Panchastikay Sangrah-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 132-134,136-146 ; Aasrav padarth ka vyakhyan; Sanvar padarth ka vyakhyan; Nirjara padarth ka vyakhyan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 15

 

Page 192 of 264
PDF/HTML Page 221 of 293
single page version

192
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
puNyapApayogyabhAvasvabhAvAkhyApanametat.
ih hi darshanamohanIyavipAkakaluShapariNAmatA mohaH. vichitrachAritramohanIyavipAkapratyaye
prItyaprItI rAgadveShau. tasyaiv ma.ndodaye vishuddhapariNAmatA chittaprasAdapariNAmaH. evamime yasya bhAve
bhavanti, tasyAvashya.n bhavati shubho.ashubho vA pariNAmaH. tatra yatra prashastarAgashchittaprasAdashcha tatra shubhaH
pariNAmaH, yatra tu mohadveShAvaprashastarAgashcha tatrA.ashubh iti.. 131..
suhapariNAmo puNNa.n asuho pAva.n ti havadi jIvassa.
doNha.n poggalametto bhAvo kammattaNa.n
patto.. 132..
shubhapariNAmaH puNyamashubhaH pApamiti bhavati jIvasya.
dvayoH pudgalamAtro bhAvaH karmatva.n prAptaH.. 132..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, puNya–pApake yogya bhAvake svabhAvakA [–svarUpakA] kathan hai.
yahA.N, darshanamohanIyake vipAkase jo kaluShit pariNAm vah moh hai; vichitra [–anek prakArake]
chAritramohanIyakA vipAk jisakA Ashray [–nimitta] hai aisI prIti–aprIti vah rAg–dveSh hai; usIke
[chAritramohanIyake hI] ma.nd udayase honevAle jo vishuddha pariNAm vah
1chittaprasAdapariNAm [–manakI
prasannatArUp pariNAm] hai. is prakAr yah [moh, rAg, dveSh athavA chittaprasAd] jisake bhAvame.n hai,
use avashya shubh athavA ashubh pariNAm hai. usame.n, jahA.N prashasta rAg tathA chittaprasAd hai vahA.N shubh
pariNAm hai aur jahA.N moh, dveSh tathA aprashasta rAg hai vahA.N ashubh pariNAm hai.. 131..
gAthA 132
anvayArthaH– [jIvasya] jIvake [shubhapariNAmaH] shubh pariNAm [puNyam] puNya hai.n aur [ashubhaH]
ashubh pariNAm [pApam iti bhavati] pAp hai.n; [dvayoH] un dono.nke dvArA [pudgalamAtraH bhAvaH]
pudgalamAtra bhAv [karmatva.n prAptaH] karmapaneko prApta hote hai.n [arthAt jIvake puNya–pApabhAvake nimittase
sAtA–asAtAvedanIyAdi pudgalamAtra pariNAm vyavahArase jIvakA karma kahe jAte hai.n].
--------------------------------------------------------------------------
1. prasAd = prasannatA; vishuddhatA; ujjvalatA.
shubh bhAv jIvanA puNya Che ne ashubh bhAvo pAp Che;
tenA nimitte paudgalik pariNAm karmapaNu.n lahe. 132.

Page 193 of 264
PDF/HTML Page 222 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
193
puNyapApasvarUpAkhyAnametat.
jIvasya kartuH nishchayakarmatAmApannaH shubhapariNAmo dravyapuNyasya nimittamAtratven kAraNI–
bhUtatvAttadAsravakShaNAdUrdhva.n bhavati bhAvapuNyam. eva.n jIvasya karturnishchayakarmatAmApanno.ashubhapariNAmo
dravyapApasya nimittamAtratven kAraNIbhUtatvAttadAsravakShaNAdUrdhva.n bhAvapApam. pudgalasya
karturnishchayakarmatAmApanno vishiShTaprakR^ititvapariNAmo jIvashubhapariNAmanimitto dravyapuNyam. pudgalasya
karturnishchayakarmatAmApanno vishiShTaprakR^ititvapariNAmo jIvAshubhapariNAmanimitto dravyapApam. eva.n
vyavahAranishchayAbhyAmAtmano mUrtamamUrta~ncha karma praj~nApitamiti.. 132..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, puNya–pApake svarUpakA kathan hai.
jIvarUp kartAke 1nishchayakarmabhUt shubhapariNAm dravyapuNyako nimittamAtrarUpase kAraNabhUt hai isaliye
‘dravyapuNyAsrav’ke prasa.ngakA anusaraN karake [–anulakSha karake] ve shubhapariNAm ‘bhAvapuNya’ hai.n.
[sAtAvedanIyAdi dravyapuNyAsravakA jo prasa.ng banatA hai usame.n jIvake shubhapariNAm nimittakAraN hai.n
isaliye ‘dravyapuNyAsrav’ prasa.ngake pIChe–pIChe usake nimittabhUt shubhapariNAmako bhI ‘bhAvapuNya’ aisA
nAm hai.] is prakAr jIvarUp kartAke nishchayakarmabhUt ashubhapariNAm dravyapApako nimittamAtrarUpase
kAraNabhUt hai.n isaliye ‘dravyapApAsrav’ke prasa.ngakA anusaraN karake [–anulakSha karake] ve
ashubhapariNAm ‘bhAvapAp’ hai.n.
pudgalarUp kartAke 2nishchayakarmabhUt vishiShTaprakR^itirUp pariNAm [–sAtAvedanIyAdi khAs
prakR^itirUp pariNAm]–ki jiname.n jIvake shubhapariNAm nimitta hai.n ve–dravyapuNya hai.n. pudgalarUp kartAke
nishchayakarmabhUt vishiShTaprakR^itirUp pariNAm [–asAtAvedanIyAdi khAs prakR^itirUp pariNAm] – ki
jiname.n jIvake ashubhapariNAm nimitta hai.n ve–dravyapAp hai.n.
is prakAr vyavahAr tathA nishchay dvArA AtmAko mUrta tathA amUrta karma darshAyA gayA.
--------------------------------------------------------------------------
1. jIv kartA hai aur shubhapariNAm usakA [ashuddhanishchayanayase] nishchayakarma hai.

2. pudgal kartA hai aur vishiShTaprakR^itirUp pariNAm usakA nishchayakarma hai [arthAt nishchayase pudgal kartA haie aur
sAtAvedanIyAdi vishiShTa prakR^itirUp pariNAm usakA karma hai].

Page 194 of 264
PDF/HTML Page 223 of 293
single page version

194
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jamhA kammassa phala.n visaya.n phAsehi.n bhu.njade Niyada.n.
jIveN suha.n dukkha.n tamhA kammANi muttANi.. 133...hrabadya
yasmAtkarmaNaH phala.n viShayaH sparshairbhujyate niyatam.
jIven sukha.n duHkha.n tasmAtkarmANi mUrtAni.. 133..
mUrtakarmasamarthanametat.
yato hi karmaNA.n phalabhUtaH sukhaduHkhahetuviShayo mUrto mUrtairindriyairjIven niyata.n bhujyate, tataH
karmaNA.n mUrtatvamanumIyate. tathA hi–mUrta.n karma, mUrtasa.nba.ndhenAnubhUyamAnamUrtaphalatvAdAkhu–viShavaditi..
133..
-----------------------------------------------------------------------------
bhAvArthaH– nishchayase jIvake amUrta shubhAshubhapariNAmarUp bhAvapuNyapAp jIvakA karma hai.
shubhAshubhapariNAm dravyapuNyapApakA nimittakAraN honake kAraN mUrta aise ve pudgalapariNAmarUp [sAtA–
asAtAvedanIyAdi] dravyapuNyapAp vyavahArase jIvakA karma kahe jAte hai.n.. 132..
gAthA 133
anvayArthaH– [yasmAt] kyo.nki [karmaNaH phala.n] karmakA phal [viShayaH] jo [mUrta] viShay ve
[niyatam] niyamase [sparshaiH] [mUrta aisI] sparshanAdi–indriyo.n dvArA [jIven] jIvase [sukha.n duHkha.n]
sukharUpase athavA duHkharUpase [bhujyate] bhoge jAte hai.n, [tasmAt] isaliye [karmANi] karma [mUrtAni]
mUrta hai.n.
TIkAH– yah, mUrta karmakA samarthan hai.
karmakA phal jo sukh–duHkhake hetubhUt mUrta viShay ve niyamase mUrta indriyo.n.n dvArA jIvase bhoge
jAte hai.n, isaliye karmake mUrtapanekA anumAn ho sakatA hai. vah is prakAraH– jis prakAr mUShakaviSh
mUrta hai usI prakAr karma mUrta hai, kyo.nki [mUShakaviShake phalakI bhA.Nti] mUrtake sambandha dvArA anubhavame.n
AnevAlA aisA mUrta usakA phal hai. [chUheke viShakA phal
(–sharIrame.n sUjan AnA, bukhAr AnA
Adi) mUrta haie aur mUrta sharIrake sambandha dvArA anubhavame.n AtA hai–bhogA jAtA hai, isaliye anumAn
ho
--------------------------------------------------------------------------
Che karmanu.n phaL viShay, tene niyamathI akSho vaDe
jIv bhogave duHkhe–sukhe, tethI karam te mUrta Che. 133.

Page 195 of 264
PDF/HTML Page 224 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
195
mutto phAsadi mutta.n mutto mutteN ba.ndhamaNuhavadi.
jIvo muttivirahido gAhadi te tehi.n uggahadi.. 134..
mUrtaH spR^ishati mUrta.n.n mUrto mUrten ba.ndhamanubhavati.
jIvo mUrtivirahito gAhati tAni tairavagAhyate.. 134..
mUrtakarmaNoramUrtajIvamUrtakarmaNoshcha ba.ndhaprakArasUchaneyam.
ih hi sa.nsAriNi jIve.anAdisa.ntAnen pravR^ittamAste mUrtakarma. tatsparshAdimattvAdAgAmi
mUrtakarma spR^ishati, tatastanmUrta.n ten sah snehaguNavashAdba.ndhamanubhavati. eSh mUrtayoH karmaNorba.ndh–prakAraH.
ath nishchayanayenAmUrto jIvo.anAdimUrtakarmanimittarAgAdipariNAmasnigdhaH san vishiShTatayA mUrtAni

-----------------------------------------------------------------------------
sakatA hai ki chUhekA viShakA mUrta hai; usI prakAr karmakA phal (–viShay) mUrta hai aur mUrta indriyo.nke
sambandha dvArA anubhavame.n AtA hai–bhogA jAtA hai, isaliye anumAn ho sakatA hai ki karma mUrta hai.]
133..
gAthA 134
anvayArthaH– [mUrtaH mUrta.n spR^ishati] mUrta mUrtako sparsha karatA hai, [mUrtaH mUrten] mUrta mUrtake sAth
[ba.ndham anubhavati] bandhako prApta hotA hai; [mUrtivirahitaH jIvaH] mUrtatvarahit jIv [tAni gAhati]
mUrtakarmo.nko avagAhatA hai aur [taiH avagAhyate] mUrtakarma jIvako avagAhate hai.n [arthAt dono.n
ekadUsareme.n avagAh prApta karate hai.n].
TIkAH– yah, mUrtakarmakA mUrtakarmake sAth jo bandhaprakAr tathA amUrta jIvakA mUrtakarmake sAth jo
bandhaprakAr usakI sUchanA hai.
yahA.N [is lokame.n], sa.nsArI jIvame.n anAdi sa.ntatise [–pravAhase] pravartatA huA mUrtakarma
vidyamAn hai. vah, sparshAdivAlA honeke kAraN, AgAmI mUrtakarmako sparsha karatA hai; isaliye mUrta aisA
vah vah usake sAth, snigdhatvaguNake vash [–apane snigdharUkShatvaparyAyake kAraN], bandhako prApta
hotA hai. yah, mUrtakarmakA mUrtakarmake sAth bandhaprakAr hai.
--------------------------------------------------------------------------
mUrat mUrat sparshe ane mUrat mUrat ba.ndhan lahe;
AtmA amUrat ne karam anyonya avagAhan lahe. 134.

Page 196 of 264
PDF/HTML Page 225 of 293
single page version

196
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
karmANyavagAhate, tatpariNAmanimittalabdhAtmapariNAmaiH mUrtakarmabhirapi vishiShTatayA.avagAhyate cha.
aya.n tvanyonyAvagAhAtmako jIvamUrtakarmaNorba.ndhaprakAraH. evamamUrtasyApi jIvasya mUrten puNyapApakarmaNA
katha~nchidbandho na virudhyate.. 134..
–iti puNyapApapadArthavyAkhyAnam.
ath AsravapadArthavyAkhyAnam.
rAgo jassa pasattho aNuka.npAsa.nsido ya pariNAmo.
chittamhi Natthi kalusa.n puNNa.n jIvassa Asavadi.. 135..
rAgo yasya prashasto.anukampAsa.nshritashcha pariNAmaH.
chitte nAsti kAluShya.n puNya.n jIvasyAsravati.. 135..
-----------------------------------------------------------------------------
punashcha [amUrta jIvakA mUrtakarmo.nke sAth bandhaprakAr is prakAr hai ki], nishchayanayase jo amUrta
hai aisA jIv, anAdi mUrtakarma jisakA nimitta hai aise rAgAdipariNAm dvArA snigdha vartatA huA,
mUrtakarmo.nko vishiShTarUpase avagAhatA hai [arthAt ek–dUsareko pariNAmame.n nimittamAtra ho.n aise
sambandhavisheSh sahit mUrtakarmo.nke kShetrame.n vyApta hotA hai] aur us rAgAdipariNAmake nimittase jo
apane [j~nAnAvaraNAdi] pariNAmako prApta hote hai.n aise mUrtakarma bhI jIvako vishiShTarUpase avagAhate hai.n
[arthAt jIvake pradesho.nke sAth vishiShTatApUrvak ekakShetrAvagAhako prApta hote hai.n]. yah, jIv aur
mUrtakarmakA anyonya–avagAhasvarUp bandhaprakAr hai. is prakAr
amUrta aise jIvakA bhI mUrta
puNyapApakarmake sAth katha.nchit [–kisI prakAr] bandha virodhako prApta nahI.n hotA.. 134..
is prakAr puNya–pApapadArthakA vyAkhyAn samApta huA.
ab AsravapadArthakA vyAkhyAn hai.
gAthA 135
anvayArthaH– [yasya] jis jIvako [prashastaH rAgaH] prashasta rAg hai, [anukampAsa.nshritaH
pariNAmaH] anukampAyukta pariNAm haie [cha] aur [chitte kAluShya.n na asti] chittame.n kaluShatAkA abhAv
hai, [jIvasya] us jIvako [puNyam Asravati] puNya Asravit hotA hai.
--------------------------------------------------------------------------
Che rAgabhAv prashasta, anuka.npAsahit pariNAm Che,
manamA.n nahI.n kAluShya Che, tyA.n puNya–Asrav hoy Che. 135.

Page 197 of 264
PDF/HTML Page 226 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
197
puNyAsravasvarUpAkhyAnametat.
prashastarAgo.anukampApariNatiH chittasyAkaluShatva~ncheti trayaH shubhA bhAvAH dravyapuNyAsravasya
nimittamAtratven kAraNabhutatvAttadAsravakShaNAdUrdhva.n bhAvapuNyAsravaH. tannimittaH shubhakarmapariNAmo
yogadvAreN pravishatA.n pudgalAnA.n dravyapuNyAsrav iti.. 135..
araha.ntasiddhasAhusu bhattI dhammammi jA ya khalu cheTThA.
aNugamaNa.n pi gurUNa.n pasattharAgo tti
vuchcha.nti.. 136..
arhatsiddhasAdhuShu bhaktirdharme yA cha khalu cheShTA.
anugamanamapi gurUNA.n prashastarAg iti bruvanti.. 136..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, puNyAsravake svarUpakA kathan hai.
prashasta rAg, anukampApariNati aur chittakI akaluShatA–yah tIn shubh bhAv dravyapuNyAsravako
nimittamAtrarUpase kAraNabhUt hai.n isaliye ‘dravyapuNyAsrav’ ke prasa.ngakA 1anusaraN karake [–anulakSha
karake] ve shubh bhAv bhAvapuNyAsrav hai.n aur ve [shubh bhAv] jisakA nimitta hai.n aise jo yogadvArA
praviShTa honevAle pudgalo.nke shubhakarmapariNAm [–shubhakarmarUp pariNAm] ve dravyapuNyAsrav hai.n.. 135..
gAthA 136
anvayArthaH– [arhatsiddhasAdhuShu bhaktiH] arhanta–siddha–sAdhuo.nke prati bhakti, [dharma yA cha khalu
cheShTA] dharmame.n yathArthatayA cheShTA [anugamanam api gurUNAm] aur guruo.nkA anugaman, [prashastarAgaH
iti bruvanti] vah ‘prashasta rAg’ kahalAtA hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. sAtAvedanIyAdi pudgalapariNAmarUp dravyapuNyAsravakA jo prasa~N.hga banatA hai usame.n jIvake prashasta rAgAdi shubh bhAv
nimittakAraN hai.n isaliyee ‘dravyapuNyAsrav’ prasa~N.hgake pIChe–pIChe usake nimittabhUt shubh bhAvo.nko bhI
‘bhAvapuNyAsrav’ aisA nAm hai.
arhat–sAdhu–siddha pratye bhakti, cheShTA dharmamA.n,
guruo taNu.n anugaman–e pariNAm rAg prashastanA. 136.

Page 198 of 264
PDF/HTML Page 227 of 293
single page version

198
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
prashastarAgasvarUpAkhyAnametat.
arhatsiddhasAdhuShu bhaktiH, dharme vyavahArachAritrAnuShThAne vAsanApradhAnA cheShTA,
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, prashasta rAgake svarUpakA kathan hai.
1arhanta–siddha–sAdhuo.nke prati bhakti, dharmame.n–vyavahArachAritrake 2anuShThAname.n– 3bhAvanApradhAn cheShTA
aur guruo.nkA–AchAryAdikA–rasikabhAvase 4anugaman, yah ‘prashasta rAg’ hai kyo.nki usakA viShay
prashasta hai.
--------------------------------------------------------------------------
1. arhanta–siddha–sAdhuo.nme.n arhanta, siddha, AchArya, upAdhyAy aur sAdhu pA.Ncho.nkA samAvesh ho jAtA hai kyo.nki
‘sAdhuo.n’me.n AchArya, upAdhyAy aur sAdhu tInakA samAvesh hotA hai.
[nirdoSh paramAtmAse pratipakShabhUt aise Arta–raudradhyAno.n dvArA upArjit jo j~nAnAvaraNAdi prakR^itiyA.N unakA,
rAgAdivikalparahit dharma–shukladhyAno.n dvArA vinAsh karake, jo kShudhAdi aThArah doSh rahit aur kevalaj~nAnAdi
ananta chatuShTay sahit hue, ve arhanta kahalAte hai.n.
laukik a.njanasiddha Adise vilakShaN aise jo j~nAnAvaraNAdi–aShTakarmake abhAvase samyaktvAdi–aShTaguNAtmak
hai.n aur lokAgrame.n basate hai.n, ve siddha hai.n.
vishuddha j~nAnadarshan jisakA svabhAv hai aise AtmatattvakI nishchayaruchi, vaisI hI j~napti, vaisI hI nishchal–
anubhUti, paradravyakI ichChAke parihArapUrvak usI Atmadravyame.n pratapan arthAt tapashcharaN aur svashaktiko gope
binA vaisA hI anuShThAn–aise nishchayapa.nchAchArako tathA usake sAdhak vyavahArapa.nchAchArako–ki jisakI vidhi
AchArAdishAstro.nme.n kahI hai usee–arthAt ubhay AchArako jo svaya.n Acharate hai aur dUsaro.nko usakA AcharaN
karAte hai.n, ve AchArya hai.n.
pA.Nch astikAyo.nme.n jIvAstikAyako, Chah dravyo.nme.n shuddhajIvadravyako, sAt tattvome.n shuddhajIvatattvako aur nav
padArtho.nme.n shuddhajIvapadAthakoe jo nishchayanayase upAdey kahate hai.n tathA bhedAbhedaratnatrayasvarUp mokShamArgakI prarUpaNA
karate hai.n aur svaya.n bhAte [–anubhav karate ] hai.n, ve upAdhyAy hai.n.
nishchay–chaturvidh–ArAdhanA dvArA jo shuddha AtmasvarUpakI sAdhanA karate hai.n, ve sAdhu hai.n.]
2. anuShThAn = AcharaN; AcharanA; amalame.n lAnA.

3. bhAvanApradhAn cheShTA = bhAvapradhAn pravR^itti; shubhabhAvapradhAn vyApAra.

4. anugaman = anusaraN; Aj~nA.nkitapanA; anukUl vartana. [guruo.nke prati rasikabhAvase
(ullAsase, utsAhase)
Aj~nA.nkit vartanA vah prashasta rAg hai.]

Page 199 of 264
PDF/HTML Page 228 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
199
gurUNAmAchAryAdInA.n rasikatvenAnugamanam–eShaH prashasto rAgaH prashastaviShayatvAt. aya.n hi
sthUlalakShyatayA kevalabhaktipradhAnasyAj~nAnino bhavati. uparitanabhUmikAyAmalabdhAspadasyAsthAn–
rAganiShedhArtha.n tIvrarAgajvaravinodArtha.n vA kadAchijj~nAnino.api bhavatIti.. 136..
tisida.n va bhukkhida.n vA duhida.n daTThUN jo du duhidamaNo.
paDivajjadi ta.n kivayA tassesA hodi
aNuka.npA.. 137..
tR^iShita.n bubhukShita.n vA duHkhita.n draShTavA yastu duHkhitamanAH.
pratipadyate ta.n kR^ipayA tasyaiShA bhavatyanukampA.. 137..
-----------------------------------------------------------------------------
yah [prashasta rAg] vAstavame.n, jo 1sthUl–lakShyavAlA honese keval bhaktipradhAn hai aise
aj~nAnIko hotA hai; uchcha bhUmikAme.n [–uparake guNasthAno.nme.n] sthiti prApta na kI ho tab, 2asthAnakA
rAg rokaneke hetu athavA tIvra rAgajvar haThAneke hetu, kadAchit j~nAnIko bhI hotA hai.. 136..
gAthA 137
anvayArthaH– [tR^iShita.n] tR^iShAtur, [bubhukShita.n] kShudhAtur [vA] athavA [duHkhita.n] duHkhIko [draShTavA]
dekhakar [yaH tu] jo jIv [duHkhitamanAH] maname.n duHkh pAtA huA [ta.n kR^ipayA pratipadyate] usake prati
karuNAse vartatA hai, [tasya eShA anukampA bhavati] usakA vah bhAv anukampA hai.
TIkAH– yah, anukampAke svarUpakA kathan hai.
kisI tR^iShAdiduHkhase pI.Dit prANIko dekhakar karuNAke kAraN usakA pratikAr [–upAy]
karane kI ichChAse chittame.n AkulatA honA vah aj~nAnIkI anukampA hai. j~nAnIkI anukampA to, nIchalI
bhUmikAme.n viharate hue [–svaya.n nIchale guNasthAno.nme.n vartatA ho tab], janmArNavame.n nimagna jagatake
-------------------------------------------------------------------------
1. aj~nAnIkA lakShya [–dhyey] sthUl hotA hai isaliye use keval bhaktikI hI pradhAnatA hotI hai.

2. asthAnakA = ayogya sthAnakA, ayogya viShayakI orakA ; ayogya padArtho.nkA avalamban lene vAlA.

duHkhit, tR^iShit vA kShudhit dekhI duHkh pAmI man viShe
karuNAthI varte jeh, anuka.npA sahit te jIv Che. 137.

Page 200 of 264
PDF/HTML Page 229 of 293
single page version

200
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
anukampAsvarUpAkhyAnametat.
ka~nchidudanyAdiduHkhaplutamavalokya karuNayA tatpratichikIrShAkulitachittatvamaj~nAnino.anu–kampA.
j~nAninastvadhastanabhUmikAsu viharamANasya janmArNavanimagnajagadavalokanAnmanAgmanaHkhed iti.. 137..
kodho va jadA mANo mAyA lobho va chittamAsejja.
jIvassa kuNadi khoha.n kaluso tti ya ta.n budhA
be.nti.. 138..
krodho vA yadA mAno mAyA lobho vA chittamAsAdya.
jIvasya karoti kShobha.n kAluShyamiti cha ta.n budhA bruvanti.. 138..
chittakaluShatvasvarUpAkhyAnametat.
krodhamAnamAyAlobhAnA.n tIvrodaye chittasya kShobhaH kAluShyam. teShAmev ma.ndodaye tasya
prasAdo.akAluShyam. tat kAdAchitkavishiShTakaShAyakShayopashame satyaj~nAnino bhavati. kaShAyodayAnu–
vR^itterasamagravyAvartitopayogasyAvA.ntarabhUmikAsu kadAchit j~nAnino.api bhavatIti.. 138..
-----------------------------------------------------------------------------
avalokanase [arthAt sa.nsArasAgarame.n Dube hue jagatako dekhanese] maname.n ki.nchit khed honA vah hai..
137..
gAthA 138
anvayArthaH– [yadA] jab [krodhaH vA] krodh, [mAnaH] mAn, [mAyA] mAyA [vA] athavA
[lobhaH] lobh [chittam AsAdya] chittakA Ashray pAkar [jIvasya] jIvako [kShobha.n karoti] kShobh
karate haiai.n, tab [ta.n] use [budhAH] j~nAnI [kAluShyam iti cha bruvanti] ‘kaluShatA’ kahate hai.n.
TIkAH– yah, chittakI kaluShatAke svarUpakA kathan hai.
-------------------------------------------------------------------------
is gAthAkI AchAryavar shrI jayasenAchAryadevakR^it TIkAme.n is prakAr vivaraN haiH– tIvra tR^iShA, tIvra kShudhA, tIvra
rog Adise pI.Dit prANIko dekhakar aj~nAnI jIv ‘kisI bhI prakArase mai.n isakA pratikAr karU.N’ is prakAr
vyAkul hokar anukampA karatA hai; j~nAnI to svAtmabhAvanAko prApta na karatA huA [arthAt nijAtmAke
anubhavakI upalabdhi na hotI ho tab], sa.nkleshake parityAg dvArA [–ashubh bhAvako Cho.Dkar] yathAsambhav
pratikAr karatA hai tathA use duHkhI dekhakar visheSh sa.nveg aur vairAgyakI bhAvanA karatA hai.
mad–krodh athavA lobh–mAyA chitta–Ashray pAmIne
jIvane kare je kShobh, tene kaluShatA j~nAnI kahe. 138.

Page 201 of 264
PDF/HTML Page 230 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
201
chariyA pamAdabahulA kAlussa.n loladA ya visaesu.
paraparidAvapavAdo pAvassa ya Asava.n
kuNadi.. 139..
charyA pramAdabahulA kAluShya.n lolatA cha viShayeShu.
paraparitApApavAdaH pApasya chAsrava.n karoti.. 139..
pApAsravasvarUpAkhyAnametat.
pramAdabahulacharyApariNatiH, kAluShyapariNatiH, viShayalaulyapariNatiH, paraparitApapariNatiH,
parApavAdapariNatishcheti pa~nchAshubhA bhAvA dravyapApAsravasya nimittamAtratven kAraNabhUtatvA–
ttadAsravakShaNAdUrdhva.n bhAvapApAsravaH. tannimitto.ashubhakarmapariNAmo yogadvAreN pravishatA.n pudgalAnA.n
dravyapApAsrav iti.. 139..
-----------------------------------------------------------------------------
krodh, mAn, mAyA aur lobhake tIvra udayase chittakA kShobh so kaluShatA hai. unhI.nke [–
krodhAdike hI] ma.nd udayase chittakI prasannatA so akaluShatA hai. vah akaluShatA, kadAchit kaShAyakA
vishiShTa [–khAs prakArakA] kShayopasham hone par, aj~nAnIko hotI hai; kaShAyake udayakA anusaraN
karanevAlI pariNatime.nse upayogako
1asamagrarUpase vimukh kiyA ho tab [arthAt kaShAyake udayakA
anusaraN karanevAle pariNamaname.nse upayogako pUrNa vimukh na kiyA ho tab], madhyam bhUmikAo.nme.n [–
madhyam guNasthAno.nme.n], kadAchit j~nAnIko bhI hotI hai.. 138..
gAthA 139
anvayArthaH– [pramAdabahulA charyA] bahu pramAdavAlI charyA, [kAluShya.n] kaluShatA, [viShayeShu cha
lolatA] viShayo.nke prati lolupatA, [paraparitApApavAdaH] parako paritAp karanA tathA parake apavAd
bolanA–vah [pApasya cha Asrava.n karoti] pApakA Asrav karatA hai.
TIkAH– yah, pApAsravake svarUpakA kathan hai.
bahu pramAdavAlI charyArUp pariNati [–ati pramAdase bhare hue AcharaNarUp pariNati], kaluShatArUp
pariNati, viShayalolupatArUp pariNati, paraparitAparUp pariNati [–parako duHkh denerUp pariNati] aur
parake apavAdarUp pariNati–yah pA.Nch ashubh bhAv dravyapApAsravako nimittamAtrarUpase
-------------------------------------------------------------------------
1. asamagrarUpase = apUrNarUpase; adhUrerUpase; a.nshataH.
charyA pramAdabharI, kaluShatA, lubdhatA viShayo viShe,
paritAp ne apavAd paranA, pAp–Asravane kare. 139.

Page 202 of 264
PDF/HTML Page 231 of 293
single page version

202
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
saNNAo ya tilessA i.ndiyavasadA ya aTTaruddANi.
NANa.n cha duppautta.n moho pAvappadA
ho.nti.. 140..
sa.nj~nAshcha trileshyA indriyavashatA chArtaraudre.
j~nAna.n cha duHprayukta.n mohaH pApapradA bhavanti.. 140..
pApAsravabhUtabhAvaprapa~nchAkhyAnametat.
tIvramohavipAkaprabhavA AhArabhayamaithunaparigrahasa.nj~nAH, tIvrakaShAyodayAnura.njitayogapravR^itti–rUpAH
kR^iShNanIlakApotaleshyAstisraH, rAgadveShodayaprakarShAdindriyAdhInatvam,
-----------------------------------------------------------------------------
kAraNabhUt hai.n isaliye ‘dravyapApAsrav’ ke prasa.ngakA 1anusaraN karake [–anulakSha karake] ve ashubh bhAv
bhAvapApAsrav hai.n aur ve [ashubh bhAv] jinakA nimitta hai.n aise jo yogadvArA praviShTa honevAle
pudgalo.nke ashubhakarmapariNAm [–ashubhakarmarUp pariNAm] ve dravyapApAsrav hai.n.. 139..
gAthA 140
anvayArthaH– [sa.nj~nAH cha] [chAro.n] sa.nj~nAe.N, [trileshyA] tIn leshyAe.N, [indriyavashatA cha]
indriyavashatA, [Artaraudre] Arta–raudradhyAn, [duHprayukta.n j~nAna.n] duHprayukta j~nAn [–duShTarUpase ashubh
kAryame.n lagA huA j~nAn] [cha] aur [mohaH] moh–[pApapradAH bhavanti] yah bhAv pApaprad hai.
TIkAH– yah, pApAsravabhUt bhAvo.nke vistArakA kathan hai.
tIvra mohake vipAkase utpanna honevAlI AhAr–bhay–maithun–parigrahasa.nj~nAe.N; tIvra kaShAyake
udayase 2anura.njit yogapravR^ittirUp kR^iShNa–nIl–kApot nAmakI tIn leshyAe.N;
-------------------------------------------------------------------------
1. asAtAvedanIyAdi pudgalapariNAmarUp dravyapApAsravakA jo prasa.ng banatA hai usame.n jIvake ashubh bhAv
nimittakAraN hai.n isaliyee ‘dravyapApAsrav’ prasa.ngake pIChe–pIChe unake nimittabhUt ashubh bhAvo.nko bhI
‘bhAvapApAsrav’ aisA nAm hai.
2. anura.njit = ra.ngI huI. [kaShAyake udayase anura.njit yogapravR^itti vah leshyA hai. vahA.N, kR^iShNAdi tIn leshyAe.N
tIvra kaShAyake udayase anura.njit yogapravR^ittirUp hai.]

sa.nj~nA, trileshyA, indrivashatA, Artaraudra dhyAn
be,
vaLI moh ne duryukta j~nAn pradAn pAp taNu.n kare. 140.

Page 203 of 264
PDF/HTML Page 232 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
203
rAgadveShodrekAtpriy–sa.nyogApriyaviyogavedanAmokShaNanidAnAkA.nkShaNarUpamArtam,
kaShAyakrUrAshayatvAddhi.nsA.asatyasteyaviShay–sa.nrakShaNAna.ndarUpa.n raudram, naiShkarmya.n tu shubhakarmaNashchAnyatra duShTatayA
prayukta.n j~nAnam, sAmAnyen darshan–chAritramohanIyodayopajanitAvivekarUpo mohaH, –eShaH
bhAvapApAsravaprapa~ncho dravyapApAsravaprapa~nchaprado bhavatIti.. 140..
–iti AsravapadArthavyAkhyAna.n samAptam.
ath sa.nvarapadArthavyAkhyAnam.
i.ndiyakasAyasaNNA NiggahidA jehi.n suTThu maggamhi.
jAvattAvattesi.n pihida.n
pAvAsavachChidda.n.. 141..
-----------------------------------------------------------------------------
rAgadveShake udayake 1prakarShake kAraN vartatA huA indriyAdhInapanA; rAgadveShake 2udrekake kAraN priyake
sa.nyogakI, apriyake viyogakI, vedanAse ChuTakArAkI tathA nidAnakI ichChArUp ArtadhyAnaH kaShAy dvArA
3krUr aise pariNAmake kAraN honevAlA hi.nsAnanda, asatyAnanda, steyAnanda eva.n viShayasa.nrakShaNAnandarUp
raudradhyAn; niShprayojan [–vyartha] shubh karmase anyatra [–ashubh kAryame.n] duShTarUpase lagA huA j~nAn;
aur sAmAnyarUpase darshanachAritra mohanIyake udayase utpanna avivekarUp moh;– yah, bhAvapApAsravakA
vistAr dravyapApAsravake vistArako pradAn karanevAlA hai [arthAt uparokta bhAvapApAsravarUp anekavidh
bhAv vaise–vaise anekavidh dravyapApAsravame.n nimittabhUt hai.n].. 140..
is prakAr AsravapadArthakA vyAkhyAn samApta huA.
ab, sa.nvarapadArthakA vyAkhyAn hai.
-------------------------------------------------------------------------
1. prakarSha = utkarSha; ugratA

2. udrek = bahulatA; adhikatA .
3. krUr = nirday; kaThor; ugra.

mArge rahI sa.nj~nA–kaShAyo–indrino nigrah kare,
pApAsaravanu.n Chidra tene teTalu.n rU.ndhAy Che. 141.

Page 204 of 264
PDF/HTML Page 233 of 293
single page version

204
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
indriyakaShAyasa.nj~nA nigR^ihItA yaiH suShThu mArge.
yAvattAvateShA.n pihita.n pApAsravaChidram.. 141..
anantaratvAtpApasyaiv sa.nvarAkhyAnametat.
mArgo hi sa.nvarastannimittamindriyANi kaShAyAH sa.nj~nAshcha yAvatA.nshen yAvanta.n vA kAla.n nigR^ihyante
tAvatA.nshen tAvanta.n vA kAla.n pApAsravadvAra.n pidhIyate. indriyakaShAyasa.nj~nAH bhAvapApAsravo
dravyapApAsravahetuH pUrvamuktaH. ih tannirodho bhAvapApasa.nvaro dravyapApasa.nvaraheturavadhAraNIy iti..141..
jassa Na vijjadi rAgo doso moho va savvadavvesu.
NAsavadi
suha.n asuha.n samasuhadukkhassa bhikkhussa.. 142..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 141
anvayArthaH– [yaiH] jo [suShThu mArge] bhalI bhA.Nti mArgame.n rahakar [indriyakaShAyasa.nj~nAH] indriyA.N,
kaShAyo.n aur sa.nj~nAo.nkA [yAvat nigR^ihItAH] jitanA nigrah karate hai.n, [tAvat] utanA
[pApAsravaChidram] pApAsravakA Chidra [teShAm] unako [pihitam] bandha hotA hai.
TIkAH– pApake anantar honesee, pApake hI sa.nvarakA yah kathan hai [arthAt pApake kathanake
pashchAt turanta honesee, yahA.N pApake hI sa.nvarakA kathan kiyA gayA hai].
mArga vAstavame.n sa.nvar hai; usake nimittase [–usake liye] indriyo.n, kaShAyo.n tathA sa.nj~nAo.nkA
jitane a.nshame.n athavA jitane kAl nigrah kiyA jAtA hai, utane a.nshame.n athavA utane kAl
pApAsravadvArA bandha hotA hai.
indriyo.n, kaShAyo.n aur sa.nj~nAo.n–bhAvapApAsrav––ko dravyapApAsravakA hetu [–nimitta] pahale
[140 vI.n gAthAme.n] kahA thA; yahA.N [is gAthAme.n] unakA nirodh [–indriyo.n, kaShAyo.n aur sa.nj~nAo.nkA
nirodh]–bhAvapApasa.nvar–dravya–pApasa.nvarakA hetu avadhAranA [–samajhanA].. 141..
-------------------------------------------------------------------------
sau dravyamA.n nahi rAg–dveSh–vimoh varte jehane,
shubh–ashubh karma na Asrave samaduHkhasukh te bhikShune. 142.

Page 205 of 264
PDF/HTML Page 234 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
205
yasya na vidyate rAgo dveSho moho vA sarvadravyeShu.
nAsravati shubhamashubha.n samasukhaduHkhasya bhikShoH.. 142..
sAmAnyasa.nvarasvarUpAkhyAnametat.
yasya rAgarUpo dveSharUpo moharUpo vA samagraparadravyeShu na hi vidyate bhAvaH tasya
nirvikArachaitanyatvAtsamasukhaduHkhasya bhikShoH shubhamashubha~ncha karma nAsravati, kintu sa.nvriyat eva. tadatra
moharAgadveShapariNAmanirodho bhAvasa.nvaraH. tannimittaH shubhAshubhakarmapariNAmanirodho yogadvAreN pravishatA.n
pudgalAnA.n dravyasa.nvar iti.. 142..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 142
anvayArthaH– [yasya] jise [sarvadravyeShu] sarva dravyo.nke prati [rAgaH] rAg, [dveShaH] dveSh [vA] yA
[mohaH] moh [na vidyate] nahI.n hai, [samasukhaduHkhasya bhikShoH] us samasukhaduHkh bhikShuko [–
sukhaduHkhake prati samabhAvavAle muniko] [shubham ashubham] shubh aur ashubh karma [na Asravati]
Asravit nahI.n hote.
TIkAH– yah, sAmAnyarUpase sa.nvarake svarUpakA kathan hai.
jise samagra paradravyo.nke prati rAgarUp, dveSharUp yA moharUp bhAv nahI.n hai, us bhikShuko – jo
ki nirvikArachaitanyapaneke kAraN 1samasukhaduHkh hai usee–shubh aur ashubh karmakA Asrav nahI.n hotA,
parantu sa.nvar hI hotA hai. isaliye yahA.N [aisA samajhanA ki] moharAgadveShapariNAmakA nirodh so
bhAvasa.nvar hai, aur vah [moharAgadveSharUp pariNAmakA nirodh] jisakA nimitta hai aisA jo yogadvArA
praviShTa honevAle pudgalo.nke shubhAshubhakarmapariNAmakA [shubhAshubhakarmarUp pariNAmakA] nirodh so
dravyasa.nvar hai.. 142..
-------------------------------------------------------------------------
1. samasukhaduHkh = jise sukhaduHkh samAn hai aiseH iShTAniShTa sa.nyogome.n jise harShashokAdi viSham pariNAm nahI.n hote
aise. [jise rAgadveShamoh nahI.n hai, vah muni nirvikArachaitanyamay hai arthAt usakA chaitanya paryAyame.n bhI
vikArarahit hai isaliye samasukhaduHkh hai.]

Page 206 of 264
PDF/HTML Page 235 of 293
single page version

206
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jassa jadA khalu puNNa.n joge pAva.n cha Natthi viradassa.
sa.nvaraNa.n tassa tadA suhAsuhakadassa
kammassa.. 143..
yasya yadA khalu puNya.n yoge pApa.n cha nAsti viratasya.
sa.nvaraNa.n tasya tadA shubhAshubhakR^itasya karmaNaH.. 143..
visheSheN sa.nvarasvarUpAkhyAnametat.
yasya yogino viratasya sarvato nivR^ittasya yoge vA~N.hmanaHkAyakarmaNi shubhapariNAmarUpa.n
puNyamashubhapariNAmarUpa.n pApa~ncha yadA na bhavati tasya tadA shubhAshubhabhAvakR^itasya dravyakarmaNaH sa.nvaraH
svakAraNAbhAvAtprasiddhayati. tadatra shubhAshubhapariNAmanirodho bhAvapuNyapApasa.nvaro dravyapuNyapAp–sa.nvarasya
hetuH pradhAno.avadhAraNIy iti.. 143..
–iti sa.nvarapadArthavyAkhyAna.n samAptam.
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 143
anvayArthaH– [yasya] jise [–jis muniko], [viratasya] virat vartate hue [yoge] yogame.n
[puNya.n pApa.n cha] puNya aur pAp [yadA] jab [khalu] vAstavame.n [na asti] nahI.n hote, [tadA] tab
[tasya] use [shubhAshubhakR^itasya karmaNAH] shubhAshubhabhAvakR^it karmakA [sa.nvaraNam] sa.nvar hotA hai.
TIkAH– yah, visheSharUpase sa.nvarakA svarUpakA kathan hai.
jis yogIko, virat arthAt sarvathA nivR^itta vartate hue, yogame.n–vachan, man aur kAyasambandhI
kriyAme.n.n–shubhapariNAmarUp puNya aur ashubhapariNAmarUp pAp jab nahI.n hote, tab use shubhAshubhabhAvakR^it
dravyakarmakA [–shubhAshubhabhAv jisakA nimitta hotA hai aise dravyakarmakA], svakAraNake abhAvake kAraN
sa.nvar hotA hai. isaliye yahA.N [is gAthAme.n] shubhAshubh pariNAmakA nirodh–bhAvapuNyapApasa.nvar–
dravyapuNyapApasa.nvarakA
pradhAn hetu avadhAranA [–samajhanA].. 143..
is prakAr sa.nvarapadArthakA vyAkhyAn samApta huA.
-------------------------------------------------------------------------
pradhAn hetu = mukhya nimitta. [dravyasa.nvarame.n ‘mukhya nimitta’ jIvake shubhAshubh pariNAmakA nirodh hai. yogakA
nirodh nahI.n hai. [ yahA.N yah dhyAn rakhane yogya hai ki dravyasa.nvarakA upAdAn kAraN– nishchay kAraN to pudgal
svaya.n hI hai.]
jyAre na yoge puNya tem ja pAp varte viratane,
tyAre shubhAshubhakR^it karamano thAy sa.nvar tehane. 143.

Page 207 of 264
PDF/HTML Page 236 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
207
ath nirjarApadArthavyAkhyAnam.
sa.nvarajogehi.n judo tavehi.n jo chiTThade bahuvihehi.n.
kammANa.n NijjaraNa.n bahugANa.n
kuNadi so Niyada.n.. 144..
sa.nvarayogAbhyA.n yuktastapobhiryashcheShTate bahuvidhaiH.
karmaNA.n nirjaraNa.n bahukAnA.n karoti sa niyatam.. 144..
nirjarAsvarUpAkhyAnametat.
shubhAshubhapariNAmanirodhaH sa.nvaraH, shuddhopayogo yogaH. tAbhyA.n yuktastapobhiranashanAvamaudarya–
vR^ittiparisa.nkhyAnarasaparityAgaviviktashayyAsanakAyakleshAdibhedAdbahira~N.hgaiH prAyashchittavinayavaiyAvR^ittya–
svAdhyAyavyutsargadhyAnabhedAdantara~N.hgaishcha bahuvidhairyashcheShTate sa khalu
-----------------------------------------------------------------------------
ab nirjarApadArthakA vyAkhyAn hai.
gAthA 144
anvayArthaH– [sa.nvarayogAbhyAm yuktaH] sa.nvar aur yogase [shuddhopayogase] yukta aisA [yaH] jo
jIv [bahuvidhaiH tapobhiH cheShTate] bahuvidh tapo.n sahit pravartatA hai, [saH] vah [niyatam] niyamase
[bahukAnAm karmaNAm] anek karmo.nkI [nirjaraNa.n karoti] nirjarA karatA hai.
TIkAH– yah, nirjarAke svarUpakA kathan hai.

sa.nvar arthAt shubhAshubh pariNAmakA nirodh, aur yog arthAt shuddhopayog; unase [–sa.nvar aur
yogase] yukta aisA jo [puruSh], anashan, avamaudarya, vR^ittiparisa.nkhyAn, rasaparityAg, viviktashayyAsan
tathA kAyakleshAdi bhedo.nvAle bahira.ng tapo.n sahit aur prAyashchitta, vinay, vaiyAvR^ittya, svAdhyAy, vyutsarga
aur dhyAn aise bhedo.nvAle a.ntara.ng tapo.n sahit–is prakAr bahuvidh
1tapo.n sahit
-------------------------------------------------------------------------
1. jis jIvako sahajashuddhasvarUpake pratapanarUp nishchay–tap ho us jIvake, haTh rahit vartate hue anashanAdisambandhI bhAvo.nko tap kahA jAtA hai.
usame.n vartatA huA shuddhirUp a.nsh vah nishchay–tap hai aur
shubhapanerUp a.nshako vyavahAr–tap kahA jAtA hai. [mithyAdraShTiko nishchay–
tap nahI.n hai isaliye usake anashanAdisambandhI shubh bhAvo.nko vyavahAr–tap bhI nahI.n kahA jAtA ; kyo.nki jahA.N
yathArtha tapakA sadbhAv hI nahI.n hai, vahA.N un shubh bhAvo.nme.n Arop kisakA kiyA jAve?]

je yog–sa.nvarayukta jIv bahuvidh tapo sah pariName,
tene niyamathI nirjarA bahu karma kerI thAy Che. 144.

Page 208 of 264
PDF/HTML Page 237 of 293
single page version

208
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
bahUnA.n karmaNA.n nirjaraNa.n karoti. tadatra karmavIryashAtanasamartho bahira~N.hgAntara~N.hgatapobhirbR^i.nhitaH shuddhopayogo
bhAvanirjarA, tadanubhAvanIrasIbhUtAnAmekadeshasa.nkShayaH samupAttakarmapudgalAnA.n dravya–nirjareti.. 144..
pravartatA hai, vah [puruSh] vAstavame.n bahut karmo.nkI nirjarA karatA hai. isaliye yahA.N [is gAthAme.n aisA
kahA ki], karmake vIryakA [–karmakI shaktikA] shAtan karaneme.n samartha aisA jo bahira.ng aur a.ntara.ng
tapo.n dvArA vR^iddhiko prApta shuddhopayog so bhAvanirjarA haie aur usake prabhAvase [–vR^iddhiko prApta
shuddhopayogake nimittase] nIras hue aise upArjit karmapudgalo.nkA ekadesh sa.nkShay so dravya nirjarA
hai.. 144..
1. shAtan karanA = patalA karanA; hIn karanA; kShIN karanA; naShTa karanA.
jo sa.nvareN jutto appaTThapasAdhago hi appANa.n.
muNiUN jhAdi Niyada.n NANa.n so sa.ndhuNodi kammaraya.n.. 145..
yaH sa.nvareN yuktaH AtmArthaprasAdhako hyAtmAnam.
j~nAtvA dhyAyati niyata.n j~nAna.n sa sa.ndhunoti karmarajaH.. 145..
-----------------------------------------------------------------------------
1
2
3
gAthA 145
anvayArthaH– [sa.nvareN yuktaH] sa.nvarase yukta aisA [yaH] jo jIv, [AtmArtha– prasAdhakaH hi]
-------------------------------------------------------------------------

2. vR^iddhiko prApta = ba.DhA huA; ugra huA. [sa.nvar aur shuddhopayogavAle jIvako jab ugra shuddhopayog hotA hai tab
bahut karmo.nkI nirjarA hotI hai. shuddhopayogakI ugratA karane kI vidhi shuddhAtmadravyake AlambanakI ugratA karanA
hI hai. aisA karanevAleko, sahajadashAme.n haTh rahit jo anashanAdi sambandhI bhAv vartate hai.n uname.n.n [shubhapanerUp
a.nshake sAth] ugra–shuddhirUp a.nsh hotA hai, jisase bahut karmo.nkI nirjarA hotI hai. [mithyAdraShTiko to
shuddhAtmadravya bhAsit hI nahI.n huA hai.n, isaliye use sa.nvar nahI.n hai, shuddhopayog nahI.n hai, shuddhopayogakI vR^iddhikI
to bAt hI kahA.N rahI? isaliye use, sahaj dashA rahit–haThapUrvak–anashanAdisambandhI shubhabhAv kadAchit bhale
ho.n tathApi, mokShake hetubhUt nirjarA bilakul nahI.n hotI.]]

3. sa.nkShay = samyak prakArase kShaya.

Page 209 of 264
PDF/HTML Page 238 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
209
mukhyanirjarAkAraNopanyAso.ayam.
yo hi sa.nvareN shubhAshubhapariNAmaparamanirodhen yuktaH parij~nAtavastusvarUpaH paraprayojanebhyo
vyAvR^ittabuddhiH kevala.n svaprayojanasAdhanodyatamanAH AtmAna.n svopalabhbhenopalabhya guNaguNinorvastu–
tvenAbhedAttadev j~nAna.n sva.n svenAvichalitamanAssa.nchetayate sa khalu nitAntanissnehaH prahIN–
snehAbhya~N.hgapariShva~N.hgashuddhasphaTikastambhavat pUrvopAtta.n karmarajaH sa.ndhunoti eten nirjarAmukhyatve hetutva.n
dhyAnasya dyotitamiti.. 145..
-----------------------------------------------------------------------------
sa.nvarase arthAt shubhAshubh pariNAmake param nirodhase yukta aisA jo jIv, vastusvarUpako [hey–
upAdey tattvako] barAbar jAnatA huA paraprayojanase jisakI buddhi vyAvR^itta huI hai aur keval
svaprayojan sAdhaneme.n jisakA
2man udyat huA hai aisA vartatA huA, AtmAko svopalabdhise upalabdha
karake [–apaneko svAnubhav dvArA anubhav karake], guN–guNIkA vasturUpase abhed honeke kAraN
usI
bhA.Nti–pUrvopArjit karmarajako khirA detI hai.
5. niHsneh = sneh rahit; moharAgadveSh rahita.
vAstavame.n AtmArthakA prasAdhak [svaprayojanakA prakR^iShTa sAdhak] vartatA huA, [AtmAnam j~nAtvA]
AtmAko jAnakar [–anubhav karake] [j~nAna.n niyata.n dhyAyati] j~nAnako nishchalarUpase dhyAtA hai, [saH]
vah [karmarajaH] karmarajako [sa.ndhunoti] khirA detA hai.
TIkAH– yah, nirjarAke mukhya kAraNakA kathan hai.
1
3
4j~nAnako–svako–sva dvArA avichalapariNativAlA hokar sa.nchetatA hai, vah jIv vAstavame.n atyanta
5niHsneh vartatA huA –jisako 6snehake lepakA sa.ng prakShIN huA hai aise shuddha sphaTikake sta.nbhakI
-------------------------------------------------------------------------
1. vyAvR^itta honA = nivartanA; nivR^itta honA; vimukh honA.
2. man = mati; buddhi; bhAv; pariNAma.
3. udyat honA = tatpar honA ; laganA; udyamava.nt honA ; mu.DnA; DhalanA.
4. guNI aur guName.n vastu–apekShAse abhed hai isaliye AtmA kaho yA j~nAn kaho–dono.n ek hI hai.n. upar jisakA
‘AtmA’ shabdase kathan kiyA thA usIkA yahA.N ‘j~nAn’shabdase kathan kiyA hai. us j~nAname.n–nijAtmAme.n–
nijAtmA dvArA nishchal pariNati karake usakA sa.nchetan–sa.nvedan–anubhavan karanA so dhyAn hai.
6. sneh = tel; chikanA padArtha; snigdhatA; chikanApana.
sa.nvar sahit, Atmaprayojanano prasAdhak Atmane
jANI, sunishchaL j~nAn dhyAve, te karamaraj nirjare. 145.

Page 210 of 264
PDF/HTML Page 239 of 293
single page version

210
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jassa Na vijjadi rAgo doso moho va jogaparikammo.
tassa suhAsuhaDahaNo j~nANamao jAyade agaNI.. 146..
yasya na vidyate rAgo dveSho moho vA yogaparikarma.
tasya shubhAshubhadahano dhyAnamayo jAyate agniH.. 146..
shuddha svarUpame.n avichalit chaitanyapariNati so vAstavame.n dhyAn hai. vah dhyAn pragaT honekI vidhi
ab kahI jAtI hai; jab vAstavame.n yogI, darshanamohanIy aur chAritramohanIyakA vipAk pudgalakarma
honese us vipAkako [apanese bhinna aise achetan] karmo.nme.n sameTakar, tadanusAr pariNatise upayogako
vyavR^itta karake [–us vipAkake anurUp pariNamaname.nse upayogakA nivartan karake], mohI, rAgI aur
dveShI na honevAle aise us upayogako atyanta shuddha AtmAme.n hI niShkamparUpase lIn karatA
-------------------------------------------------------------------------
dhyAnasvarUpAbhidhAnametat.
shuddhasvarUpe.avichalitachaitanyavR^ittirhi dhyAnam. athAsyAtmalAbhavidhirabhidhIyate. yadA khalu yogI
darshanachAritramohanIyavipAka.n pudgalakarmatvAt karmasu sa.nhR^itya, tadanuvR^itteH vyAvR^ittyopayogam–
muhyantamarajyantamadviShanta.n chAtyantashuddha evAtmani niShkampa.n
-----------------------------------------------------------------------------
isase [–is gAthAse] aisA darshAyA ki nirjarAkA mukhya hetu 1dhyAn hai.. 145..
gAthA 146
anvayArthaH– [yasya] jise [mohaH rAgaH dveShaH] moh aur rAgadveSh [na vidyate] nahI.n hai [vA]
tathA [yogaparikarma] yogo.nkA sevan nahI.n hai [arthAt man–vachan–kAyAke prati upekShA hai], [tasya]
use [shubhAshubhadahanaH] shubhAshubhako jalAnevAlI [dhyAnamayaH agniH] dhyAnamay agni [jAyate] pragaT
hotI hai.
TIkAH– yah, dhyAnake svarUpakA kathan hai.
1. yah dhyAn shuddhabhAvarUp hai.
nahi rAgadveShavimoh ne nahi yogasevan jehane,
pragaTe shubhAshubh bALanAro dhyAn–agni tehane. 146.

Page 211 of 264
PDF/HTML Page 240 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
211
niveshayati, tadAsya niShkriyachaitanyarUpasvarUpavishrAntasya vA~N.hmanaHkAyAnabhAvayataH svakarmasva–
vyApArayataH sakalashubhAshubhakarmendhanadahanasamarthatvAt agnikalpa.n paramapuruShArthasiddhayupAyabhUta.n dhyAna.n
jAyate iti. tathA choktam–
‘‘ajja vi tirayaNasuddhA appA jhAevi lahai i.ndatta.n. loya.ntiyadevatta.n
tattha chuA Nivvudi.n ja.nti’’.. ‘‘a.nto Natthi suINa.n kAlo thoo vaya.n cha dummehA. taNNavari
sikkhiyavva.n ja.n jaramaraNa.n khaya.n kuNaI’’.. 146..
-----------------------------------------------------------------------------
hai, tab us yogIko– jo ki apane niShkriy chaitanyarUp svarUpame.n vishrAnta hai, vachan–man–kAyAko
nahI.n
1bhAtA aur svakarmome.n 2vyApAr nahI.n karatA use– sakal shubhAshubh karmarUp I.ndhanako jalAneme.n
samartha honese agnisamAn aisA, 3paramapuruShArthasiddhike upAyabhUt dhyAn pragaT hotA hai.
phir kahA hai ki –
‘ajja vi tirayaNasuddhA appA jhAevi lahai i.ndata.n.
loya.ntiyadevatta.n tattha chuA NivvR^irdi ja.nti..
‘a.nto Natthi suINa.n kAlo thoo vaya.n cha dummehA.
taNNavari sikkhiyavva.n ja.n jaramaraNa.n khaya.n kuNai..
[arthaH– is samay bhI triratnashuddha jIv [– is kAl bhI samyagdarshanaj~nAnachAritrarUp tIn
ratno.nse shuddha aise muni] AtmAkA dhyAn karake indrapanA tathA laukAntik–devapanA prApta karate hai.n aur
vahA.N se chay kar [manuShyabhav prApta karake] nirvANako prApta karate hai.n.
shrutio.nkA anta nahI.n hai [–shAstro.nkA pAr nahI.n hai], kAl alpa hai aur ham 1durmedh hai.n;
isaliye vahI keval sIkhane yogya hai ki jo jarA–maraNakA kShay kare.]
-------------------------------------------------------------------------
in do uddhavat gAthAo.nme.nse pahalI gAthA shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt mokShaprAbhR^itakI hai.

1. bhAnA = chi.ntavan karanA; dhyAnA; anubhav karanA.

2. vyApAr = pravR^itti [svarUpavishrAnta yogIko apane pUrvopArjit karmo.nme.n pravartan nahI.n hai, kyo.nki vah mohanIyakarmake
vipAkako apanese bhinna–achetan–jAnatA hai tathA us karmavipAkako anurUp pariNamanase usane upayogako
vimukh kiyA hai.]

3. puruShArtha = puruShakA artha; puruShakA prayojan; AtmAkA prayojan; Atmaprayojana. [paramapuruShArtha arthAt AtmAkA
param prayojan mokSha hai aur vah mokSha dhyAnase sadhatA hai, isaliye paramapuruShArthakI [–mokShakI] siddhikA upAy
dhyAn haie.]