Page 132 of 264
PDF/HTML Page 161 of 293
single page version
132
sakalapudgalavikalpopasa.nhAro.ayam.
indriyaviShayAH sparsharasaga.ndhavarNashabdAshcha, dravyendriyANi sparshanarasanaghrANachakShuH–shrotrANi, kAyAH audArikavaikriyakAhArakataijasakArmaNAni, dravyamanaH, dravyakarmANi, nokarmANi, vichitra– paryAyotpattihetavo.ana.ntA ana.ntANuvargaNAH, ana.ntA asa.nkhyeyANuvargaNAH, ana.ntA sa.nkhyeyANuvargaNAH dvay Nukaska.ndhaparya.ntAH, paramANavashcha, yadanyadapi mUrta.n tatsarva.n pudgalavikalpatvenopasa.nhartavya–miti..82..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, sarva pudgalabhedo.nkA upasa.nhAr hai.
sparsha, ras, ga.ndh, varNa aur shabdarUp [pA.Nch] indriyaviShay, sparshan, rasan, dhrAN, chakShu aur shrotrarUp [pA.Nch] dravyendriyA.N, audArik, vaikriyik, AhArak, taijas aur kArmaNarUp [pA.Nch] kAyA, dravyaman, dravyakarma, nokarma, vichitra paryAyo.n.nkI utpattike hetubhUt [arthAt anek prakArakI paryAye.n utpanna honeke kAraNabhUt] ananta anantANuk vargaNAe.N, ananta asa.nkhyAtANuk vargaNAe.N aur dvi–aNuk skandha takakI ananta sa.nkhyAtANuk vargaNAe.N tathA paramANu, tathA anya bhI jo kuCh mUrta ho vah sab pudgalake bhed rUpase sameTanA.
bhAvArthaH– vItarAg atIndriy sukhake svAdase rahit jIvo.nko upabhogya pa.nchendriyaviShay, atIndriy AtmasvarUpase viparIt pA.Nch indriyA.N, asharIr AtmapadArthase pratipakShabhUt pA.Nch sharIr, manogat– vikalpajAlarahit shuddhajIvAstikAyase viparIt man, karmarahit Atmadravyase pratikUl ATh karma aur amUrta AtmasvabhAvase pratipakShabhUt anya bhI jo kuCh mUrta ho vah sab pudgal jAno.. 82..
is prakAr pudgaladravyAstikAyakA vyAkhyAn samApta huA.
-------------------------------------------------------------------------- lokame.n ananta paramANuo.nkI banI huI vargaNAe.N ananta hai.n, asa.nkhyAt paramANuo.nkI banI huI vargaNAe.N bhI ananta
[avibhAgI paramANu bhI ananta hai.n.]
Page 133 of 264
PDF/HTML Page 162 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
ath dharmAdharmadravyAstikAyavyAkhyAnam.
legAgADha.n puTTha.n pihulamasa.nkhAdiyapadesa.n.. 83..
lekAvagADhaH spR^iShTaH pR^ithulo.asa.nkhyAtapradeshaH.. 83..
dharmasvarUpAkhyAnametat.
dharmo hi sparsharasaga.ndhavarNAnAmatya.ntAbhAvAdamUrtasvabhAvaH. tta ev chAshabdaH. skal– lokAkAshAbhivyApyAvasthitatvAllokAvagADhaH. ayutasiddhapradeshatvAt spaShTaH. svabhAvAdev sarvato vistR^itatvAtpR^ithulaH. nishchayanayenaikapradesho.api vyavahAranayenAsa.nkhyAtapradesh iti.. 83.. -----------------------------------------------------------------------------
ab dharmadravyAstikAy aur adharmadravyAstikAyakA vyAkhyAn hai.
anvayArthaH– [dharmAstikAyaH] dharmAstikAy [asparshaH] asparsha, [arasaH] aras, [avarNaga.ndhaH] agandha, avarNa aur [ashabdaH] ashabda hai; [lokAvagADhaH] lokavyApak haiH [spR^iShTaH] akhaNDa, [pR^ithulaH] vishAl aur [asa.nkhyAtapradeshaH] asa.nkhyAtapradeshI hai.
TIkAH– yah, dharmake [dharmAstikAyake] svarUpakA kathan hai.
sparsha, ras, ga.ndh aur varNakA atyanta abhAv honese dharma [dharmAstikAy] vAstavame.n amUrtasvabhAvavAlA hai; aur isIliye ashabda hai; samasta lokAkAshame.n vyApta hokar rahanese lokavyApak hai; 1ayutasiddha pradeshavAlA honese akhaNDa hai; svabhAvase hI sarvataH vistR^it honese vishAl hai; nishchayanayase ‘ekapradeshI’ hon par bhI vyavahAranayase asa.nkhyAtapradeshI hai.. 83.. -------------------------------------------------------------------------- 1. yutasiddha=ju.De hue; sa.nyogasiddha. [dharmAstikAyame.n bhinna–bhinna pradesho.nkA sa.nyog huA hai aisA nahI.n hai, isaliye usame.n bIchame.n vyavadhAn–antar–avakAsh nahI.n hai ; isaliye dharmAstikAy akhaNDa hai.] 2. ekapradeshI=avibhAjya–ekakShetravAlA. [nishchayanayase dharmAstikAy avibhAjya–ekapadArtha honese avibhAjya–
lokAvagAhI, akha.nD Che, vistR^it, asa.nkhyapradesha. 83.
Page 134 of 264
PDF/HTML Page 163 of 293
single page version
134
gadikiriyAjuttANa.n kAraNabhUda.n sayamakajja.n.. 84..
gatikriyAyuktAnA.n kAraNabhUtaH svayamakAryaH.. 84..
dharmasyaivAvashiShTasvarUpAkhyAnametat.
api cha dharmaH agurulaghubhirguNairagurulaghutvAbhidhAnasya svarUpapratiShThatvaniba.ndhanasya svabhAv– syAvibhAgaparichChedaiH pratisamayasa.nbhavatShaTsthAnapatitavR^iddhihAnibhirana.ntaiH sadA pariNatatvAdutpAd– vyayavattve.api svarUpAdaprachyavanAnnityaH. gatikriyApariNatAnAmudA– -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [ana.ntaH taiH agurukalaghukaiH] vah [dharmAstikAy] ananta aise jo agurulaghu [guN, a.nsh] un–rUp [sadA pariNataH] sadaiv pariNamit hotA hai, [nityaH] nitya hai, [gatikriyAyuktAnA.n] gatikriyAyuktako [kAraNabhUtaH] kAraNabhUt [nimittarUp] hai aur [svayam akAryaH] svaya.n akArya hai.
TIkAH– yah, dharmake hI sheSh svarUpakA kathan hai.
punashcha, dharma [dharmAstikAy] agurulaghu 1guNo.nrUpase arthAt agurulaghutva nAmakA jo svarUpapratiShThatvake kAraNabhUt svabhAv usake avibhAg parichChedo.nrUpase – jo ki pratisamay honevAlI 2ShaTsthAnapatit vR^iddhihAnivAle ananta hai.n unake rUpase – sadA pariNamit honese utpAdavyayavAlA hai, -------------------------------------------------------------------------- 1. guN=a.nsh; avibhAg parichChed [sarva dravyo.nkI bhA.Nti dharmAstikAyame.n agurulaghutva nAmakA svabhAv hai. vah svabhAv
agurulaghu guN [–a.nsh] kahe hai.n.]
2. ShaTsthAnapatit vR^iddhihAni=Chah sthAname.n samAvesh pAnevAlI vR^iddhihAni; ShaTguN vR^iddhihAni. [agurulaghutvasvabhAvake
je aguruladhuk ananta te–rUp sarvadA e pariName,
Che nitya, Ap akArya Che, gatipariNamitane hetu Che. 84.
Page 135 of 264
PDF/HTML Page 164 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
sInAvinAbhUtasahAyamAtratvAtkAraNabhUtaH. svAstitvamAtranirvR^ittatvAt svayamakArya iti.. 84..
tha jIvapuggaloNa.n dhamma.n davva.n viyANAhi.. 85..
tthA jIvapudgalAnA.n dharmadravya.n vijAnIhi.. 85..
----------------------------------------------------------------------------- tathApi svarUpase chyut nahI.n hotA isaliye nitya hai; gatikriyApariNatako [gatikriyArUpase pariNamit honeme.n jIv–pudgalo.nko] 1udAsIn 2avinAbhAvI sahAyamAtra honese [gatikriyApariNatako] kAraNabhUt hai; apane astitvamAtrase niShpanna honeke kAraN svaya.n akArya hai [arthAt svaya.nsiddha honeke kAraN kisI anyase utpanna nahI.n huA hai isaliye kisI anya kAraNake kAryarUp nahI.n hai].. 84..
anvayArthaH– [yathA] jis prakAr[loke] jagatame.n [udaka.n] pAnI [matsyAnA.n] maChaliyo.nko [gamanAnugrahakara.n bhavati] gamaname.n anugrah karatA hai, [tathA] usI prakAr [dharmadravya.n] dharmadravya [jIvapudgalAnA.n] jIv–pudgalo.nko gamaname.n anugrah karatA hai [–nimittabhUt hotA hai] aisA [vijAnIhi] jAno. -------------------------------------------------------------------------- 1. jis prakAr siddhabhagavAn, udAsIn hone par bhI, siddhaguNo.nke anurAgarUpase pariNamat bhavya jIvo.nko
gatirUp pariNamit jIv–pudgalo.nko gatikA sahakArI kAraN hai.
2. yadi koI ek, kisI dUsareke binA na ho, to pahaleko dUsarekA avinAbhAvI kahA jAtA hai. yahA.N dharmadravyako
na ho to vahA.N dharmadravya unhe.n sahAyamAtrarUp bhI nahI.n hai; jIv–pudgal svaya.n gatikriyArUpase pariNamit hote ho.n
tabhI dharmadravya unhe.ne udAsIn sahAyamAtrarUp [nimittamAtrarUp] hai, anyathA nahI.n.
tyam dharma paN anugrah kare jIv–pudgalone gamanamA.n. 85.
Page 136 of 264
PDF/HTML Page 165 of 293
single page version
136
dharmasya gatihetutve draShTA.nto.ayam.
ythodaka.n svayamagachChadagamayachcha svayamev gachChatA.n matsyAnAmudAsInAvinAbhUtasahAy– kAraNamAtratven gamanamanugR^ihNAti, tathA dharmo.api svayamagachChan agamaya.nshcha svayamev gachChatA.n jIvapudgalAnAmudAsInAvinAbhUtasahAyakAraNamAtratven gamanamunagR^ihNAti iti..85..
ThidikiriyAjuttANa.n kAraNabhUda.n tu puDhavIva.. 86..
sthitikriyAyuktAnA.n kAraNabhUta.n tu pR^ithivIva.. 86..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, dharmake gatihetutvakA draShTAnta hai.
jis prakAr pAnI svaya.n gaman na karatA huA aur [parako] gaman na karAtA huA, svayamev gaman karatI huI maChaliyo.nko udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp kAraNamAtrarUpase gamaname.n anugrah karatA hai, usI prakAr dharma [dharmAstikAy] bhI svaya.n gaman na karatA huA air [parako] gaman na karAtA huA, svayamev gaman karate hue jIv–pudgalo.nko udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp kAraNamAtrarUpase gamaname.n anugrah karatA hai.. 85..
anvayArthaH– [yathA] jis prakAr [dharmadravya.n bhavati] dharmadravya hai [tathA] usI prakAr [adharmAkhyam dravyam] adharma nAmakA dravya bhI [jAnIhi] jAno; [tat tu] parantu vah [gatikriyAyuktako kAraNabhUt honeke badale] [sthitikriyAyuktAnAm] sthitikriyAyuktako [pR^ithivI iv] pR^ithvIkI bhA.Nti [kAraNabhUtam] kAraNabhUt hai [arthAt sthitikriyApariNat jIv–pudgalo.nko nimittabhUt hai].
-------------------------------------------------------------------------- gamaname.n anugrah karanA arthAt gamaname.n udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp [nimittarUp] kAraNamAtra honA.
paN dravya A Che pR^ithvI mAphak hetu thitipariNamitane. 86.
Page 137 of 264
PDF/HTML Page 166 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
adharmasvarUpAkhyAnametat. yathA dharmaH praj~nApitastathAdharmopi praj~nApanIyaH. aya.n tu visheShaH. sa gatikriyAyuktA– nAmudakavatkAraNabhUt; eShaH punaH sthitikriyAyuktAnA.n pR^ithivIvatkAraNabhUtaH. yathA pR^ithivI svaya.n pUrvamev tiShTha.ntI paramasthApaya.ntI cha svayev tiShThatAmashvAdInA mudAsInA–vinAbhUtasahAyakAraNamAtratven sthitimanugR^ihNAti tathA.adharmA.api svaya.n pUrvamev tiShThan paramasthApaya.nshcha svayamev tiShThatA.n jIvapudgalAnAmudAsInAvinAbhUtasahAyakAraNamAtratven sthitimanugR^ihNAtIti..86..
do vi ya mayA vibhattA avibhattA loyamettA ya.. 87..
dvAvapi cha matau vibhaktAvavibhaktau lokamAtrau cha.. 87..
-----------------------------------------------------------------------------
jis prakAr dharmakA praj~nApan kiyA gayA, usI prakAr adharmakA bhI praj~nApan karane yogya hai. parantu yah [nimnoktAnusAr] antar haiH vah [–dharmAstikAy] gatikriyAyuktako pAnIkI bhA.Nti kAraNabhUt hai aur yah [adharmAstikAy] sthitikriyAyuktako pR^ithvIkI bhA.Nti kAraNabhUt hai. jis prakAr pR^ithvI svaya.n pahalese hI sthitirUp [–sthir] vartatI huI tathA parako sthiti [–sthiratA] nahI.n karAtI huI, svayamev sthitirUpase pariNamit hote hue ashvAdikako udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp kAraNamAtrake rUpame.n sthitime.n anugrah karatI hai, usI prakAr adharma [adharmAstikAy] bhI svaya.n pahalese hI sthitirUpase vartatA huA aur parako sthiti nahI.n karAtA huA, svayamev sthitirUp pariNamit hote hue jIv–pudgalo.nko udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp kAraNamAtrake rUpame.n sthitime.n anugrah karatA hai.. 86..
anvayArthaH– [gamanasthitI] [jIv–pudgalakI] gati–sthiti [cha] tathA [alokaloka.n] alok aur lokakA vibhAg, [yayoH sadbhAvataH] un do dravyo.nke sadbhAvase [jAtam] hotA hai. [cha] aur [dvau api] ve dono.n [vibhaktau] vibhakta, [avibhaktau] avibhakta [cha] aur [lokamAtrau] lokapramAN [matau] kahe gaye hai.n. --------------------------------------------------------------------------
te ubhay bhinna–abhinna Che ne sakaLalokapramAN Che. 87.
Page 138 of 264
PDF/HTML Page 167 of 293
single page version
138
dharmAdharmasadbhAve hetUpanyAso.ayam
dharmAdharmau vidyete. lokAlokavibhAgAnyathAnupapatteH. jIvAdisarvapadArthAnAmekatra vR^ittirUpo lokaH. shuddhaikAkAshavR^ittirUpo.alokaH. tatra jIvapudgalau svarasat ev gatitatpUrva–sthitipariNAmApannau. tayoryadi gatipariNAma.n tatpUrvasthitipariNAma.n vA svayamanubhavatorbahira~N.hgahetU dharmAdharmo na bhavetAm, tadA tayornirargalagatisthitipariNAmatvAdaloke.api vR^ittiH ken vAryeta. tato na lokAlokavibhAgaH sidhyeta. dharmAdharmayostu jIvapudgalayorgatitatpUrvasthityorbahira~N.hgahetutven sadbhAve.abhyupagamyamAne lokAlokavibhAgo jAyat iti. ki~ncha dharmAdharmo dvAvapi paraspara.n pR^ithagbhUtAstitvanirvR^ittatvAdvibhaktau. ekakShetrAvagADhatvAdabhiktau. niShkriyatven sakalalokavartino– rjIvapudgalayorgatisthityupagrahakaraNAllokamAtrAviti.. 87.. -----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, dharma aur adharmake sadbhAvakI siddhi liye hetu darshAyA gayA hai.
dharma aur adharma vidyamAn hai, kyo.nki lok aur alokakA vibhAg anyathA nahI.n ban sakatA. jIvAdi sarva padArtho.nke ekatra–astitvarUp lok hai; shuddha ek AkAshake astitvarUp alok hai. vahA.N, jIv aur pudgal svarasase hI [svabhAvase hI] gatipariNAmako tathA gatipUrvak sthitipariNAmako prApta hote hai.n. yadi gatipariNAm athavA gatipUrvak sthitipariNAmakA svaya.n anubhav karanevAle un jIv–pudgalako bahira.ng hetu dharma aur adharma na ho, to jIv–pudgalake nirargal gatipariNAm aur sthitipariNAm honese alokame.n bhI unakA [jIv –pudgalakA] honA kisase nivArA jA sakatA hai? [kisIse nahI.n nivArA jA sakatA.] isaliye lok aur alokakA vibhAg siddha nahI.n hotA. parantu yadi jIv–pudgalakI gatike aur gatipUrvak sthitike bahira.ng hetuo.n.nke rUpame.n dharma aur adharmakA sadbhAv svIkAr kiyA jAye to lok aur alokakA vibhAg [siddha] hotA hai . [isaliye dharma aur adharma vidyamAn hai.] aur [unake sambandhame.n visheSh vivaraN yah hai ki], dharma aur adharma dono.n paraspar pR^ithagbhUt astitvase niShpanna honese vibhakta [bhinna] hai.n; ekakShetrAvagAhI honese avibhakta [abhinna] hai.n; samasta lokame.n vidyamAn jIv –pudgalo.nko gatisthitime.n niShkriyarUpase anugrah karate hai.n isaliye [–nimittarUp hote hai.n isaliye] lokapramAN hai.n.. 87.. -------------------------------------------------------------------------- nirargal=nira.nkush; amaryAdita.
Page 139 of 264
PDF/HTML Page 168 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
havadi gadi ssa ppasaro jIvANa.n puggalANa.n cha.. 88..
bhavati gateH saH prasaro jIvAnA.n pudgalAnA.n cha.. 88..
dharmAdharmayorgatisthitihetutve.apya.ntaudAsInyAkhyApanametat.
yathA hi gatipariNataH prabha~njano vaijaya.ntInA.n gatipariNAmasya hetukartA.avalokyate na tathA dharmaH. sa khalu niShkriyatvAt na kadAchidapi gatipariNAmamevApadyate. kuto.asya sahakAritven pareShA.n -----------------------------------------------------------------------------
[anyadravyasya] anya dravyako [gamana.n na karoti] gaman nahI.n karAtA; [saH] vah, [jIvAnA.n pudgalAnA.n cha] jIvo.n tathA pudgalo.nko [gatipariNAmame.n AshrayamAtrarUp honese] [gateH prasaraH] gatikA udAsIn prasArak [arthAt gatiprasArame.n udAsIn nimittabhUt] [bhavati] hai.
TIkAH– dharma aur adharma gati aur sthitike hetu hone par bhI ve atyanta udAsIn hai.n aisA yahA.N kathan hai.
jis prakAr gatipariNat pavan dhvajAo.nke gatipariNAmakA hetukartA dikhAI detA hai, usI prakAr dharma [jIv–pudgalo.nke gatipariNAmakA hetukartA] nahI.n hai. vah [dharma] vAstavame.n niShkriy --------------------------------------------------------------------------
jIv–pudgalonA gatiprasAr taNo udAsIn hetu Che. 88.
Page 140 of 264
PDF/HTML Page 169 of 293
single page version
140
gatipariNAmasya hetukartR^itvam. ki.ntu salil–miv matsyAnA.n jIvapudgalAnAmAshrayakAraNamAtratvenodAsIn evAsau gateH prasaro bhavati. api cha yathA gatipUrvasthitipariNatastu~N.hgo.ashvavArasya sthitipariNAmasya hetukartAvalokyate na tathA.adharmaH. sa khalu niShkriyatvAt na kadAchidapi gatipUrvasthitipariNAmamevApadyate. kuto.asya sahasthAyitven pareShA.n gatipUrvasthitipariNAmasya hetukartR^itvam. ki.n tu pR^ithivIvattura~N.hgasya jIvapudgalAnAmAshray– kAraNamAtratvenodAsIn evAsau gatipUrvasthiteH prasaro bhavatIti.. 88.. ----------------------------------------------------------------------------- honese kabhI gatipariNAmako hI prApta nahI.n hotA; to phir use [parake] 1sahakArIke rUpame.n parake gatipariNAmakA hetukatR^itva kahA.Nse hogA? [nahI.n ho sakatA.] kintu jis prakAr pAnI maChaliyo.nkA [gatipariNAmame.n] mAtra AshrayarUp kAraNake rUpame.n gatikA udAsIn hI prasArak haie, usI prakAr dharma jIv–pudgalo.nkI [gatipariNAmame.n] mAtra AshrayarUp kAraNake rUpame.n gatikA udAsIn hI prasArak [arthAt gatiprasArakA udAsIn hI nimitta] hai.
aur [adharmAstikAyake sambandhame.n bhI aisA hai ki] – jis prakAr gatipUrvakasthitipariNat ashva savArake [gatipUrvak] sthitipariNAmakA hetukartA dikhAI detA hai, usI prakAr adharma [jIv– pudgalo.nke gatipUrvak sthitipariNAmakA hetukartA] nahI hai. vah [adharma] vAstavame.n niShkriy honese kabhI gatipUrvak sthitipariNAmako hI prApta nahI.n hotA; to phir use [parake] 2sahasthAyIke rUpame.n gatipUrvak sthitipariNAmakA hetukatR^itva kahA.Nse hogA? [nahI.n ho sakatA.] kintu jis prakAr pR^ithvI ashvako [gatipUrvak sthitipariNAmame.n] mAtra AshrayarUp kAraNake rUpame.n gatipUrvak sthitikI udAsIn hI prasArak hai, usI prakAr adharma jIv–pudgalo.nko [gatipUrvak sthitipariNAmame.n] mAtra AshrayarUp kAraNake rUpame.n gatipUrvak sthitikA udAsIn hI prasArak [arthAt gatipUrvak–sthitiprasArakA udAsIn hI nimitta] hai.. 88.. -------------------------------------------------------------------------- 1. sahakArI=sAthame.n kArya karanevAlA arthAt sAthame.n gati karanevAlA. dhvajAke sAth pavan bhI gati karatA hai
gaman na karake [arthAt sahakArI na banakar], mAtra unhee.n [gatime.n] AshrayarUp kAraN banatA hai isaliye
dharmAstikAyako udAsIn nimitta kahA hai. pavanako hetukartA kahA usakA yah artha kabhI nahI.n samajhanA ki
pavan dhvajAo.nko gatipariNAm karAtA hogA. udAsIn nimitta ho yA hetukartA ho– dono.n parame.n aki.nchitkar hai.n.
uname.n mAtra uparoktAnusAr hI antar hai. ab agalI gAthAkI TIkAme.n AchAryadev svaya.n hI kahe.nge ki ‘vAstavame.n
samasta gatisthitimAn padArtha apane pariNAmo.nse hI nishchayase gatisthiti karate hai.’isaliye dhvajA, savAr
ityAdi sab, apane pariNAmo.nse hI gatisthiti karate hai, usame.n dharma tathA pavan, aur adharma tathA ashva
avisheSharUpase aki.nchitkar hai.n aisA nirNay karanA.]
2. sahasthAyI=sAthame.n sthiti [sthiratA] karanevAlA. [ashva savArake sAth sthiti karatA hai, isaliye yahA.N
sthitiko prApta hone vAle jIv–pudgalo.nke sAth sthiti nahI.n karatA, pahalehI sthit haie; is prakAr vah
sahasthAyI na honese jIv–pudgalo.nke gatipUrvak sthitipariNAmakA hetukartA nahI.n hai.]
Page 141 of 264
PDF/HTML Page 170 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
te sagapariNAmehi.n du gamaNa.n ThANa.n cha kuvva.nti.. 89..
te svakapariNAmaistu gamana.n sthAna.n cha kurvanti.. 89..
dharmAdharmayoraudAsInye hetUpanyAso.ayam.
dharmaH kil na jIvapudgalAnA.n kadAchidgatihetutvamabhyasyati, na kadAchitsthitihetutvamadharmaH. tau hi pareShA.n gatisthityoryadi mukhyahetU syAtA.n tadA yeShA.n gatisteShA.n gatirev na sthitiH, yeShA.n sthitisteShA.n sthitirev na gatiH. tat ekeShAmapi gatisthitidarshanAdanumIyate na tau tayormukhyahetU. ki.n tu vyavahAranayavyavasthApitau udAsInau. kathameva.n gatisthitimatA.n padArthonA.n gatisthitI bhavat iti -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [yeShA.n gamana.n vidyate] [dharma–adharma gati–sthitike mukhya hetu nahI.n hai.n, kyo.nki] jinhe.n gati hotI hai [teShAm ev punaH sthAna.n sa.nbhavati] unhI.nko phir sthiti hotI hai [aur jinhe.n sthiti hotI hai unhI.nko phir gati hotI hai]. [te tu] ve [gatisthitimAn padArtha] to [svakapariNAmaiH] apane pariNAmo.nse [gamana.n sthAna.n cha] gati aur sthiti [kurvanti] karate hai.n.
TIkAH– yah, dharma aur adharmakI udAsInatAke sambandhame.n hetu kahA gayA hai.
vAstavame.n [nishchayase] dharma jIv–pudgalo.nko kabhI gatihetu nahI.n hotA, adharma kabhI sthitihetu nahI.n hotA; kyo.nki ve parako gatisthitike yadi mukhya hetu [nishchayahetu] ho.n, to jinhe.n gati ho unhe.n gati hI rahanA chAhiye, sthiti nahI.n honA chAhiye, aur jinhe.n sthiti ho unhe.n sthiti hI rahanA chAhiye, gati nahI.n honA chAhiye. kintu ekako hI [–usI ek padArthako] gati aur sthiti dekhaneme AtI hai; isaliye anumAn ho sakatA hai ki ve [dharma–adharma] gati–sthitike mukhya hetu nahI.n hai.n, kintu vyavahAranayasthApit [vyavahAranay dvArA sthApit – kathit] udAsIn hetu hai.n. --------------------------------------------------------------------------
te sarva nij pariNAmathI ja kare gatisthitibhAvane. 89.
Page 142 of 264
PDF/HTML Page 171 of 293
single page version
142
ath AkAshadravyAstikAyavyAkhyAnam.
yadradAti vivaramakhila.n talloke bhavatyAkAsham.. 90..
-----------------------------------------------------------------------------
prashnaH– aisA ho to gatisthitimAn padArtho.nko gatisthiti kis prakAr hotI hai?
uttaraH– vAstavame.n samasta gatisthitimAn padArtha apane pariNAmo.nse hI nishchayase gatisthiti karate hai.n.. 89..
is prakAr dharmadravyAstikAy aur adharmadravyAstikAyakA vyAkhyAn samApta huA.
ab AkAshadravyAstikAyakA vyAkhyAn hai.
anvayArthaH– [loke] lokame.n [jIvAnAm] jIvo.nko [cha] aur [pudgalAnAm] pudgalo.nko [tathA ev] vaise hI [sarveShAm sheShANAm] sheSh samasta dravyo.nko [yad] jo [akhila.n vivara.n] sampUrNa avakAsh [dadAti] detA hai, [tad] vah [AkAsham bhavati] AkAsh hai. --------------------------------------------------------------------------
avakAsh de Che pUrNa, te AkAshanAmak dravya Che. 90.
Page 143 of 264
PDF/HTML Page 172 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
AkAshasvarUpAkhyAnametat.
ShaDdravyAtmake loke sarveShA.n sheShadravyANA.n yatsamastAvakAshanimitta.n vishuddhakShetrarUpa.n tadAkAshamiti.. 90..
tatto aNaNNamaNNa.n AyAsa.n a.ntavadiritta.n.. 91..
tato.ananyadanyadAkAshama.ntavyatiriktam.. 91..
lokAdbahirAkAshasUchaneyam.
jIvAdIni sheShadravyANyavadhR^itaparimANatvAllokAdananyAnyeva. AkAsha.n tvana.ntatvAllokAd– nanyadanyachcheti.. 91.. -----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, AkAshake svarUpakA kathan hai.
hai, vah AkAsh hai– jo ki [AkAsh] vishuddhakShetrarUp hai.. 90..
anvayArthaH– [jIvAH pudgalakAyAH dharmAdharmau cha] jIv, pudgalakAy, dharma , adharma [tathA kAl] [lokataH ananye] lokase ananya hai; [a.ntavyatiriktam AkAsham] anta rahit aisA AkAsh [tataH] usase [lokase] [ananyat anyat] ananya tathA anya hai.
jIvAdi sheSh dravya [–AkAshake atirikta dravya] maryAdit parimANavAle honeke kAraN lokase -------------------------------------------------------------------------- 1. nishchayanayase nityanira.njan–j~nAnamay paramAnanda jinakA ek lakShaN hai aise anantAnanta jIv, unase anantagune
lokAkAshame.n–yadyapi vah lokAkAsh mAtra asa.nkhyapradeshI hI hai tathApi avakAsh prApta karate hai.n.
Page 144 of 264
PDF/HTML Page 173 of 293
single page version
144
uDDha.ngadippadhANA siddhA chiTTha.nti kidh tattha.. 92..
Urdhva.ngatipradhAnAH siddhAH tiShThanti katha.n tatra.. 92..
AkAshasyAvakAshaikahetorgatisthitihetutvasha~N.hkAyA.n doShopanyAso.ayam. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [yadi AkAsham] yadi AkAsh [gamanasthitikAraNAbhyAm] gati–sthitike kAraN sahit [avakAsha.n dadAti] avakAsh detA ho [arthAt yadi AkAsh avakAshahetu bhI ho aur gati– sthitihetu bhI ho] to [Urdhva.ngatipradhAnAH siddhAH] UrdhvagatipradhAn siddha [tatra] usame.n [AkAshame.n] [katham] kyo.n [tiShThanti] sthir ho.n? [Age gaman kyo.n na kare.n?]
TIkAH– jo mAtra avakAshakA hI hetu hai aisA jo AkAsh usame.n gatisthitihetutva [bhI] honekI sha.nkA kI jAye to doSh AtA hai usakA yah kathan hai. -------------------------------------------------------------------------- yahA.N yadyapi sAmAnyarUpase padArtho.nkA lokase ananyapanA kahA hai. tathApi nishchayase amUrtapanA,
aur apane–apane lakShaNo.n dvArA Itar dravyo.nkA jIvo.nse bhinnapanA hai aisA samajhanA.
to UrdhvagatiparadhAn siddho kem temA.n sthiti lahe? 92.
Page 145 of 264
PDF/HTML Page 174 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
yadi khalvAkAshamavagAhinAmavagAhaheturiv gatisthitimatA.n gatisthitiheturapi syAt, tadA sarvotkR^iShTasvAbhAvikordhvagatipariNatA bhagava.ntaH siddhA bahira~N.hgA.ntara~N.hgasAdhanasAmagrayA.n satyAmapi kR^itastatrAkAshe tiShTha.nti iti.. 92..
tamhA gamaNaTThANa.n AyAse jAN Natthi tti.. 93..
tasmAdgamanasthAnamAkAshe jAnIhi nAstIti.. 93..
-----------------------------------------------------------------------------
gati–sthitihetu bhI ho, to sarvotkR^iShTa svAbhAvik Urdhvagatise pariNat siddhabhagavanta, bahira.ng–a.ntara.ng sAdhanarUp sAmagrI hone par bhI kyo.n [–kis kAraN] usame.n–AkAshame.n–sthir ho.n? 92..
lokake upar sthiti [praj~naptam] kahI hai, [tasmAt] isaliye [gamanasthAnam AkAshe na asti] gati–sthiti AkAshame.n nahI.n hotI [arthAt gatisthitihetutva AkAshame.n nahI.n hai] [iti jAnIhi] aisA jAno.
TIkAH– [gatipakSha sambandhI kathan karaneke pashchAt] yah, sthitipakSha sambandhI kathan hai.
jisase siddhabhagavanta gaman karake lokake upar sthir hote hai.n [arthAt lokake upar gatipUrvak sthiti karate hai.n], usase gatisthitihetutva AkAshame.n nahI.n hai aisA nishchay karanA; lok aur alokakA vibhAg karanevAle dharma tathA adharmako hI gati tathA sthitike hetu mAnanA.. 93.. -------------------------------------------------------------------------- avagAh=lIn honA; majjit honA; avakAsh pAnA.
te kAraNe jANo–gatisthiti AbhamA.n hotI nathI. 93.
Page 146 of 264
PDF/HTML Page 175 of 293
single page version
146
sthitipakShopanyAso.ayam.
yato gatvA bhagava.ntaH siddhAH lokoparyavatiShTha.nte, tato gatisthitihetutvamAkAshe nAstIti nishchetavyam. lokAlokAvachChedakau dharmAdharmAvev gatisthitihetu ma.ntavyAviti.. 93..
prasajatyalokahAnirlokasya chA.ntaparivR^iddhiH.. 94..
AkAshasya gatisthitihetutvAbhAve hetUpanyAso.ayam. nAkAsha.n gatisthitihetuH lokAlokasImavyavasthAyAstathopapatteH. yadi gati– sthityorAkAshamev nimittamiShyet, tadA tasya sarvatra sadbhAvAjjIvapudgalAnA.n gatisthityorniH sImatvAtpratikShaNamaloko hIyate, pUrva.n pUrva.n vyavasthApyamAnashchA.nto lokasyottarottaraparivR^iddhayA vighaTate. tato na tatra taddheturiti.. 94.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [yadi] yadi [AkAsha.n] AkAsh [teShAm] jIv–pudgalo.nko [gamanahetuH] gatihetu aur [sthAnakAraNa.n] sthitihetu [bhavati] ho to [alokahAniH] alokakI hAnikA [cha] aur [lokasya a.ntaparivR^iddhi] lokake antakI vR^iddhikA [prasajati] prasa.ng Ae.
TIkAH– yahA.N, AkAshako gatisthitihetutvakA abhAv hone sambandhI hetu upasthit kiyA gayA hai.
AkAsh gati–sthitikA hetu nahI.n hai, kyo.nki lok aur alokakI sImAkI vyavasthA isI prakAr ban sakatI hai. yadi AkAshako hI gati–sthitikA nimitta mAnA jAe, to AkAshako sadbhAv sarvatra honeke kAraN jIv–pudgalo.nkI gatisthitikI koI sImA nahI.n rahanese pratikShaN alokakI hAni --------------------------------------------------------------------------
to hAni thAy alokanI, lokAnta pAme vR^iddhine. 94.
Page 147 of 264
PDF/HTML Page 176 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
idi jiNavarehi.n bhaNida.n logasahAva.n suNa.ntANa.n.. 95..
iti jinavaraiH bhaNita.n lokasvabhAva.n shR^iNvatAm.. 95..
AkAshasya gatisthitihetutvanirAsavyAkhyopasa.nhAro.ayam.
dharmAdharmAvev gatisthitikAraNe nAkAshamiti.. 95..
pudhaguvaladdhivisesA kari.nti egattamaNNatta.n.. 96..
----------------------------------------------------------------------------- hogI aur pahale–pahale vyavasthApit huA lokakA anta uttarottar vR^iddhi pAnese lokakA anta hI TUT jAyegA [arthAt pahale–pahale nishchit huA lokakA anta phir–phir Age ba.Dhte jAnese lokakA anta hI nahI ban sakegA]. isaliye AkAshame.n gati–sthitikA hetutva nahI.n hai.. 94..
dharma aur adharma hai, [na AkAsham] AkAsh nahI.n hai. [iti] aisA [lokasvabhAva.n shR^iNvatAm] lokasvabhAvake shrotAo.nse [jinavaraiH bhaNitam] jinavaro.nne kahA hai.
TIkAH– yah, AkAshako gatisthitihetutva honeke khaNDan sambandhI kathanakA upasa.nhAr hai.
dharma aur adharma hI gati aur sthitike kAraN hai.n, AkAsh nahI.n.. 95.. --------------------------------------------------------------------------
bhAkhyu.n jinoe Am lokasvabhAvanA shrotA prati. 95.
vaLI bhinnabhinna visheShathI, ekatva ne anyatva Che. 96.
Page 148 of 264
PDF/HTML Page 177 of 293
single page version
148
pR^ithagupalabdhivisheShANi kuvaityekatvamanyatvam.. 96..
dharmAdharmalokAkAshAnAmavagAhavashAdekatve.api vastutvenAnyatvamatroktam.
dharmAdharmalokAkAshAni hi samAnaparimANatvAtsahAvasthAnamAtreNaivaikatvabhA~nji. vastutastu vyavahAreN gatisthityavagAhahetutvarUpeN nishchayen vibhaktapradeshatvarUpeN visheSheN pR^ithagup– labhyamAnenAnyatvabhA~njyev bhava.ntIti.. 96..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [dharmAdharmAkAshAni] dharma, adharma aur AkAsh [lokAkAsh] [samAnaparimANAni] samAn parimANavAle [apR^ithagbhUtAni] apR^ithagbhUt honese tathA [pR^ithagupalabdhivisheShANi] pR^ithak–upalabdha [bhinna–bhinna] visheShavAle honese [ekatvam anyatvam] ekatva tathA anyatvako [kurva.nti] karate hai.
TIkAH– yahA.N, dharma, adharma aur lokAkAshakA avagAhakI apekShAse ekatva hone par bhI vasturUpase anyatva kahA gayA hai .
dharma, adharma aur lokAkAsh samAn parimANavAle honeke kAraN sAth rahane mAtrase hI [–mAtra ekakShetrAvagAhakI apekShAse hI] ekatvavAle hai.n; vastutaH to [1] vyavahArase gatihetutva, sthitihetutva aur avagAhahetutvarUp [pR^ithak–upalabdha visheSh dvArA] tathA [2] nishchayase 1vibhaktapradeshatvarUp pR^ithak–upalabdha 2visheSh dvArA, ve anyatvavAle hI hai.n.
bhAvArthaH– dharma, adharma aur lokAkAshakA ekatva to mAtra ekakShetrAvagAhakI apekShAse hI kahA jA sakatA hai; vasturUpase to unhe.n anyatva hI hai, kyo.nki [1] unake lakShaN gatihetutva, sthitihetutva aur avagAhahetutvarUp bhinna–bhinna hai.n tathA [2] unake pradesh bhI bhinna–bhinna hai.n.. 96..
is prakAr AkAshadravyAstikAyakA vyAkhyAn samApta huA. -------------------------------------------------------------------------- 1. vibhakta=bhinna. [dharma, adharma aur AkAshako bhinnapradeshapanA hai.] 2. visheSh=khAsiyat; vishiShTatA; visheShatA. [vyavahArase tathA nishchayase dharma, adharma aur AkAshake visheSh pR^ithak
Page 149 of 264
PDF/HTML Page 178 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
ath chUlikA.
mutta.n puggaladavva.n jIvo khalu chedaNo tesu.. 97..
mUrta.n pudgaladravya.n jIvaH khalu chetanasteShu.. 97..
atra dravyANA.n mUrtAmUrtatva.n chetanAchetanatva.n choktam.
sparsharasaga.ndhavarNasadbhAvasvabhAva.n mUrta.n, sparsharasaga.ndhavarNAbhAvasvabhAvamamUrtam. chaitanyasadbhAv–svabhAva.n chetana.n, chaitanyAbhAvasvabhAvamachetanam. tatrAmUrtamAkAsha.n, amUrtaH kAlaH, amUrtaH svarUpeN jIvaH pararUpAveshAnmUrto.api amUrto dharmaH amUrtA.adharmaH, mUrtaH pudgal evaik iti. achetanamAkAsha.n, -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [AkAshakAlajIvAH] AkAsh, kAl jIv, [dharmAdharmau cha] dharma aur adharma [mUrtiparihInAH] amUrta hai, [pudgaladravya.n mUrta.n] pudgaladravya mUrta hai. [teShu] uname.n [jIvaH] jIv [khalu] vAstavame.n [chetanaH] chetan hai.
TIkAH– yahA.N dravyo.nkA mUrtomUrtapanA [–mUrtapanA athavA amUrtapanA] aur chetanAchetanapanA [– chetanapanA athavA achetanapanA] kahA gayA hai.
sparsha–ras–ga.ndh–varNakA sadbhAv jisakA svabhAv hai vah mUrta hai; sparsha–ras–ga.ndh–varNakA abhAv jisakA svabhAv hai vah amUrta hai. chaitanyakA sadbhAv jisakA svabhAv hai vah chetan hai; chaitanyakA abhAv jisakA svabhAv hai vah achetan hai. vahA.N AkAsh amUrta hai, kAl amUrta hai, jIv svarUpase amUrta hai, -------------------------------------------------------------------------- 1. chUlikA=shAstrame.n jisakA kathan na huA ho usakA vyAkhyAn karanA athavA jisakA kathan ho chukA ho usakA
Che mUrta pudgaladravyaH temA.n jIv Che chetan khare. 97.
Page 150 of 264
PDF/HTML Page 179 of 293
single page version
150
achetanaH kAlaH achetano dharmaH achetano.adharmaH achetanaH pudgalaH, chetano jIv evaik iti.. 97..
puggalakaraNA jIvA kha.ndhA khalu kAlakaraNA du.. 98..
pudgalakaraNA jIvAH ska.ndhA khalu kAlakaraNAstu.. 98..
atra sakriyaniShkriyatvamuktam. pradeshA.ntaraprAptihetuH parispa.ndanarUpaparyAyaH kriyA. tatra sakriyA bahira~N.hgasAdhanen sahabhUtAH jIvAH, sakriyA bahira~N.hgasAdhanen sahabhUtAH pudgalAH. niShkriyamAkAsha.n, niShkriyo dharmaH, niShkriyo.adharmaH, niShkriyaH kAlaH. jIvAnA.n sakriyatvasya bahira~N.hga– sAdhana.n karmanokarmopachayarUpAH pudgalA iti te pudgalakaraNAH. -----------------------------------------------------------------------------
pararUpame.n 1pravesh dvArA [–mUrtadravyake sa.nyogakI apekShAse] mUrta bhI hai, dharma amUrta hai, adharma amUrta haie; pudgal hI ek mUrta hai. AkAsh achetan hai, kAl achetan hai, dharma achetan hai, adharma achetan hai, pudgal achetan hai; jIv hI ek chetan hai.. 97..
anvayArthaH– [sah jIvAH pudgalakAyAH] bAhya karaN sahit sthit jIv aur pudgal [sakriyAH bhavanti] sakriy hai, [na cha sheShAH] sheSh dravya sakriy nahI.n hai.n [niShkriy hai.n]; [jIvAH] jIv [pudgalakaraNAH] pudgalakaraNavAle [–jinhe.n sakriyapaneme.n pudgal bahira.ng sAdhan ho aise] hai.n[ska.ndhAH khalu kAlakaraNAH tu] aur skandha arthAt pudgal to kAlakaraNavAle [–jinhe.n sakriyapaneme.n kAl bahira.ng sAdhan ho aise] hai.n.
TIkAH– yahA.N [dravyo.n.nkA] sakriy–niShkriyapanA kahA gayA hai.
pradeshAntaraprAptikA hetu [–anya pradeshakI prAptikA kAraN] aisI jo parispa.ndarUp paryAy, vah kriyA hai. vahA.N, bahira.ng sAdhanake sAth rahanevAle jIv sakriy hai.n; bahira.ng sAdhanake sAth rahanevAle pudgal sakriy hai.n. AkAsh niShkriy hai; dharma niShkriy hai; adharma niShkriy hai ; kAl niShkriy hai. -------------------------------------------------------------------------- 1. jIv nishchayase amUrta–akhaNDa–ekapratibhAsamay honese amUrta hai, rAgAdirahit sahajAnanda jisakA ek svabhAv
Che kAl pudgalane karaN, pudgal karaN Che jIvane. 98.
Page 151 of 264
PDF/HTML Page 180 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
tadabhAvAnniHkriyatva.n siddhAnAm. pudgalAnA.n sakriyatvasya bahira~N.hgasAdhana.n pariNAmanirvartakaH kAl iti te kAlakaraNAH na cha kArmAdInAmiv kAlasyAbhAvaH. tato na siddhAnAmiv niShkriyatva.n pudgalAnAmiti.. 98..
sesa.n havadi amUtta.n chitta.n ubhaya.n samAdiyadi.. 99..
sheSha.n bhavatyamUrta.n chitamubhaya.n samAdadAti.. 99..
----------------------------------------------------------------------------
jIvo.nko sakriyapanekA bahira.ng sAdhan karma–nokarmake sa.nchayarUp pudgal hai; isaliye jIv pudgalakaraNavAle hai.n. usake abhAvake kAraN [–pudgalakaraNake abhAvake kAraN] siddho.nko niShkriyapanA hai [arthAt siddho.nko karma–nokarmake sa.nchayarUp pudgalo.nkA abhAv honese ve niShkriy hai.n.] pudgalo.nko sakriyapanekA bahira.ng sAdhan pariNAmaniShpAdak kAl hai; isaliye pudgal kAlakaraNavAle hai.n.
karmAdikakI bhA.Nti [arthAt jis prakAr karma–nokarmarUp pudgalo.nkA abhAv hotA hai us prakAr] kAlakA abhAv nahI.n hotA; isaliye siddho.nkI bhA.Nti [arthAt jis prakAr siddho.nko niShkriyapanA hotA hai us prakAr] pudgalo.nko niShkriyapanA nahI.n hotA.. 98..
[te mUrtAH bhavanti] ve mUrta hai.n aur [sheSha.n] sheSh padArthasamUh [amUrta.n bhavati] amUrta hai.n. [chittam] chitta [ubhaya.n] un dono.nko [samAdadAti] grahaN karatA hai [jAnatA hai]. -------------------------------------------------------------------------- pariNAmaniShpAdak=pariNAmako utpanna karanevAlA; pariNAm utpanna honeme.n jo nimittabhUt [bahira.ng sAdhanabhUt]
Che jIvane je viShay indriyagrAhya, te sau mUrta Che;
bAkI badhu.ny amUrta Che; man jANatu.n te ubhay ne. 99.