Page 152 of 264
PDF/HTML Page 181 of 293
single page version
ska.ndhatvamApannAH kadAchitsUkShmatvamApannAH kadAchitparamANutvamApannAH indriyagrahaNayogyatAsadbhAvAd
gR^ihyamANA agR^ihyamANA vA mUrtA ityuchya.nte. sheShamitarat samastamapyarthajAta.n sparsharas–
ga.ndhavarNAbhAvasvabhAvamindriyagrahaNayogyatAyA abhAvAdamUrtamityuchyate. chittagrahaNayogyatAsadbhAv–
bhAgbhavati tadubhayamapi, chita.n, hyaniyataviShayamaprApyakAri matishrutaj~nAnasAdhanIbhUta.n mUrtamamUrta.n cha
samAdadAtIti.. 99..
jinakA svabhAv hai aise padArtha] grahaN hote hai.n [–j~nAt hote hai.n]; aur shrotrendriy dvArA vahI padArtha
usake [shrotraindriyake]
aur kadAchit paramANupaneko prApta hote hue indriyo.n dvArA grahaN hote ho.n yA na hote ho.n, indriyo.n
dvArA grahaN honekI yogyatAkA [sadaiv] sadbhAv honese ‘mUrta’ kahalAte hai.n.
hai.n.
Page 153 of 264
PDF/HTML Page 182 of 293
single page version
doNha.n es sahAvo kAlo khaNabha.nguro Niyado.. 100..
dvayoreSh svabhAvaH kAlaH kShaNabha~N.hguro niyataH.. 100..
ityupagIyate, jIvapudgalAnA.n pariNAmastu bahira~N.hganimittabhUtadravyakAlasadbhAve sati sa.nbhUtatvAdrravya–
utpanna hotA hai.– [dvayoH eShaH svabhAvaH] yah, dono.nkA svabhAv hai. [kAlaH kShaNabhu~N.hguraH niyataH] kAl
kShaNabha.ngur tathA nitya hai.
jIv–pudgalo.nke pariNAm bahira.ng–nimittabhUt dravyakAlake sadbhAvame.n utpanna honeke kAraN ‘dravyakAlase
utpanna honevAle’ kahalAte hai.n. vahA.N tAtparya yah hai ki – vyavahArakAl jIv–pudgalo.nke pariNAm dvArA
–A Che svabhAvo ubhayanA; kShaNabha.ngI ne dhruv kAL Che. 100.
Page 154 of 264
PDF/HTML Page 183 of 293
single page version
kAlastu tatpariNAmAnyathAnupapattyeti. tatra kShaNabha~N.hgI vyavahArakAlaH sUkShmaparyAyasya tAvanmAtratvAt,
nityo nishchayakAlaH khaguNaparyAyAdhAradravyatven sarvadaivAvinashvaratvAditi.. 100..
uppaNNappaddha.nsI avaro dIha.ntaraTThAI.. 101..
utpannapradhva.nsyaparo dIrdhA.ntarasthAyI.. 101..
jIv–pudgalo.nke pariNAm anya prakArase nahI.n ban sakate isaliye] nishchit hotA hai.
dravyarUpase sadaiv avinAshI hai.. 100..
aisA jo dUsarA kAl [arthAt utpanna hote hI naShTa honevAlA jo vyavahArakAl] vah
[dIrdhA.ntarasthAyI] [kShaNik hone par bhI pravAhaapekShAse] dIrdha sthitikA bhI [kahA jAtA] hai.
utpannadhva.nsI anya je te dIrdhasthAyI paN Thare. 101.
Page 155 of 264
PDF/HTML Page 184 of 293
single page version
samayAkhyaH paryAy iti. sa tUtsa.ngitakShaNabha.ngo.apyupadarshit–svasa.ntAno
nayabalAdrIrdhAtarasthAyyupagIyamAno na duShyati; tato na khalvAvalikApalyopam–sAgaropamAdivyavahAro
vipratiShidhyate. tadatra nishchayakAlo nityaH dravyarUpatvAt, vyavahArakAlaH kShaNikaH paryAyarUpatvAditi..
101..
labbha.nti davvasaNNa.n kAlassa du Natthi kAyatta.n.. 102..
labha.nte dravyasa.nj~nA.n kAlasya tu nAsti kAyatvam.. 102..
karatA huA nitya hai; aur jo utpanna hote hI naShTa hotA hai, vah [vyavahArakAl] sachamuch usI
dravyavisheShakI ‘samay’ nAmak paryAy hai. vah kShaNabha.ngur hone par bhI apanI sa.ntatiko [pravAhako]
darshAtA hai isaliye use nayake balase ‘dIrgha kAl tak TikanevAlA’ kahaneme.n doSh nahI.n hai; isaliye
AvalikA, palyopam, sAgaropam ityAdi vyavahArakA niShedh nahI.n kiyA jAtA.
Che ‘dravya’ sa.nj~nA sarvane, kAyatva Che nahi kALane . 102.
Page 156 of 264
PDF/HTML Page 185 of 293
single page version
astikAyatva.n, na tathA lokAkAshapradeshasa.nkhyAnAmapi kAlANUnAmek–pradeshatvAdastyastikAyatvam. at
ev cha pa~nchAstikAyaprakaraNe na hIh mukhyatvenopanyastaH kAlaH.
jIvapudgalapariNAmAvachChidyamAnaparyAyatven tatpariNAmAnyathAnupapatyAnumIyamAnadravyatvenA–
traivA.ntarbhAvitaH.. 102..
lakShaNo.nkA sadbhAv honese] ‘dravya’ sa.nj~nAko prApta karatA hai. is prakAr Chah dravya hai.n. kintu jis
prakAr jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAshako
[asa.nkhya] hai tathApi – ekapradeshIpaneke kAraN astikAyapanA nahI.n hai. aur aisA honese hI [arthAt
kAl astikAy na honese hI] yahA.N pa.nchAstikAyake prakaraName.n mukhyarUpase kAlakA kathan nahI.n kiyA
gayA hai; [parantu] jIv–pudgalo.nke pariNAm dvArA jo j~nAt hotI hai – mApI jAtI hai aisI usakI
paryAy honese tathA jIv–pudgalo.nke pariNAmakI anyathA anupapatti dvArA jisakA anumAn hotA hai
aisA vah dravya honese use yahA.N
2. antarbhUt karanA=bhItar samA lenA; samAviShTa karanA; samAvesh karanA [is ‘pa.nchAstikAyasa.ngrah nAmak shAstrame.n
pudgalAstikAyake pariNAmo.nkA varNan karate hue, un pariNAmo.n.n dvArA jisake pariNAm j~nAt hote hai– mApe jAte
hai.n us padArthakA [kAlakA] tathA un pariNAmo.nkI anyathA anupapatti dvArA jisakA anumAn hotA hai us
padArthakA [kAlakA] gauNarUpase varNan karanA uchit hai – aisA mAnakar yahA.N pa.nchAstikAyaprakaraName.n gauNarUpase
kAlake varNanakA samAvesh kiyA gayA hai.]
Page 157 of 264
PDF/HTML Page 186 of 293
single page version
jo muyadi rAgadAse so gAhadi dukkhaparimokkha.n.. 103..
yo mu~nchati rAgadveShau sa gAhate duHkhaparimokSham.. 103..
rthitayAvabudhyAtraiv jIvAstikAyA.ntargatamAtmAna.n svarUpeNAtya.ntavishuddhachaitanyasvabhAva.n nishchitya par–
[saH] vah [duHkhaparimokSham gAhate] duHkhase parimukta hotA hai.
samastavastutattvakA kathan karanevAle is ‘pa.nchAstikAyasa.ngrah’ ko
2. arthIrUpase=garajIrUpase; yAchakarUpase; sevakarUpase; kuCh prApta karane ke prayojanase [arthAt hitaprAptike
je jIv ChoDe rAgadveSh, lahe sakaladukhamokShane. 103.
Page 158 of 264
PDF/HTML Page 187 of 293
single page version
tadAtve.anubhUyamAnamavalokya tatkAlonmIlitavivekajyotiH karmaba.ndhasa.ntati–pravartikA.n
rAgadveShapariNatimatyasyati, sa khalu jIryamANasneho jaghanyasnehaguNAbhimukhaparamANu–
badbhAviba.ndhaparA~N.hmukhaH pUrvaba.ndhAtprachyavamAnaH shikhitaptodakadausthyAnukAriNo duHkhasya parimokSha.n vigAhat
iti.. 103..
chaitanyasvabhAvakA aur vikArakA bhedaj~nAn usI kAl pragaT pravartamAn honese] karmabandhakI paramparAkA
pravartan karanevAlI rAgadveShapariNatiko Cho.DtA hai, vah puruSh, vAstavame.n jisakA
2. rAgadveShapariNAm aur karmabandha anAdi kAlase ek–dUsareko kAryakAraNarUp hai.n.
3. svarUpavikAr = svarUpakA vikAra. [svarUp do prakArakA haiH [1] dravyArthik nayake viShayabhUt svarUp, aur
hotA hai, dravyArthik nayake viShayabhUt svarUpame.n nahI.n; vah [dravyArthik nayake viShayabhUt] svarUp to sadaiv atyanta
vishuddha chaitanyAtmak hai.]
4. Aropit = [nayA arthAt aupAdhikarUpase] kiyA gayA. [sphaTikamaNime.n aupAdhikarUpase honevAlI ra.ngit
5. sneh = rAgAdirUp chikanAhaTa.
6. sneh = sparshaguNakI paryAyarUp chikanAhaTa. [jis prakAr jaghanya chikanAhaTake sanmukh vartatA huA paramANu
hai.]
7. duHsthiti = ashA.nt sthiti [arthAt tale–upar honA, khadbad honA]H asthiratA; kharAb–burI sthiti. [jis
Page 159 of 264
PDF/HTML Page 188 of 293
single page version
pasamiyarAgaddoso havadi hadaparAparo
prashamitarAgadveSho bhavati hataparAparo jIvaH.. 104..
rAgadveShau prashAmyataH. tataH uttaraH pUrvashcha ba.ndho vinashyati. tataH punarba.ndhahetutvAbhAvAt svarUpastho nitya.n
pratapatIti.. 104..
hatamoh hokar [–jise darshanamohakA kShay huA ho aisA hokar], [prashamitarAgadveShaH] rAgadveShako
prashamit [nivR^itta] karake, [hataparAparaH bhavati] uttar aur pUrva bandhakA jise nAsh huA hai aisA
hotA hai .
parichayake kAraN j~nAnajyoti pragaT hotI hai; ataH rAgadveSh prashamit hote hai.n – nivR^itta hote hai.n; ataH
uttar aur pUrva [–pIChekA aur pahalekA] bandha vinaShTa hotA hai; ataH punaH bandha honeke hetutvakA
abhAv honese svarUpastharUpase sadaiv tapatA hai––pratApavanta vartatA hai [arthAt vah jIv sadaiv
svarUpasthit rahakar paramAnandaj~nAnAdirUp pariNamit hai].. 104..
prashamAvI rAgadveSh, jIv uttar–pUrav virahit bane. 104.
Page 160 of 264
PDF/HTML Page 189 of 293
single page version
shrutaskandha samApta huA.
Page 161 of 264
PDF/HTML Page 190 of 293
single page version
shuddha.n budhAnAmih tattvamuktam.
padArthabha~N.hgen kR^itAvatAra.n
prakIrtyate sa.nprati vartma tasya.. 7..
tesi.n payatthabha.nga.n magga.n mokkhassa
dvArA upodghAt karake [–nav padArtharUp bhed dvArA prArambha karake] usake mArgakA [–shuddhAtmatattvake
mArgakA arthAt usake mokShake mArgakA] varNan kiyA jAtA hai. [7]
bhAkhu.n padArthavikalpa tem ja mokSha kerA mArgane. 105.
Page 162 of 264
PDF/HTML Page 191 of 293
single page version
teShA.n padArthabha~N.hga.n mArga.n mokShasya vakShyAmi.. 105..
padArthavikalpo mokShasya mArgashcha vaktavyatven pratij~nAt iti.. 105..
mokShasya bhavati mArgo bhavyAnA.n labdhabuddhInAm.. 106..
nav padArtharUp bhed] tathA [mokShasya mArga.n] mokShakA mArga [vakShyAmi] kahU.NgA.
pa.nchAstikAyakA padArthabhed [arthAt Chah dravyo.nkA nav padArtharUp bhed] tathA mokShakA mArga kahanekI in
gAthAsUtrame.n pratij~nA kI gaI hai.. 105..
te hoy Che nirvANamArag labdhabuddhi bhavyane. 106.
Page 163 of 264
PDF/HTML Page 192 of 293
single page version
labdhabuddhInAmev nAlabdhabuddhInA.n, kShINakaShAyatve bhavatyev na kaShAyasahitatvebhavatItyaShTadhA niyamo.atra
draShTavyaH.. 106..
bhavyajIvo.nko [mokShasya mArgaH] mokShakA mArga [bhavati] hotA hai.
hai aisA samajhanA].. 106..
2. labdhabuddhi = jinho.nne buddhi prApta kI ho aise.
3. kShINakaShAyapaneme.n hI = kShINakaShAyapanA hote hI ; kShINakaShAyapanA ho tabhI. [samyaktvaj~nAnayukta chAritra – jo
Page 164 of 264
PDF/HTML Page 193 of 293
single page version
chAritta.n samabhAvo visayesu
chAritra.n samabhAvo viShayeShu virUDhamArgANAm.. 107..
tattvame.n] jinakA mArga visheSh rUDh huA hai unhe.n [viShayeShu] viShayo.nke prati vartatA huA [samabhAvaH]
samabhAv [chAritram] vah chAritra hai.
hai aisA bhAvAntar [–nav padArtho.nke shraddhAnarUp bhAv] vah samyagdarshan hai.]
vadhu rUDh mArga thatA.n viShayamA.n sAmya te chAritra Che. 107.
Page 165 of 264
PDF/HTML Page 194 of 293
single page version
samyagdarshanaj~nAnasannidhAnAdamArgebhyaH samagrebhyaH parichyutya svatattve visheSheN rUDhamArgANA.n satA–
mindriyAnindriyaviShayabhUteShvartheShu rAgadveShapUrvakavikArAbhAvAnnirvikArAvabodhasvabhAvaH samabhAvashchAritra.n,
tadAtvAyatiramaNIyamanaNIyaso.apunarbhavasaukhyasyaikabIjam. ityeSh trilakShaNo mokShamArgaH purastA–
nnishchayavyavahArAbhyA.n vyAkhyAsyate. ih tu samyagdarshanaj~nAnayorviShayabhUtAnA.n navapadArthAnAmu–
poddhAtahetutven sUchit iti.. 107..
Atmatattvake
hai.n] aise un ‘bhAvo.n’ kA hI [–nav padArtho.nkA hI], mithyAdarshanake udayakI nivR^itti hone par, jo
samyak adhyavasAy [satya samajh, yathArtha avabhAs, sachchA avabodh] honA, vah samyagj~nAn hai – jo
ki [samyagj~nAn] kuCh a.nshame.n j~nAnachetanApradhAn AtmatattvakI upalabdhikA [anubhUtikA] bIj hai.
samyagdarshan aur samyagj~nAnake sadbhAvake kAraN samasta amArgo.nse ChUTakar jo svatattvame.n visheSharUpase
us kAlame.n aur AgAmI kAlame.n ramaNIy hai aur apunarbhavake [mokShake] mahA saukhyakA ek bIj hai.
1. vinishchay = nishchay; dra.Dh.h.h nishchaya.
2. jis prakAr nAvame.n baiThe hue kisI manuShyako nAvakI gatike sa.nskAravash, padArtha viparIt svarUpase samajhame.n Ate
bhI gatimAn samajhame.n Ate hai.n], usI prakAr jIvako mithyAdarshanake udayavash nav padArtha viparIt svarUpase
samajhame.n Ate hai.n.
samabhAv vah chAritra hai ].
4. upodghAt = prastAvanA [samyagdarshan–j~nAn–chAritra mokShamArga hai. mokShamArgake pratham do a.ng jo samyagdarshan
aur samyagj~nAn unake viShay nav padArtha hai.n; isaliye ab agalI gAthAo.nme.n nav padArtho.nkA vyakhyAn kiyA jAtA
hai. mokShamArgakA vistR^it vyakhyAn Age jAyegA. yahA.N to nav padArtho.nke vyakhyAnakI prastAvanA ke heturUpase usakI
mAtra sUchanA dI gaI hai.]
Page 166 of 264
PDF/HTML Page 195 of 293
single page version
sa.nvaraNa.n NijjaraNa.n ba.ndho
sa.nvaranirjaraba.ndhA mokShashcha te arthAH.. 108..
pudgalAstikaH, dharmAstikaH, adharmAstikaH, AkAshAstikaH, kAladravya~ncheti. imau hi jIvAjIvau
pR^ithagbhUtAstitvanirvR^ittatven
nirjarA, bandha [cha] aur [mokShaH] mokSha–[te arthAH ] vah [nav] padArtha hai.n.
pudgalAstik, dharmAstik, adharmAstik, AkAshAstik aur kAladravya. yah jIv aur ajIv
[dono.n] pR^ithak astitva dvArA niShpanna honese bhinna jinake svabhAv hai.n aise [do] mUl padArtha hai.n .
Asarav, sa.nvar, nirjarA, vaLI ba.ndh, mokSha–padArtha Che. 108.
Page 167 of 264
PDF/HTML Page 196 of 293
single page version
jIvasya, tannimittaH karmapariNAmaH pudgalAnA~ncha puNyam. ashubhapariNAmo jIvasya, tannimittaH karma–
pariNAmaH pudgalAnA~ncha pApam. moharAgadveShapariNAmo jIvasya, tannimittaH karmapariNAmo yogadvAreN
pravishatA.n pudgalAnA~nchAsravaH. moharAgadveShapariNAmanirodho jIvasya, tannimittaH karmapariNAmanirodho
yogadvAreN pravishatA.n pudgalAnA~ncha sa.nvaraH. karmavIryashAtanasamartho bahira~N.hgA.ntara~N.hgatapobhirbR^i.nhit–shuddhopayogo
jIvasya, tadanubhAvanIrasIbhUtAnAmekadeshasa.nkShayaH samupAttakarmapudgalAnA~ncha nirjarA.
moharAgadveShasnigdhapariNAmo jIvasya, tannimitten karmatvapariNatAnA.n jIven sahAnyonyasa.nmUrchChana.n
pudgalAnA~ncha ba.ndhaH. atya.ntashuddhAtmopalambho jIvasya, jIven sahAtya.nt–
aise pudgalo.nke karmapariNAm [–shubhakarmarUp pariNAm] vah puNya hai.n. jIvake ashubh pariNAm [vah pAp
hai.n] tathA ve [ashubh pariNAm] jisakA nimitta hai.n aise pudgalo.nke karmapariNAm [–ashubhakarmarUp
pariNAm] vah pAp hai.n. jIvake moharAgadveSharUp pariNAm [vah Asrav hai.n] tathA ve [moharAgadveSharUp
pariNAm] jisakA nimitta hai.n aise jo yogadvArA praviShTa honevAle pudgalo.nke karmapariNAm vah Asrav
hai.n. jIvake moharAgadveSharUp pariNAmakA nirodh [vah sa.nvar hai.n] tathA vah [moharAgadveSharUp pariNAmakA
nirodh] jisakA nimitta hai.n aisA jo yogadvArA praviShTa honevAle pudgalo.nke karmapariNAmakA nirodh vah
sa.nvar hai. karmake vIryakA [–karmakI shaktikA]
[–vR^iddhiko prApta shuddhopayogake nimittase] nIras hue aise upArjit karmapudgalo.nkA ekadesh
pariNAmake] nimittase karmarUp pariNat pudgalo.nkA jIvake sAth anyonya avagAhan [–vishiShTa shakti
sahit ekakShetrAvagAhasambandha] vah bandha hai. jIvakI atyanta shuddha Atmopalabdhi [vah mokSha hai] tathA
karmapudgalo.nkA jIvase atyanta vishleSh [viyog] vah mokSha hai.. 108..
2. sa.nkShay = samyak prakArase kShaya.
Page 168 of 264
PDF/HTML Page 197 of 293
single page version
uvaogalakkhaNA vi ya dehAdehappavIchArA.. 109..
upayogalakShaNA api cha dehAdehapravIchArAH.. 109..
iti.. 109..
upayogalakShaNavAle hai.n. [dehAdehapravIchArAH] sa.nsArI jIv dehame.n vartanevAle arthAt dehasahit hai.n aur
siddha jIv dehame.n nahI.n vartanevAle arthAt deharahit hai.n.
dehame.n nahI.n vartanevAle arthAt deharahit hai.n.. 109
upayogalakShaN ubhay; ek sadeh, ek adeh Che. 109.
Page 169 of 264
PDF/HTML Page 198 of 293
single page version
de.nti khalu mohabahula.n phAsa.n bahugA
dadati khalu mohabahula.n sparsha.n bahukA api te teShAm.. 110..
bahira~N.hgasparshanendriyanirvR^ittibhUtAH karmaphalachetanApradhAn–
-----------------------------------------------------------------------------
api te] [avAntar jAtiyo.nkI apekShAse] unakI bhArI sa.nkhyA hone par bhI ve sabhI [teShAm] uname.n
rahanevAle jIvo.nko [khalu] vAstavame.n [mohabahula.n] atyanta mohase sa.nyukta [sparsha.n dadati] sparsha detI
hai.n [arthAt sparshaj~nAname.n nimitta hotI hai.n].
bhU–jal–anal–vAyu–vanaspatikAy jIvasahit Che;
bahu kAy te atimohasa.nyut sparsha Ape jIvane. 110.
Page 170 of 264
PDF/HTML Page 199 of 293
single page version
maNapariNAmavirahidA jIvA ei.ndiyA
manaHpariNAmavirahitA jIvA ekendriyA j~neyAH.. 111..
maNapariNAmavirahidA jIvA ege.ndiyA bhaNiyA.. 112..
karAte hai.n.. 110..
vAyukAyik aur agnikAyik jIv [trasAH] tras hai.n; [manaHpariNAmavirahitAH] ve sab
manapariNAmarahit [ekendriyAH jIvAH] ekendriy jIv [j~neyAH] jAnanA.. 111..
rachanArUp hotI hai.n, isaliye ve–ve kAye.n un–un jIvo.nko sparshakI upalabdhime.n nimittabhUt hotI hai.n. un
jIvo.nko honevAlI sparshopalabdhi prabal moh sahit hI hotI hai.n, kyo.nki ve jIv karmaphalachetanApradhAn hote hai.n.]
2. vAyukAyik aur agnikAyik jIvo.nko chalanakriyA dekhakar vyavahArase tras kahA jAtA hai; nishchayase to ve bhI
tyA.n jIv traN sthAvaratanu, tras jIv agni–samIranA;
e sarva manapariNAmavirahit ek–indriy jANavA. 111.
A pR^ithvIkAyik Adi jIvanikAy pA.Nch prakAranA,
saghaLAy manapariNAmavirahit jIv ekendriy kahyA. 112.
Page 171 of 264
PDF/HTML Page 200 of 293
single page version
manaHpariNAmavirahitA jIvA ekendriyA bhaNitAH.. 112..
pR^ithivIkAyikAdayo hi jIvAH sparshanendriyAvaraNakShayopashamAt
jArisayA tArisayA jIvA ege.ndiyA
yAdrashAstAdrashA jIvA ekendriyA j~neyAH.. 113..
ekendriy jIv [bhaNitAH] [sarvaj~nane] kahA hai.
uday honese, manarahit ekendriy hai.. 112..
[tAdrashAH] vaise [ekendriyAH jIvAH] ekendriy jIv [j~neyAH] jAnanA.
tevA badhA A pa.nchavidh eke.ndri jIvo jANaje. 113.