Panchastikay Sangrah-Hindi (itrans transliteration). Bandh padarth ka vyakhyan; Gatha: 147-159 ; Moksh padarth ka vyakhyaan; Mokshmarg prapanch soochak choolika.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 13 of 15

 

Page 212 of 264
PDF/HTML Page 241 of 293
single page version

212
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
–iti nirjarApadArthavyAkhyAna.n samAptam.
-----------------------------------------------------------------------------
jis prakAr tho.DI–sI agni bahut–se ghAs aur kAShThakI rAshiko alpa kAlame.n jalA detI hai,
usI prakAr mithyAtva–kaShAyAdi vibhAvake parityAgasvarUp mahA pavanase prajvalit huI aur apUrva–
adbhUt–param–AhlAdAtmak sukhasvarUp ghR^itase si.nchI huI nishchay–Atmasa.nvedanarUp dhyAnAgni
mUlottaraprakR^itibhedavAle karmarUpI indhanakI rAshiko kShaNamAtrame.n jalA detI hai.
bhAvArthaH– nirvikAr niShkriy chaitanyachamatkArame.n nishchal pariNati vah 2dhyAn hai. yah dhyAn mokShake
upAyarUp hai.
is pa.nchamakAlame.n bhI yathAshakti dhyAn ho sakatA hai. is kAlamee.n jo vichChed hai so
shukladhyAnakA hai, dharmadhyAnakA nahI.n. Aj bhI yahA.Nse jIv dharmadhyAn karake devakA bhav aur phir
manuShyakA bhav pAkar mokSha prApta karate hai.n. aur bahushrutadhar hI dhyAn kar sakate hai.n aisA bhI nahI.n hai;
sArabhUt alpa shrutase bhI dhyAn ho sakatA hai. isaliye mokShArthIyo.nko shuddhAtmAkA pratipAdak,
sava.nranirjarAkA karanevAlA aur jarAmaraNakA haranevAlA sArabhUt upadesh grahaN karake dhyAn karaneyogya
hai.
[yahA.N yah lakShame.n rakhane yogya hai ki uparokta dhyAnakA mUl samyagdarshan hai. samyagdarshanake binA
dhyAn nahI.n hotA, kyo.nki nirvikAr niShkriy chaitanyachamatkArakI [shuddhAtmAkI] samyak pratIti binA
usame.n nishchal pariNati kahA.Nse hosakatI hai? isaliye mokShake upAyabhUt dhyAn karanekI ichChA
rakhanevAle jIvakoe pratham to jinokta dravyaguNaparyAyarUp vastusvarUpakI yathArtha samajhapUrvak nirvikAr
niShkriy chaitanyachamatkArakI samyak pratItikA sarva prakArase udyam karane yogya hai; usake pashchAt hI
chaitanyachamatkArame.n visheSh lInatAkA yathArtha udyam ho sakatA hai].. 146..
is prakAr nirjarApadArthakA vyAkhyAn samApta huA.
-------------------------------------------------------------------------
1. durmedh = alpabuddhi vAle; mandabuddhi; ThoTa.

2. muniko jo shuddhAtmasvarUpakA nishchal ugra Alamban vartatA hai use yahA.N mukhyataH ‘dhyAn’ kahA hai.
[shuddhAtmAvalambanakI ugratAko mukhya na kare.n to, avirat samyagdaShTiko bhI ‘jaghanya dhyAn’ kahaneme.n virodh nahI.n
hai, kyo.n ki use bhI shuddhAtmasvarUpakA jaghanya Alamban to hotA hai.]

Page 213 of 264
PDF/HTML Page 242 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
213
ath ba.ndhapadArthavyAkhyAnam.
ja.n suhamasuhamudiNNa.n bhAva.n ratto karedi jadi appA.
so teN havadi baddho poggalakammeN viviheNa.. 147..
to te vaDe e vividh pudgalakarmathI ba.ndhAy Che. 147.
ya.n shubhamashubhamudIrNa.n bhAva.n raktaH karoti yadyAtmA.
sa ten bhavati baddhaH pudgalakarmaNA vividhena.. 147..
bandhasvarUpAkhyAnametat.
yadi khalvayamAtmA paropAshrayeNAnAdiraktaH karmodayaprabhAvatvAdudIrNa.n shubhamashubha.n vA bhAva.n karoti,
tadA sa AtmA ten nimittabhUten bhAven pudgalakarmaNA vividhen baddho bhavati. tadatra moharAgadveShasnigdhaH
shubho.ashubho vA pariNAmo jIvasya bhAvabandhaH, tannimitten shubhAshubhakarmatvapariNatAnA.n jIven
sahAnyonyamUrchChana.n pudgalAnA.n dravyabandha iti.. 147..
-----------------------------------------------------------------------------
ab ba.nndhapadArthakA vyAkhyAn hai.
gAthA 147
anvayArthaH– [yadi] yadi [AtmA] AtmA [raktaH] rakta [vikArI] vartatA huA [udIrNa.n]
udit [yam shubham ashubham bhAvam] shubh yA ashubh bhAvako [karoti] karatA hai, to [saH] vah
AtmA [ten] us bhAv dvArA [–us bhAvake nimittase] [vividhen pudgalakarmaNA] vividh
pudgalakarmo.nse [baddhaH bhavati] baddha hotA hai.
TIkAH– yah, bandhake svarUpakA kathan hai.
yadi vAstavame.n yah AtmA anyake [–pudgalakarmake] Ashray dvArA anAdi kAlase rakta rahakar
karmodayake prabhAvayuktarUp vartanese udit [–pragaT honevAle] shubh yA ashubh bhAvako karatA hai, to vah
AtmA us nimittabhUt bhAv dvArA vividh pudgalakarmase baddha hotA hai. isaliye yahA.N [aisA kahA hai
ki], moharAgadveSh dvArA snigdha aise jo jIvake shubh yA ashubh pariNAm vah bhAvabandha hai aur usake
[–shubhAshubh pariNAmake] nimittase shubhAshubh karmarUp pariNat pudgalo.nkA jIvake sAth anyonya
avagAhan [–vishiShTa shakti sahit ekakShetrAvagAhasambandha] vah dravya bandha hai.. 147..
-------------------------------------------------------------------------
jo AtamA uparakta karato ashubh vA shubh bhAvane,

Page 214 of 264
PDF/HTML Page 243 of 293
single page version

214
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jogaNimitta.n gahaNa.n jogo maNavayaNakAyasa.nbhUdo.
bhAvaNimitto ba.ndho bhAvo radirAgadosamohajudo.. 148..
yoganimitta.n grahaNa.n yogo manovachanakAyasa.nbhUtaH.
bhAvanimitto bandho bhAvo ratirAgadveShamohayutaH.. 148..
bahira~N.hgAntara~N.hgabandhakAraNAkhyAnametat.
grahaNa.n hi karmapudgalAnA.n jIvapradeshavartikarmaskandhAnupraveshaH. tat khalu yoganimittam. yogo
vA~N.hmanaHkAyakarmavargaNAlamban AtmapradeshaparispandaH. bandhastu karmapudgalAnA.n vishiShTa–
shaktipariNAmenAvasthAnam. sa punarjIvabhAvanimittaH. jIvabhAvaH punA ratirAgadveShamohayutaH,
-----------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
gAthA 148
anvayArthaH– [yoganimitta.n grahaNam] grahaNakA [–karmagrahaNakA] nimitta yog hai; [yogaH
manovachanakAyasa.nbhUtaH] yog manavachanakAyajanit [Atmapradeshaparispa.nd] hai. [bhAvanimittaH bandhaH] bandhakA
nimitta bhAv hai; [bhAvaH ratirAgadveShamohayutaH] bhAv ratirAgadveShamohase yukta [AtmapariNAm] hai.
TIkAH– yah, bandhake bahira.ng kAraN aur antara.ng kAraNakA kathan hai.
grahaN arthAt karmapudgalo.nkA jIvapradeshavartI [–jIvake pradesho.nke sAth ek kShetrame.n sthit]
karmaskandhome.n pravesh; usakA nimitta yog hai. yog arthAt vachanavargaNA, manovargaNA, kAyavargaNA aur
karmavargaNAkA jisame.n Alamban hotA hai aisA Atmapradesho.nkA parispanda [arthAt jIvake pradesho.nkA
ka.npana.
ba.ndh arthAt karmapudgalo.nkA vishiShTa shaktirUp pariNAm sahit sthit rahanA [arthAt
karmapudgalo.nkA amuk anubhAgarUp shakti sahit amuk kAl tak TikanA]; usakA nimitta jIvabhAv
haie. jIvabhAv ratirAgadveShamohayukta [pariNAm] hai arthAt mohanIyake vipAkase utpanna honevAlA vikAr
hai
.
Che yogahetuk grahaN, manavachakAy–Ashrit yog Che;
Che bhAvahetuk ba.ndh, ne mohAdisa.nyut bhAv Che. 148.

Page 215 of 264
PDF/HTML Page 244 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
215
mohanIyavipAkasa.npAditavikAr ityarthaH. tadatra mohanIyavipAkasa.npAditavikAr ityarthaH. tadatra
pudgalAnA.n grahaNahetutvAdbahira~N.hgakAraNa.n yogaH, vishiShTashaktisthitihetutvAdantara~N.hgakAraNa.n jIvabhAv
eveti.. 148..
hedU chaduvviyappo aTThaviyappassa kAraNa.n bhaNida.n.
tesi.n pi ya rAgAdI tesimabhAve Na bajjha.nti.. 149..
hetushchaturvikalpo.aShTavikalpasya kAraNa.n bhaNitam.
teShAmapi cha rAgAdayasteShAmabhAve na badhyante.. 149..
-----------------------------------------------------------------------------
jIvake kisI bhI pariNAmame.n vartatA huA yog karmake prakR^iti–pradeshakA arthAt ‘grahaN’ kA
nimitta hotA hai aur jIvake usI pariNAmame.n vartatA huA moharAgadveShabhAv karmake sthiti–anubhAgakA
arthAt ‘ba.ndh’ kA nimitta hotA hai; isaliye moharAgadveShabhAvako ‘bandha’ kA a.ntara.ng kAraN [a.ntara.ng
nimitta] kahA hai aur yogako – jo ki ‘grahaN’ kA nimitta hai use–‘bandha’ kA bahira.ng kAraN
[bAhya nimitta] kahA hai.. 148..
isaliye yahA.N [bandhame.n.n], bahira.ng kAraN [–nimitta] yog hai kyo.nki vah pudgalo.nke grahaNakA
hetu hai, aur a.ntara.ng kAraN [–nimitta] jIvabhAv hI hai kyo.nki vah [karmapudgalo.nkI] vishiShTa shakti
tathA sthitikA hetu hai.. 148..
bhAvArthaH– karmabandhaparyAyake chAr visheSh hai.nH prakR^itibandha, pradeshabandha, sthitibandha aur anubhAgabandha.
isame.n sthiti–anubhAg hI atyanta mukhya visheSh hai.n, prakR^iti–pradesh to atyanta gauN visheSh hai.n; kyo.nki
sthiti–anubhAg binA karmabandhaparyAy nAmamAtra hI rahatI hai. isaliye yahA.N prakR^iti–pradeshabandhakA mAtra
‘grahaN’ shabdase kathan kiyA hai aur sthiti–anubhAgabandhakA hI ‘bandha’ shabdase kahA hai.
gAthA 149
anvayArthaH– [chaturvikalpaH hetuH] [dravyamithyAtvAdi] chAr prakArake hetu [aShTavikalpasya
kAraNam] ATh prakArake karmo.nke kAraN [bhaNitam] kahe gaye hai.n; [teShAm api cha] unhe.n bhI
[rAgAdayaH] [jIvake] rAgAdibhAv kAraN hai.n; [teShAm abhAve] rAgAdibhAvo.nke abhAvame.n [na badhyante]
jIv nahI.n.n ba.Ndhate.
-------------------------------------------------------------------------
hetu chaturvidh aShTavidh karmo taNA.n kAraN kahyA,
tenA.ny Che rAgAdi, jyA.n rAgAdi nahi tyA.n ba.ndh nA. 149.

Page 216 of 264
PDF/HTML Page 245 of 293
single page version

216
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
mithyAtvAdidravyaparyAyANAmapi bahira~N.hgakAraNadyotanametat.
tantrAntare kilAShTavikalpakarmakAraNatven bandhaheturdravyaheturUpashchaturvikalpaH proktaH mithyA–
tvAsa.nyamakaShAyayogA iti. teShAmapi jIvabhAvabhUtA rAgAdayo bandhahetutvasya hetavaH, yato
rAgAdibhAvAnAmabhAve dravyamithyAtvAsa.nyamakaShAyayogasadbhAve.api jIvA na badhyante. tato rAgA–
dInAmantara~N.hgatvAnnishchayen bandhahetutvamavaseyamiti.. 149..
–iti bandhapadArthavyAkhyAna.n samAptam.
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, mithyAtvAdi dravyaparyAyo.nko [–dravyamithyAtvAdi pudgalaparyAyo.nko] bhI [ba.ndhake]
bahira.ng–kAraNapanekA prakAshan hai.
1
gra.nthAntarame.n [anya shAstrame.n] mithyAtva, asa.nyam, kaShAy aur yog in chAr prakArake
dravyahetuo.nko [dravyapratyayo.nko] ATh prakArake karmo.nke kAraNarUpase bandhahetu kahe hai.n. unhe.n bhI
bandhahetupaneke hetu jIvabhAvabhUt rAgAdik hai.n; kyo.nki
2rAgAdibhAvo.nkA abhAv hone par dravyamithyAtva,
dravya–asa.nyam, dravyakaShAy aur dravyayogake sadbhAvame.n bhI jIv ba.ndhate nahI.n hai.n. isaliye rAgAdibhAvo.nko
a.ntara.ng bandhahetupanA honeke kAraN
3nishchayase bandhahetupanA hai aisA nirNay karanA.. 149..
is prakAr ba.ndhapadArthakA vyAkhyAn samApta huA.
-------------------------------------------------------------------------
1. prakAshan=prasiddha karanA; samajhanA; darshAnA.

2. jIvagat rAgAdirUp bhAvapratyayo.nkA abhAv hone par dravyapratyayo.nke vidyamAnapaneme.n bhI jIv ba.ndhate nahI.n hai.n. yadi
jIvagat rAgAdibhAvo.nke abhAvame.n bhI dravyapratyayo.nke udayamAtrase bandha ho to sarvadA bandha hI rahe [–mokShakA
avakAsh hI na rahe], kyo.nki sa.nsArIyo.nko sadaiv karmodayakA vidyamAnapanA hotA hai.

3. udayagat dravyamithyAtvAdi pratyayo.nkI bhA.Nti rAgAdibhAv navIn karmabandhame.n mAtra bahira.ng nimitta nahI.n hai kintu ve
to navIn karmabandhame.n ‘a.ntara.ng nimitta’ hai.n isaliye unhe.n ‘nishchayase bandhahetu’ kahe hai.n.

Page 217 of 264
PDF/HTML Page 246 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
217
ath mokShapadArthavyAkhyAnam.
hedumabhAve NiyamA jAyadi NANissa AsavaNirodho.
AsavabhAveN viNA jAyadi kammassa du Nirodho.. 150..
prApnotIndriyarahitamavyAbAdha.n sukhamanantam.. 151..
kammassAbhAveN ya savvaNhU savvalogadarisI ya.
pAvadi i.ndiyarahida.n avvAbAha.n
suhamaNa.nta.n.. 151..
hetvabhAve niyamAjjAyate j~nAninaH AsravanirodhaH.
AsravabhAven vinA jAyate karmaNastu nirodhaH.. 150..
karmaNAmabhAven cha sarvaj~naH sarvalokadarshI cha.
dravyakarmamokShahetuparamasa.nvararUpeN bhAvamokShasvarUpAkhyAnametat.
-----------------------------------------------------------------------------
ab mokShapadArthakA vyAkhyAn hai.
gAthA 150–151
anvayArthaH– [hetvabhAve] [moharAgadveSharUp] hetukA abhAv honese [j~nAninaH] j~nAnIko
[niyamAt] niyamase [AsravanirodhaH jAyate] AsravakA nirodh hotA hai [tu] aur [AsravabhAven
vinA] AsravabhAvake abhAvame.n [karmaNaH nirodhaH jAyate] karmakA nirodh hotA hai. [cha] aur [karmaNAm
abhAven] karmo.nkA abhAv honese vah [sarvaj~naH sarvalokadarshI cha] sarvaj~na aur sarvalokadarshI hotA huA
[indriyarahitam] indriyarahit, [avyAbAdham] avyAbAdh, [anantam sukham prApnoti] ananta sukhako
prApta karatA hai.
-------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, 1dravyakarmamokShake hetubhUt param–sa.nvararUpase bhAvamokShake svarUpakA kathan hai.
1. dravyakarmamokSha=dravyakarmakA sarvathA ChUT jAnAH dravyamokSha [yahA.N bhAvamokShakA svarUp dravyamokShake nimittabhUt param–
sa.nvararUpase darshAyA hai.]

hetu–abhAve niyamathI Asravanirodhan j~nAnIne,
AsaravabhAv–abhAvamA.n karmo taNu.n rodhan bane; 150.
karmo–abhAve sarvaj~nAnI
sarvadarshI thAy Che,
ne akSharahit, ana.nt, avyAbAdh sukhane te lahe. 151.

Page 218 of 264
PDF/HTML Page 247 of 293
single page version

218
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dravyakarmamokShahetuparamasa.nvararUpeN bhAvamokShasvarUpAkhyAnametat.
Asravaheturhi jIvasya moharAgadveSharUpo bhAvaH. tadabhAvo bhavati j~nAninaH. tadabhAve
bhavatyAsravabhAvAbhAvaH. AsravabhAvAbhAve bhavati karmAbhAvaH. karmAbhAven bhavati sArvaj~na.n sarva–
darshitvamavyAbAdhamindriyavyApArAtItamanantasukhatva~ncheti. sa eSh jIvanmuktinAmA bhAvamokShaH. kathamiti
chet. bhAvaH khalvatra vivakShitaH karmAvR^ittachaitanyasya kramapravartamAnaj~naptikriyArUpaH. sa khalu
sa.nsAriNo.anAdimohanIyakarmodayAnuvR^ittivashAdashuddho dravyakarmAsravahetuH. sa tu j~nAnino moharAg–
dveShAnuvR^ittirUpeN prahIyate. tato.asya AsravabhAvo nirudhyate. tato niruddhAsravabhAvasyAsya
mohakShayeNAtyantanirvikAramanAdimudritAnantachaitanyavIryasya shuddhaj~naptikriyArUpeNAntarmuhUrta– mativAhya
yugapa~nj~nAnadarshanAvaraNAntarAyakSheyaN katha~nchich
kUTasthaj~nAnatvamavApya j~naptikriyArUpe
kramapravR^ittyabhAvAdbhAvakarma vinashyati.
-----------------------------------------------------------------------------
AsravakA hetu vAstavame.n jIvakA moharAgadveSharUp bhAv hai. j~nAnIko usakA abhAv hotA hai.
usakA abhAv hone par AsravabhAvakA abhAv hotA hai. AsravabhAvakA abhAv hone par karmakA abhAv
hotA hai. karmakA abhAv hone par sarvaj~natA, sarvadarshitA aur avyAbAdh, 1indriyavyApArAtIt, ananta
sukh hotA hai. yah
nimnAnusAr prakAr spaShTIkaraN haieH–
3. vivakShit=kathan karanA hai.
2jIvanmukti nAmakA bhAvamokSha hai. ‘kis prakAr?’ aisA prashna kiyA jAy to
yahA.N jo ‘bhAv’ 3vivakShit hai vah karmAvR^it [karmase AvR^it hue] chaitanyakI kramAnusAr pravartatI
j~nAptikriyArUp hai. vah [kramAnusAr pravartatI j~naptikriyArUp bhAv] vAstavame.n sa.nsArIko anAdi kAlase
mohanIyakarmake udayakA anusaraN karatI huI pariNatike kAraN ashuddha hai, dravyakarmAsravakA hetu hai.
parantu vah [kramAnusAr pravartatI j~naptikriyArUp bhAv] j~nAnIko moharAgadveShavAlI pariNatirUpase hAniko
prApta hotA hai isaliye use AsravabhAvako nirodh hotA hai. isaliye jise AsravabhAvakA nirodh huA
hai aise us j~nAnIko mohake kShay dvArA atyanta nirvikArapanA honese, jise anAdi kAlase ananta
chaitanya aur [ananta] vIrya mu.nd gayA hai aisA vah j~nAnI [kShINamoh guNasthAname.n] shuddha j~naptikriyArUpase
a.ntarmuhUrta vyatIt karake yugapad j~nAnAvaraN, darshanAvaraN aur antarAyakA kShay honese katha.nchit
1kUTastha j~nAnako prApta karatA hai aur is prakAr use j~naptikriyAke rUpame.n kramapravR^ittikA abhAv honese
bhAvakarmakA vinAsh hotA hai.
-------------------------------------------------------------------------
1. indriyavyApArAtIt=indriyavyApAr rahita.

2. jIvanmukti = jIvit rahate hue mukti; deh hone par bhI mukti.

Page 219 of 264
PDF/HTML Page 248 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
219
tataH karmAbhAve sa hi bhagavAnsarvaj~naH sarvadarshI vyuparatendriy–vyApArAvyAbAdhAnantasukhashcha
nityamevAvatiShThate. ityeSh bhAvakarmamokShaprakAraH dravyakarmamokShahetuH param–sa.nvaraprakArashcha.. 150–151..
da.nsaNaNANasamagga.n jhANa.n No apNadavvasa.njutta.n.
jAyadi NijjarahedU sabhAvasahidassa sAdhussa.. 152..
darshanaj~nAnasamagra.n dhyAna.n no anyadravyasa.nyuktam.
jAyate nirjarAhetuH svabhAvasahitasya sAdhoH.. 152..
-----------------------------------------------------------------------------
isaliye karmakA abhAv hone par vah vAstavame.n bhagavAn sarvaj~na, sarvadarshI tathA indriyavyApArAtIt–
avyAbAdh–anantasukhavAlA sadaiv rahatA hai.
is prakAr yah [jo yahA.N kahA hai vah], 2bhAvakarmamokShakA 3prakAr tathA dravyakarmamokShakA hetubhUt
param sa.nvarakA prakAr hai .. 150–151..
gAthA 152
anvayArthaH– [svabhAvasahitasya sAdhoH] svabhAvasahit sAdhuko [–svabhAvapariNat
kevalIbhagavAnako] [darshanaj~nAnasamagra.n] darshanaj~nAnase sampUrNa aur [no anyadravya– sa.nyuktam]
-------------------------------------------------------------------------
1. kUTastha=sarva kAl ek rUp rahanevAlAH achala. [j~nAnAvaraNAdi ghAtikarmo.nkA nAsh hone par j~nAn kahI.n.n sarvathA
apariNAmI nahI.n ho jAtA; parantu vah anya–anya j~neyo.nko jAnanerUp parivartit nahI.n hotA–sarvadA tIno.n kAlake
samasta j~neyo.nko jAnatA rahatA hai, isaliye use katha.nchit kUTastha kahA hai.]

2. bhAvakarmamokSha=bhAvakarmakA sarvathA ChUT jAnA; bhAvamokSha. [j~naptikriyAme.n kramapravR^ittikA abhAv honA vah bhAvamokSha hai
athavA sarvaj~na –sarvadarshIpanekI aur anantAnandamayapanekI pragaTatA vah bhAvamokSha hai.]

3. prakAr=svarUp; rIta.

dragaj~nAnathI paripUrNa ne paradravyavirahit dhyAn je,
te nirjarAno hetu thAy svabhAvapariNat sAdhune. 152.

Page 220 of 264
PDF/HTML Page 249 of 293
single page version

220
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dravyakarmamokShahetuparamanirjarAkAraNadhyAnAkhyAnametat.
evamasya khalu bhAvamuktasya bhagavataH kevalinaH svarUpatR^iptatvAdvishrAntasrukhaduHkhakarma–
vipAkakR^itavikriyasya prakShINAvaraNatvAdanantaj~nAnadarshanasa.npUrNashuddhaj~nAnachetanAmayatvAdatIndriyatvAt
chAnyadravyasa.nyogaviyukta.n
shuddhasvarUpe.avichalitachaitanyavR^ittirUpatvAtkatha~nchiddhayAnavyapadeshArhamAtmanaH
svarUpa.n pUrvasa.nchitakarmaNA.n shaktishAtana.n patana.n vA vilokya nirjarAhetutvenopavarNyat iti.. 152..
is prakAr vAstavame.n is [–pUvokta] bhAvamukta [–bhAvamokShavAle] bhagavAn kevalIko–ki
jinhe.n svarUpatR^iptapaneke kAraN 1karmavipAkR^it sukhaduHkharUp vikriyA aTak gaI hai unhe.n –AvaraNake
prakShINapaneke kAraN, ananta j~nAnadarshanase sampUrNa shuddhaj~nAnachetanAmayapaneke kAraN tathA atIndriyapaneke
kAraN jo anyadravyake sa.nyog rahit hai aur shuddha svarUpame.n avichalit chaitanyavR^ittirUp honeke kAraN
jo katha.nchit ‘dhyAn’ nAmake yogya hai aisA AtmAkA svarUp [–AtmAkI nij dashA] pUrvasa.nchit
karmo.nkI shaktiko shAtan athavA unakA patan dekhakar nirjarAke heturUpase varNan kiyA jAtA hai.
-----------------------------------------------------------------------------
anyadravyase asa.nyukta aisA [dhyAna.n] dhyAn [nirjarAhetuH jAyate] nirjarAkA hetu hotA hai.
TIkAH– yah, dravyakarmamokShanake hetubhUt aisI param nirjarAke kAraNabhUt dhyAnakA kathan hai.
23
bhAvArthaH– kevalIbhagavAnake AtmAkI dashA j~nAnadarshanAvaraNake kShayavAlI honeke kAraN,
shuddhaj~nAnachetanAmay honeke kAraN tathA indriyavyApArAdi bahirdravyake Alamban rahit honeke kAraN
anyadravyake sa.nsarga rahit hai aur shuddhasvarUpame.n nishchal chaitanyapariNatirUp honeke kAraN kisI prakAr
‘dhyAn’ nAmake yogya hai. unakI aisI AtmadashAkA nirjarAke nimittarUpase varNan kiyA jAtA hai
kyo.nki unhe.n pUrvopArjit karmo.nkI shakti hIn hotI jAtI hai tathA ve karma khirate jAte hai.. 152..
-------------------------------------------------------------------------
1. kevalIbhagavAn nirvikAr –paramAnandasvarUp svAtmotpanna sukhase tR^ipta hai.n isaliye karmakA vipAk jisame.n
nimittabhUt hotA hai aisI sA.nsArik sukh–duHkharUp [–harShaviShAdarUp] vikriyA unhee.n virAmako prApta huI
hai.
2. shAtan = patalA honA; hIn honA; kShIN honA
3. patan = nAsh; galan; khir jAnA.

Page 221 of 264
PDF/HTML Page 250 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
221
jo sa.nvareN jutto NijjaramANodh savvakammANi.
vavagadavedAusso muyadi bhava.n teN so mokkho.. 153..
yaH sa.nvareN yukto nirjarannath sarvakarmANi.
vyapagatavedyAyuShko mu~nchati bhava.n ten sa mokShaH.. 153..
dravyamokShasvarUpAkhyAnametat.
ath khalu bhagavataH kevalino bhAvamokShe sati prasiddhaparamasa.nvarasyottarakarmasantatau niruddhAyA.n
paramanirjarAkAraNadhyAnaprasiddhau satyA.n pUrvakarmasa.ntatau kadAchitsvabhAvenaiv kadA–chitsamuddhAt
vidhAnenAyuHkarmasamabhUtasthityAmAyuHkarmAnusAreNaiv nirjIryamANAyAm punarbhavAy tadbhavatyAgasamaye
vedanIyAyurnAmagotrarUpANA.n jIven sahAtyantavishleShaH karmapudgalAnA.n dravyamokShaH.. 153..
–iti mokShapadArthavyAkhyAna.n samAptam.
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 153
anvayArthaH– [yaH sa.nvareN yuktaH] jo sa.nvaraseyukta haie aisA [kevalaj~nAn prApta] jIv [nirjaran
ath sarvakarmANi] sarva karmo.nkI nirjarA karatA huA [vyapagatavedyAyuShkaH] vedanIy aur Ayu rahit
hokar [bhava.n ma~nchati] bhavako Cho.DtA hai; [ten] isaliye [is prakAr sarva karmapudgalo.nkA viyog
honeke kAraN] [saH mokShaH] vah mokSha hai.
vAstavame.n bhagavAn kevalIko, bhAvamokSha hone par, param sa.nvar siddha honeke kAraN uttar
karmasa.ntati nirodhako prApta hokar aur param nirjarAke kAraNabhUt dhyAn siddha honeke kAraN
karmasa.ntati– ki jisakI sthiti kadAchit svabhAvase hI Ayukarmake jitanI hotI hai aur kadAchit
vah– Ayukarmake anusAr hI nirjarit hotI
huI,e
danIy–Ayu–nAm–gotrarUp
karmapudgalo.nkA jIvake sAth atyanta vishleSh [viyog] vah dravyamokSha hai.. 153..
1. uttar karmasa.ntati=bAdakA karmapravAh; bhAvI karmaparamparA.
TIkAH– yah, dravyamokShake svarUpakA kathan hai.
1
2pUrva
3samudghAtavidhAnase Ayukarmake jitanI hotI hai
4apunarbhavake liye vah bhav ChUTaneke samay honevAlA jo va
is prakAr mokShapadArthakA vyAkhyAn samApta huA.
-------------------------------------------------------------------------
2. pUrva=pahalekI.
3. kevalIbhagavAnako vedanIy, nAm aur gotrakarmakI sthiti kabhI svabhAvase hI [arthAt kevalIsamudghAtarUp
nimitta hue binA hI] Ayukarmake jitanI hotI hai aur kabhI vah tIn karmo.nkI sthiti Ayukarmase adhik hone
par bhI vah sthiti ghaTakar Ayukarma jitanI honeme.n kevalIsamudghAt nimitta banatA hai.
4. apunarbhav=phirase bhav nahI.n honA. [kevalIbhagavAnako phirase bhav hue binA hI us bhavakA tyAg hotA hai;
isaliye unake AtmAse karmapudgalo.nkA sadAke lie sarvathA viyog hotA hai.]
sa.nvarasahit te jIv pUrNa samasta karmo nirjare
ne AyuvedyavihIn thaI bhavane taje; te mokSha Che. 153.

Page 222 of 264
PDF/HTML Page 251 of 293
single page version

222
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
samApta.n cha mokShamArgAvayavarUpasamyagdarshanaj~nAnaviShayabhUtanavapadArthavyAkhyAnam..
ath mokShamArgaprapa~nchasUchikA chUlikA.
jIvasahAva.n NANa.n appaDihadada.nsaNa.n aNaNNamaya.n.
chariya.n cha tesu Niyada.n atthittamaNi.ndiya.n bhaNiya.n.. 154..
aur mokShamArgake avayavarUp samyagdarshan tathA samyagj~nAnake viShayabhUt nav padArtho.nkA vyAkhyAn bhI
samApta huA.
jIvasvabhAva.n j~nAnamapratihatadarshanamananyamayam.
chAritra.n cha tayorniyatamastitvamanindita.n bhaNitam.. 154..
-----------------------------------------------------------------------------
* *
ab 1mokShamArgaprapa.nchasUchak chUlikA hai. 3
-------------------------------------------------------------------------
1. mokShamArgaprapa.nchasUchak = mokShamArgakA vistAr batalAnevAlI; mokShamArgakA vistArase karanevAlI; mokShamArgakA
vistR^it kathan karanevAlI.

2. chUlikAke arthake lie pR^iShTha 151 kA padaTippaN dekhe.
AtmasvabhAv ananyamay nirvighna darshan j~nAn Che;
dragj~nAnaniyat ani.ndh je astitva te chAritra Che. 154.

Page 223 of 264
PDF/HTML Page 252 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
223
mokShamArgasvarUpAkhyAnametat.
jIvasvabhAvaniyata.n charita.n mokShamArgaH. jIvasvabhAvo hi j~nAnadarshane ananyamayatvAt. ananyamayatva.n
cha tayorvisheShasAmAnyachaitanyasvabhAvajIvanirvR^ittatvAt. ath tayorjIvasvarUpabhUtayo–
rj~nAnadarshanayoryanniyatamavasthitamutpAdavyayadhrauvyarUpavR^ittimayamastitva.n rAgAdipariNatyabhAvAdanindita.n
tachcharita.n; tadev mokShamArga iti. dvividha.n hi kil sa.nsAriShu charita.n– svacharita.n paracharita.n cha;
svasamayaparasamayAvityarthaH. tatra svabhAvAvasthitAstitvasvarUpa.n svacharita.n, parabhAvAvasthitAsti–
tvasvarUpa.n paracharitam. tatra yatsva–
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 154
anvayArthaH– [jIvasvabhAva.n] jIvakA svabhAv [j~nAnam] j~nAn aur [apratihat–darshanam]
apratihat darshan haie– [ananyamayam] jo ki [jIvase] ananyamay hai. [tayoH] un j~nAnadarshaname.n
[niyatam] niyat [astivam] astitva– [anindita.n] jo ki ani.ndit hai– [chAritra.n cha bhaNitam]
use [jinendro.nne] chAritra kahA hai.
TIkAH– yah, mokShamArgake svarUpakA kathan hai.
jIvasvabhAvame.n niyat chAritra vah mokShamArga hai. jIvasvabhAv vAstavame.n j~nAn–darshan hai kyo.nki ve
[jIvase] ananyamay hai.n. j~nAnadarshanakA [jIvase] ananyamayapanA honekA kAraN yah hai ki
visheShachaitanya aur sAmAnyachaitanya jisakA svabhAv hai aise jIvase ve niShpanna hai.n [arthAt jIv dvArA
j~nAnadarshan rache gaye hai.n]. ab jIvake svarUpabhUt aise un j~nAnadarshaname.n niyat–avasthit aisA jo
utpAdavyayadhrauvyarUp vR^ittimay astitva– jo ki rAgAdipariNAmake abhAvake kAraN ani.ndit hai – vah
chAritra hai; vahI mokShamArga hai.
1
2
3
sa.nsArIyo.nme.n chAritra vAstavame.n do prakArakA haiH– [1] svachAritra aur [2] parachAritra;
[1]svasamay aur [2] parasamay aisA artha hai. vahA.N, svabhAvame.n avasthit astitvasvarUp [chAritra]
vah svachAritra hai aur parabhAvame.n avasthit astitvasvarUp [chAritra] vah parachAritra hai. usame.nse
-------------------------------------------------------------------------
1. visheShachaitanya vah j~nAn haie aur sAmAnyachaitanya vah darshan hai.

2. niyat=avasthit; sthit; sthir; dra.DhrUp sthita.

3. vR^itti=vartanA; honA. [utpAdavyayadhrauvyarUp vR^itti vah astitva hai.]

Page 224 of 264
PDF/HTML Page 253 of 293
single page version

224
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
bhAvAvasthitAstitvarUpa.n parabhAvAvasthitAstitvavyAvR^ittatvenAtyantamanindita.n tadatra sAkShAnmokShamArga–
tvenAvadhAraNIyamiti.. 154..
jIvo sahAvaNiyado aNiyadaguNapajjaodh parasamao.
jadi kuNadi saga.n samaya.n pabbhassadi
kammaba.ndhAdo.. 155..
jIvaH svabhAvaniyataH aniyataguNaparyAyo.ath parasamayaH.
yadi kurute svaka.n samaya.n prabhrasyati karmabandhAt.. 155..
-----------------------------------------------------------------------------
[arthAt do prakArake chAritrame.nse], svabhAvame.n avasthit astitvarUp chAritra–jo ki parabhAvame.n
avasthit astitvase bhinna honeke kAraN atyanta ani.ndit hai vah–yahA.N sAkShAt mokShamArgarUp
avadhAraNA.
[yahI chAritra ‘paramArtha’ shabdase vAchya aise mokShakA kAraN hai, anya nahI.n–aisA na jAnakar,
mokShase bhinna aise asAr sa.nsArake kAraNabhUt mithyAtvarAgAdime.n lIn vartate hue apanA ananta kAl
gayA; aisA jAnakar usI jIvasvabhAvaniyat chAritrakI – jo ki mokShake kAraNabhUt hai usakI –
nirantar bhAvanA karanA yogya hai. is prakAr sUtratAtparya hai.] . 154..
gAthA 155
anvayArthaH– [jIvaH] jIv, [svabhAvaniyataH] [dravya–apekShAse] svabhAvaniyat hone par bhI,
[aniyataguNaparyAyaH ath parasamayaH] yadi aniyat guNaparyAyavAlA ho to parasamay hai. [yadi] yadi
vah [svaka.n samaya.n kurute] [niyat guNaparyAyase pariNamit hokar] svasamayako karatA hai to
[karmabandhAt] karmabandhase [prabhrasyati] ChUTatA hai.
-------------------------------------------------------------------------
nijabhAvaniyat aniyataguNaparyayapaNe parasamay Che;
te jo kare svakasamayane to karmaba.ndhanathI ChUTe. 155.

Page 225 of 264
PDF/HTML Page 254 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
225
svasamayaparasamayopAdAnavyudAsapurassarakarmakShayadvAreN jIvasvabhAvaniyatacharitasya mokSha–
mArgatvadyotanametat.

sa.nsAriNo hi jIvasya j~nAnadarshanAvasthitatvAt svabhAvaniyatasyApyanAdimohanIyo–
dayAnuvR^ittiparatvenoparaktopayogasya sataH samupAttabhAvavaishvarupyatvAdaniyataguNaparyAyatva.n parasamayaH
paracharitamiti yAvat. tasyaivAnAdimohanIyodayAnuvR^ittiparatvamapAsyAtyantashuddhopayogasya sataH
samupAttabhAvaikyarupyatvAnniyataguNaparyAyatva.n svasamayaH svacharitamiti yAvat ath khalu yadi
katha~nchanodbhinnasamyagj~nAnajyotirjIvaH parasamaya.n vyudasya svasamayamupAdatte tadA karmabandhAdavashya.n bhrashyati.
yato hi jIvasvabhAvaniyata.n charita.n mokShamArga iti.. 155..
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– svasamayake grahaN aur parasamayake tyAgapUrvak karmakShay hotA hai– aise pratipAdan dvArA
yahA.N [is gAthAme.n] ‘jIvasvabhAvame.n niyat chAritra vah mokShamArga hai’ aisA darshAyA hai.
sa.nsArI jIv, [dravya–apekShAse] j~nAnadarshaname.n avasthit honeke kAraN svabhAvame.n niyat
[–nishchalarUpase sthit] hone par bhI jab anAdi mohanIyake udayakA anusaraN karake pariNati karane
ke kAraN uparakta upayogavAlA [–ashuddha upayogavAlA] hotA hai tab [svaya.n] bhAvo.nkA vishvarUpapanA
[–anekarUpapanA] grahaN kiyA honakee kAraN usee jo aniyataguNaparyAyapanA hotA hai vah parasamay
arthAt parachAritra hai; vahI [jIv] jab anAdi mohanIyake udayakA anusaraN karane vAlI pariNati
karanA Cho.Dkar atyanta shuddha upayogavAlA hotA hai tab [svaya.n] bhAvakA ekarUpapanA grahaN kiyA
honeke kAraN use jo niyataguNaparyAyapanA hotA hai vah svasamay arthAt svachAritra hai.
1
2
3
ab, vAstavame.n yadi kisI bhI prakAr samyagj~nAnajyoti pragaT karake jIv parasamayako Cho.Dkar
svasamayako grahaN karatA hai to karmabandhase avashya ChUTatA hai; isaliye vAstavame.n [aisA nishchit hotA
hai ki] jIvasvabhAvame.n niyat chAritra vah mokShamArga hai.. 155..
-------------------------------------------------------------------------
1. uparakta=uparAgayukta [kisI padArthame.n honevAlA. anya upAdhike anurUp vikAr [arthAt anya upAdhi jisame.n
nimittabhUt hotI hai aisI aupAdhik vikR^iti–malinatA–ashuddhi] vah uparAg hai.]

2. aniyat=anishchit; anekarUp; vividh prakArake.

3. niyat=nishchit; ekarUp; amuk ek hI prakArake.

Page 226 of 264
PDF/HTML Page 255 of 293
single page version

226
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jo paradavvamhi suha.n asuha.n rAgeN kuNadi jadi bhAva.n.
so sagacharittabhaTTho
parachariyacharo havadi jIvo.. 156..
yaH paradravye shubhamashubha.n rAgeN karoti yadi bhAvam.
sa svakacharitrabhraShTaH paracharitacharo bhavati jIvaH.. 156..
paracharitapravR^ittasvarUpAkhyAnametat.
yo hi mohanIyodayAnuvR^ittivashAdrajyamAnopayogaH san paradravye shubhamashubha.n vA bhAvamAdadhAti, sa
svakacharitrabhraShTaH paracharitrachar ityupagIyate; yato hi svadravye shuddhopayogavR^ittiH svacharita.n, paradravye
soparAgopayogavR^ittiH paracharitamiti.. 156..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 156
anvayArthaH– [yaH] jo [rAgeN] rAgase [–ra.njit arthAt malin upayogase] [paradravye]
paradravyame.n [shubham ashubham bhAvam] shubh yA ashubh bhAv [yadi karoti] karatA hai, [saH jIvaH] vah
jIv [svakacharitrabhraShTaH] svachAritrabhraShTa aisA [paracharitacharaH bhavati] parachAritrakA AcharaN karanevAlA
hai
.
TIkAH– yah, parachAritrame.n pravartan karanevAleke svarUpakA kathan hai.
jo [jIv] vAstavame.n mohanIyake udayakA anusaraN karanevAlIe pariNatike vash [arthAt
mohanIyake udayakA anusaraN karake pariNamit honeke kAraN ] ra.njit–upayogavAlA
[uparaktaupayogavAlA] vartatA huA, paradravyame.n shubh yA ashubh bhAvako dhAraN karatA hai, vah [jIv]
svachAritrase bhraShTa aisA parachAritrakA AcharaN karanevAlA kahA jAtA hai; kyo.nki vAstavame.n svadravyame.n
.nshuddha–upayogarUp pariNati vah svachAritra hai aur paradravyame.n soparAg–upayogarUp pariNati vah
parachAritra hai.. 156..
1
-------------------------------------------------------------------------
1. soparAg=uparAgayukta; uparakta; malin; vikArI; ashuddha [upayogame.n honevAlA, karmodayarUp upAdhike anurUp
vikAr (arthAt karmodayarUp upAdhi jisame.n nimittabhUt hotI hai aisI aupAdhik vikR^iti) vah uparAg hai.]

je rAgathI paradravyamA.n karato shubhAshubh bhAvane,
te svakacharitrathI bhraShTa parachAritra AcharanAr Che. 156.

Page 227 of 264
PDF/HTML Page 256 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
227
Asavadi jeN puNNa.n pAva.n vA appaNodh bhAveNa.
so teN paracharitto havadi tti jiNA paruve.nti.. 157..
Asravati yen puNya.n pApa.n vAtmano.ath bhAvena.
sa ten paracharitraH bhavatIti jinAH prarUpayanti.. 15.hra7..
paracharitapravR^itterbandhahetutven mokShamArgatvaniShedhanametat.
ih kil shubhoparakto bhAvaH puNyAsravaH, ashubhoparaktaH pApAsrav iti. tatra puNya.n pApa.n vA yen
bhAvenAsravati yasya jIvasya yadi sa bhAvo bhavati sa jIvastadA ten paracharit iti prarupyate. tataH
paracharitapravR^ittirbandhamArga ev, na mokShamArga iti.. 157..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 157
anvayArthaH– [yen bhAven] jis bhAvase [AtmanaH] AtmAko [puNya.n pApa.n vA] puNya athavA pAp
[ath Asravati] Asravit hote hai.n, [ten] us bhAv dvArA [saH] vah [jIv] [paracharitraH bhavati]
parachAritra hai–[iti] aisA [jinAH] jin [prarUpayanti] prarUpit karate hai.n.
TIkAH– yahA.N, parachAritrapravR^iti ba.ndhahetubhUt honese use mokShamArgapanekA niShedh kiyA gayA hai
[arthAt parachAritrame.n pravartan ba.ndhakA hetu honese vah mokShamArga nahI.n hai aisA is gAthAme.n darshAyA hai].
yahA.N vAstavame.n shubhoparakta bhAv [–shubharUp vikArI bhAv] vah puNyAsrav hai aur ashubhoparakta
bhAv [–ashubharUp vikArI bhAv] pApAsrav hai. vahA.N, puNya athavA pAp jis bhAvase Asravit hote hai.n,
vah bhAv jab jis jIvako ho tab vah jIv us bhAv dvArA parachAritra hai– aisA [jine.ndro.n dvArA]
prarUpit kiyA jAtA hai. isaliye [aisA nishchit hotA hai ki] parachAritrame.n pravR^itti so ba.ndhamArga hI
hai, mokShamArga nahI.n hai.. 157..
-------------------------------------------------------------------------
re! puNya athavA pAp jIvane Asrave je bhAvathI,
tenA vaDe te ‘paracharit’ nirdiShTa Che jinadevathI. 157.

Page 228 of 264
PDF/HTML Page 257 of 293
single page version

228
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
jo savvasa.ngamukko NaNNamaNo appaNa.n sahAveNa.
jANadi passadi Niyada.n so sagachariya.n charadi jIvo.. 158..
yaH sarvasa~N.hgamuktaH ananyamanAH AtmAna.n svabhAvena.
jAnAti pashyati niyata.n saH svakacharita.n charit jIvaH.. 158..
svacharitapravR^ittasvarUpAkhyAnametat.
yaH khalu niruparAgopayogatvAtsarvasa~N.hgamuktaH paradravyavyAvR^ittopayogatvAdananyamanAH AtmAna.n
svabhAven j~nAnadarshanarUpeN jAnAti pashyati niyatamavasthitatven, sa khalu svaka.n charita.n charati jIvaH.
yato hi drashij~naptisvarUpe puruShe tanmAtratven vartana.n svacharitamiti.. 158..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 158
anvayArthaH– [yaH] jo [sarvasa~N.hgamuktaH] sarvasa.ngamukta aur [ananyamanAH] ananyamanavAlA vartatA
huA [AtmAna.n] AtmAko [svabhAven] [j~nAnadarshanarUp] svabhAv dvArA [niyata.n] niyatarUpase [–
sthiratApUrvak] [jAnAti pashyati] jAnatA–dekhatA hai, [saH jIvaH] vah jIv [svakacharita.n]
svachAritra [charit] AcharatA hai.
TIkAH– yah, svachAritrame.n pravartan karanevAleke svarUpakA kathan hai.
-------------------------------------------------------------------------
2. AvR^itta=vimukh huA; pR^ithak huA; nivR^itta huA ; nivR^itta; bhinna.
jo [jIv] vAstavame.n niruparAg upayogavAlA honeke kAraN sarvasa.ngamukta vartatA huA,
paradravyase vyAvR^itta upayogavAlA honeke kAraN ananyamanavAlA vartatA huA, AtmAko j~nAnadarshanarUp
1
23
1. niruparAg=uparAg rahit; nirmaL; avikArI; shuddha [niruparAg upayogavAlA jIv samasta bAhya–abhya.ntar sa.ngase
shUnya hai tathApi niHsa.ng paramAtmAkI bhAvanA dvArA utpanna sundar AnandasyandI paramAnandasvarUp sukhasudhArasake
AsvAdase, pUrNa–kalashakI bhA.Nti, sarva Atmapradeshame.n bharapUr hotA hai.]

3. ananyamanavAlA=jisakI pariNati anya prati nahI.n jAtI aisA. [man=chitta; pariNati; bhAv]

sau–sa.ngamukta ananyachitta svabhAvathI nij Atmane
jANe ane dekhe niyat rahI, te svacharitapravR^itta Che. 158.

Page 229 of 264
PDF/HTML Page 258 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
229
chariya.n charadi sa.ng so jo paradavvappabhAvarahidappA.
da.nsaNaNANaviyappa.n aviyappa.n charadi appAdo.. 159..
charita.n charati svaka.n sa yaH paradravyAtmabhAvarahitAtmA.
darshanaj~nAnavikalpamavikalpa.n charatyAtmanaH.. 159..
-----------------------------------------------------------------------------
svabhAv dvArA niyatarUpase arthAt avasthitarUpasase jAnatA–dekhatA hai, vah jIv vAstavame.n svachAritra
AcharatA hai; kyo.nki vAstavame.n dR^ishij~naptisvarUp puruShame.n [AtmAme.n] tanmAtrarUpase vartanA so svachAritra
hai.
1
bhAvArthaH– jo jIv shuddhopayogI vartatA huA aur jisakI pariNati parakI or nahI.n jAtI aisA
vartatA huA, AtmAko svabhAvabhUt j~nAnadarshanapariNAm dbArA sthiratApUrvak jAnatA–dekhatA hai, vah jIv
svachAritrakA AcharaN karanevAlA hai; kyo.nki dR^ishij~naptisvarUp AtmAme.n mAtra dR^ishij~naptirUpase pariNamit
hokar rahanA vah svachAritra hai.. 158..
gAthA 159
anvayArthaH– [yaH] jo [paradravyAtmabhAvarahitAtmA] paradravyAtmak bhAvo.nse rahit svarUpavAlA
vartatA huA, [darshanaj~nAnavikalpam] [nijasvabhAvabhUt] darshanaj~nAnarUp bhedako [AtmanaH avikalpa.n]
AtmAse abherUp [charati] AcharatA hai, [saH] vah [svaka.n charita.n charati] svachAritrako AcharatA hai.
TIkAH– yah, shuddha svachAritrapravR^ittike mArgakA kathan hai.
-------------------------------------------------------------------------
1. dR^ishi= darshan kriyA; sAmAnya avalokana.
te Che svacharitapravR^itta, je paradravyathI virahitapaNe
nij j~nAnadarshanabhedane jIvathI abhinna ja Achare. 159.

Page 230 of 264
PDF/HTML Page 259 of 293
single page version

230
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
shuddhasvacharitapravR^ittipathapratipAdanametat.
3. jis nayame.n sAdhya aur sAdhan abhinna [arthAt ek prakArake] ho.n vah yahA.N nishchayanay haie. jaise ki,
nirvikalpadhyAnapariNat [–shuddhAdnashraddhAnaj~nAnachAritrapariNat] muniko nishchayanayase mokShamArga hai kyo.nki vahA.N
[mokSharUp] sAdhya aur [mokShamArgarUp] sAdhan ek prakArake arthAt shuddhAtmarUp [–shuddhAtmaparyAyarUp] hai.n.
yo hi yogIndraH samastamohavyUhabahirbhUtatvAtparadravyasvabhAvabhAvarahitAtmA san, svadravya–
mekamevAbhimukhyenAnuvartamAnaH svasvabhAvabhUta.n darshanaj~nAnavikalpamapyAtmano.avikalpatven charati, sa khalu
svaka.n charita.n charati. eva.n hi shuddhadravyAshritamabhinnasAdhya–
-----------------------------------------------------------------------------
jo yogIndra, samasta mohavyUhase bahirbhUt honeke kAraN paradravyake svabhAvarUp bhAvo.nse rahit
svarUpavAle vartate hue, svadravyako ekako hI abhimukhatAse anusarate hue nijasvabhAvabhUt
darshanaj~nAnabhedako bhI AtmAse abhedarUpase Acharate hai.n, ve vAstavame.n svachAritrako Acharate hai.n.
1
is prakAr vAstavame.n shuddhadravyake Ashrit, abhinnasAdhyasAdhanabhAvavAle nishchayanayake Ashrayase
mokShamArgakA prarUpaN kiyA gayA. aur jo pahale [107 vI.n gAthAme.n] darshAyA gayA thA vah svaparahetuk
23
4
-------------------------------------------------------------------------
1. mohavyUh=mohasamUha. [jin munI.ndrane samasta mohasamUhakA nAsh kiyA honese ‘apanA svarUp paradravyake
svabhAvarUp bhAvo.nse rahit hai’ aisI pratIti aur j~nAn jinhe.n vartatA hai, tathA taduparAnta jo keval svadravyame.n hI
nirvikalparUpase atyanta lIn hokar nijasvabhAvabhUt darshanaj~nAnabhedo.nko AtmAse abhedarUpase Acharate hai.n, ve munI.ndra
svachAritrakA AcharaN karanevAle hai.n.]

2. yahA.N nishchayanayakA viShay shuddhadravya arthAt shuddhaparyAyapariNat dravya hai, arthAt akale dravyakI [–paranimitta
rahit] shuddhaparyAy haie; jaise ki nirvikalpa shuddhaparyAyapariNat muniko nishchayanayase mokShamArga hai.

4. jin paryAyo.nme.n sva tathA par kAraN hote hai.n arthAt upAdAnakAraN tathA nimittakAraN hote hai.n ve paryAye.n
svaparahetuk paryAye.n hai.n; jaise ki ChaThave.n guNasthAname.n [dravyArthikanayake viShayabhUt shuddhAtmasvarUpake A.nshik
avalamban sahit] vartate hue tattvArthashraddhAn [navapadArthagat shraddhAn], tattvArthaj~nAn [navapadArthagat j~nAn] aur
pa.nchamahAvratAdirUp chAritra–yah sab svaparahetuk paryAye.n hai.n. ve yahA vyavahAranayake viShayabhUt hai.n.

Page 231 of 264
PDF/HTML Page 260 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
231
sAdhanabhAva.n nishchayanayamAshritya mokShamArgaprarUpaNam. yattu pUrvamudriShTa.n tatsvaparapratyayaparyAyAshrita.n
bhinnasAdhyasAdhanabhAva.n vyavahAranayamAshritya prarupitam. na chaitadvipratiShiddha.n nishchayavyavahArayoH sAdhya–
sAdhanabhAvatvAtsuvarNasuvarNapAShANavat. at evobhayanayAyattA pArameshvarI tIrthapravartaneti.. 159..
-----------------------------------------------------------------------------
paryAyake Ashrit, bhinnasAdhyasAdhanabhAvavAle vyavahAranayake Ashrayase [–vyavahAranayakI apekShAse]
prarUpit kiyA gayA thA. isame.n paraspar virodh AtA hai aisA bhI nahI.n hai, kyo.nki survaN aur
survaNapAShANakI bhA.Nti nishchay–vyavahArako sAdhya–sAdhanapanA hai; isaliye pArameshvarI [–
jinabhagavAnakI] tIrthapravartanA dono.n nayo.nke AdhIn hai.. 159..
1
2
34
-------------------------------------------------------------------------
1. jis nayame.n sAdhya tathA sAdhan bhinna ho.n [–bhinna prarUpit kiye jAe.N] vah yahA.N vyavahAranay hai; jaise ki,
ChaThave.n guNasthAname.n [dravyArthikanayake viShayabhUt shuddhAtmasvarUpake A.nshik Alamban sahit] vartate hue
tattvArthashraddhAn [navapadArthasambandhI shraddhAn], tattvArthaj~nAn aur pa.nchamahAvratAdirUp chAritra vyavahAranayase mokShamArga hai
kyo.nki [mokSharUp] sAdhya svahetuk paryAy hai aur [tattvArthashraddhAnAdimay mokShamArgarUp] sAdhan svaparahetuk
paryAy hai.
2. jis pAShAName.n suvarNa ho use suvarNapAShAN kahA jAtA hai. jis prakAr vyavahAranayase suvarNapAShAN suvarNakA
sAdhan hai, usI prakAr vyavahAranayase vyavahAramokShamArga nishchayamokShamArgakA sAdhan hai; arthAt vyavahAranayase
bhAvali.ngI muniko savikalpa dashAme.n vartate hue tattvArthashraddhAn, tattvArthaj~nAn aur mahAvratAdirUp chAritra nirvikalpa
dashAme.n vartate hue shuddhAtmashraddhAnaj~nAnAnuShThAnanake sAdhan hai.n.
3. tIrtha=mArga [arthAt mokShamArga]; upAy [arthAt mokShakA upAy]; upadesh; shAsana.
4. jinabhagavAnake upadeshame.n do nayo.n dvArA nirUpaN hotA hai. vahA.N, nishchayanay dvArA to satyArtha nirUpaN kiyA
jAtA haie aur vyavahAranay dvArA abhUtArtha upacharit nirUpaN kiyA jAtA hai.

prashnaH–
satyArtha nirUpaN hI karanA chAhiye; abhUtArtha upacharit nirUpaN kisaliye kiyA jAtA hai?

uttaraH–
jise si.nhakA yathArtha svarUp sIdhA samajhame.n na AtA ho use si.nhake svarUpake upacharit nirUpaN
dvArA arthAt billIke svarUpake nirUpaN dvArA si.nhake yathArtha svarUpakI samajh kI or le jAte hai.n, usI
prakAr jise vastukA yathArtha svarUp sIdhA samajhame.n na AtA ho use vastusvarUpake upacharit nirUpaN dvArA
vastusvarUpakI yathArtha samajh kI or le jAte hai.n. aur lambe kathanake badaleme.n sa.nkShipta kathan karaneke lie bhI
vyavahAranay dvArA upacharit nirUpaN kiyA jAtA hai. yahA.N itanA lakShame.n rakhaneyogya hai ki – jo puruSh
billIke nirUpaNako hI si.nhakA nirUpaN mAnakar billIko hI si.nh samajh le vah to upadeshake hI yogya
nahI.n hai, usI prakAr jo puruSh upacharit nirUpaNako hI satyArtha nirUpaN mAnakar vastusvarUpako mithyA
rItise samajh baiThee vah to upadeshake hI yogya nahI.n hai.