Page 192 of 264
PDF/HTML Page 221 of 293
single page version
bhavanti, tasyAvashya.n bhavati shubho.ashubho vA pariNAmaH. tatra yatra prashastarAgashchittaprasAdashcha tatra shubhaH
pariNAmaH, yatra tu mohadveShAvaprashastarAgashcha tatrA.ashubh iti.. 131..
doNha.n poggalametto bhAvo kammattaNa.n
dvayoH pudgalamAtro bhAvaH karmatva.n prAptaH.. 132..
[chAritramohanIyake hI] ma.nd udayase honevAle jo vishuddha pariNAm vah
use avashya shubh athavA ashubh pariNAm hai. usame.n, jahA.N prashasta rAg tathA chittaprasAd hai vahA.N shubh
pariNAm hai aur jahA.N moh, dveSh tathA aprashasta rAg hai vahA.N ashubh pariNAm hai.. 131..
pudgalamAtra bhAv [karmatva.n prAptaH] karmapaneko prApta hote hai.n [arthAt jIvake puNya–pApabhAvake nimittase
sAtA–asAtAvedanIyAdi pudgalamAtra pariNAm vyavahArase jIvakA karma kahe jAte hai.n].
tenA nimitte paudgalik pariNAm karmapaNu.n lahe. 132.
Page 193 of 264
PDF/HTML Page 222 of 293
single page version
dravyapApasya nimittamAtratven kAraNIbhUtatvAttadAsravakShaNAdUrdhva.n bhAvapApam. pudgalasya
karturnishchayakarmatAmApanno vishiShTaprakR^ititvapariNAmo jIvashubhapariNAmanimitto dravyapuNyam. pudgalasya
karturnishchayakarmatAmApanno vishiShTaprakR^ititvapariNAmo jIvAshubhapariNAmanimitto dravyapApam. eva.n
vyavahAranishchayAbhyAmAtmano mUrtamamUrta~ncha karma praj~nApitamiti.. 132..
[sAtAvedanIyAdi dravyapuNyAsravakA jo prasa.ng banatA hai usame.n jIvake shubhapariNAm nimittakAraN hai.n
isaliye ‘dravyapuNyAsrav’ prasa.ngake pIChe–pIChe usake nimittabhUt shubhapariNAmako bhI ‘bhAvapuNya’ aisA
nAm hai.] is prakAr jIvarUp kartAke nishchayakarmabhUt ashubhapariNAm dravyapApako nimittamAtrarUpase
kAraNabhUt hai.n isaliye ‘dravyapApAsrav’ke prasa.ngakA anusaraN karake [–anulakSha karake] ve
ashubhapariNAm ‘bhAvapAp’ hai.n.
nishchayakarmabhUt vishiShTaprakR^itirUp pariNAm [–asAtAvedanIyAdi khAs prakR^itirUp pariNAm] – ki
jiname.n jIvake ashubhapariNAm nimitta hai.n ve–dravyapAp hai.n.
2. pudgal kartA hai aur vishiShTaprakR^itirUp pariNAm usakA nishchayakarma hai [arthAt nishchayase pudgal kartA haie aur
Page 194 of 264
PDF/HTML Page 223 of 293
single page version
jIveN suha.n dukkha.n tamhA kammANi muttANi.. 133...hrabadya
jIven sukha.n duHkha.n tasmAtkarmANi mUrtAni.. 133..
133..
asAtAvedanIyAdi] dravyapuNyapAp vyavahArase jIvakA karma kahe jAte hai.n.. 132..
sukharUpase athavA duHkharUpase [bhujyate] bhoge jAte hai.n, [tasmAt] isaliye [karmANi] karma [mUrtAni]
mUrta hai.n.
mUrta hai usI prakAr karma mUrta hai, kyo.nki [mUShakaviShake phalakI bhA.Nti] mUrtake sambandha dvArA anubhavame.n
AnevAlA aisA mUrta usakA phal hai. [chUheke viShakA phal
jIv bhogave duHkhe–sukhe, tethI karam te mUrta Che. 133.
Page 195 of 264
PDF/HTML Page 224 of 293
single page version
jIvo muttivirahido gAhadi te tehi.n uggahadi.. 134..
jIvo mUrtivirahito gAhati tAni tairavagAhyate.. 134..
ath nishchayanayenAmUrto jIvo.anAdimUrtakarmanimittarAgAdipariNAmasnigdhaH san vishiShTatayA mUrtAni
133..
mUrtakarmo.nko avagAhatA hai aur [taiH avagAhyate] mUrtakarma jIvako avagAhate hai.n [arthAt dono.n
ekadUsareme.n avagAh prApta karate hai.n].
vah vah usake sAth, snigdhatvaguNake vash [–apane snigdharUkShatvaparyAyake kAraN], bandhako prApta
hotA hai. yah, mUrtakarmakA mUrtakarmake sAth bandhaprakAr hai.
AtmA amUrat ne karam anyonya avagAhan lahe. 134.
Page 196 of 264
PDF/HTML Page 225 of 293
single page version
katha~nchidbandho na virudhyate.. 134..
chittamhi Natthi kalusa.n puNNa.n jIvassa Asavadi.. 135..
chitte nAsti kAluShya.n puNya.n jIvasyAsravati.. 135..
mUrtakarmo.nko vishiShTarUpase avagAhatA hai [arthAt ek–dUsareko pariNAmame.n nimittamAtra ho.n aise
sambandhavisheSh sahit mUrtakarmo.nke kShetrame.n vyApta hotA hai] aur us rAgAdipariNAmake nimittase jo
apane [j~nAnAvaraNAdi] pariNAmako prApta hote hai.n aise mUrtakarma bhI jIvako vishiShTarUpase avagAhate hai.n
[arthAt jIvake pradesho.nke sAth vishiShTatApUrvak ekakShetrAvagAhako prApta hote hai.n]. yah, jIv aur
mUrtakarmakA anyonya–avagAhasvarUp bandhaprakAr hai. is prakAr
hai, [jIvasya] us jIvako [puNyam Asravati] puNya Asravit hotA hai.
manamA.n nahI.n kAluShya Che, tyA.n puNya–Asrav hoy Che. 135.
Page 197 of 264
PDF/HTML Page 226 of 293
single page version
prashastarAgo.anukampApariNatiH chittasyAkaluShatva~ncheti trayaH shubhA bhAvAH dravyapuNyAsravasya
yogadvAreN pravishatA.n pudgalAnA.n dravyapuNyAsrav iti.. 135..
aNugamaNa.n pi gurUNa.n pasattharAgo tti
anugamanamapi gurUNA.n prashastarAg iti bruvanti.. 136..
praviShTa honevAle pudgalo.nke shubhakarmapariNAm [–shubhakarmarUp pariNAm] ve dravyapuNyAsrav hai.n.. 135..
iti bruvanti] vah ‘prashasta rAg’ kahalAtA hai.
‘bhAvapuNyAsrav’ aisA nAm hai.
guruo taNu.n anugaman–e pariNAm rAg prashastanA. 136.
Page 198 of 264
PDF/HTML Page 227 of 293
single page version
ananta chatuShTay sahit hue, ve arhanta kahalAte hai.n.
binA vaisA hI anuShThAn–aise nishchayapa.nchAchArako tathA usake sAdhak vyavahArapa.nchAchArako–ki jisakI vidhi
AchArAdishAstro.nme.n kahI hai usee–arthAt ubhay AchArako jo svaya.n Acharate hai aur dUsaro.nko usakA AcharaN
karAte hai.n, ve AchArya hai.n.
karate hai.n aur svaya.n bhAte [–anubhav karate ] hai.n, ve upAdhyAy hai.n.
3. bhAvanApradhAn cheShTA = bhAvapradhAn pravR^itti; shubhabhAvapradhAn vyApAra.
4. anugaman = anusaraN; Aj~nA.nkitapanA; anukUl vartana. [guruo.nke prati rasikabhAvase
Page 199 of 264
PDF/HTML Page 228 of 293
single page version
sthUlalakShyatayA kevalabhaktipradhAnasyAj~nAnino bhavati. uparitanabhUmikAyAmalabdhAspadasyAsthAn–
rAganiShedhArtha.n tIvrarAgajvaravinodArtha.n vA kadAchijj~nAnino.api bhavatIti.. 136..
paDivajjadi ta.n kivayA tassesA hodi
pratipadyate ta.n kR^ipayA tasyaiShA bhavatyanukampA.. 137..
karuNAse vartatA hai, [tasya eShA anukampA bhavati] usakA vah bhAv anukampA hai.
bhUmikAme.n viharate hue [–svaya.n nIchale guNasthAno.nme.n vartatA ho tab], janmArNavame.n nimagna jagatake
2. asthAnakA = ayogya sthAnakA, ayogya viShayakI orakA ; ayogya padArtho.nkA avalamban lene vAlA.
duHkhit, tR^iShit vA kShudhit dekhI duHkh pAmI man viShe
karuNAthI varte jeh, anuka.npA sahit te jIv Che. 137.
Page 200 of 264
PDF/HTML Page 229 of 293
single page version
ka~nchidudanyAdiduHkhaplutamavalokya karuNayA tatpratichikIrShAkulitachittatvamaj~nAnino.anu–kampA.
jIvassa kuNadi khoha.n kaluso tti ya ta.n budhA
jIvasya karoti kShobha.n kAluShyamiti cha ta.n budhA bruvanti.. 138..
krodhamAnamAyAlobhAnA.n tIvrodaye chittasya kShobhaH kAluShyam. teShAmev ma.ndodaye tasya
vR^itterasamagravyAvartitopayogasyAvA.ntarabhUmikAsu kadAchit j~nAnino.api bhavatIti.. 138..
karate haiai.n, tab [ta.n] use [budhAH] j~nAnI [kAluShyam iti cha bruvanti] ‘kaluShatA’ kahate hai.n.
vyAkul hokar anukampA karatA hai; j~nAnI to svAtmabhAvanAko prApta na karatA huA [arthAt nijAtmAke
anubhavakI upalabdhi na hotI ho tab], sa.nkleshake parityAg dvArA [–ashubh bhAvako Cho.Dkar] yathAsambhav
pratikAr karatA hai tathA use duHkhI dekhakar visheSh sa.nveg aur vairAgyakI bhAvanA karatA hai.
jIvane kare je kShobh, tene kaluShatA j~nAnI kahe. 138.
Page 201 of 264
PDF/HTML Page 230 of 293
single page version
paraparidAvapavAdo pAvassa ya Asava.n
paraparitApApavAdaH pApasya chAsrava.n karoti.. 139..
pramAdabahulacharyApariNatiH, kAluShyapariNatiH, viShayalaulyapariNatiH, paraparitApapariNatiH,
ttadAsravakShaNAdUrdhva.n bhAvapApAsravaH. tannimitto.ashubhakarmapariNAmo yogadvAreN pravishatA.n pudgalAnA.n
dravyapApAsrav iti.. 139..
vishiShTa [–khAs prakArakA] kShayopasham hone par, aj~nAnIko hotI hai; kaShAyake udayakA anusaraN
karanevAlI pariNatime.nse upayogako
madhyam guNasthAno.nme.n], kadAchit j~nAnIko bhI hotI hai.. 138..
bolanA–vah [pApasya cha Asrava.n karoti] pApakA Asrav karatA hai.
parake apavAdarUp pariNati–yah pA.Nch ashubh bhAv dravyapApAsravako nimittamAtrarUpase
paritAp ne apavAd paranA, pAp–Asravane kare. 139.
Page 202 of 264
PDF/HTML Page 231 of 293
single page version
NANa.n cha duppautta.n moho pAvappadA
j~nAna.n cha duHprayukta.n mohaH pApapradA bhavanti.. 140..
kR^iShNanIlakApotaleshyAstisraH, rAgadveShodayaprakarShAdindriyAdhInatvam,
pudgalo.nke ashubhakarmapariNAm [–ashubhakarmarUp pariNAm] ve dravyapApAsrav hai.n.. 139..
kAryame.n lagA huA j~nAn] [cha] aur [mohaH] moh–[pApapradAH bhavanti] yah bhAv pApaprad hai.
‘bhAvapApAsrav’ aisA nAm hai.
sa.nj~nA, trileshyA, indrivashatA, Artaraudra dhyAn
Page 203 of 264
PDF/HTML Page 232 of 293
single page version
prayukta.n j~nAnam, sAmAnyen darshan–chAritramohanIyodayopajanitAvivekarUpo mohaH, –eShaH
bhAvapApAsravaprapa~ncho dravyapApAsravaprapa~nchaprado bhavatIti.. 140..
jAvattAvattesi.n pihida.n
aur sAmAnyarUpase darshanachAritra mohanIyake udayase utpanna avivekarUp moh;– yah, bhAvapApAsravakA
vistAr dravyapApAsravake vistArako pradAn karanevAlA hai [arthAt uparokta bhAvapApAsravarUp anekavidh
bhAv vaise–vaise anekavidh dravyapApAsravame.n nimittabhUt hai.n].. 140..
2. udrek = bahulatA; adhikatA .
mArge rahI sa.nj~nA–kaShAyo–indrino nigrah kare,
pApAsaravanu.n Chidra tene teTalu.n rU.ndhAy Che. 141.
Page 204 of 264
PDF/HTML Page 233 of 293
single page version
yAvattAvateShA.n pihita.n pApAsravaChidram.. 141..
dravyapApAsravahetuH pUrvamuktaH. ih tannirodho bhAvapApasa.nvaro dravyapApasa.nvaraheturavadhAraNIy iti..141..
NAsavadi
[pApAsravaChidram] pApAsravakA Chidra [teShAm] unako [pihitam] bandha hotA hai.
pApAsravadvArA bandha hotA hai.
nirodh]–bhAvapApasa.nvar–dravya–pApasa.nvarakA hetu avadhAranA [–samajhanA].. 141..
Page 205 of 264
PDF/HTML Page 234 of 293
single page version
nAsravati shubhamashubha.n samasukhaduHkhasya bhikShoH.. 142..
moharAgadveShapariNAmanirodho bhAvasa.nvaraH. tannimittaH shubhAshubhakarmapariNAmanirodho yogadvAreN pravishatA.n
pudgalAnA.n dravyasa.nvar iti.. 142..
sukhaduHkhake prati samabhAvavAle muniko] [shubham ashubham] shubh aur ashubh karma [na Asravati]
Asravit nahI.n hote.
bhAvasa.nvar hai, aur vah [moharAgadveSharUp pariNAmakA nirodh] jisakA nimitta hai aisA jo yogadvArA
praviShTa honevAle pudgalo.nke shubhAshubhakarmapariNAmakA [shubhAshubhakarmarUp pariNAmakA] nirodh so
dravyasa.nvar hai.. 142..
vikArarahit hai isaliye samasukhaduHkh hai.]
Page 206 of 264
PDF/HTML Page 235 of 293
single page version
sa.nvaraNa.n tassa tadA suhAsuhakadassa
sa.nvaraNa.n tasya tadA shubhAshubhakR^itasya karmaNaH.. 143..
svakAraNAbhAvAtprasiddhayati. tadatra shubhAshubhapariNAmanirodho bhAvapuNyapApasa.nvaro dravyapuNyapAp–sa.nvarasya
hetuH pradhAno.avadhAraNIy iti.. 143..
[tasya] use [shubhAshubhakR^itasya karmaNAH] shubhAshubhabhAvakR^it karmakA [sa.nvaraNam] sa.nvar hotA hai.
dravyakarmakA [–shubhAshubhabhAv jisakA nimitta hotA hai aise dravyakarmakA], svakAraNake abhAvake kAraN
sa.nvar hotA hai. isaliye yahA.N [is gAthAme.n] shubhAshubh pariNAmakA nirodh–bhAvapuNyapApasa.nvar–
dravyapuNyapApasa.nvarakA
nirodh nahI.n hai. [ yahA.N yah dhyAn rakhane yogya hai ki dravyasa.nvarakA upAdAn kAraN– nishchay kAraN to pudgal
svaya.n hI hai.]
tyAre shubhAshubhakR^it karamano thAy sa.nvar tehane. 143.
Page 207 of 264
PDF/HTML Page 236 of 293
single page version
kammANa.n NijjaraNa.n bahugANa.n
karmaNA.n nirjaraNa.n bahukAnA.n karoti sa niyatam.. 144..
svAdhyAyavyutsargadhyAnabhedAdantara~N.hgaishcha bahuvidhairyashcheShTate sa khalu
[bahukAnAm karmaNAm] anek karmo.nkI [nirjaraNa.n karoti] nirjarA karatA hai.
sa.nvar arthAt shubhAshubh pariNAmakA nirodh, aur yog arthAt shuddhopayog; unase [–sa.nvar aur
tathA kAyakleshAdi bhedo.nvAle bahira.ng tapo.n sahit aur prAyashchitta, vinay, vaiyAvR^ittya, svAdhyAy, vyutsarga
aur dhyAn aise bhedo.nvAle a.ntara.ng tapo.n sahit–is prakAr bahuvidh
usame.n vartatA huA shuddhirUp a.nsh vah nishchay–tap hai aur
yathArtha tapakA sadbhAv hI nahI.n hai, vahA.N un shubh bhAvo.nme.n Arop kisakA kiyA jAve?]
je yog–sa.nvarayukta jIv bahuvidh tapo sah pariName,
tene niyamathI nirjarA bahu karma kerI thAy Che. 144.
Page 208 of 264
PDF/HTML Page 237 of 293
single page version
bhAvanirjarA, tadanubhAvanIrasIbhUtAnAmekadeshasa.nkShayaH samupAttakarmapudgalAnA.n dravya–nirjareti.. 144..
kahA ki], karmake vIryakA [–karmakI shaktikA] shAtan karaneme.n samartha aisA jo bahira.ng aur a.ntara.ng
tapo.n dvArA vR^iddhiko prApta shuddhopayog so bhAvanirjarA haie aur usake prabhAvase [–vR^iddhiko prApta
shuddhopayogake nimittase] nIras hue aise upArjit karmapudgalo.nkA ekadesh sa.nkShay so dravya nirjarA
hai.. 144..
muNiUN jhAdi Niyada.n NANa.n so sa.ndhuNodi kammaraya.n.. 145..
j~nAtvA dhyAyati niyata.n j~nAna.n sa sa.ndhunoti karmarajaH.. 145..
2. vR^iddhiko prApta = ba.DhA huA; ugra huA. [sa.nvar aur shuddhopayogavAle jIvako jab ugra shuddhopayog hotA hai tab
hI hai. aisA karanevAleko, sahajadashAme.n haTh rahit jo anashanAdi sambandhI bhAv vartate hai.n uname.n.n [shubhapanerUp
a.nshake sAth] ugra–shuddhirUp a.nsh hotA hai, jisase bahut karmo.nkI nirjarA hotI hai. [mithyAdraShTiko to
shuddhAtmadravya bhAsit hI nahI.n huA hai.n, isaliye use sa.nvar nahI.n hai, shuddhopayog nahI.n hai, shuddhopayogakI vR^iddhikI
to bAt hI kahA.N rahI? isaliye use, sahaj dashA rahit–haThapUrvak–anashanAdisambandhI shubhabhAv kadAchit bhale
ho.n tathApi, mokShake hetubhUt nirjarA bilakul nahI.n hotI.]]
3. sa.nkShay = samyak prakArase kShaya.
Page 209 of 264
PDF/HTML Page 238 of 293
single page version
tvenAbhedAttadev j~nAna.n sva.n svenAvichalitamanAssa.nchetayate sa khalu nitAntanissnehaH prahIN–
snehAbhya~N.hgapariShva~N.hgashuddhasphaTikastambhavat pUrvopAtta.n karmarajaH sa.ndhunoti eten nirjarAmukhyatve hetutva.n
dhyAnasya dyotitamiti.. 145..
svaprayojan sAdhaneme.n jisakA
usI
AtmAko jAnakar [–anubhav karake] [j~nAna.n niyata.n dhyAyati] j~nAnako nishchalarUpase dhyAtA hai, [saH]
vah [karmarajaH] karmarajako [sa.ndhunoti] khirA detA hai.
2. man = mati; buddhi; bhAv; pariNAma.
3. udyat honA = tatpar honA ; laganA; udyamava.nt honA ; mu.DnA; DhalanA.
4. guNI aur guName.n vastu–apekShAse abhed hai isaliye AtmA kaho yA j~nAn kaho–dono.n ek hI hai.n. upar jisakA
nijAtmA dvArA nishchal pariNati karake usakA sa.nchetan–sa.nvedan–anubhavan karanA so dhyAn hai.
jANI, sunishchaL j~nAn dhyAve, te karamaraj nirjare. 145.
Page 210 of 264
PDF/HTML Page 239 of 293
single page version
tasya shubhAshubhadahano dhyAnamayo jAyate agniH.. 146..
honese us vipAkako [apanese bhinna aise achetan] karmo.nme.n sameTakar, tadanusAr pariNatise upayogako
vyavR^itta karake [–us vipAkake anurUp pariNamaname.nse upayogakA nivartan karake], mohI, rAgI aur
dveShI na honevAle aise us upayogako atyanta shuddha AtmAme.n hI niShkamparUpase lIn karatA
muhyantamarajyantamadviShanta.n chAtyantashuddha evAtmani niShkampa.n
use [shubhAshubhadahanaH] shubhAshubhako jalAnevAlI [dhyAnamayaH agniH] dhyAnamay agni [jAyate] pragaT
hotI hai.
pragaTe shubhAshubh bALanAro dhyAn–agni tehane. 146.
Page 211 of 264
PDF/HTML Page 240 of 293
single page version
vyApArayataH sakalashubhAshubhakarmendhanadahanasamarthatvAt agnikalpa.n paramapuruShArthasiddhayupAyabhUta.n dhyAna.n
jAyate iti. tathA choktam–
sikkhiyavva.n ja.n jaramaraNa.n khaya.n kuNaI’’.. 146..
nahI.n
vahA.N se chay kar [manuShyabhav prApta karake] nirvANako prApta karate hai.n.
1. bhAnA = chi.ntavan karanA; dhyAnA; anubhav karanA.
2. vyApAr = pravR^itti [svarUpavishrAnta yogIko apane pUrvopArjit karmo.nme.n pravartan nahI.n hai, kyo.nki vah mohanIyakarmake
vimukh kiyA hai.]
3. puruShArtha = puruShakA artha; puruShakA prayojan; AtmAkA prayojan; Atmaprayojana. [paramapuruShArtha arthAt AtmAkA
dhyAn haie.]