Panchastikay Sangrah-Hindi (itrans transliteration). Kaldravya ka vyakhyan; Gatha: 100-113 ; Upsanhar; Navpadarth purvak mokshmarg prapanch varnan; Shlok: 7 ; Jiv padarth ka vyakhyan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 10 of 15

 

Page 152 of 264
PDF/HTML Page 181 of 293
single page version

152
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
mUrtomUrtalakShaNAkhyAnametat.
ih hi jIvaiH sparshanarasanadhrANachakShurbhirindriyaistadviShayabhUtAH sparsharasaga.ndhavarNasvabhAvA arthA
gR^ihya.nte.H. shrotrendriyeN tu ta ev tadviShayahetubhUtashabdAkArapariNatA gR^ihya.nte. te kadAchitsthUl–
ska.ndhatvamApannAH kadAchitsUkShmatvamApannAH kadAchitparamANutvamApannAH indriyagrahaNayogyatAsadbhAvAd
gR^ihyamANA agR^ihyamANA vA mUrtA ityuchya.nte. sheShamitarat samastamapyarthajAta.n sparsharas–
ga.ndhavarNAbhAvasvabhAvamindriyagrahaNayogyatAyA abhAvAdamUrtamityuchyate. chittagrahaNayogyatAsadbhAv–
bhAgbhavati tadubhayamapi, chita.n, hyaniyataviShayamaprApyakAri matishrutaj~nAnasAdhanIbhUta.n mUrtamamUrta.n cha
samAdadAtIti.. 99..
–iti chUlikA samAptA.
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, mUrta aur amUrtake lakShaNakA kathan hai.
is lokame.n jIvo.n dvArA sparshanendriy, rasanendriy, dhrANendriy aur chakShurindriy dvArA unake
[–un indriyo.nke] viShayabhUt, sparsha–ras–ga.ndh–varNasvabhAvavAle padArtha [–sparsha, ras, ga.ndh aur varNa
jinakA svabhAv hai aise padArtha] grahaN hote hai.n [–j~nAt hote hai.n]; aur shrotrendriy dvArA vahI padArtha
usake [shrotraindriyake]
1viShayahetubhUt shabdAkAr pariNamit hote hue grahaN hote hai.n. ve [ve padArtha],
kadAchit sthUlaskandhapaneko prApta hote hue, kadAchit sUkShmatvako [sUkShmaska.ndhapaneko] prApta hote hue
aur kadAchit paramANupaneko prApta hote hue indriyo.n dvArA grahaN hote ho.n yA na hote ho.n, indriyo.n
dvArA grahaN honekI yogyatAkA [sadaiv] sadbhAv honese ‘mUrta’ kahalAte hai.n.
sparsha–ras–ga.ndh–varNakA abhAv jisakA svabhAv hai aisA sheSh anya samasta padArthasamUh iInadrayo.n
dvArA grahaN honekI yogyatAke abhAvake kAraN ‘amUrta’ kahalAtA hai.
ve dono.n [–pUrvokta dono.n prakArake padArtha] chitta dvArA grahaN honekI yogyatAke sadbhAvavAle hai.n;
chitta– jo ki 2 aniyat viShayavAlA, 3ajjApyakArI aur matishrutaj~nAnake sAdhanabhUt [–matij~nAn
tathA shrutaj~nAname.n nimittabhUt] hai vah–mUrta tathA amUrtako grahaN karatA hai [–jAnatA hai].. 99..
is prakAr chUlikA samApta huI.
--------------------------------------------------------------------------
4. un sparsha–ras–ga.ndh–varNasavabhAvavAle padArthohako [arthAt pudgalo.nko] shrotraindriyake viShay honeme.n hetubhUt
shabdAkArapariNAm hai, isaliye ve padArtha [pudgal] shabdAkAr pariNamit hote hue shrotrendriy dvArA grahaN hote
hai.n.
5. aniyat=anishchita. [jis prakAr pA.Nch indriyome.nse pratayek indriyakA viShay niyat hai us prakAr manakA
viShay niyat nahI.n hai, aniyat haie.]
6. ajjApyakArI=j~ney viShayo.nkA sparsha kiye binA kArya karanevAlA yajAnanevAlA. [man aur chakShu ajjApyakArI
hai.n, chakShuke atirikta chAr indriyA.N prApyakArI hai.n.]

Page 153 of 264
PDF/HTML Page 182 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
153
ath kAladravyavyAkhyAnam.
ChAlo pariNAmabhavo pariNAmo davvakAlasa.nbhUdo.
doNha.n es sahAvo kAlo khaNabha.nguro Niyado.. 100..
kAlaH pariNAmabhavaH pariNAmo dravyakAlasa.nbhUtaH.
dvayoreSh svabhAvaH kAlaH kShaNabha~N.hguro niyataH.. 100..
vyavahArakAlasya nishchayakAlasya cha svarUpAkhyAnametat.
ttra kramAnupAtI samayAkhyaH paryAyo vyavahArakAlaH, tadAdhArabhUta.n dravya.n nishchayakAlaH. ttra
vyavahArakAlo nishchayakAlaparyAyarUpopi jIvapudgalAnA.n pariNAmenAvachChidyamAnatvAttatpariNAmabhav
ityupagIyate, jIvapudgalAnA.n pariNAmastu bahira~N.hganimittabhUtadravyakAlasadbhAve sati sa.nbhUtatvAdrravya–
----------------------------------------------------------------------------
ab kAladravyakA vyAkhyAn hai.
gAthA 100
anvayArthaH– [kAlaH pariNAmabhavaH] kAl pariNAmase utpanna hotA hai [arthAt vyavahArakAl kA
mAp jIv–pudgalo.nke pariNAm dvArA hotA hai]; [pariNAmaH dravyakAlasa.nbhUtaH] pariNAm dravyakAlase
utpanna hotA hai.– [dvayoH eShaH svabhAvaH] yah, dono.nkA svabhAv hai. [kAlaH kShaNabhu~N.hguraH niyataH] kAl
kShaNabha.ngur tathA nitya hai.
TIkAH– yah, vyavahArakAl tathA nishchayakAlake svarUpakA kathan hai.
vahA.N, ‘samay’ nAmakI jo kramik paryAy so vyavahArakAl hai; usake AdhArabhUt dravya vah
nishchayakAl hai.
vahA.N, vyavahArakAl nishchayakAlakI paryAyarUp hone par bhI jIv–pudgalo.nke pariNAmase mApA
jAtA hai – j~nAt hotA hai isaliye ‘jIv–pudgalo.nke pariNAmase utpanna honevAlA’ kahalAtA hai; aur
jIv–pudgalo.nke pariNAm bahira.ng–nimittabhUt dravyakAlake sadbhAvame.n utpanna honeke kAraN ‘dravyakAlase
utpanna honevAle’ kahalAte hai.n. vahA.N tAtparya yah hai ki – vyavahArakAl jIv–pudgalo.nke pariNAm dvArA
--------------------------------------------------------------------------
pariNAmabhav Che kAL, kALapadArthabhav pariNAm Che;
–A Che svabhAvo ubhayanA; kShaNabha.ngI ne dhruv kAL Che. 100.

Page 154 of 264
PDF/HTML Page 183 of 293
single page version

154
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
kAlasa.nbhUt ityabhidhIyate. tatreda.n tAtparya.n–vyavahArakAlo jIvapudgalapariNAmen nishchIyate, nishchay–
kAlastu tatpariNAmAnyathAnupapattyeti. tatra kShaNabha~N.hgI vyavahArakAlaH sUkShmaparyAyasya tAvanmAtratvAt,
nityo nishchayakAlaH khaguNaparyAyAdhAradravyatven sarvadaivAvinashvaratvAditi.. 100..
kAlo tti ya vavadeso sabbhAvaparuvago havadi Nichcho.
uppaNNappaddha.nsI avaro dIha.ntaraTThAI.. 101..
kAl iti cha vyapadeshaH sadbhAvaprarUpako bhavati nityaH.
utpannapradhva.nsyaparo dIrdhA.ntarasthAyI.. 101..
-----------------------------------------------------------------------------
nishchit hotA hai; aur nishchayakAl jIv–pudgalo.nke pariNAmakI anyathA anupapatti dvArA [arthAt
jIv–pudgalo.nke pariNAm anya prakArase nahI.n ban sakate isaliye] nishchit hotA hai.
vahA.N, vyavahArakAl kShaNabha.ngI hai, kyo.nki sUkShma paryAy mAtra utanI hI [–kShaNamAtra jitanI hI,
samayamAtra jitanI hI] hai; nishchayakAl nitya hai, kyo.nki vah apane guN–paryAyo.nke AdhArabhUt
dravyarUpase sadaiv avinAshI hai.. 100..
gAthA 101
anvayArthaH– [kAlaH iti cha vyapadeshaH] ‘kAl’ aisA vyapadesh [sadgAvaprarUpakaH] sadbhAvakA
prarUpak hai isaliye [nityaH bhavati] kAl [nishchayakAl] nitya hai. [utpannadhva.nsI aparaH] utpannadhva.nsI
aisA jo dUsarA kAl [arthAt utpanna hote hI naShTa honevAlA jo vyavahArakAl] vah
[dIrdhA.ntarasthAyI] [kShaNik hone par bhI pravAhaapekShAse] dIrdha sthitikA bhI [kahA jAtA] hai.
--------------------------------------------------------------------------
kShaNabha.ngI=prati kShaN naShTa honevAlA; pratisamay jisakA dhva.ns hotA hai aisA; kShaNabha.ngur; kShaNika.
Che ‘kAL’ sa.nj~nA satprarUpak tethI kAL sunitya Che;
utpannadhva.nsI anya je te dIrdhasthAyI paN Thare. 101.

Page 155 of 264
PDF/HTML Page 184 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
155
nityakShaNikatven kAlavibhAgakhyApanametat.
yo hi dravyavisheShaH ‘aya.n kAlaH, aya.n kAlaH’ iti sadA vyapadishyate sa khalu svasya
sadbhAvamAvedayan bhavati nityaH. yastu punarutpannamAtra ev pradhva.nsyate sa khalu tasyaiv dravyavisheShasya
samayAkhyaH paryAy iti. sa tUtsa.ngitakShaNabha.ngo.apyupadarshit–svasa.ntAno
nayabalAdrIrdhAtarasthAyyupagIyamAno na duShyati; tato na khalvAvalikApalyopam–sAgaropamAdivyavahAro
vipratiShidhyate. tadatra nishchayakAlo nityaH dravyarUpatvAt, vyavahArakAlaH kShaNikaH paryAyarUpatvAditi..
101..
ede kAlAgAsA dhammAdhammA ya puggalA jIvA.
labbha.nti davvasaNNa.n kAlassa du Natthi kAyatta.n.. 102..
ete kAlAkAshe dharmAdharmau cha pudgalA jIvAH.
labha.nte dravyasa.nj~nA.n kAlasya tu nAsti kAyatvam.. 102..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– kAlake ‘nitya’ aur ‘kShaNik’ aise do vibhAgo.nkA yah kathan hai.
‘yah kAl hai, yah kAl hai’ aisA karake jis dravyavisheShakA sadaiv vyapadesh [nirdesh, kathan]
kiyA jAtA hai, vah [dravyavisheSh arthAt nishchayakAlarUp khAs dravya] sachamuch apane sadbhAvako pragaT
karatA huA nitya hai; aur jo utpanna hote hI naShTa hotA hai, vah [vyavahArakAl] sachamuch usI
dravyavisheShakI ‘samay’ nAmak paryAy hai. vah kShaNabha.ngur hone par bhI apanI sa.ntatiko [pravAhako]
darshAtA hai isaliye use nayake balase ‘dIrgha kAl tak TikanevAlA’ kahaneme.n doSh nahI.n hai; isaliye
AvalikA, palyopam, sAgaropam ityAdi vyavahArakA niShedh nahI.n kiyA jAtA.
is prakAr yahA.N aisA kahA hai ki–nishchayakAl dravyarUp honese nitya hai, vyavahArakAl
paryAyarUp honese kShaNik hai.. 101..
gAthA 102
anvayArthaH– [ete] yah [kAlAkAshe] kAl, AkAsh [dharmAdharmaur] dharma, adharma, [pudgalAH]
pudgal [cha] aur [jIvAH] jIv [sab] [dravyasa.nj~nA.n labha.nte] ‘dravya’ sa.nj~nAko prApta karate hai.n;
[kAlasya tu] para.ntu kAlako [kAyatvam] kAyapanA [na asti] nahI.n hai.
--------------------------------------------------------------------------
A jIv, pudgal, kAL, dharma, adharma tem ja nabh viShe
Che ‘dravya’ sa.nj~nA sarvane, kAyatva Che nahi kALane . 102.

Page 156 of 264
PDF/HTML Page 185 of 293
single page version

156
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
kAlasya dravyAstikAyatvavidhipratiShedhavidhAnametat.
yathA khalu jIvapudgaladharmAdharmAkAshAni sakaladravyalakShaNasadbhAvAdrravyavyapadeshabhA~nji bhavanti, tathA
kAlo.api. ityeva.n ShaDdravyANi. ki.ntu yathA jIvapudgaladharmAdharmAkAshAnA.n dvayAdipradeshalakShaNatvamasti
astikAyatva.n, na tathA lokAkAshapradeshasa.nkhyAnAmapi kAlANUnAmek–pradeshatvAdastyastikAyatvam. at
ev cha pa~nchAstikAyaprakaraNe na hIh mukhyatvenopanyastaH kAlaH.
jIvapudgalapariNAmAvachChidyamAnaparyAyatven tatpariNAmAnyathAnupapatyAnumIyamAnadravyatvenA–
traivA.ntarbhAvitaH.. 102..
–iti kAladravyavyAkhyAna.n samAptam.
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, kAlako dravyapaneke vidhAnakA aur astikAyapaneke niShedhakA kathan hai [arthAt
kAlako dravyapanA hai kintu astikAyapanA nahI.n.n hai aisA yahA.N kahA hai].
jis prakAr vAstavame.n jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAshako dravyake samasta lakShaNo.nkA
sadbhAv honese ve ‘dravya’ sa.nj~nAko prApta karate hai.n, usI prakAr kAl bhI [use dravyake samasta
lakShaNo.nkA sadbhAv honese] ‘dravya’ sa.nj~nAko prApta karatA hai. is prakAr Chah dravya hai.n. kintu jis
prakAr jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAshako
1dvi–Adi pradesh jisakA lakShaN hai aisA
astikAyapanA hai, us prakAr kAlANuo.nko– yadyapi unakI sa.nkhyA lokAkAshake pradesho.n.n jitanI
[asa.nkhya] hai tathApi – ekapradeshIpaneke kAraN astikAyapanA nahI.n hai. aur aisA honese hI [arthAt
kAl astikAy na honese hI] yahA.N pa.nchAstikAyake prakaraName.n mukhyarUpase kAlakA kathan nahI.n kiyA
gayA hai; [parantu] jIv–pudgalo.nke pariNAm dvArA jo j~nAt hotI hai – mApI jAtI hai aisI usakI
paryAy honese tathA jIv–pudgalo.nke pariNAmakI anyathA anupapatti dvArA jisakA anumAn hotA hai
aisA vah dravya honese use yahA.N
2antarbhUt kiyA gayA hai.. 102..
is prakAr kAladravyakA vyAkhyAn samApta huA.
--------------------------------------------------------------------------
1. dvi–Adi=do yA adhik; do se lekar ananta taka.

2. antarbhUt karanA=bhItar samA lenA; samAviShTa karanA; samAvesh karanA [is ‘pa.nchAstikAyasa.ngrah nAmak shAstrame.n
kAlakA mukhyarUpase varNan nahI.n hai, pA.Nch astikAyo.nkA mukhyarUpase varNan hai. vahA.N jIvAstikAy aur
pudgalAstikAyake pariNAmo.nkA varNan karate hue, un pariNAmo.n.n dvArA jisake pariNAm j~nAt hote hai– mApe jAte
hai.n us padArthakA [kAlakA] tathA un pariNAmo.nkI anyathA anupapatti dvArA jisakA anumAn hotA hai us
padArthakA [kAlakA] gauNarUpase varNan karanA uchit hai – aisA mAnakar yahA.N pa.nchAstikAyaprakaraName.n gauNarUpase
kAlake varNanakA samAvesh kiyA gayA hai.]

Page 157 of 264
PDF/HTML Page 186 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
157
eva.n pavayaNasAra.n pa.nchatthiyasa.ngaha.n viyANittA.
jo muyadi rAgadAse so gAhadi dukkhaparimokkha.n.. 103..
eva.n pravachanasA.nr pa~nchAstikAyasa.ngraha.n vij~nAya.
yo mu~nchati rAgadveShau sa gAhate duHkhaparimokSham.. 103..
tadavabodhaphalapurassaraH pa~nchAstikAyavyAkhyopasa.nhAro.ayam.
na khalu kAlakalitapa~nchAstikAyebhyo.anyat kimapi sakalenApi pravachanen pratipAdyate. tataH
pravachanasAr evAya.n pa~nchAstikAyasa.ngrahaH. yo hi nAmAmu.n samastavastutattvAbhidhAyinamarthato.a–
rthitayAvabudhyAtraiv jIvAstikAyA.ntargatamAtmAna.n svarUpeNAtya.ntavishuddhachaitanyasvabhAva.n nishchitya par–
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 103
anvayArthaH– [evam] is prakAr [pravachanasAra.n] pravachanake sArabhUt [pa~nchAstikAyasa.ngraha.n]
‘pa.nchAstikAyasa.ngrah’ko [vij~nAy] jAnakar [yaH] jo [rAgadveShau] rAgadveShako [mu~nchati] Cho.DtA hai,
[saH] vah [duHkhaparimokSham gAhate] duHkhase parimukta hotA hai.
TIkAH– yahA.N pa.nchAstikAyake avabodhakA phal kahakar pa.nchAstikAyake vyAkhyAnakA upasa.nhAr
kiyA gayA hai.
vAstavame.n sampUrNa [dvAdashA.ngarUpase vistIrNa] pravachan kAl sahit pa.nchAstikAyase anya kuCh bhI
pratipAdit nahI.n karatA; isaliye pravachanakA sAr hI yah ‘pa.nchAstikAyasa.ngrah’ hai. jo puruSh
samastavastutattvakA kathan karanevAle is ‘pa.nchAstikAyasa.ngrah’ ko
1arthataH 2arthIrUpase jAnakar,
--------------------------------------------------------------------------
1. arthat=arthAnusAr; vAchyakA lakShaN karake; vAchyasApekSha; yathArtha rItise.

2. arthIrUpase=garajIrUpase; yAchakarUpase; sevakarUpase; kuCh prApta karane ke prayojanase [arthAt hitaprAptike
hetuse].
e rIte pravachanasArarUp ‘pa.nchAstisa.ngrah’ jANIne
je jIv ChoDe rAgadveSh, lahe sakaladukhamokShane. 103.

Page 158 of 264
PDF/HTML Page 187 of 293
single page version

158
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sparakAryakAraNIbhUtAnAdirAgadveShapariNAmakarmaba.ndhasa.ntati–samAropitasvarUpavikAra.n
tadAtve.anubhUyamAnamavalokya tatkAlonmIlitavivekajyotiH karmaba.ndhasa.ntati–pravartikA.n
rAgadveShapariNatimatyasyati, sa khalu jIryamANasneho jaghanyasnehaguNAbhimukhaparamANu–
badbhAviba.ndhaparA~N.hmukhaH pUrvaba.ndhAtprachyavamAnaH shikhitaptodakadausthyAnukAriNo duHkhasya parimokSha.n vigAhat
iti.. 103..
-----------------------------------------------------------------------------
isIme.n kahe hue jIvAstikAyame.n 1antargat sthit apaneko [nij AtmAko] svarUpase atyanta
vishuddha chaitanyasvabhAvavAlA nishchit karake 2paraspar kAryakAraNabhUt aise anAdi rAgadveShapariNAm aur
karmabandhakI paramparAse jisame.n 3svarUpavikAr 4Aropit hai aisA apaneko [nij AtmAko] us
kAl anubhavame.n AtA dekhakar, us kAl vivekajyoti pragaT honese [arthAt atyanta vishuddha
chaitanyasvabhAvakA aur vikArakA bhedaj~nAn usI kAl pragaT pravartamAn honese] karmabandhakI paramparAkA
pravartan karanevAlI rAgadveShapariNatiko Cho.DtA hai, vah puruSh, vAstavame.n jisakA
5sneh jIrNa hotA
jAtA hai aisA, jaghanya 6snehaguNake sanmukh vartate hue paramANukI bhA.Nti bhAvI bandhase parA~N.hmukh vartatA
huA, pUrva bandhase ChUTatA huA, agnitapta jalakI 7duHsthiti samAn jo duHkh usase parimukta hotA
hai.. 103..
--------------------------------------------------------------------------
1. jIvAstikAyame.n svaya.n [nij AtmA] samA jAtA hai, isaliye jaisA jIvAstikAyake svarUpakA varNan kiyA
gayA hai vaisA hI apanA svarUp hai arthAt svaya.n bhI svarUpase atyanta vishuddha chaitanyasvabhAvavAlA hai.

2. rAgadveShapariNAm aur karmabandha anAdi kAlase ek–dUsareko kAryakAraNarUp hai.n.

3. svarUpavikAr = svarUpakA vikAra. [svarUp do prakArakA haiH [1] dravyArthik nayake viShayabhUt svarUp, aur
[2] paryAyArthik nayake viShayabhUt svarUpa. jIvame.n jo vikAr hotA hai vah paryAyArthik nayake viShayabhUt svarUpame.n
hotA hai, dravyArthik nayake viShayabhUt svarUpame.n nahI.n; vah [dravyArthik nayake viShayabhUt] svarUp to sadaiv atyanta
vishuddha chaitanyAtmak hai.]

4. Aropit = [nayA arthAt aupAdhikarUpase] kiyA gayA. [sphaTikamaNime.n aupAdhikarUpase honevAlI ra.ngit
dashAkI bhA.Nti jIvame.n aupAdhikarUpase vikAraparyAy hotI huI kadAchit anubhavame.n AtI hai.]

5. sneh = rAgAdirUp chikanAhaTa.

6. sneh = sparshaguNakI paryAyarUp chikanAhaTa. [jis prakAr jaghanya chikanAhaTake sanmukh vartatA huA paramANu
bhAvI bandhase parA~N.hmukh hai, usI prakAr jisake rAgAdi jIrNa hote jAte hai.n aisA puruSh bhAvI bandhase parA~N.hmukh
hai.]

7. duHsthiti = ashA.nt sthiti [arthAt tale–upar honA, khadbad honA]H asthiratA; kharAb–burI sthiti. [jis
prakAr agnitapta jal khadbad hotA hai, tale–upar hotA rahatA hai, usI prakAr duHkh AkulatAmay hai.]

Page 159 of 264
PDF/HTML Page 188 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] ShaDdravya–pa.nchAstikAyavarNan
[
159
muNiUN etadaTTha.n tadaNugamaNujjado Nihadamoho.
pasamiyarAgaddoso havadi hadaparAparo
jIvo.. 104..
j~nAtvaitadartha.n tadanugamanodyato nihatamohaH.
prashamitarAgadveSho bhavati hataparAparo jIvaH.. 104..
duHkhavimokShakaraNakramAkhyAnametat.
etasya shAstrasyArthabhUta.n shuddhachaitanyasvabhAv mAtmAna.n kashchijjIvastAvajjAnIte. tatastame–
vAnuga.ntumudyamate. tato.asya kShIyate draShTimohaH. tataH svarUpaparichayAdunmajjati j~nAnajyotiH. tato
rAgadveShau prashAmyataH. tataH uttaraH pUrvashcha ba.ndho vinashyati. tataH punarba.ndhahetutvAbhAvAt svarUpastho nitya.n
pratapatIti.. 104..
iti samayavyAkhyAyAma.ntarnItaShaDdravyapa~nchAstikAyavarNanaH prathamaH shrutaska.ndhaH samAptaH.. 1..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 104
anvayArthaH– [jIvaH] jIv [etad artha.n j~nAtvA] is arthako jAnakar [–is shAstrake artha.nbhUt
shuddhAtmAko jAnakar], [tadanugamanodyataH] usake anusaraNakA udyam karatA huA [nihatamohaH]
hatamoh hokar [–jise darshanamohakA kShay huA ho aisA hokar], [prashamitarAgadveShaH] rAgadveShako
prashamit [nivR^itta] karake, [hataparAparaH bhavati] uttar aur pUrva bandhakA jise nAsh huA hai aisA
hotA hai .
TIkAH– is, duHkhase vimukta honeke kramakA kathan hai.
pratham, koI jIv is shAstrake arthabhUt shuddhachaitanyasvabhAvavAle [nij] AtmAko jAnatA hai;
ataH [phir] usIke anusaraNakA udyam karatA hai; ataH use draShTimohakA kShay hotA hai; ataH svarUpake
parichayake kAraN j~nAnajyoti pragaT hotI hai; ataH rAgadveSh prashamit hote hai.n – nivR^itta hote hai.n; ataH
uttar aur pUrva [–pIChekA aur pahalekA] bandha vinaShTa hotA hai; ataH punaH bandha honeke hetutvakA
abhAv honese svarUpastharUpase sadaiv tapatA hai––pratApavanta vartatA hai [arthAt vah jIv sadaiv
svarUpasthit rahakar paramAnandaj~nAnAdirUp pariNamit hai].. 104..
--------------------------------------------------------------------------
A artha jANI, anugaman–udyam karI, haNI mohane,
prashamAvI rAgadveSh, jIv uttar–pUrav virahit bane. 104.

Page 160 of 264
PDF/HTML Page 189 of 293
single page version

160
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda

is prakAr [shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI pa.nchAstikAyasa.ngrah shAstrakI shrImad
amR^itachandrAchAryadevavirachit] samayavyAkhyA nAmak TIkAme.n ShaDdravyapa.nchAstikAyavarNan nAmakA pratham
shrutaskandha samApta huA.


Page 161 of 264
PDF/HTML Page 190 of 293
single page version


–2–
navapadArthapUrvak
mokShamArgaprapa.nchavarNan
dravyasvarUpapratipAdanen
shuddha.n budhAnAmih tattvamuktam.
padArthabha~N.hgen kR^itAvatAra.n
prakIrtyate sa.nprati vartma tasya.. 7..
abhiva.ndiUN sirasA apuNabbhavakAraNa.n mahAvIra.n.
tesi.n payatthabha.nga.n magga.n mokkhassa
vochChAmi.. 105..
-----------------------------------------------------------------------------
[pratham, shrI amR^itachandrAchAryadev pahale shrutaskandhame.n kyA kahA gayA hai aur dUsare shrutaskandhame.n
kyA kahA jAegA vah shlok dvArA ati sa.nkShepame.n darshAte hai.nH]
[shlokArthaH–] yahA.N [is shAstrake pratham shrutaskandhame.n] dravyasvarUpake pratipAdan dvArA buddha
puruSho.nko [buddhimAn jIvo.nko] shuddha tattva [shuddhAtmatattva] kA upadesh diyA gayA. ab padArthabhed
dvArA upodghAt karake [–nav padArtharUp bhed dvArA prArambha karake] usake mArgakA [–shuddhAtmatattvake
mArgakA arthAt usake mokShake mArgakA] varNan kiyA jAtA hai. [7]
[ab is dvitIy shrutaskandhame.n shrImadbhagavatkundakundAchAryadevavirachit gAthAsUtrakA prArambha kiyA
jAtA haiH]
--------------------------------------------------------------------------
shirasA namI apunarjanamanA hetu shrI mahAvIrane,
bhAkhu.n padArthavikalpa tem ja mokSha kerA mArgane. 105.

Page 162 of 264
PDF/HTML Page 191 of 293
single page version

162
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
abhiva.ndya shirasA apunarbhavakAraNa.n mahAvIram.
teShA.n padArthabha~N.hga.n mArga.n mokShasya vakShyAmi.. 105..
AptastutipurassarA pratij~neyam.
amunA hi pravartamAnamahAdharmatIrthasya mUlakartR^itvenApunarbhavakAraNasya bhagavataH paramabhaTTArak–
mahAdevAdhidevashrIvarddhamAnasvAminaH siddhiniba.ndhanabhUtA.n bhAvastutimAsUkrya, kAlakalitapa~nchAsti–kAyAnA.n
padArthavikalpo mokShasya mArgashcha vaktavyatven pratij~nAt iti.. 105..
sammattaNANajutta.n chAritta.n rAgadosaparihINa.n.
mokkhassa havadi maggo bhavvANa.n laddhabuddhINa.n.. 106..
samyaktvaj~nAnayukta.n chAritra.n rAgadveShaparihINam.
mokShasya bhavati mArgo bhavyAnA.n labdhabuddhInAm.. 106..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 105
anvayArthaH– [apunarbhavakAraNa.n] apunarbhavake kAraN [mahAvIram] shrI mahAvIrako [shirasA
abhiva.ndya] shirasA vandan karake, [teShA.n padArthabha~N.hga.n] unakA padArthabhed [–kAl sahit pa.nchAstikAyakA
nav padArtharUp bhed] tathA [mokShasya mArga.n] mokShakA mArga [vakShyAmi] kahU.NgA.
TIkAH– yah, AptakI stutipUrvak pratij~nA hai.
pravartamAn mahAdharmatIrthake mUl kartArUpase jo apunarbhavake kAraN hai.n aise bhagavAn, param
bhaTTArak, mahAdevAdhidev shrI vardhamAnasvAmIkI, siddhatvake nimittabhUt bhAvastuti karake, kAl sahit
pa.nchAstikAyakA padArthabhed [arthAt Chah dravyo.nkA nav padArtharUp bhed] tathA mokShakA mArga kahanekI in
gAthAsUtrame.n pratij~nA kI gaI hai.. 105..
--------------------------------------------------------------------------
apunarbhav = mokSha. [param pUjya bhagavAn shrI vardhamAnasvAmI, vartamAname.n pravartit jo ratnatrayAtmak mahAdharmatIrtha
usake mUl pratipAdak honese, mokShasukharUpI sudhArasake pipAsu bhavyo.nko mokShake nimittabhUt hai.n.]
samyaktvaj~nAn samet chArit rAgadveShavihIn je,
te hoy Che nirvANamArag labdhabuddhi bhavyane. 106.

Page 163 of 264
PDF/HTML Page 192 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
163
mokShamArgasyaiv tAvatsUchaneyam.
samyaktvaj~nAnayuktamev nAsamyaktvaj~nAnayukta.n, chAritramev nAchAritra.n, rAgadveShaparihINamev na
rAgadveShAparihINam, mokShasyaiv na bhAvato ba.ndhasya, mArga ev nAmArgaH, bhavyAnAmev nAbhavyAnA.n,
labdhabuddhInAmev nAlabdhabuddhInA.n, kShINakaShAyatve bhavatyev na kaShAyasahitatvebhavatItyaShTadhA niyamo.atra
draShTavyaH.. 106..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 106
anvayArthaH– [samyaktvaj~nAnayukta.n] samyaktva aur j~nAnase sa.nyukta aisA [chAritra.n] chAritra–
[rAgadveShaparihINam] ki jo rAgadveShase rahit ho vah, [labdhabuddhInAm] labdhabuddhi [bhavyAnA.n]
bhavyajIvo.nko [mokShasya mArgaH] mokShakA mArga [bhavati] hotA hai.
TIkAH– pratham, mokShamArgakI hI yah sUchanA hai.
samyaktva aur j~nAnase yukta hI –na ki asamyaktva aur aj~nAnase yukta, chAritra hI – na ki
achAritra, rAgadveSh rahit ho aisA hI [chAritra] – na ki rAgadveSh sahit hoy aisA, mokShakA hI –
1bhAvataH na ki bandhakA, mArga hI – na ki amArga, bhavyo.nko hI – na ki abhavyo.nko , 2labdhabuddhiyo.n
ko hI – na ki alabdhabuddhiyo.nko, 3kShINakaShAyapaneme.n hI hotA hai– na ki kaShAyasahitapaneme.n hotA hai.
is prakAr ATh prakArase niyam yahA.N dekhanA [arthAt is gAthAme.n uparokta ATh prakArase niyam kahA
hai aisA samajhanA].. 106..
--------------------------------------------------------------------------
1. bhAvataH = bhAv anusAr; Ashay anusAra. [‘mokShakA’ kahate hI ‘bandhakA nahI.n’ aisA bhAv arthAt Ashay spaShTa
samajhame.n AtA hai.]

2. labdhabuddhi = jinho.nne buddhi prApta kI ho aise.

3. kShINakaShAyapaneme.n hI = kShINakaShAyapanA hote hI ; kShINakaShAyapanA ho tabhI. [samyaktvaj~nAnayukta chAritra – jo
ki rAgadveSharahit ho vah, labdhabuddhi bhavyajIvo.nko, kShINakaShAyapanA hote hI, mokShakA mArga hotA hai.]

Page 164 of 264
PDF/HTML Page 193 of 293
single page version

164
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sammatta.n saddahaNa.n bhAvANa.n tesimadhigamo NANa.n.
chAritta.n samabhAvo visayesu
virUDhamaggANa.n.. 107..
samyaktva.n shraddhAna.n bhAvAnA.n teShAmadhigamo j~nAnam.
chAritra.n samabhAvo viShayeShu virUDhamArgANAm.. 107..
samyagdarshanaj~nAnachAritrANA.n sUchaneyam.
bhAvAH khalu kAlakalitapa~nchAstikAyavikalparUpA nav padArthAH. teShA.n mithyAdarshanodayA–
vAditAshraddhAnAbhAvasvabhAva.n bhAvA.ntara.n shraddhAna.n samyagdarshana.n, shuddhachaitanyarUpAtma–
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 107
anvayArthaH– [bhAvAnA.n] bhAvo.nkA [–nav padArtho.nkA] [shraddhAna.n] shraddhAn [samyaktva.n] vah
samyaktva hai; [teShAm adhigamaH] unakA avabodh [j~nAnam] vah j~nAn hai; [virUDhamArgANAm] [nij
tattvame.n] jinakA mArga visheSh rUDh huA hai unhe.n [viShayeShu] viShayo.nke prati vartatA huA [samabhAvaH]
samabhAv [chAritram] vah chAritra hai.
TIkAH– yah, samyagdarshan–j~nAn–chAritrakI sUchanA hai.
kAl sahit pa.nchAstikAyake bhedarUp nav padArtha ve vAstavame.n ‘bhAv’ hai.n. un ‘bhAvo.n’ kA
mithyAdarshanake udayase prApta honevAlA jo ashraddhAn usake abhAvasvabhAvavAlA jo 1bhAvAntar–shraddhAn
[arthAt nav padArtho.nkA shraddhAn], vah samyagdarshan hai– jo ki [samyagdarshan] shuddhachaitanyarUp
--------------------------------------------------------------------------
1. bhAvAntar = bhAvavisheSh; khAs bhAv; dUsarA bhAv; bhinna bhAva. [nav padArtho.nke ashraddhAnakA abhAv jisakA svabhAv
hai aisA bhAvAntar [–nav padArtho.nke shraddhAnarUp bhAv] vah samyagdarshan hai.]
‘bhAvo’ taNI shraddhA sudarshan, bodh teno j~nAn Che,
vadhu rUDh mArga thatA.n viShayamA.n sAmya te chAritra Che. 107.

Page 165 of 264
PDF/HTML Page 194 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
165
tattvavinishchayabIjam. teShAmev mithyAdarshanodayAnnauyAnasa.nskArAdi svarUpaviparyayeNAdhyavasIy–mAnAnA.n
tannivR^ittau sama~njasAdhyavasAyaH samyagj~nAna.n, manAgj~nAnachetanApradhAnAtmatattvopala.nbhabIjam.
samyagdarshanaj~nAnasannidhAnAdamArgebhyaH samagrebhyaH parichyutya svatattve visheSheN rUDhamArgANA.n satA–
mindriyAnindriyaviShayabhUteShvartheShu rAgadveShapUrvakavikArAbhAvAnnirvikArAvabodhasvabhAvaH samabhAvashchAritra.n,
tadAtvAyatiramaNIyamanaNIyaso.apunarbhavasaukhyasyaikabIjam. ityeSh trilakShaNo mokShamArgaH purastA–
nnishchayavyavahArAbhyA.n vyAkhyAsyate. ih tu samyagdarshanaj~nAnayorviShayabhUtAnA.n navapadArthAnAmu–
poddhAtahetutven sUchit iti.. 107..
-----------------------------------------------------------------------------

Atmatattvake
1vinishchayakA bIj hai. 2naukAgamanake sa.nskArakI bhA.Nti mithyAdarshanake udayake kAraN jo
svarUpaviparyayapUrvak adhyavasit hote hai.n [arthAt viparIt svarUpase samajhame.n Ate hai.n – bhAsit hote
hai.n] aise un ‘bhAvo.n’ kA hI [–nav padArtho.nkA hI], mithyAdarshanake udayakI nivR^itti hone par, jo
samyak adhyavasAy [satya samajh, yathArtha avabhAs, sachchA avabodh] honA, vah samyagj~nAn hai – jo
ki [samyagj~nAn] kuCh a.nshame.n j~nAnachetanApradhAn AtmatattvakI upalabdhikA [anubhUtikA] bIj hai.
samyagdarshan aur samyagj~nAnake sadbhAvake kAraN samasta amArgo.nse ChUTakar jo svatattvame.n visheSharUpase
3rU.Dh.h.h mArgavAle hue hai.n unhe.n indriy aur manake viShayabhUt padArtho.nke prati rAgadveShapUrvak vikArake
abhAvake kAraN jo nirvikAraj~nAnasvabhAvavAlA samabhAv hotA hai, vah chAritra hai – jo ki [chAritra]
us kAlame.n aur AgAmI kAlame.n ramaNIy hai aur apunarbhavake [mokShake] mahA saukhyakA ek bIj hai.
–aise is trilakShaN [samyagdarshan–j~nAn–chAritrAtmak] mokShamArgakA Age nishchay aur vyavahArase
vyAkhyAn kiyA jAegA. yahA.N to samyagdarshan aur samyagj~nAnake viShayabhUt nav padArtho.nke 4upodghAtake
hetu rUpase usakI sUchanA dI gaI hai.. 107..
--------------------------------------------------------------------------
yahA.N ‘sa.nskArAdi’ke badale jahA.N tak sambhav hai ‘sa.nskArAdiv’ honA chAhiye aisA lagatA hai.
1. vinishchay = nishchay; dra.Dh.h.h nishchaya.
2. jis prakAr nAvame.n baiThe hue kisI manuShyako nAvakI gatike sa.nskAravash, padArtha viparIt svarUpase samajhame.n Ate
hai.n [arthAt svaya.n gatimAn hone par bhI sthir ho aisA samajhame.n AtA hai aur vR^ikSha, parvat Adi sthir hone par
bhI gatimAn samajhame.n Ate hai.n], usI prakAr jIvako mithyAdarshanake udayavash nav padArtha viparIt svarUpase
samajhame.n Ate hai.n.
3. rU.Dh.h.h = pakkA; parichayase dra.Dh.h.h huA. [samyagdarshan aur samyagj~nAnake kAraN jinakA svatattvagat mArga visheSh
rU.Dh huA hai unhe.n indriyamanake viShayo.nke prati rAgadveShake abhAvake kAraN vartatA huA nirvikAraj~nAnasvabhAvI
samabhAv vah chAritra hai ].

4. upodghAt = prastAvanA [samyagdarshan–j~nAn–chAritra mokShamArga hai. mokShamArgake pratham do a.ng jo samyagdarshan
aur samyagj~nAn unake viShay nav padArtha hai.n; isaliye ab agalI gAthAo.nme.n nav padArtho.nkA vyakhyAn kiyA jAtA
hai. mokShamArgakA vistR^it vyakhyAn Age jAyegA. yahA.N to nav padArtho.nke vyakhyAnakI prastAvanA ke heturUpase usakI
mAtra sUchanA dI gaI hai.]

Page 166 of 264
PDF/HTML Page 195 of 293
single page version

166
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jIvAjIvA bhAvA puNNa.n pAva.n cha Asava.n tesi.n.
sa.nvaraNa.n NijjaraNa.n ba.ndho
mokkho ya te aTThA.. 108..
jIvAjIvau bhAvo puNya.n pApa.n chAsravastayoH.
sa.nvaranirjaraba.ndhA mokShashcha te arthAH.. 108..
padArthAnA.n nAmasvarUpAbhidhAnametat.
jIvaH, ajIvaH, puNya.n, pApa.n, AsravaH, sa.nvaraH, nirjarA, ba.ndhaH, mokSha iti navapadArthAnA.n nAmAni.
tatra chaitanyalakShaNo jIvAstik eveh jIvaH. chaitanyAbhAvalakShaNo.ajIvaH. sa pa~nchadhA pUrvokta ev–
pudgalAstikaH, dharmAstikaH, adharmAstikaH, AkAshAstikaH, kAladravya~ncheti. imau hi jIvAjIvau
pR^ithagbhUtAstitvanirvR^ittatven
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 108
anvayArthaH– [jIvAjIvau bhAvau] jIv aur ajIv–do bhAv [arthAt mUl padArtha] tathA
[tayoH] un do ke [puNya.n] puNya, [pApa.n cha] pAp, [AsravaH] Asrav, [sa.nvaranirjaraba.ndhaH] sa.nvar,
nirjarA, bandha [cha] aur [mokShaH] mokSha–[te arthAH ] vah [nav] padArtha hai.n.
TIkAH– yah, padArtho.nke nAm aur svarUpakA kathan hai.
jIv, ajIv, puNya, pAp, Asrav, sa.nvar, nirjarA, ba.ndh, mokSha–is prakAr nav padArtho.nke nAm
hai.n.
uname.n, chaitanya jisakA lakShaN hai aisA jIvAstik hI [–jIvAstikAy hI] yahA.N jIv hai.
chaitanyakA abhAv jisakA lakShaN hai vah ajIv hai; vah [ajIv] pA.Nch prakArase pahale kahA hI hai–
pudgalAstik, dharmAstik, adharmAstik, AkAshAstik aur kAladravya. yah jIv aur ajIv
[dono.n] pR^ithak astitva dvArA niShpanna honese bhinna jinake svabhAv hai.n aise [do] mUl padArtha hai.n .
--------------------------------------------------------------------------
ve bhAv–jIv ajIv, tadgat puNya tem ja pAp ne
Asarav, sa.nvar, nirjarA, vaLI ba.ndh, mokSha–padArtha Che. 108.

Page 167 of 264
PDF/HTML Page 196 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
167
bhinnasvabhAvabhUtau mUlapadArthau. jIvapudgalasa.nyogapariNAmanirvR^ittAH saptAnye padArthAH. shubhapariNAmo
jIvasya, tannimittaH karmapariNAmaH pudgalAnA~ncha puNyam. ashubhapariNAmo jIvasya, tannimittaH karma–
pariNAmaH pudgalAnA~ncha pApam. moharAgadveShapariNAmo jIvasya, tannimittaH karmapariNAmo yogadvAreN
pravishatA.n pudgalAnA~nchAsravaH. moharAgadveShapariNAmanirodho jIvasya, tannimittaH karmapariNAmanirodho
yogadvAreN pravishatA.n pudgalAnA~ncha sa.nvaraH. karmavIryashAtanasamartho bahira~N.hgA.ntara~N.hgatapobhirbR^i.nhit–shuddhopayogo
jIvasya, tadanubhAvanIrasIbhUtAnAmekadeshasa.nkShayaH samupAttakarmapudgalAnA~ncha nirjarA.
moharAgadveShasnigdhapariNAmo jIvasya, tannimitten karmatvapariNatAnA.n jIven sahAnyonyasa.nmUrchChana.n
pudgalAnA~ncha ba.ndhaH. atya.ntashuddhAtmopalambho jIvasya, jIven sahAtya.nt–
vishleShaH karmapudgalAnA.n cha mokSha
iti.. 108..
-----------------------------------------------------------------------------
jIv aur pudgalake sa.nyogapariNAmase utpanna sAt anya padArtha hai.n. [unakA sa.nkShipta svarUp
nimnAnusAr haiH–] jIvake shubh pariNAm [vah puNya hai.n] tathA ve [shubh pariNAm] jisakA nimitta hai.n
aise pudgalo.nke karmapariNAm [–shubhakarmarUp pariNAm] vah puNya hai.n. jIvake ashubh pariNAm [vah pAp
hai.n] tathA ve [ashubh pariNAm] jisakA nimitta hai.n aise pudgalo.nke karmapariNAm [–ashubhakarmarUp
pariNAm] vah pAp hai.n. jIvake moharAgadveSharUp pariNAm [vah Asrav hai.n] tathA ve [moharAgadveSharUp
pariNAm] jisakA nimitta hai.n aise jo yogadvArA praviShTa honevAle pudgalo.nke karmapariNAm vah Asrav
hai.n. jIvake moharAgadveSharUp pariNAmakA nirodh [vah sa.nvar hai.n] tathA vah [moharAgadveSharUp pariNAmakA
nirodh] jisakA nimitta hai.n aisA jo yogadvArA praviShTa honevAle pudgalo.nke karmapariNAmakA nirodh vah
sa.nvar hai. karmake vIryakA [–karmakI shaktikA]
1shAtan karaneme.n samartha aisA jo bahira.ng aur antara.ng
[bArah prakArake] tapo.n dvArA vR^iddhiko prApta jIvakA shuddhopayog [vah nirjarA hai] tathA usake prabhAvase
[–vR^iddhiko prApta shuddhopayogake nimittase] nIras hue aise upArjit karmapudgalo.nkA ekadesh
2sa.nkShay
vah nirjarA haie. jIvake, moharAgadveSh dvArA snigdha pariNAm [vah bandha hai] tathA usake [–snigdha
pariNAmake] nimittase karmarUp pariNat pudgalo.nkA jIvake sAth anyonya avagAhan [–vishiShTa shakti
sahit ekakShetrAvagAhasambandha] vah bandha hai. jIvakI atyanta shuddha Atmopalabdhi [vah mokSha hai] tathA
karmapudgalo.nkA jIvase atyanta vishleSh [viyog] vah mokSha hai.. 108..
--------------------------------------------------------------------------
1. shAtan karanA = patalA karanA; hIn karanA; kShIN karanA; naShTa karanA.

2. sa.nkShay = samyak prakArase kShaya.

Page 168 of 264
PDF/HTML Page 197 of 293
single page version

168
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
ath jIvapadArthAnA.n vyAkhyAna.n prapa~nchayati.
jIvA sa.nsAratthA NivvAdA chedaNApagA duvihA.
uvaogalakkhaNA vi ya dehAdehappavIchArA.. 109..
jIvAH sa.nsArasthA nirvR^ittAH chetanAtmakA dvividhAH.
upayogalakShaNA api cha dehAdehapravIchArAH.. 109..
jIvasyarUpoddesho.ayam.
jIvAH hi dvividhAH, sa.nsArasthA ashuddhA nirvR^ittAH shuddhAshcha. te khalUbhaye.api chetanA–svabhAvAH,
chetanApariNAmalakShaNenopayogen lakShaNIyAH. tatra sa.nsArasthA dehapravIchArAH, nirvR^ittA adehapravIchArA
iti.. 109..
-----------------------------------------------------------------------------
ab jIvapadArthakA vyAkhyAn vistArapUrvak kiyA jAtA hai.
gAthA 109
anvayArthaH– [jIvAH dvividhAH] jIv do prakArake hai.n; [sa.nsArasthAH nirvR^ittAH] sa.nsArI aur siddha.
[chetanAtmakAH] ve chetanAtmak [–chetanAsvabhAvavAle] [api cha] tathA [upayogalakShaNAH]
upayogalakShaNavAle hai.n. [dehAdehapravIchArAH] sa.nsArI jIv dehame.n vartanevAle arthAt dehasahit hai.n aur
siddha jIv dehame.n nahI.n vartanevAle arthAt deharahit hai.n.
TIkAH– yah, jIvake svarUpakA kathan hai.
jIv do prakArake hai.nH – [1] sa.nsArI arthAt ashuddha, aur [2] siddha arthAt shuddha. ve dono.n
vAstavame.n chetanAsvabhAvavAle hai.n aur chetanApariNAmasvarUp upayog dvArA lakShit honeyogya [–
pahichAnejAneyogya] hai.n. uname.n, sa.nsArI jIv dehame.n vartanevAle arthAt dehasahit hai.n aur siddha jIv
dehame.n nahI.n vartanevAle arthAt deharahit hai.n.. 109
..
--------------------------------------------------------------------------
chetanAkA pariNAm so upayoga. vah upayog jIvarUpI lakShyakA lakShaN hai.
jIvo dvividh–sa.nsArI, siddho; chetanAtmak ubhay Che;
upayogalakShaN ubhay; ek sadeh, ek adeh Che. 109.

Page 169 of 264
PDF/HTML Page 198 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
169
puDhavI ya udagamagaNI vAu vaNapphadi jIvasa.nsidA kAyA.
de.nti khalu mohabahula.n phAsa.n bahugA
vi te tesi.n.. 110..
pR^ithivI chodakamagnirvAyurvanaspatiH jIvasa.nshritAH kAyAH.
dadati khalu mohabahula.n sparsha.n bahukA api te teShAm.. 110..
pR^ithivIkAyikAdipa~nchabhedoddesho.ayam.
pR^ithivIkAyAH, apkAyAH, tejaHkAyAH, vAyukAyAH, vanaspatikAyAH ityete pudgal–pariNAmA
ba.ndhavashAjjIvAnusa.nshritAH, avA.ntarajAtibhedAdbahukA api sparshanendriyAvaraNakShayopasham–bhAjA.n jIvAnA.n
bahira~N.hgasparshanendriyanirvR^ittibhUtAH karmaphalachetanApradhAn–

-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 110
anvayArthaH– [pR^ithivI] pR^ithvIkAy, [udakam] apkAy, [agniH] agnikAy, [vAyuH] vAyukAy
[cha] aur [vanaspatiH] vanaspatikAy–[kAyAH] yah kAye.n [jIvasa.nshritAH] jIvasahit hai.n. [bahukAH
api te] [avAntar jAtiyo.nkI apekShAse] unakI bhArI sa.nkhyA hone par bhI ve sabhI [teShAm] uname.n
rahanevAle jIvo.nko [khalu] vAstavame.n [mohabahula.n] atyanta mohase sa.nyukta [sparsha.n dadati] sparsha detI
hai.n [arthAt sparshaj~nAname.n nimitta hotI hai.n].
TIkAH– yah, [sa.nsArI jIvo.nke bhedome.nse] pR^ithvIkAyik Adi pA.Nch bhedo.nkA kathan hai.
1pR^ithvIkAy, apkAy, tejaHkAy, vAyukAy aur vanaspatikAy–aise yah pudgalapariNAm
bandhavashAt [bandhake kAraN] jIvasahit hai.n. 2avAntar jAtirUp bhed karane par ve anek hone par bhI
ve sabhI [pudgalapariNAm], sparshanendriyAvaraNake kShayopashamavAle jIvo.nko bahira.ng sparshanendriyakI
--------------------------------------------------------------------------
1. kAy = sharIra. [pR^ithvIkAy Adi kAye.n pudgalapariNAm hai.n; unakA jIvake sAth bandha honekee kAraN ve
jIvasahit hotI hai.n.]
2. avAntar jAti = antargat–jAti. [pR^ithvIkAy, apkAy, tejaHkAy aur vAyukAy–in chArame.nse pratyekake
sAt lAkh antargat–jAtirUp bhed hai.n; vanaspatikAyake das lAkh bhed hai.n.]

bhU–jal–anal–vAyu–vanaspatikAy jIvasahit Che;
bahu kAy te atimohasa.nyut sparsha Ape jIvane. 110.

Page 170 of 264
PDF/HTML Page 199 of 293
single page version

170
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
tvAnmohabahulamev sparshopala.nbha.n sa.npAdayantIti.. 110..
ti tthAvarataNujogA aNilANalakAiyA ya tesu tasA.
maNapariNAmavirahidA jIvA ei.ndiyA
NeyA.. 111..
trayaH sthAvaratanuyogA anilAnalakAyikAshcha teShu trasAH.
manaHpariNAmavirahitA jIvA ekendriyA j~neyAH.. 111..
ede jIvANikAyA pa.nchavidhA puDhavikAiyAdIyA.
maNapariNAmavirahidA jIvA ege.ndiyA bhaNiyA.. 112..
-----------------------------------------------------------------------------
rachanAbhUt vartate hue, karmaphalachetanApradhAnapaneke kAraNe atyanta moh sahit hI sparshopalabdhi sa.nprApta
karAte hai.n.. 110..
1
gAthA 111
anvayArthaH– [teShu] uname.n, [trayaH] tIn [pR^ithvIkAyik, apkAyik aur vanaspatikAyik]
jIv [sthAvaratanuyogAH] sthAvar sharIrake sa.nyogavAle hai.n [cha] tathA [anilAnalakAyikAH]
vAyukAyik aur agnikAyik jIv [trasAH] tras hai.n; [manaHpariNAmavirahitAH] ve sab
manapariNAmarahit [ekendriyAH jIvAH] ekendriy jIv [j~neyAH] jAnanA.. 111..
2
--------------------------------------------------------------------------
1. sparshopalabdhi = sparshakI upalabdhi; sparshakA j~nAn; sparshakA anubhava. [pR^ithvIkAyik Adi jIvo.nko
sparshanendriyAvaraNakA [–bhAvasparshanendriyake AvaraNakA] kShayopasham hotA hai aur ve–ve kAye.n bAhya sparshanendriyakI
rachanArUp hotI hai.n, isaliye ve–ve kAye.n un–un jIvo.nko sparshakI upalabdhime.n nimittabhUt hotI hai.n. un
jIvo.nko honevAlI sparshopalabdhi prabal moh sahit hI hotI hai.n, kyo.nki ve jIv karmaphalachetanApradhAn hote hai.n.]

2. vAyukAyik aur agnikAyik jIvo.nko chalanakriyA dekhakar vyavahArase tras kahA jAtA hai; nishchayase to ve bhI
sthAvaranAmakarmAdhInapaneke kAraN –yadyapi unhe.n vyavahArase chalan haie tathApi –sthAvar hI hai.n.

tyA.n jIv traN sthAvaratanu, tras jIv agni–samIranA;
e sarva manapariNAmavirahit ek–indriy jANavA. 111.
A pR^ithvIkAyik Adi jIvanikAy pA.Nch prakAranA,
saghaLAy manapariNAmavirahit jIv ekendriy kahyA. 112.

Page 171 of 264
PDF/HTML Page 200 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
171
ete jIvanikAyAH pa~nchavidhAH pR^ithivIkAyikAdyAH.
manaHpariNAmavirahitA jIvA ekendriyA bhaNitAH.. 112..
pR^ithivIkAyikAdInA.n pa.nchAnAmekendriyatvaniyamo.ayam.
pR^ithivIkAyikAdayo hi jIvAH sparshanendriyAvaraNakShayopashamAt
sheShendriyAvaraNodaye
noindriyAvaraNodaye cha satyekendriyAamanaso bhava.ntIti.. 112..
a.nDesu pavaDDha.ntA gabbhatthA mANusA ya muchChagayA.
jArisayA tArisayA jIvA ege.ndiyA
NeyA.. 113..
a.nDeShu pravardhamAnA garbhasthA mAnuShAshcha mUrchChA.n gatAH.
yAdrashAstAdrashA jIvA ekendriyA j~neyAH.. 113..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 112
anvayArthaH– [ete] in [pR^ithivIkAyikAdyAH] pR^ithvIkAyik Adi [pa~nchavidhAH] pA.Nch prakArake
[jIvanikAyAH] jIvanikAyo.nko [manaHpariNAmavirahitAH] manapariNAmarahit [ekendriyAH jIvAH]
ekendriy jIv [bhaNitAH] [sarvaj~nane] kahA hai.
TIkAH– yah, pR^ithvIkAyik Adi pA.Nch [–pa.nchavidh] jIvo.nke ekendriyapanekA niyam hai.
pR^ithvIkAyik Adi jIv, sparshanendriyake [–bhAvasparshanendriyake] AvaraNake kShayopashamake kAraN
tathA sheSh indriyo.nke [–chAr bhAvendriyo.nke] AvaraNakA uday tathA manake [–bhAvamanake] AvaraNakA
uday honese, manarahit ekendriy hai.. 112..
gAthA 113
anvayArthaH– [a.nDeShu pravardhamAnAH] a.nDeme.n vR^iddhi pAnevAle prANI, [garbhasthAH] garbhame.n rahe hue prANI
[cha] aur [mUrchChA gatAH mAnuShAH] mUrChA prApta manuShya, [yAdrashAH] jaise [buddhipUrvak vyApAr rahit] hai.n,
[tAdrashAH] vaise [ekendriyAH jIvAH] ekendriy jIv [j~neyAH] jAnanA.
TIkAH– yah, ekendriyo.nko chaitanyakA astitva hone sambandhI draShTAntakA kathan hai.
--------------------------------------------------------------------------
jevA jIvo a.nDastha, mUrChAvastha vA garbhastha Che;
tevA badhA A pa.nchavidh eke.ndri jIvo jANaje. 113.