Page 132 of 264
PDF/HTML Page 161 of 293
single page version
paryAyotpattihetavo.ana.ntA ana.ntANuvargaNAH, ana.ntA asa.nkhyeyANuvargaNAH, ana.ntA sa.nkhyeyANuvargaNAH dvay
Nukaska.ndhaparya.ntAH, paramANavashcha, yadanyadapi mUrta.n tatsarva.n pudgalavikalpatvenopasa.nhartavya–miti..82..
dravyaman, dravyakarma, nokarma, vichitra paryAyo.n.nkI utpattike hetubhUt [arthAt anek prakArakI paryAye.n utpanna
honeke kAraNabhUt]
pudgalake bhed rUpase sameTanA.
vikalpajAlarahit shuddhajIvAstikAyase viparIt man, karmarahit Atmadravyase pratikUl ATh karma aur
amUrta AtmasvabhAvase pratipakShabhUt anya bhI jo kuCh mUrta ho vah sab pudgal jAno.. 82..
is prakAr pudgaladravyAstikAyakA vyAkhyAn samApta huA.
[avibhAgI paramANu bhI ananta hai.n.]
Page 133 of 264
PDF/HTML Page 162 of 293
single page version
legAgADha.n puTTha.n pihulamasa.nkhAdiyapadesa.n.. 83..
lekAvagADhaH spR^iShTaH pR^ithulo.asa.nkhyAtapradeshaH.. 83..
vistR^itatvAtpR^ithulaH. nishchayanayenaikapradesho.api vyavahAranayenAsa.nkhyAtapradesh iti.. 83..
[pR^ithulaH] vishAl aur [asa.nkhyAtapradeshaH] asa.nkhyAtapradeshI hai.
hai;
usame.n bIchame.n vyavadhAn–antar–avakAsh nahI.n hai ; isaliye dharmAstikAy akhaNDa hai.]
2. ekapradeshI=avibhAjya–ekakShetravAlA. [nishchayanayase dharmAstikAy avibhAjya–ekapadArtha honese avibhAjya–
lokAvagAhI, akha.nD Che, vistR^it, asa.nkhyapradesha. 83.
Page 134 of 264
PDF/HTML Page 163 of 293
single page version
gadikiriyAjuttANa.n kAraNabhUda.n sayamakajja.n.. 84..
gatikriyAyuktAnA.n kAraNabhUtaH svayamakAryaH.. 84..
vyayavattve.api svarUpAdaprachyavanAnnityaH. gatikriyApariNatAnAmudA–
gatikriyAyuktako [kAraNabhUtaH] kAraNabhUt [nimittarUp] hai aur [svayam akAryaH] svaya.n akArya hai.
agurulaghu guN [–a.nsh] kahe hai.n.]
je aguruladhuk ananta te–rUp sarvadA e pariName,
Che nitya, Ap akArya Che, gatipariNamitane hetu Che. 84.
Page 135 of 264
PDF/HTML Page 164 of 293
single page version
tha jIvapuggaloNa.n dhamma.n davva.n viyANAhi.. 85..
tthA jIvapudgalAnA.n dharmadravya.n vijAnIhi.. 85..
honeme.n jIv–pudgalo.nko]
kisI anyase utpanna nahI.n huA hai isaliye kisI anya kAraNake kAryarUp nahI.n hai].. 84..
[jIvapudgalAnA.n] jIv–pudgalo.nko gamaname.n anugrah karatA hai [–nimittabhUt hotA hai] aisA
[vijAnIhi] jAno.
gatirUp pariNamit jIv–pudgalo.nko gatikA sahakArI kAraN hai.
2. yadi koI ek, kisI dUsareke binA na ho, to pahaleko dUsarekA avinAbhAvI kahA jAtA hai. yahA.N dharmadravyako
na ho to vahA.N dharmadravya unhe.n sahAyamAtrarUp bhI nahI.n hai; jIv–pudgal svaya.n gatikriyArUpase pariNamit hote ho.n
tabhI dharmadravya unhe.ne udAsIn sahAyamAtrarUp [nimittamAtrarUp] hai, anyathA nahI.n.
tyam dharma paN anugrah kare jIv–pudgalone gamanamA.n. 85.
Page 136 of 264
PDF/HTML Page 165 of 293
single page version
svayamev gachChatA.n jIvapudgalAnAmudAsInAvinAbhUtasahAyakAraNamAtratven gamanamunagR^ihNAti iti..85..
ThidikiriyAjuttANa.n kAraNabhUda.n tu
sthitikriyAyuktAnA.n kAraNabhUta.n tu pR^ithivIva.. 86..
hai, usI prakAr dharma [dharmAstikAy] bhI svaya.n gaman na karatA huA air [parako] gaman na karAtA
huA, svayamev gaman karate hue jIv–pudgalo.nko udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp kAraNamAtrarUpase
gamaname.n
[gatikriyAyuktako kAraNabhUt honeke badale] [sthitikriyAyuktAnAm] sthitikriyAyuktako [pR^ithivI
iv] pR^ithvIkI bhA.Nti [kAraNabhUtam] kAraNabhUt hai [arthAt sthitikriyApariNat jIv–pudgalo.nko
nimittabhUt hai].
paN dravya A Che pR^ithvI mAphak hetu thitipariNamitane. 86.
Page 137 of 264
PDF/HTML Page 166 of 293
single page version
yathA dharmaH praj~nApitastathAdharmopi praj~nApanIyaH. aya.n tu visheShaH. sa gatikriyAyuktA–
tiShTha.ntI paramasthApaya.ntI cha svayev tiShThatAmashvAdInA mudAsInA–vinAbhUtasahAyakAraNamAtratven
sthitimanugR^ihNAti tathA.adharmA.api svaya.n pUrvamev tiShThan paramasthApaya.nshcha svayamev tiShThatA.n
jIvapudgalAnAmudAsInAvinAbhUtasahAyakAraNamAtratven sthitimanugR^ihNAtIti..86..
do vi ya mayA vibhattA avibhattA loyamettA ya.. 87..
dvAvapi cha matau vibhaktAvavibhaktau lokamAtrau cha.. 87..
kAraNabhUt hai aur yah [adharmAstikAy] sthitikriyAyuktako pR^ithvIkI bhA.Nti kAraNabhUt hai. jis prakAr
pR^ithvI svaya.n pahalese hI sthitirUp [–sthir] vartatI huI tathA parako sthiti [–sthiratA] nahI.n
karAtI huI, svayamev sthitirUpase pariNamit hote hue ashvAdikako udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp
kAraNamAtrake rUpame.n sthitime.n anugrah karatI hai, usI prakAr adharma [adharmAstikAy] bhI svaya.n pahalese
hI sthitirUpase vartatA huA aur parako sthiti nahI.n karAtA huA, svayamev sthitirUp pariNamit
hote hue jIv–pudgalo.nko udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp kAraNamAtrake rUpame.n sthitime.n anugrah
karatA hai.. 86..
aur [dvau api] ve dono.n [vibhaktau] vibhakta, [avibhaktau] avibhakta [cha] aur [lokamAtrau]
lokapramAN [matau] kahe gaye hai.n.
te ubhay bhinna–abhinna Che ne sakaLalokapramAN Che. 87.
Page 138 of 264
PDF/HTML Page 167 of 293
single page version
tayoryadi gatipariNAma.n tatpUrvasthitipariNAma.n vA svayamanubhavatorbahira~N.hgahetU dharmAdharmo na bhavetAm, tadA
tayornirargalagatisthitipariNAmatvAdaloke.api vR^ittiH ken vAryeta. tato na lokAlokavibhAgaH sidhyeta.
dharmAdharmayostu jIvapudgalayorgatitatpUrvasthityorbahira~N.hgahetutven sadbhAve.abhyupagamyamAne lokAlokavibhAgo
jAyat iti. ki~ncha dharmAdharmo dvAvapi paraspara.n
rjIvapudgalayorgatisthityupagrahakaraNAllokamAtrAviti.. 87..
vahA.N, jIv aur pudgal svarasase hI [svabhAvase hI] gatipariNAmako tathA gatipUrvak
sthitipariNAmako prApta hote hai.n. yadi gatipariNAm athavA gatipUrvak sthitipariNAmakA svaya.n anubhav
karanevAle un jIv–pudgalako bahira.ng hetu dharma aur adharma na ho, to jIv–pudgalake
nivArA jA sakatA hai? [kisIse nahI.n nivArA jA sakatA.] isaliye lok aur alokakA vibhAg
siddha nahI.n hotA. parantu yadi jIv–pudgalakI gatike aur gatipUrvak sthitike bahira.ng hetuo.n.nke
rUpame.n dharma aur adharmakA sadbhAv svIkAr kiyA jAye to lok aur alokakA vibhAg [siddha]
hotA hai . [isaliye dharma aur adharma vidyamAn hai.] aur [unake sambandhame.n visheSh vivaraN yah hai
ki], dharma aur adharma dono.n paraspar pR^ithagbhUt astitvase niShpanna honese vibhakta [bhinna] hai.n;
ekakShetrAvagAhI honese avibhakta [abhinna] hai.n; samasta lokame.n vidyamAn jIv –pudgalo.nko gatisthitime.n
niShkriyarUpase anugrah karate hai.n isaliye [–nimittarUp hote hai.n isaliye] lokapramAN hai.n.. 87..
Page 139 of 264
PDF/HTML Page 168 of 293
single page version
havadi gadi ssa ppasaro jIvANa.n puggalANa.n
bhavati gateH saH prasaro jIvAnA.n pudgalAnA.n cha.. 88..
cha] jIvo.n tathA pudgalo.nko [gatipariNAmame.n AshrayamAtrarUp honese] [gateH prasaraH] gatikA udAsIn
prasArak [arthAt gatiprasArame.n udAsIn nimittabhUt] [bhavati] hai.
jIv–pudgalonA gatiprasAr taNo udAsIn hetu Che. 88.
Page 140 of 264
PDF/HTML Page 169 of 293
single page version
gatipUrvasthitipariNatastu~N.hgo.ashvavArasya sthitipariNAmasya hetukartAvalokyate na tathA.adharmaH. sa khalu
niShkriyatvAt na kadAchidapi gatipUrvasthitipariNAmamevApadyate. kuto.asya sahasthAyitven pareShA.n
gatipUrvasthitipariNAmasya hetukartR^itvam. ki.n tu pR^ithivIvattura~N.hgasya jIvapudgalAnAmAshray–
kAraNamAtratvenodAsIn evAsau gatipUrvasthiteH prasaro bhavatIti.. 88..
[gatipariNAmame.n] mAtra AshrayarUp kAraNake rUpame.n gatikA udAsIn hI prasArak haie, usI prakAr dharma
jIv–pudgalo.nkI [gatipariNAmame.n] mAtra AshrayarUp kAraNake rUpame.n gatikA udAsIn hI prasArak
[arthAt gatiprasArakA udAsIn hI nimitta] hai.
pudgalo.nke gatipUrvak sthitipariNAmakA hetukartA] nahI hai. vah [adharma] vAstavame.n niShkriy honese
kabhI gatipUrvak sthitipariNAmako hI prApta nahI.n hotA; to phir use [parake]
ashvako [gatipUrvak sthitipariNAmame.n] mAtra AshrayarUp kAraNake rUpame.n gatipUrvak sthitikI udAsIn
hI prasArak hai, usI prakAr adharma jIv–pudgalo.nko [gatipUrvak sthitipariNAmame.n] mAtra AshrayarUp
kAraNake rUpame.n gatipUrvak sthitikA udAsIn hI prasArak [arthAt gatipUrvak–sthitiprasArakA
udAsIn hI nimitta] hai.. 88..
gaman na karake [arthAt sahakArI na banakar], mAtra unhee.n [gatime.n] AshrayarUp kAraN banatA hai isaliye
dharmAstikAyako udAsIn nimitta kahA hai. pavanako hetukartA kahA usakA yah artha kabhI nahI.n samajhanA ki
pavan dhvajAo.nko gatipariNAm karAtA hogA. udAsIn nimitta ho yA hetukartA ho– dono.n parame.n aki.nchitkar hai.n.
uname.n mAtra uparoktAnusAr hI antar hai. ab agalI gAthAkI TIkAme.n AchAryadev svaya.n hI kahe.nge ki ‘vAstavame.n
samasta gatisthitimAn padArtha apane pariNAmo.nse hI nishchayase gatisthiti karate hai.’isaliye dhvajA, savAr
ityAdi sab, apane pariNAmo.nse hI gatisthiti karate hai, usame.n dharma tathA pavan, aur adharma tathA ashva
avisheSharUpase aki.nchitkar hai.n aisA nirNay karanA.]
sthitiko prApta hone vAle jIv–pudgalo.nke sAth sthiti nahI.n karatA, pahalehI sthit haie; is prakAr vah
sahasthAyI na honese jIv–pudgalo.nke gatipUrvak sthitipariNAmakA hetukartA nahI.n hai.]
Page 141 of 264
PDF/HTML Page 170 of 293
single page version
te sagapariNAmehi.n du gamaNa.n ThANa.n cha kuvva.nti.. 89..
te svakapariNAmaistu gamana.n sthAna.n cha kurvanti.. 89..
sthitirev na gatiH. tat ekeShAmapi gatisthitidarshanAdanumIyate na tau tayormukhyahetU. ki.n tu
vyavahAranayavyavasthApitau udAsInau. kathameva.n gatisthitimatA.n padArthonA.n gatisthitI bhavat iti
sthiti hotI hai unhI.nko phir gati hotI hai]. [te tu] ve [gatisthitimAn padArtha] to
[svakapariNAmaiH] apane pariNAmo.nse [gamana.n sthAna.n cha] gati aur sthiti [kurvanti] karate hai.n.
gati hI rahanA chAhiye, sthiti nahI.n honA chAhiye, aur jinhe.n sthiti ho unhe.n sthiti hI rahanA
chAhiye, gati nahI.n honA chAhiye. kintu ekako hI [–usI ek padArthako] gati aur sthiti dekhaneme
AtI hai; isaliye anumAn ho sakatA hai ki ve [dharma–adharma] gati–sthitike mukhya hetu nahI.n hai.n,
kintu vyavahAranayasthApit [vyavahAranay dvArA sthApit – kathit] udAsIn hetu hai.n.
te sarva nij pariNAmathI ja kare gatisthitibhAvane. 89.
Page 142 of 264
PDF/HTML Page 171 of 293
single page version
yadradAti vivaramakhila.n talloke bhavatyAkAsham.. 90..
avakAsh [dadAti] detA hai, [tad] vah [AkAsham bhavati] AkAsh hai.
avakAsh de Che pUrNa, te AkAshanAmak dravya Che. 90.
Page 143 of 264
PDF/HTML Page 172 of 293
single page version
tatto aNaNNamaNNa.n AyAsa.n a.ntavadiritta.n.. 91..
tato.ananyadanyadAkAshama.ntavyatiriktam.. 91..
usase [lokase] [ananyat anyat] ananya tathA anya hai.
lokAkAshame.n–yadyapi vah lokAkAsh mAtra asa.nkhyapradeshI hI hai tathApi avakAsh prApta karate hai.n.
Page 144 of 264
PDF/HTML Page 173 of 293
single page version
uDDha.ngadippadhANA siddhA chiTTha.nti
Urdhva.ngatipradhAnAH siddhAH tiShThanti katha.n tatra.. 92..
sthitihetu bhI ho] to [Urdhva.ngatipradhAnAH siddhAH] UrdhvagatipradhAn siddha [tatra] usame.n [AkAshame.n]
[katham] kyo.n [tiShThanti] sthir ho.n? [Age gaman kyo.n na kare.n?]
aur apane–apane lakShaNo.n dvArA Itar dravyo.nkA jIvo.nse bhinnapanA hai aisA samajhanA.
to UrdhvagatiparadhAn siddho kem temA.n sthiti lahe? 92.
Page 145 of 264
PDF/HTML Page 174 of 293
single page version
kR^itastatrAkAshe tiShTha.nti iti.. 92..
tamhA gamaNaTThANa.n AyAse
tasmAdgamanasthAnamAkAshe jAnIhi nAstIti.. 93..
sAdhanarUp sAmagrI hone par bhI kyo.n [–kis kAraN] usame.n–AkAshame.n–sthir ho.n? 92..
gati–sthiti AkAshame.n nahI.n hotI [arthAt gatisthitihetutva AkAshame.n nahI.n hai] [iti jAnIhi] aisA
jAno.
alokakA vibhAg karanevAle dharma tathA adharmako hI gati tathA sthitike hetu mAnanA.. 93..
te kAraNe jANo–gatisthiti AbhamA.n hotI nathI. 93.
Page 146 of 264
PDF/HTML Page 175 of 293
single page version
prasajatyalokahAnirlokasya chA.ntaparivR^iddhiH.. 94..
nAkAsha.n gatisthitihetuH lokAlokasImavyavasthAyAstathopapatteH. yadi gati– sthityorAkAshamev
nimittamiShyet, tadA tasya sarvatra sadbhAvAjjIvapudgalAnA.n gatisthityorniH sImatvAtpratikShaNamaloko
hIyate, pUrva.n pUrva.n vyavasthApyamAnashchA.nto lokasyottarottaraparivR^iddhayA vighaTate. tato na tatra taddheturiti..
94..
[lokasya a.ntaparivR^iddhi] lokake antakI vR^iddhikA [prasajati] prasa.ng Ae.
sarvatra honeke kAraN jIv–pudgalo.nkI gatisthitikI koI sImA nahI.n rahanese pratikShaN alokakI hAni
to hAni thAy alokanI, lokAnta
Page 147 of 264
PDF/HTML Page 176 of 293
single page version
idi jiNavarehi.n bhaNida.n logasahAva.n suNa.ntANa.n.. 95..
iti jinavaraiH bhaNita.n lokasvabhAva.n shR^iNvatAm.. 95..
pudhaguvaladdhivisesA kari.nti
jAyegA [arthAt pahale–pahale nishchit huA lokakA anta phir–phir Age ba.Dhte jAnese lokakA anta
hI nahI ban sakegA]. isaliye AkAshame.n gati–sthitikA hetutva nahI.n hai.. 94..
lokasvabhAvake shrotAo.nse [jinavaraiH bhaNitam] jinavaro.nne kahA hai.
bhAkhyu.n jinoe Am lokasvabhAvanA shrotA prati. 95.
vaLI bhinnabhinna visheShathI, ekatva ne anyatva Che. 96.
Page 148 of 264
PDF/HTML Page 177 of 293
single page version
pR^ithagupalabdhivisheShANi kuvaityekatvamanyatvam.. 96..
labhyamAnenAnyatvabhA~njyev bhava.ntIti.. 96..
[bhinna–bhinna] visheShavAle honese [ekatvam anyatvam] ekatva tathA anyatvako [kurva.nti] karate
aur avagAhahetutvarUp [pR^ithak–upalabdha visheSh dvArA] tathA [2] nishchayase
aur avagAhahetutvarUp bhinna–bhinna hai.n tathA [2] unake pradesh bhI bhinna–bhinna hai.n.. 96..
2. visheSh=khAsiyat; vishiShTatA; visheShatA. [vyavahArase tathA nishchayase dharma, adharma aur AkAshake visheSh pR^ithak
Page 149 of 264
PDF/HTML Page 178 of 293
single page version
mutta.n puggaladavva.n jIvo khalu chedaNo tesu.. 97..
mUrta.n pudgaladravya.n jIvaH khalu chetanasteShu.. 97..
pararUpAveshAnmUrto.api amUrto dharmaH amUrtA.adharmaH, mUrtaH pudgal evaik iti. achetanamAkAsha.n,
[khalu] vAstavame.n [chetanaH] chetan hai.
chaitanyakA abhAv jisakA svabhAv hai vah achetan hai. vahA.N AkAsh amUrta hai, kAl amUrta hai, jIv
svarUpase amUrta hai,
Che mUrta pudgaladravyaH temA.n jIv Che chetan khare. 97.
Page 150 of 264
PDF/HTML Page 179 of 293
single page version
puggalakaraNA jIvA kha.ndhA khalu kAlakaraNA du.. 98..
pudgalakaraNA jIvAH ska.ndhA khalu kAlakaraNAstu.. 98..
pradeshA.ntaraprAptihetuH parispa.ndanarUpaparyAyaH kriyA. tatra sakriyA bahira~N.hgasAdhanen sahabhUtAH jIvAH,
kAlaH. jIvAnA.n sakriyatvasya bahira~N.hga– sAdhana.n karmanokarmopachayarUpAH pudgalA iti te pudgalakaraNAH.
achetan hai, pudgal achetan hai; jIv hI ek chetan hai.. 97..
[pudgalakaraNAH] pudgalakaraNavAle [–jinhe.n sakriyapaneme.n pudgal bahira.ng sAdhan ho aise] hai.n[ska.ndhAH
khalu kAlakaraNAH tu] aur skandha arthAt pudgal to kAlakaraNavAle [–jinhe.n sakriyapaneme.n kAl
bahira.ng sAdhan ho aise] hai.n.
pudgal sakriy hai.n. AkAsh niShkriy hai; dharma niShkriy hai; adharma niShkriy hai ; kAl niShkriy hai.
Che kAl pudgalane karaN, pudgal karaN Che jIvane. 98.
Page 151 of 264
PDF/HTML Page 180 of 293
single page version
kAlakaraNAH na cha kArmAdInAmiv kAlasyAbhAvaH. tato na siddhAnAmiv niShkriyatva.n pudgalAnAmiti..
98..
sesa.n havadi amUtta.n chitta.n ubhaya.n samAdiyadi.. 99..
sheSha.n bhavatyamUrta.n chitamubhaya.n samAdadAti.. 99..
niShkriyapanA hai [arthAt siddho.nko karma–nokarmake sa.nchayarUp pudgalo.nkA abhAv honese ve niShkriy hai.n.]
pudgalo.nko sakriyapanekA bahira.ng sAdhan
niShkriyapanA hotA hai us prakAr] pudgalo.nko niShkriyapanA nahI.n hotA.. 98..
[ubhaya.n] un dono.nko [samAdadAti] grahaN karatA hai [jAnatA hai].
Che jIvane je viShay indriyagrAhya, te sau mUrta Che;
bAkI badhu.ny amUrta Che; man jANatu.n te ubhay ne. 99.