda Upaje, niyamathI utpAdya Che. 79.
Page 127 of 264
PDF/HTML Page 156 of 293
single page version
shabdatvenasvaya.n vyapariNama.nt iti shabdasya niyatamutpAdyatvAt ska.ndhaprabhavatvamiti.. 79..
bAt visheSh samajhAI jAtI haiH– ekadUsareme.n praviShTa hokar sarvatra vyApta hokar sthit aisI jo
svabhAvaniShpanna hI [–apane svabhAvase hI nirmitta], anantaparamANumayI shabdayogya–vargaNAo.nse samasta
lok bharapUr hone par bhI jahA.N–jahA.N bahira.ngakAraN sAmagrI udit hotI hai vahA.N–vahA.N ve vargaNAe.N
dvI.nndriyAdik jIvo.nke shabdarUp tathA [kevalIbhagavAnakI] divya dhvanirUpase vah anakSharAtmak hai.n. abhAShAtmak
shabda bhI dvividh hai.n – prAyogik aur vaishrisika. vINA, Dhol, jhA.njh, ba.nsarI Adise utpanna hotA huA
prAyogik hai aur meghAdise utpanna hotA huA vaishrasik hai.
2. utpAdya=utpanna karAne yogya; jisakI utpattime.n anya koI nimitta hotA hai aisA.
3. skandhajanya=skandho.n dvArA utpanna ho aisAH jisakI utpattime.n skandha nimitta hote hai.n aisA. [samasta lokame.n
jivhA–oShTha, dya.nTA–mogarI Adi mahAskandho.nkA TakarAnA vah bahira.ngakAraNasAmagrI hai arthAt shabdarUp
pariNamaname.n ve mahAskandha nimittabhUt hai.n isaliye us apekShAse [nimitta–apekShAse] shabdako vyavahArase
skandhajanya kahA jAtA hai.]
Page 128 of 264
PDF/HTML Page 157 of 293
single page version
kha.ndhANa.n pi ya kattA
ska.ndhAnAmapi cha kartA pravibhaktA kAlasa.nkhyAyAH.. 80..
kartA] tathA karanevAlA hai aur [kAlasa.nkhyAyAH pravibhaktA] kAl tathA sa.nkhyAko vibhAjit karanevAlA
hai [arthAt kAlakA vibhAjan karatA hai aur sa.nkhyAkA mAp karatA hai].
astitvavAle sparshAdiguNo.nko avakAsh detA hai isaliye
honeke kAraN [arthAt nira.nsh honeke kAraN], sAvakAsh nahI.n hai; vah vAstavame.n ek pradesh dvArA
ska.ndho.nke bhedakA nimitta honese [arthAt ska.ndhake bikharane – TUTanekA nimitta honese] ska.ndho.nkA bhedan
karanevAlA hai; vah vAstavame.n ek pradesh dvArA ska.ndhake sa.nghAtakA nimitta honese [arthAt skandhake
milanekA –rachanAkA nimitta honese] ska.ndho.nkA kartA hai; vah vAstavame.n ek pradesh dvArA – jo ki
ek
bhettA rachayitA ska.ndhano, pravibhAgI sa.nkhyA–kALano. 80.
Page 129 of 264
PDF/HTML Page 158 of 293
single page version
bhedanimittatvAt ska.ndhAnA.n bhettA. aikan pradeshen ska.ndhasa.nghAtanimittatvAtska.ndhAnA.n kartA eken
pradeshenaikAkAshapradeshAtivartitadnatipariNAmApannen samayalakShaNakAlavibhAgakaraNAt kAlasya pravibhaktA.
eken pradeshen tatsUtratritadvayAdibhedapUrvikAyAH ska.ndheShu dravyasa.nkhyAyAH eken pradeshen
tadavachChinnaikAkAshapradesh–
dvArA –‘samay’ nAmak kAlakA vibhAg karatA hai isaliye kAlakA vibhAjak hai; vah vAstavame.n ek
pradesh dvArA sa.nkhyAkA bhI
karatA hai, [2] vah ek pradesh dvArA usakI jitanI maryAdAvAle ek ‘
vah ek pradesh dvArA, ek AkAshapradeshakA atikram karanevAle usake gatipariNAm jitanI maryAdAvAle
‘
varNAdibhAvako jAnanevAle j~nAnase lekar bhAvasa.nkhyAke vibhAg karatA hai.. 80..
dvArA hotA hai. kShetrakA mApakA ekak ‘AkAshapradesh’ hai aur AkAshapradeshakI vyAkhyAme.n paramANukI apekShA AtI
hai; isaliye kSheLakA mAp bhI paramANu dvArA hotA hai. kAlake mAp ekak ‘samay’ hai aur samayakI vyAkhyAme.n
paramANukI apekShA AtI hai; isaliye kAlakA mAp bhI paramANu dvArA hotA hai. j~nAnabhAvake [j~nAnaparyAyake]
mApakA ekak ‘paramANume.n.n pariNamit jaghanya varNAdibhAvako jAne utanA j~nAn’ hai aur usame.n paramANukI apekShA
AtI hai; isaliye bhAvakA [j~nAnabhAvakA] mAp bhI paramANu dvArA hotA hai. is prakAr paramANu dravya, kShetra, kAl
aur bhAv mAp karaneke liye gaj samAn hai]
2. ek paramANupradesh jitane AkAshake bhAgako [kShetrako] ‘AkAshapradesh’ kahA jAt hai. vah ‘AkAshapradesh’
parimANako us vastukA ‘ekak’ kahA jAtA hai.]
3. paramANuko ek AkAshapradeshese dUsare anantar AkAshapradeshame.n [ma.ndagatise] jAte hue jo kAl lagatA hai use
Page 130 of 264
PDF/HTML Page 159 of 293
single page version
kAlasa.nkhyAyAH aikan pradeshen padvivartijaghanyavarNAdibhAvAvabodhapUrvikAyA bhAvasa.nkhyAyAH pravibhAg–
karaNAt pravibhaktA sa.nkhyAyA apIti.. 80..
kha.ndha.ntarida.n davva.n paramANu
ska.ndhA.ntarita.n dravya.n paramANu.n ta.n vijAnihi.. 81..
hai aur [ska.ndhA.ntarita.n] skandhake bhItar ho tathApi [dravya.n] [paripUrNa svata.ntra] dravya hai aisA
[vijAnIhi] jAno.
sahit ras vartatA hai; pA.Nch varNaparyAyo.nme.nse ek samay kisI ek [varNaparyAy] sahit varNa vartatA hai ;
te shabdahetu, ashabda Che, ne ska.ndhamA.n paN dravya Che. 81.
Page 131 of 264
PDF/HTML Page 160 of 293
single page version
chaturNA.n shItasnigdhashItarUkShoShNasnigdhoShNarUkSharUpANA.n sparshaparyAyadva.ndvAnAmanyatamenaikenaikadA sparsho vartate.
evamayamuktaguNavR^ittiH paramANuH shabdaska.ndhapariNatishaktisvabhAvAt shabdakAraNam. ekapradeshatven
shabdaparyAyapariNativR^ittyabhAvAdashabdaH. snigdharUkShatvapratyayaba.ndhavashAdanekaparamANvek–
tvapariNatirUpaska.ndhA.ntarito.api svabhAvamaparityajannupAttasa.nkhyatvAdek ev dravyamiti.. 81..
ja.n havadi muttamaNNa.n ta.n savva.n puggala.n jANe.. 82..
yadbhavati mUrtamanyat tatsarva.n pudgala.n jAnIyAt.. 82..
uShNa–snigdha aur uShNa–rUkSha in chAr sparshaparyAyo.nke yugalame.nse ek samay kisI ek yugak sahit
sparsha vartatA hai. is prakAr jisame.n guNo.nkA vartan [–astitva] kahA gayA hai aisA yah paramANu
shabdaska.ndharUpase pariNamit hone kI shaktirUp svabhAvavAlA honese shabdakA kAraN hai; ekapradeshI honeke
kAraN shabdaparyAyarUp pariNati nahI vartatI honese ashabda hai; aur
Cho.DtA huA, sa.nkhyAko prApta honese [arthAt paripUrNa ekake rUpame.n pR^ithak ginatIme.n Anese]
sarva.n] vah sab [pudgala.n jAnIyAt] pudgal jAno.
2. yahA.N aisA batalAyA hai ki ska.ndhame.n bhI pratyek paramANu svaya.n paripUrNa hai, svata.ntra hai, parakI sahAyatAse rahit ,
indriy vaDe upabhogya, indriy, kAy, man ne karma je,
vaLI anya je ka.nI mUrta te saghaLu.ny pudgal jANaje. 82.