Page 172 of 264
PDF/HTML Page 201 of 293
single page version
172
nishchIyate, ten prakAreNaikendriyANAmapi, ubhayeShAmapi buddhipUrvakavyApArAdarshanasya samAn–tvAditi.. 113..
jANa.nti rasa.n phAsa.n je te bei.ndiyA jIvA.. 114..
jAnanti rasa.n sparsha.n ye te dvIndriyAH jIvAH.. 114..
dvIndriyaprakArasUchaneyam. -----------------------------------------------------------------------------
a.nDeme.n rahe hue, garbhame.n rahe hue aur mUrChA pAe hue [prANiyo.n.n] ke jIvatvakA, unhe.n buddhipUrvak vyApAr nahI.n dekhA jAtA tathApi, jis prakAr nishchay kiyA jAtA hai, usI prakAr ekendriyo.nke jIvatvakA bhI nishchay kiyA jAtA hai; kyo.nki dono.nme.n buddhipUrvak vyApArakA adarshan samAn hai.
bhAvArthaH– jis prakAr garbhasthAdi prANiyo.nme.n, IhApUrvak vyavahArakA abhAv hone par bhI, jIvatva hai hI, usI prakAr ekendriyo.nme.n bhI, IhApUrvak vyavahArakA abhAv hone par bhI, jIvatva hai hI aisA Agam, anumAn ityAdise nishchit kiyA jA sakatA hai.
yahA.N aisA tAtparya grahaN karanA ki–jIv paramArthese svAdhIn ananta j~nAn aur saukhya sahit hone par bhI aj~nAn dvArA parAdhIn indriyasukhame.n Asakta hokar jo karma bandha karatA hai usake nimittase apaneko ekendriy aur duHkhI karatA hai.. 113..
anvayArthaH– [sha.nbUkamAtR^ivAhAH] sha.nbUk, mAtR^ivAh, [sha~N.hkhAH] sha.nkh, [shuktayaH] sIp [cha] aur [apAdakAH kR^imayaH] pag rahit kR^imi–[ye] jo ki [rasa.n sparsha.n] ras aur sparshako [jAnanti] jAnate hai.n [te] ve–[dvIndriyAH jIvAH] dvIndriy jIv hai.n.
TIkAH– yah, dvIndriy jIvo.nke prakArakI sUchanA hai. -------------------------------------------------------------------------- adarshan = draShTigochar nahI.n honA.
–je jANatA rasasparshane, te jIv dvI.ndriy jANavA. 114.
Page 173 of 264
PDF/HTML Page 202 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
ete sparshanarasanendriyAvaraNakShayopashamAt sheShendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye cha sati sparsharasayoH parichChettAro dvIndriyA amanaso bhava.ntIti.. 114..
jANa.nti rasa.n phAsa.n ga.ndha.n tei.ndiyA jIvA.. 115..
jAnanti rasa.n sparsha.n ga.ndha.n trI.ndriyAH jIvAH.. 115..
trIndriyaprakArasUchaneyam.
ete sparshanarasanaghrANe.ndriyAvaraNakShayopashamAt sheShe.ndriyAvaraNodaye noi.ndriyAvaraNodaye cha sati sparsharasaga.ndhAnA.n parichChettArastrIndriyA amanaso bhava.ntIti.. 115.. -----------------------------------------------------------------------------
sparshanendriy aur rasanendriyake [–in do bhAvendriyo.nke] AvaraNake kShayopashamake kAraN tathA sheSh indriyo.nke [–tIn bhAvendriyo.nke] AvaraNakA uday tathA manake [–bhAvamanake] AvaraNakA uday honese sparsha aur rasako jAnanevAle yah [sha.nbUk Adi] jIv manarahit dvIndriy jIv hai.n.. 114..
anvayArthaH– [yukAku.nbhImatkuNapipIlikAH] jU, ku.nbhI, khaTamal, chI.nTI aur [vR^ishchikAdayaH] bichChU Adi [kITAH] jantu [rasa.n sparsha.n ga.ndha.n] ras, sparsha aur ga.ndhako [jAnanti] jAnate hai.n; [trI.ndriyAH jIvAH] ve trIndriy jIv hai.n.
sparshanendriy, rasanendriy aur ghrANendriyake AvaraNake kShayopashamake kAraN tathA sheSh indriyo.nke AvaraNakA uday tathA manake AvaraNakA uday honese sparsha, ras aur gandhako jAnanevAle yah [jU Adi] jIv manarahit trIndriy jIv hai.n.. 115.. --------------------------------------------------------------------------
ras, ga.ndh tem ja sparsha jANe, jIv trIndriy teh Che. 115.
Page 174 of 264
PDF/HTML Page 203 of 293
single page version
174
rUva.n rasa.n cha ga.ndha.n phAsa.n puN te vijANa.nti.. 116..
rUpa.n rasa.n cha ga.ndha.n sparsha.n punaste vijAnanti.. 116..
chaturindriyaprakArasUchaneyam. ete sparshanarasanaghrANachakShurindriyAvaraNakShayopashamAt shrotrendriyAvaraNodaye noindriyA–varaNodaye cha sati sparsharasaga.ndhavarNAnA.n parichChettArashchaturindriyA amanaso bhava.ntIti.. 116..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [punaH] punashcha [udda.nshamashakamakShikAmadhukarIbhramarAH] DA.Ns, machChar, makkhI, madhumakkhI, bha.NvarA aur [pata~N.hgAdyAH te] pata.nge Adi jIv [rUpa.n] rUp, [rasa.n] ras, [ga.ndha.n] gandha [cha] aur [sparsha.n] sparshako [vijAnanti] vajAnate hai.n. [ve chaturindriy jIv hai.n.]
TIkAH– yah, chaturindriy jIvo.nke prakArakI sUchanA hai.
sparshanendriy, rasanendriy, ghrANendriy aur chakShurindriyake AvaraNake kShayopashamake kAraN tathA shrotrendriyake AvaraNakA uday tathA manake AvaraNakA uday honese sparsha, ras, gandha aur varNako jAnanevAle yah [DA.Ns Adi] jIv manarahit chaturindriy jIv hai.n.. 116.. --------------------------------------------------------------------------
te jIv jANe sparshane, ras, ga.ndh tem ja rUpane. 116.
sparshAdi pa.nchak jANatA.n tirya.nch–nArak–sur–naro
Page 175 of 264
PDF/HTML Page 204 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
jalacharasthalacharakhacharA balinaH pa.nchendriyA jIvAH.. 117..
pa~nchendriyaprakArasUchaneyam. ath sparshanarasanaghrANachakShuHshrotrendriyAvaraNakShayopashamAt noindriyAvaraNodaye sati sparsha– rasaga.ndhavarNashabdAnA.n parichChettAraH pa.nchendriyA amanaskAH. kechittu noindriyAvaraNasyApi kShayop–shamAt samanaskAshcha bhavanti. tatra devamanuShyanArakAH samanaskA ev, tirya.nch ubhayajAtIyA iti..117..
tiriyA bahuppayArA NeraiyA puDhavibheyagadA.. 118..
tirya.nchaH bahuprakArAH nArakAH pR^ithivIbhedagatAH.. 118..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [varNarasasparshaga.ndhashabdaj~nAH] varNa, ras, sparsha, gandha aur shabdako jAnanevAle .n[suranaranArakatirya.n~nchaH] dev–manuShya–nArak–tirya.nch–[jalacharasthalacharakhacharAH] jo jalachar, sthalachar, khechar hote hai.n ve –[balinaH pa.nchendriyAH jIvAH] balavAn pa.nchendriy jIv hai.n.
sparshanendriy, rasanendriy, ghrANendriy, chakShurindriy aur shrotrendriyake AvaraNake kShayopashamake kAraN, manake AvaraNakA uday honese, sparsha, ras, gandha, varNa aur shabdako jAnanevAle jIv manarahit pa.nchendriy jIv hai.n; katipay [pa.nchendriy jIv] to, unhe.n manake AvaraNakA bhI kShayopasham honese, manasahit [pa.nchendriy jIv] hote hai.n.
uname.n, dev, manuShya aur nArakI manasahit hI hote hai.n; tirya.nch dono.n jAtike [arthAt manarahit tathA manasahit] hote hai.n.. 117..
anvayArthaH– [devAH chaturNikAyAH] devo.nke chAr nikAy hai.n, [manujAH karmabhog– --------------------------------------------------------------------------
Page 176 of 264
PDF/HTML Page 205 of 293
single page version
176
indriyabhedenoktAnA.n jIvAnA.n chaturgatisa.nba.ndhatvenopasa.nhAro.ayam. devagatinAmno devAyuShashchodayAddevAH, te cha bhavanavAsivya.ntarajyotiShkavaimAnikanikAy–bhedAchchaturdhA. manuShyagatinAmno manuShyAyuShashcha udayAnmanuShyAH. te karmabhogabhUmijabhedAt dvedhA. tiryaggatinAmnastiryagAyuShashcha udayAttirya~nchaH. te pR^ithivIshambUkayUkodda.nshajalacharoragapakShiparisarpa– chatuShpadAdibhedAdanekadhA. narakagatinAmno narakAyuShashcha udayAnnArakAH. te ratnasharkarAvAlukA– pa~N.hkadhUmatamomahAtamaHprabhAbhUmijabhedAtsaptadhA. tatra devamanuShyanArakAH pa.nchendriyA eva. tirya.nchastu kechitpa.nchendriyAH, kechidek–dvi–tri–chaturindriyA apIti.. 118.. ----------------------------------------------------------------------------- bhUmijAH] manuShya karmabhUmij aur bhogabhUmij aise do prakArake hai.n, [tirya~nchaH bahuprakArAH] tirya.nch anek prakArake hai.n [punaH] aur [nArakAH pR^ithivIbhedagatAH] nArako.nke bhed unakI pR^ithviyo.nke bhed jitane hai.n.
TIkAH– yah, indriyo.nke bhedakI apekShAse kahe gaye jIvo.nkA chaturgatisambandha darshAte hue upasa.nhAr hai [arthAt yahA.N ekendriy–dvIndriyAdirUp jIvabhedo.nkA chAr gatike sAth sambandha darshAkar jIvabhedo.n upasa.nhAr kiyA gayA hai].
devagatinAm aur devAyuke udayase [arthAt devagatinAmakarma aur devAyukarmake udayake nimittase] dev hote hai.n; ve bhavanavAsI, vya.ntar, jyotiShka aur vaimAnik aise 1nikAyabhedo.nke kAraN chAr prakArake hai.n. manuShyagatinAm aur manuShyAyuke udayase manuShya hote hai.n; ve karmabhUmij aur bhogabhUmij aise bhedo.nke kAraN do prakArake hai.n. tirya.nchagatinAm aur tirya.nchAyuke udayase tirya.nch hote hai.n; ve pR^ithvI, sha.nbUk, jU.n, DA.Ns, jalachar, urag, pakShI, parisarpa, chatuShpAd [chaupAye] ityAdi bhedo.nke kAraN anek prakArake hai.n. narakagatinAm aur narakAyuke udayase nArak hote hai.n; ve 2ratnaprabhAbhUmij, sharkarAprabhAbhUmij, bAlukAprabhAbhUmij, pa.nkaprabhAbhUmij, dhUmaprabhAbhUmij, tamaHprabhAbhUmij aur mahAtamaHprabhAbhUmij aise bhedo.nke kAraN sAt prakArake hai.n.
uname.n, dev, manuShya aur nArakI pa.nchendriy hI hote hai.n. tirya.nch to katipay -------------------------------------------------------------------------- 1. nikAy = samUh 2. ratnaprabhAbhUmij = ratnaprabhA nAmakI bhUmime.n [–pratham narakame.n] utpanna .
Page 177 of 264
PDF/HTML Page 206 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
pAuNNa.nti ya aNNa.n gadimAussa.n salessavasA.. 119..
prApnuvanti chAnyA.n gatimAyuShka.n svaleshyAvashAt.. 119..
gatyAyurnAmodayanirvR^ittatvAddevatvAdInAmanAtmasvabhAvatvodyotanametat.
kShIyate hi krameNArabdhaphalo gatinAmavisheSh AyurvisheShashcha jIvAnAm. evamapi teShA.n gatya.ntarasyAyura.ntarasya cha kaShAyAnura.njitA yogapravR^ittirleshyA bhavati bIja.n, tatastaduchitamev ----------------------------------------------------------------------------- pa.nchendriy hote hai.n aur katipay ekendriy, dvIndriy, trIndriy aur chaturindriy bhI hote hai.n.
bhAvArthaH– yahA.N aisA tAtparya grahaN karanA chAhiye ki chAr gatise vilakShaN, svAtmopalabdhi jisakA lakShaN hai aisI jo siddhagati usakI bhAvanAse rahit jIv athavA siddhasadrash nijashuddhAtmAkI bhAvanAse rahit jIv jo chaturgatinAmakarma upArjit karate hai.n usake udayavash ve devAdi gatiyo.nme.n utpanna hote hai.n.. 118..
kShIN honese [te api] jIv [svaleshyAvashAt] apanI leshyAke vash [khalu] vAstavame.n [anyA.n gatim AyuShka.n cha] anya gati aur AyuShya [prApnuvanti] prApta karate hai.n.
anAtmasvabhAvabhUt hai.n [arthAt devatva, manuShyatva, tirya.nchatva aur nArakatva AtmAkA svabhAv nahI.n hai] aisA darshAyA gayA hai.
jIvo.nko, jisakA phal prArambha hojAtA hai aisA amuk gatinAmakarma aur amuk AyuShakarma kramashaH kShayako prApta hotA hai. aisA hone par bhI unhe.n kaShAy–anura.njit yogapravR^ittirUp leshyA anya -------------------------------------------------------------------------- kaShAy–anura.njit =kaShAyara.njit; kaShAyase ra.ngI huI. [kaShAyase anura.njit yogapravR^itti so leshyA hai.]
tyA.n anya gati–AyuShya pAme jIv nijaleshyAvashe. 119.
Page 178 of 264
PDF/HTML Page 207 of 293
single page version
178
gatya.ntaramAyura.ntara.nch te prApnuvanti. eva.n kShINAkShINAbhyAmapi punaH punarnavIbhUtAbhyA.n gatinAmAyuHkarmabhyAmanAtmasvabhAvabhUtAbhyAmapi chiramanugamyamAnAH sa.nsara.ntyAtmAnamachetayamAnA jIvA iti.. 119..
dehavihUNA siddhA bhavvA sa.nsAriNo abhavvA ya.. 120..
dehavihInAH siddhAH bhavyAH sa.nsAriNo.abhavyAshcha.. 120..
----------------------------------------------------------------------------- gati aur anya AyuShakA bIj hotI hai [arthAt leshyA anya gatinAmakarma aur anya AyuShakarmakA kAraN hotI hai], isaliye usake uchit hI anya gati tathA anya AyuSh ve prApta karate hai.n. is prakAr kShIN–akShINapaneko prApta hone par bhI punaH–punaH navIn utpanna hoevAle gatinAmakarma aur AyuShakarma [pravAharUpase] yadyapie ve anAtmasvabhAvabhUt hai.n tathApi–chirakAl [jIvo.nke] sAth sAth rahate hai.n isaliye, AtmAko nahI.n chetanevAle jIv sa.nsaraN karate hai.n [arthAt AtmAkA anubhav nahI.n karanevAle jIv sa.nsArame.n paribhramaN karate hai.n].
bhAvArthaH– jIvo.nko devatvAdikI prAptime.n paudgalik karma nimittabhUt hai.n isaliye devatvAdi jIvakA svabhAv nahI.n hai.
[punashcha, dev marakar dev hI hotA rahe aur manuShya marakar manuShya hI hotA rahe is mAnyatAkA bhI yahA.N niShedh huA. jIvo.nko apanI leshyAke yogya hI gatinAmakarma aur AyuShakarmakA bandha hotA hai aur isaliye usake yogya hI anya gati–AyuSh prApta hotI hai] .. 119..
anvayArthaH– [ete jIvanikAyAH] yah [pUrvokta] jIvanikAy [dehapravIchAramAshritAH] dehame.n vartanevAle arthAt dehasahit [bhaNitAH] kahe gaye hai.n; [dehavihInAH siddhAH] deharahit aise siddha hai.n. -------------------------------------------------------------------------- pahaleke karma kShIN hote hai.n aur bAdake akShINarUpase vartate hai.n.
ne dehavirahit siddha Che; sa.nsArI bhavya–abhavya Che. 120.
Page 179 of 264
PDF/HTML Page 208 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
uktajIvaprapa.nchopasa.nhAro.ayam.
ete hyuktaprakArAH sarve sa.nsAriNo dehapravIchArAH, adehapravIchArA bhagava.ntaH siddhAH shuddhA jIvAH. tatra dehapravIchAratvAdekaprakAratve.api sa.nsAriNo dviprakArAH bhavyA abhavyAshcha. te shuddha– svarUpopalambhashaktisadbhAvAsadbhAvAbhyA.n pAchyApAchyamudgavadabhidhIya.nt iti.. 120..
ja.n havadi tesu NANa.n jIvo tti ya ta.n parUve.nti.. 121..
yadbhavati teShu j~nAna.n jIv iti cha tatprarUpayanti.. 121..
----------------------------------------------------------------------------- [sa.nsAriNAH] sa.nsArI [bhavyAH abhavyAH cha] bhavya aur abhavya aise do prakArake hai.n.
TIkAH– yah ukta [–pahale kahe gaye] jIvavistArakA upasa.nhAr hai.
jinake prakAr [pahale] kahe gaye aise yah samasta sa.nsArI dehame.n vartanevAle [arthAt dehasahit] hai.n; dehame.n nahI.n vartanevAle [arthAt deharahit] aise siddhabhagavanta hai.n– jo ki shuddha jIv hai. vahA.N, dehame.n vartanekI apekShAse sa.nsArI jIvo.nkA ek prakAr hone par bhI ve bhavya aur abhavya aise do prakArake hai.n. ‘1pAchya’ aur ‘2apAchya’ mU.NgakI bhA.Nti, jiname.n shuddha svarUpakI 3upalabdhikI shaktikA sadbhAv hai unhe.n ‘bhavya’ aur jiname.n shuddha svarUpakI upalabdhikI shaktikA asadbhAv hai unhe.n ‘abhavya’ kahA jAtA hai.n .. 120..
pR^ithvIkAyikAdi ‘jIvo.n’me.n] indriyA.N jIv nahI.n hai aur [ShaTprakArAH praj~naptAH kAyAH punaH] Chah -------------------------------------------------------------------------- 1. pAchya = pakaneyogya; ra.ndhaneyogya; sIjhane yogya; korA na ho aisA. 2. apAchya = nahI.n pakaneyogya; ra.ndhane–sIjhanekI yogyatA rahit; korA. 3. upalabdhi = prApti; anubhava.
Che temanAmA.n j~nAn je bas te ja jIv nirdiShTa Che. 121.
Page 180 of 264
PDF/HTML Page 209 of 293
single page version
180
vyavahArajIvatvaikA.ntapratipattinirAso.ayam.
ya ime ekendriyAdayaH pR^ithivIkAyikAdayashchAnAdijIvapudgalaparasparAvagAhamavalokya vya– vahAranayen jIvaprAdhAnyA~njIvA iti praj~nApya.nte. nishchayanayen teShu sparshanAdIndriyANi pR^ithivyAdayashcha kAyAH jIvalakShaNabhUtachaitanyasvabhAvAbhAvAnna jIvA bhava.ntIti. teShvev yatsvaparaparichChittirUpeN prakAshamAna.n j~nAna.n tadev guNaguNinoH katha~nchidabhedAjjIvatven prarUpyat iti.. 121..
kuvvadi hidamahida.n vA bhu.njadi jIvo phala.n tesi.n.. 122..
karoti hitamahita.n vA bhu.nkte jIvaH phala.n tayoH.. 122..
----------------------------------------------------------------------------- prakArakI shAstrokta kAye.n bhI jIv nahI.n hai; [teShu] uname.n [yad j~nAna.n bhavati] jo j~nAn hai [tat jIvaH] vah jIv hai [iti cha prarUpayanti] aisI [j~nAnI] prarUpaNA karate hai.n.
TIkAH– yah, vyavahArajIvatvake ekAntakI pratipattikA khaNDan hai [arthAt jise mAtra vyavahAranayase jIv kahA jAtA hai usakA vAstavame.n jIvarUpase svIkAr karanA uchit nahI.n hai aisA yahA.N samajhAyA hai].
yah jo ekendriyAdi tathA pR^ithvIkAyikAdi, ‘jIv’ kahe jAte hai.n, anAdi jIv –pudgalakA paraspar avagAh dekhakar vyavahAranayase jIvake prAdhAnya dvArA [–jIvako mukhyatA dekar] ‘jIv’ kahe jAte hai.n. nishchayanayase uname.n sparshanAdi indriyA.N tathA pR^ithvI–Adi kAye.n, jIvake lakShaNabhUt chaitanyasvabhAvake abhAvake kAraN, jIv nahI.n hai.n; unhI.nme.n jo svaparako j~naptirUpase prakAshamAn j~nAn hai vahI, guN–guNIke katha.nchit abhedake kAraN, jIvarUpase prarUpit kiyA jAtA hai.. 121..
anvayArthaH– [jIvaH] jIv [sarva.n jAnAti pashyati] sab jAnatA hai aur dekhatA hai, [saukhyam ichChati] sukhakI ichChA karatA hai, [duHkhAt bibheti] duHkhase DaratA hai, [hitam ahitam karoti] -------------------------------------------------------------------------- pratipatti = svIkR^iti; mAnyatA.
hit–ahit jIv kare ane hit–ahitanu.n phaL bhogave. 122.
Page 181 of 264
PDF/HTML Page 210 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
anyAsAdhAraNajIvakAryakhyApanametat.
chaitanyasvabhAvatvAtkartR^isthAyAH kriyAyAH j~napterdrasheshcha jIv ev kartA, na tatsa.nbandhaH pudgalo, yathAkAshAdi. sukhAbhilAShakriyAyAH duHkhodvegakriyAyAH svasa.nveditahitAhitanirvirtanakriyAyAshcha chaitanyavivartarUpasa~N.hkalpaprabhavatvAtsa ev kartA, nAnyaH. shubhAshubhAkarmaphalabhUtAyA iShTAniShTa– viShayopabhogakriyAyAshcha sukhaduHkhasvarUpasvapariNAmakriyAyA iv sa ev kartA, nAnyaH. etenAsAdhAraNakAryAnumeyatva.n pudgalavyatiriktasyAtmano dyotitamiti.. 122.. ----------------------------------------------------------------------------- hit–ahitako [shubh–ashubh bhAvo.nko] karatA hai [vA] aur [tayoH phala.n bhu.nkte] unake phalako bhogatA hai.
aise jo jIvake kArya ve yahA.N darshAye hai.n].
chaitanyasvabhAvapaneke kAraN, kartR^isthit [kartAme.n rahanevAlI] kriyAkA–j~napti tathA drashikA–jIv hI kartA hai; usake sambandhame.n rahA huA pudgal usakA kartA nahI.n hai, jis prakAr AkAshAdi nahI.n hai usI prakAra. [chaitanyasvabhAvake kAraN jAnane aur dekhane kI kriyAkA jIv hI kartA hai; jahA.N jIv hai vahA.N chAr arUpI achetan dravya bhI hai.n tathApi ve jis prakAr jAnane aur dekhane kI kriyAke kartA nahI.n hai usI prakAr jIvake sAth sambandhame.n rahe hue karma–nokarmarUp pudgal bhI us kriyAke kartA nahI.n hai.] chaitanyake vivartarUp [–parivartanarUp] sa.nkalpakI utpatti [jIvame.n] honeke kAraN, sukhakI abhilAShArUp kriyAkA, duHkhake udvegarUp kriyAkA tathA svasa.nvedit hit–ahitakI niShpattirUp kriyAkA [–apanese sa.nchetan kiye jAnevAle shubh–ashubh bhAvo.nko rachanerUp kriyAkA] jIv hI kartA hai; anya nahI.n hai. shubhAshubh karmake phalabhUt iShTAniShTaviShayopabhogakriyAkA, sukh– duHkhasvarUp svapariNAmakriyAkI bhA.Nti, jIv hI kartA hai; anya nahI.n.
isase aisA samajhAyA ki [uparokta] asAdhAraN kAryo.n dvArA pudgalase bhinna aisA AtmA anumey [–anumAn kar sakane yogya] hai. -------------------------------------------------------------------------- iShTAniShTa viShay jisame.n nimittabhUt hote hai.n aise sukhaduHkhapariNAmo.nke upabhogarUp kriyAko jIv karatA hai
Page 182 of 264
PDF/HTML Page 211 of 293
single page version
182
abhigachChadu ajjIva.n NANa.ntaridehi.n li.ngehi.n.. 123..
abhigachChatvajIva.n j~nAnA.ntaritairli~N.hgaiH.. 123..
jIvAjIvavyAkhayopasa.nhAropakShepasUchaneyam. -----------------------------------------------------------------------------
bhAvArthaH– sharIr, indriy, man, karma Adi pudgal yA anya koI achetan dravya kadApi jAnate nahI.n hai, dekhate nahI.n hai, sukhakI ichChA nahI.n karate, duHkhase Darate nahI.n hai, hit–ahitame.n pravartate nahI.n hai yA unake phalako nahI.n bhogate; isaliye jo jAnatA hai aur dekhatA hai, sukhakI ichChA karatA hai, duHkhase bhayabhIt hotA hai, shubh–ashubh bhAvo.nme.n pravartatA hai aur unake phalako bhogatA hai, vah, achetan padArtho.nke sAth rahane par bhI sarva achetan padArtho.nkI kriyAo.nse bilakul vishiShTa prakArakI kriyAe.N karanevAlA, ek vishiShTa padArtha hai. isaprakAr jIv nAmakA chaitanyasvabhAvI padArthavisheSh–ki jisakA j~nAnI svaya.n spaShTa anubhav karate hai.n vah–apanI asAdhAraN kriyAo.n dvArA anumey bhI hai.. 122..
anvayArthaH– [evam] isaprakAr [anyaiH api bahukaiH paryAyaiH] anya bhI bahut paryAyo.n.n dvArA [jIvam abhigamya] jIvako jAnakar [j~nAnA.ntaritaiH li~N.hgaiH] j~nAnase anya aise [ja.D.h.h] li.ngo.n.n dvArA [ajIvam abhigachChatu] ajIv jAno.
TIkAH– yah, jIv–vyAkhyAnake upasa.nhArakI aur ajIv–vyAkhyAnake prArambhakI sUchanA hai. --------------------------------------------------------------------------
Page 183 of 264
PDF/HTML Page 212 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
prapa~nchitavivitravikalparUpaiH, nishchayanayen moharAgadveShapariNatisa.npAditavishvarUpatvAtkadAchidashuddhaiH kadAchittadabhAvAchChuddhaishchaitanyavivartagranthirUpairbahubhiH paryAyaiH jIvamadhigachChet. adhigamya chaivamachaitanya– svabhAvatvAt j~nAnAdarthA.ntarabhUtairitaH prapa.nchyamAnairli~N.hgairjIvasa.nbaddhamasa.nbaddha.n vA svato bhedabuddhi–prasiddhay rthamajIvamadhigachChediti.. 123..
-----------------------------------------------------------------------------
isaprakAr is nirdeshake anusAr [arthAt upar sa.nkShepame.n samajhAye anusAr], [1] vyavahAranayase 1karmagra.nthapratipAdit jIvasthAn–guNasthAn–mArgaNAsthAn ityAdi dvArA 2prapa.nchit vichitra bhedarUp bahu paryAyo.n dvArA, tathA [2] nishchayanayase moharAg–dveShapariNatisa.nprApta 3vishvarUpatAke kAraN kadAchit ashuddha [aisI] aur kadAchit usake [–moharAgadveShapariNatike] abhAvake kAraN shuddha aisI 4chaitanyavivartagranthirUp bahu paryAyo.n dvArA, jIvako jAno. isaprakAr jIvako jAnakar, achaitanyasvabhAvake kAraN, 5j~nAnase arthA.ntarabhUt aise, yahA.Nse [abakI gAthAo.nme.n] kahe jAnevAle li.ngo.n.n dvArA, 6jIv– sambaddha yA jIv–asambaddha ajIvako, apanese bhedabuddhikI prasiddhike liye jAno.. 123..
isaprakAr jIvapadArthakA vyAkhyAn samApta huA. -------------------------------------------------------------------------- 1. karmagra.nthapratipAdit = gommaTasArAdi karmapaddhatike granthome.n prarUpit –nirUpit . 2. prapa.nchit = vistArapUrvak kahI gaI. 3. moharAgadveShapariNatike kAraNA jIvako vishvarUpatA arthAt anekarUpatA prApta hotI hai. 4. granthi = gA.NTha. [jIvakI kadAchit ashuddha aur kadAchit shuddha aisI paryAye.n chaitanyavivartakI–chaitanyapariNamanakI–
5. j~nAnase arthA.nntarabhUt = j~nAnase anyavastubhUt; j~nAnase anya arthAt ja.D. [ajIvakA svabhAv achaitanya honeke
6. jIvake sAth sambaddha yA jIv sAth asambaddha aise ajIvako jAnanekA prayojan yah hai ki samasta ajIv
Page 184 of 264
PDF/HTML Page 213 of 293
single page version
184
ath ajIvapadArthavyAkhyAnam.
tesi.n achedaNatta.n bhaNida.n jIvassa chedaNadA.. 124..
teShAmachetanatva.n bhaNita.n jIvasya chetanatA.. 124..
AkAshAdInAmevAjIvatve hetUpanyAso.ayam.
AkAshakAlapudgaladharmAdharmeShu chaitanyavisheSharUpA jIvaguNA no vidya.nte, AkAshAdInA.n teShAmachetanatvasAmAnyatvAt. achetanatvasAmAnya~nchAkAshAdInAmev, jIvasyaiv chetanatvasAmAnyA– diti.. 124..
jassa Na vijjadi Nichcha.n ta.n samaNA be.nti ajjIva.n.. 125..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [AkAshakAlapudgaladharmAdharmeShu] AkAsh, kAl, pudgal, dharma aur adharmame.n [jIvaguNAH na santi] jIvake guN nahI.n hai; [kyo.nki] [teShAm achetanatva.n bhaNitam] unhe.n achetanapanA kahA hai, [jIvasya chetanatA] jIvako chetanatA kahI hai.
TIkAH– yah, AkAshAdikA hI ajIvapanA darshAneke liye hetukA kathan hai.
AkAsh, kAl, pudgal, dharma aur adharmame.n chaitanyavisheSho.nrUp jIvaguN vidyamAn nahI.n hai; kyo.nki un AkAshAdiko achetanatvasAmAnya hai. aur achetanatvasAmAnya AkAshAdiko hI hai, kyo.nki jIvako hI chetanatvasAmAnya hai.. 124.. --------------------------------------------------------------------------
temA.n achetanatA kahI, chetanapaNu.n kahyu.n jIvamA.n. 124.
sukhaduHkhasa.nchetan, ahitanI bhIti, udyam hit viShe
jene kadI hotA.n nathI, tene ajIv shramaNo kahe. 125.
yasya na vidyate nitya.n ta.n shramaNA bruvantyajIvam.. 125..
Page 185 of 264
PDF/HTML Page 214 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
AkAshAdInAmachetanatvasAmAnye punaranumAnametat. sukhaduHkhaj~nAnasya hitaparikarmaNo.ahitabhIrutvasya cheti chaitanyavisheShANA.n nityamanupalabdher– vidyamAnachaitanyasAmAnyA evAkAshAdayo.ajIvA iti.. 125.. -----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [sukhaduHkhaj~nAna.n vA] sukhaduHkhakA j~nAn [hitaparikarma] hitakA udyam [cha] aur [ahitabhIrutvam] ahitakA bhay– [yasya nitya.n na vidyate] yah jise sadaiv nahI.n hote, [tam] use [shramaNAH] shramaN [ajIvam bruvanti] ajIv kahate hai.n.
anupalabdhi hai [arthAt yah chaitanyavisheSh AkAshAdiko kisI kAl nahI.n dekhe jAte], isaliye [aisA nishchit hotA hai ki] AkAshAdi ajIvo.nko chaitanyasAmAnya vidyamAn nahI.n hai.
bhAvArthaH– jise chetanatvasAmAnya ho use chetanatvavisheSh honA hI chAhie. jise chetanatvavisheSh na ho use chetanatvasAmAnya bhI nahI.n hotA. ab, AkAshAdi pA.Nch dravyo.nko sukhaduHkhakA sa.nchetan, hit ke lie prayatna aur ahitake lie bhIti–yah chetanatvavisheSh kabhI dekhe nahI.n jAte; isaliye nishchit hotA hai ki AkAshAdiko chetanatvasAmAnya bhI nahI.n hai, arthAt achetanatvasAmAnya hI hai.. 125.. -------------------------------------------------------------------------- hit aur ahitake sambandhame.n AchAryavar shrI jayasenAchAryadevakR^it tAtparyavR^itti nAmak TIkAme.n nimnoktAnusAr
nishchayaratnatrayapariNat paramAtmadravyako hit samajhate hai.n aur AkulatAke utpAdak aise duHkhako tathA usake
kAraNabhUt mithyAtvarAgAdipariNat Atmadravyako ahit samajhate hai.n.
Page 186 of 264
PDF/HTML Page 215 of 293
single page version
186
arasamarUvamaga.ndha.n avvatta.n chedaNAguNamasadda.n.
pudgaladravyaprabhavA bhavanti guNAH paryAyAshcha bahavaH.. 126..
arasamarUpamaga.ndhamavyakta.n chetanAguNamashabdam.
jAnIhyali~N.hgagrahaNa.n jIvamanirdiShTasa.nsthAnam.. 127..
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [sa.nsthAnAni] [samachaturasrAdi] sa.nsthAn, [sa.nghAtAH] [audArik sharIr sambandhI] sa.nghAt, [varNarasasparshaga.ndhashabdAH cha] varNa, ras, sparsha, gandha aur shabda–[bahavaH guNAH paryAyAH cha] aise jo bahu guN aur paryAye.n hai.n, [pudgaladravyaprabhavAH bhavanti] ve pudgaladravyaniShpanna hai.
[arasam arUpam aga.ndham] jo aras, arUp tathA agandha hai, [avyaktam] avyakta hai, [ashabdam] ashabda hai, [anirdiShTasa.nsthAnam] anirdiShTasa.nsthAn hai [arthAt jisakA koI sa.nsthAn nahI.n kahA aisA hai], [chetanAguNam] chetanAguNavAlA hai aur [ali~N.hgagrahaNam] indriyo.nke dvArA agrAhya hai, [jIva.n jAnIhi] use jIv jAno.
TIkAH– jIv–pudgalake sa.nyogame.n bhI, unake bhedake kAraNabhUt svarUpakA yah kathan hai [arthAt jIv aur pudgalake sa.nyogame.n bhI, jisake dvArA unakA bhed jAnA jA sakatA hai aise unake bhinna– bhinna svarUpakA yah kathan hai]. --------------------------------------------------------------------------
te bahu guNo ne paryayo pudgaladaravaniShpanna Che. 126.
je chetanAguN, arasarUp, aga.ndhashabda, avyakta Che,
Page 187 of 264
PDF/HTML Page 216 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
jIvapudgalayoH sa.nyoge.api bhedaniba.ndhanasvarUpAkhyAnametat.
yatkhalu sharIrasharIrisa.nyoge sparsharasaga.ndhavarNaguNatvAtsashabdatvAtsa.nsthAnasa~N.hgAtAdiparyAy– pariNatatvAchcha indriyagrahaNayogya.n, tatpudgaladravyam. yatpunarasparsharasaga.ndhavarNaguNatvAdashabdatvAd– nirdiShTasa.nsthAnatvAdavyaktatvAdiparyAyaiH pariNatatvAchcha nendriyagrahaNayogya.n, tachchetanA– guNatvAt rUpibhyo.arUpibhyashchAjIvebhyo vishiShTa.n jIvadravyam. evamih jIvAjIvayorvAstavo bhedaH samyagj~nAninA.n mArgaprasiddhayartha.n pratipAdit iti.. 126–127..
-----------------------------------------------------------------------------
kAraN, sashabda honeke kAraN tathA sa.nsthAn–sa.nghAtAdi paryAyo.nrUpase pariNat honeke kAraN indriyagrahaNayogya hai, vah pudgaladravya haie; aur [2] jo sparsha–ras–gandha–varNaguN rahit honeke kAraN, ashabda honeke kAraN, anirdiShTasa.nsthAn honeke kAraN tathA 2avyaktatvAdi paryAyo.nrUpase pariNat honeke kAraN indriyagrahaNayogya nahI.n hai, vah, chetanAguNamayapaneke kAraN rUpI tathA arUpI ajIvo.nse 3vishiShTa [bhinna] aisA jIvadravya hai.
is prakAr yahA.N jIv aur ajIvakA vAstavik bhed samyagj~nAnIyo.nke mArgakI prasiddhike hetu pratipAdit kiyA gayA.
hai aur apaneko sharIrAdirUp mAnate hai.n. unhe.n jIvadravya tathA ajIvadravyakA yathArtha bhed darshAkar muktikA mArga prApta karAneke hetu yahA.N ja.D.h.h pudgaladravyake aur chetan jIvadravyake vItarAgasarvaj~nakathit lakShaN kahe gae. jo jIv un lakShaNo.nko jAnakar, apaneko ek svataHsiddha svata.ntra dravyarUpase pahichAnakar, bhedavij~nAnI anubhavI hotA hai, vah nijAtmadravyame.n lIn hokar mokShamArgako sAdhakar shAshvat nirAkul sukhakA bhoktA hotA hai.] 126–127..
is prakAr ajIvapadArthakA vyAkhyAn samApta huA. -------------------------------------------------------------------------- 1. sharIrI = dehI; sharIravAlA [arthAt AtmA]. 2. avyaktatvAdi = avyaktatva Adi; aprakaTatva Adie. 3. vishiShTa = bhinna; vilakShaN; khAs prakArakA.
Page 188 of 264
PDF/HTML Page 217 of 293
single page version
188
uktau mUlapadArthau. ath sa.nyogapariNAmanirvR^ittetarasaptapadArthAnAmupoddhAtArtha.n jIvapudgal– karmachakramanuvarNyate–
pariNAmAdo kamma.n kammAdo hodi gadisu gadI.. 128..
pariNAmAtkarma karmaNo bhavati gatiShu gatiH.. 128..
gatimadhigatasya deho dehAdindriyANi jAya.nte.
taistu viShayagrahaNa.n tato rAgo vA dveSho vA.. 129..
jAyate jIvasyaiva.n bhAvaH sa.nsArachakravAle.
iti jinavarairbhaNito.anAdinidhanaH sanidhano vA.. 130..
-----------------------------------------------------------------------------
do mUlapadArtha kahe gae ab [unake] sa.nyogapariNAmase niShpanna honevAle anya sAt padArtho.nke upodghAtake hetu jIvakarma aur pudgalakarmake chakrakA varNan kiyA jAtA hai. --------------------------------------------------------------------------
gatiprAptane tan thAy, tanathI i.ndriyo vaLI thAy Che,
enAthI viShay grahAy, rAgadveSh tethI thAy Che. 129.
e rIt bhAv anAdinidhan anAdisA.nt thayA kare
sa.nsArachakra viShe jIvone–em jinadevo kahe. 130.
Page 189 of 264
PDF/HTML Page 218 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
ih hi sa.nsAriNo jIvAdanAdiba.ndhanopAdhivashen snigdhaH pariNAmo bhavati. pariNAmAtpunaH pudgalapariNAmAtmaka.n karma. karmaNo nArakAdigatiShu gatiH. gatyadhigamanA–ddehaH. dehAdindriyANi. indriyebhyo viShayagrahaNam. viShayagrahaNAdrAgadveShau. rAgadveShAbhyA.n punaH snigdhaH pariNAmaH. pariNAmAtpunaH pudgalapariNAmAtmaka.n karma. karmaNaH punarnArakAdigatiShu gatiH. gatyadhigamanAtpunardehaH. dehAtpunarindriyANi. indriyebhyaH punarviShayagrahaNam. viShayagrahaNAtpunA rAgadveShau. rAgadveShAbhyA.n punarapi snigdhaH pariNAmaH. evamidamanyonyakAryakAraNabhUtajIvapudgal–pariNAmAtmaka.n karmajAla.n sa.nsArachakre jIvasyAnAdyanidhana.n anAdisanidhana.n vA chakravatparivartate. tadatra pudgalapariNAmanimitto jIvapariNAmo jIvapariNAmanimittaH pudgalapariNAmashcha vakShyamAN–padArthabIjatven sa.npradhAraNIy iti.. 128–130.. -----------------------------------------------------------------------------
pariNAmaH bhavati] usase pariNAm hotA hai [arthAt use snigdha pariNAm hotA hai], [pariNAmAt karma] pariNAmase karma aur [karmaNaH] karmase [gatiShu gatiH bhavati] gatiyo.nme.n gaman hotA hai.
[gatim adhigatasya dehaH] gatiprAptako deh hotI hai, [dehAt indriyANi jAya.nte] dehathI indriyA.N hotI hai, [taiH tu viShayagrahaNa.n] indriyo.nse viShayagrahaN aur [tataH rAgaH vA dveShaH vA] viShayagrahaNase rAg athavA dveSh hotA hai.
[eva.n bhAvaH] aise bhAv, [sa.nsArachakravAle] sa.nsArachakrame.n [jIvasya] jIvako [anAdinidhanaH sanidhanaH vA] anAdi–ananta athavA anAdi–sAnta [jAyate] hote rahate hai.n–[iti jinavaraiH bhaNitaH] aisA jinavaro.nne kahA hai.
pariNAmase pudgalapariNAmAtmak karma, karmase narakAdi gatiyo.nme.n gaman, gatikI prAptise deh, dehase indriyA.N, indriyo.nse viShayagrahaN, viShayagrahaNase rAgadveSh, rAgadveShase phir snigdha pariNAm, pariNAmase phir pudgalapariNAmAtmak karma, karmase phir narakAdi gatiyo.nme.n gaman, gatikI prAptise phir deh, dehase phir indriyA.N, indriyo.nse phir viShayagrahaN, viShayagrahaNase phir rAgadveSh, rAgadveShase phir punaH snigdha pariNAma. is prakAr yah anyonya 1kAryakAraNabhUt jIvapariNAmAtmak aur pudgalapariNAmAtmak karmajAl sa.nsArachakrame.n jIvako anAdi–anantarUpase athavA anAdi–sAntarUpase chakrakI bhA.Nti punaH– punaH hote rahate hai.n. -------------------------------------------------------------------------- 1. kArya arthAt naimittik, aur kAraN arthAt nimitta. [jIvapariNAmAtmak karma aur pudgalapariNAmAtmak karma
jIvako anAdi–sAnta hote hai.n.]
Page 190 of 264
PDF/HTML Page 219 of 293
single page version
190
is prakAr yahA.N [aisA kahA ki], pudgalapariNAm jinakA nimitta hai aise jIvapariNAm aur jIvapariNAm jinakA nimitta hai aise pudgalapariNAm ab Age kahe jAnevAle [puNyAdi sAt] padArtho.nke bIjarUp avadhAranA.
bhAvArthaH– jIv aur pudgalako paraspar nimitta–naimittikarUpase pariNAm hotA hai. us pariNAmake kAraN puNyAdi padArtha utpanna hote hai.n, jinakA varNan agalI gAthAo.nme.n kiyA jAegA.
prashnaH– puNyAdi sAt padArtho.nkA prayojan jIv aur ajIv in do se hI pUrA ho jAtA hai, kyo.nki ve jIv aur ajIvakI hI paryAye.n hai.n. to phir ve sAt padArtha kisalie kahe jA rahe hai.n?
uttaraH– bhavyo.nko hey tattva aur upAdey tattva [arthAt hey aur upAdey tattvo.nkA svarUp tathA unake kAraN] darshAneke hetu unakA kathan hai. duHkh vah hey tattva hai, unakA kAraN sa.nsAr hai, sa.nsArakA kAraN Asrav aur bandha do hai.n [athavA vistArapUrvak kahe to puNya, pAp, Asrav aur bandha chAr hai.n] aur unakA kAraN mithyAdarshan–j~nAn–chAritra hai. sukh vah upAdey tattva hai, usakA kAraN mokSha hai, mokShakA kAraN sa.nvar aur nirjarA hai aur unakA kAraN samyagdarshan–j~nAn–chAritra hai. yah prayojanabhUt bAt bhavya jIvo.nko pragaTarUpase darshAneke hetu puNyAdi 1sAt padArtho.nkA kathan hai.. 128– 130.. -------------------------------------------------------------------------- 1. aj~nAnI aur j~nAnI jIv puNyAdi sAt padArtho.nmese.n kin–kin padArtho.nke kartA hai.n tatsambandhI AchAryavar shrI
dvArA, bhaviShyakAlame.n pApakA anubandha karanevAle puNyapadArthakA bhI kartA hotA hai. jo j~nAnI jIv hai vah,
nirvikAr–AtmatattvaviShayak ruchi, tadviShayak j~napti aur tadviShayak nishchal anubhUtirUp abhedaratnatrayapariNAm
dvArA, sa.nvar–nirjarA–mokShapadArtho.nkA kartA hotA hai; aur jIv jab pUrvokta nishchayaratnatrayame.n sthir nahI.n rah
sakatA tab nirdoShaparamAtmasvarUp arha.nt–siddho.nkI tathA unakA [nirdoSh paramAtmAkA] ArAdhan karanevAle
AchArya–upAdhyAy–sAdhuo.nkI nirbhar asAdhAraN bhaktirUp aisA jo sa.nsAravichChedake kAraNabhUt, paramparAse
muktikAraNabhUt, tIrtha.nkaraprakR^iti Adi puNyakA anubandha karanevAlA vishiShTa puNya use anIhitavR^ittise nidAnarahit
pariNAmase karatA hai. is prakAr aj~nAnI jIv pApAdi chAr padArtho.nkA kartA hai aur j~nAnI sa.nvarAdi tIn
padArtho.nkA kartA haie.
Page 191 of 264
PDF/HTML Page 220 of 293
single page version
kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
ath puNyapApapadArthavyAkhyAnam.
vidyate tasya shubho vA ashubho vA bhavati pariNAmaH.. 131..
-----------------------------------------------------------------------------
ab puNya–pApapadArthakA vyakhyAn hai.
athavA [chittaprasAdaH] chittaprasannatA [vidyate] hai, [tasya] usee [shubhaH vA ashubhaH vA] shubh athavA ashubh [pariNAmaH] pariNAm [bhavati] hai. -------------------------------------------------------------------------
samyagdarshanaj~nAnachAritra hI sa.nsAravichChedake kAraNabhUt hai.n, parantu jab vah samyagdarshan–j~nAn–chAritra apUrNadashAme.n hotA hai tab usake sAth anichChitavR^ittise vartate hue vishiShTa puNyame.n sa.nsAravichChedake kAraNapanekA Arop kiyA jAtA hai. vah Arop bhI vAstavik kAraNake–samyagdarshanAdike –astitvame.n hI ho sakatA hai.]
te jIvane shubh vA ashubh pariNAmano sadbhAv Che. 131.