Panchastikay Sangrah-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 160-172.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 14 of 15

 

Page 232 of 264
PDF/HTML Page 261 of 293
single page version

232
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dhammAdIsaddahaNa.n sammatta.n NANama.ngapuvvagada.n.
cheTThA tavamhi chariyA vavahAro mokkhamaggo tti.. 160..
TIkAH– nishchayamokShamArgake sAdhanarUpase, pUrvodShTi [107 vI.n gAthAme.n ullikhit]
vyavahAramokShamArgakA yah nirdesh hai.
dharmAdishraddhAna.n samyaktva.n j~nAnama~N.hgapUrvagatam.
cheShTA tapasi charyA vyavahAro mokShamArga iti.. 160..
nishchayamokShamArgasAdhanabhAven pUrvoddiShTavyavahAramokShamArganirdesho.ayam.
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 160
anvayArthaH– [dharmAdishraddhAna.n samyaktvam] dharmAstikAyAdikA shraddhAn so samyaktva [a~N.hgapUrvagatam
j~nAnam] a.ngapUrvasambandhI j~nAn so j~nAn aur [tapasi cheShTA charyA] tapame.n cheShTA [–pravR^itti] soe chAritra;
[iti] is prakAr [vyavahAraH mokShamArgaH] vyavahAramokShamArga hai.
-------------------------------------------------------------------------
[yahA.N ek udAharaN liyA jAtA haiH–
sAdhya–sAdhan sambandhI satyArtha nirUpaN is prakAr hai ki ‘ChaThave.n guNasthAname.n vartatI huI A.nshik shuddhi
sAtave.n guNasthAnayogya nirvikalpa shuddha pariNatikA sAdhan hai.’ ab, ‘ChaThave.n guNasthAname.n kaisI athavA kitanI
shuddhi hotI haie’– is bAtako bhI sAth hI sAth samajhanA ho to vistArase eaisA nirUpaN kiyA jAtA hai ki
‘jis shuddhike sadbhAvame.n, usake sAth–sAth mahAvratAdike shubhavikalpa haTh vinA sahajarUpase pravartamAn ho vah
ChaThave.n guNasthAnayogya shuddhi sAtave.n guNasthAnayogya nirvikalpa shuddha pariNatikA sAdhan hai.’ aise lambe kathanake
badale, aisA kahA jAe ki ‘ChaThave.n guNasthAname.n pravartamAn mahAvratAdike shubh vikalpa sAtave.n guNasthAnayogya
nirvikalpa shuddha pariNatikA sAdhan hai,’ to vah upacharit nirUpaN hai. aise upacharit nirUpaName.nse aisA artha
nikAlanA chAhiye ki ‘mahAvratAdike shubh vikalpa nahI.n kintu unake dvArA jis ChaThave.n guNasthAnayogya shuddhi
batAnA thA vah shUddhi vAstavame.n sAtave.n guNasthAnayogya nirvikalpa shuddha pariNatikA sAdhan hai.’]
dharmAdinI shraddhA sudrag, pUrvA.ngabodh subodh Che,
tapamA.nhi cheShTA charaN–ek vyavahAramuktimArga Che. 160.

Page 233 of 264
PDF/HTML Page 262 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
233
samyagdarshanaj~nAnachAritrANi mokShamArgaH. tatra dharmAdInA.n dravyapadArthavikalpavatA.n tattvArtha–
shraddhAnabhAvasvabhAva.n bhAvantara.n shraddhAnAkhya.n samyaktva.n, tattvArthashraddhAnanirvR^itau satyAma~N.hgapUrvagatArthapari–
chChittirj~nAnam, AchArAdisUtraprapa~nchitavichitrayativR^ittasamastasamudayarUpe tapasi cheShTA charyA–ityeShaH
svaparapratyayaparyAyAshrita.n bhinnasAdhyasAdhanabhAva.n vyavahAranayamAshrityAnugamyamAno mokShamArgaH kArta–
svarapAShANArpitadIptajAtavedovatsamAhitAntara~N.hgasya pratipadamuparitanashuddhabhUmikAsu paramaramyAsu
vishrAntimabhinnA.n niShpAdayan, jAtyakArtasvarasyev shuddhajIvasya katha.nchidbhinnasAdhyasAdhanabhAvAbhAvA–
tsvaya.n shuddhasvabhAven vipariNamamAnasyApi, nishchayamokShamArgasya sAdhanabhAvamApadyat iti.. 160..
-----------------------------------------------------------------------------
samyagdarshan–j~nAn–chAritra so mokShamArga hai. vahA.N [Chah] dravyarUp aur [nav] padArtharUp jinake
bhed hai.n aise dharmAdike tattvArthashraddhAnarUp bhAv [–dharmAstikAyAdikI tattvArthapratItirUp bhAv] jisakA
svabhAv hai aisA, ‘shraddhAn’ nAmakA bhAvavisheSh so samyaktva; tattvArthashraddhAnake sadbhAvame.n a.ngapUrvagat
padArtho.n.nkA avabodhan [–jAnanA] so j~nAn; AchArAdi sUtro.n dvArA kahe gae anekavidh muni–AchAro.nke
samasta samudAyarUp tapame.n cheShTA [–pravartan] so chAritra; – aisA yah, svaparahetuk paryAyake Ashrit,
bhinnasAdhyasAdhanabhAvavAle vyavahAranayake Ashrayase [–vyavahAranayakI apekShAse] anusaraN kiyA
jAnevAlA mokShamArga, suvarNapAShANako lagAI jAnevAlI pradIpta agnikI bhA.Nti samAhit a.ntara.ngavAle
jIvako [arthAt] jisakA a.ntara.ng ekAgra–samAdhiprApta hai aise jIvako] pad–pad par param ramya
aisI uparakI shuddha bhUmikAo.nme.n abhinna vishrA.nti [–abhedarUp sthiratA] utpanna karatA huA – yadyapi
uttam suvarNakI bhA.Nti shuddha jIv katha.nchit bhinnasAdhyasAdhanabhAvake abhAvake kAraN svaya.n [apane Ap]
shuddha svabhAvase pariNamit hotA hai tathApi–nishchayamokShamArgake sAdhanapaneko prApta hotA hai.
1
bhAvArthaH–ijase a.ntara.ngame.n shuddhikA a.nsh pariNamit huA hai us jIvako tattvArtha–shraddhAn,
a.ngapUrvagat j~nAn aur muni–AchArame.n pravartanarUp vyavahAramokShamArga visheSh–visheSh shuddhikA 1
-------------------------------------------------------------------------
1. samAhit=ekAgra; ekatAkoe prApta; abhedatAko prApta; ChinnabhinnatA rahit; samAdhiprApta; shuddha; prashA.nta.
2. is gAthAkI shrI jayasenAchAryadevakR^it TIkAme.n pa.nchamaguNasthAnavartI gR^ihasthako bhI vyavahAramokShamArga kahA hai. vahA.N
vyavahAramokShamArgake svarUpakA nimnAnusAr varNan kiyA haiH– ‘vItarAgasarvaj~napraNIt jIvAdipadArtho sambandhI samyak
shraddhAn tathA j~nAn dono.n, gR^ihasthako aur tapodhanako samAn hote hai.n; chAritra, tapodhano.nko AchArAdi charaNagra.ntho.nme.n
vihit kiye hue mArgAnusAr pramatta–apramatta guNasthAnayogya pa.nchamahAvrat–pa.nchasamiti–trigupti–ShaDAvashyakAdirUp
hotA hai aur gR^ihastho.nko upAsakAdhyayanagra.nthame.n vihit kiye hue mArgake anusAr pa.nchamaguNasthAnayogya dAn–shIl–
pUvajA–upavAsAdirUp athavA dArshanik–vratikAdi gyArah sthAnarUp [gyArah pratimArUp] hotA hai; is prakAr
vyavahAramokShamArgakA lakShaN hai.

Page 234 of 264
PDF/HTML Page 263 of 293
single page version

234
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
NichChayaNaeN bhaNido tihi tehi.n samAhido hu jo appA.
Na kuNadi ki.nchi vi aNNa.n Na muyadi so mokkhamaggo tti.. 161..
nishchayanayen bhaNitastribhistaiH samAhitaH khalu yaH AtmA.
na karoti ki.nchidapyanyanna mu~nchati sa mokShamArga iti.. 161..
vyavahAramokShamArgasAdhyabhAven nishchayamokShamArgopanyAso.ayam.
-----------------------------------------------------------------------------
vyavahArasAdhan banatA huA, yadyapi nirvikalpashuddhabhAvapariNat jIvako paramArthase to uttam suvarNakI
bhA.Nti abhinnasAdhyasAdhanabhAvake kAraN svayamev shuddhabhAvarUp pariNaman hotA hai tathApi, vyavahAranayase
nishchayamokShamArgake sAdhanapaneko prApta hotA hai.
[aj~nAnI dravyali.ngI munikA a.ntara.ng leshamAtra bhI samAhit nahI.n honese arthAt
use[dravyArthikanayake viShayabhUt shuddhAtmasvarUpake aj~nAnake kAraN] shuddhikA a.nsh bhI pariNamit nahI.n
honese use vyavahAramokShamArga bhI nahI.n hai..] 160..
gAthA 161
anvayArthaH– [yaH AtmA] jo AtmA [taiH tribhiH khalu samAhitaH] in tIn dvArA vAstavame.n
samAhit hotA huA [arthAt samyagdarshanaj~nAnachAritra dvArA vAstavame.n ekAgra–abhed hotA huA]
[anyat ki.nchit api] anya kuCh bhI [na karoti na mu~nchati] karatA nahI.n hai yA Cho.DtA nahI.n hai,
[saH] vah [nishchayanayen] nishchayanayase [mokShamArgaH iti bhaNitaH] ‘mokShamArga’ kahA gayA hai.

TIkAH– vyavahAramokShamArgake sAdhyarUpase, nishchayamokShamArgakA yah kathan hai.
-------------------------------------------------------------------------
je jIv darshanaj~nAnacharaN vaDe samAhit hoIne,
ChoDe–grahe nahi anya ka.nIpaN, nishchaye shivamArga Che. 161.

Page 235 of 264
PDF/HTML Page 264 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
235
samyagdarshanaj~nAnachAritrasamAhit Atmaiv jIvasvabhAvaniyatacharitratvAnnishchayen mokShamArgaH. ath
khalu katha~nchanAnAdyavidyAvyapagamAdvayavahAramokShamArgamanuprapanno dharmAditattvArthAshraddhAnA~N.hgapUrva–
gatArthAj~nAnAtapashcheShTAnA.n dharmAditattvArthashraddhAnA~N.hgapUrvagatArthaj~nAnatapashcheShTAnA~ncha tyAgopAdAnAy prArabdha–
viviktabhAvavyApAraH, kutashchidupAdeyatyAge tyAjyopAdAne cha punaH pravartitapratividhAnAbhiprAyo,
yasminyAvati kAle vishiShTabhAvanAsauShThavavashAtsamyagdarshanaj~nAnachAritraiH svabhAvabhUtaiH samama~N.hgA~N.hgibhAv–
pariNatyA
-----------------------------------------------------------------------------
samyagdarshan–j~nAn–chAritra dvArA samAhit huA AtmA hI jIvasvabhAvame.n niyat chAritrarUp hone
ke kAraN nishchayase mokShamArga hai.
ab [vistAr aisA hai ki], yah AtmA vAstavame.n katha.nchit [–kisI prakArase, nij udyamase]
anAdi avidyAke nAsh dvArA vyavahAramokShamArgako prApta hotA huA, dharmAdisambandhI tattvArtha–
ashraddhAnake, a.ngapUrvagat padArtho.nsambandhI aj~nAnake aur atapame.n cheShTAke tyAg hetuse tathA dharmAdisambandhI
tattvArtha–shraddhAnake, a.ngapUrvagat padArtho.nsambandhI j~nAnake aur tapame.n cheShTAke grahaN hetuse [–tIno.nke tyAg
hetu tathA tIno.nke grahaN hetuse] vivikta bhAvarUp vyApAr karatA huA, aur kisI kAraNase grAhyakA
tyAg ho jAnepar aur tyAjyakA grahaN ho jAnepar usake pratividhAnakA abhiprAy karatA huA, jis
kAl aur jitane kAl tak vishiShTa bhAvanAsauShThavake kAraN svabhAvabhUt samyagdarshan–j~nAn–chAritrake
sAth a.ng–a.ngIbhAvase pariNati dvArA
2. pratividhAn = pratikAr karanekI vidhi; pratikArakA upAy; ilAja.
3. vishiShTa bhAvanAsauShThav = visheSh achChI bhAvanA [arthAt vishiShTashuddha bhAvanA]; vishiShTa prakArakI uttam bhAvanA.
4. AtmA vah a.ngI aur svabhAvabhUt samyagdarshanaj~nAnachAritra vah a.nga.
1
2
3
4
-------------------------------------------------------------------------
1. vivikta = vivekase pR^ithak kie hue [arthAt hey aur upAdeyakA vivek karake vyavahArase upAdey rUp jAne
hue]. [jisane anAdi aj~nAnakA nAsh karake shuddhikA a.nsh pragaT kiyA hai aise vyavahAr–mokShamArgI
[savikalpa] jIvako niHsha.nkatA–niHkA.nkShA–nirvichikitsAdi bhAvarUp, svAdhyAy–vinayAdi bhAvarUp aur
niratichAr vratAdi bhAvarUp vyApAr bhUmikAnusAr hote hai.n tathA kisI kAraN upAdey bhAvo.nkA [–vyavahArase
grAhya bhAvo.nkA] tyAg ho jAne par aur tyAjya bhAvo.nkA upAdAn arthAt grahaN ho jAne par usake
pratikArarUpase prAyashchittAdi vidhAn bhI hotA hai.]

Page 236 of 264
PDF/HTML Page 265 of 293
single page version

236
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
tatsamAhito bhUtvA tyAgopAdAnavikalpashUnyatvAdvishrAntabhAvavyApAraH suniHprakampaH ayamAtmAv–tiShThate,
tasmin tAvati kAle ayamevAtmA jIvasvabhAvaniyatacharitatvAnnishchayen mokShamArga ityuchyate. ato
nishchayavyavahAramokShamArgayoH sAdhyasAdhanabhAvo nitarAmupapanna.. 161..
-----------------------------------------------------------------------------
unase samAhit hokar, tyAgagrahaNake vikalpase shUnyapaneke kAraN [bhedAtmak] bhAvarUp vyApAr
virAm prApta honese [arthAt bhedabhAvarUp–kha.nDabhAvarUp vyApAr ruk jAnese] suniShkamparUpase rahatA hai,
us kAl aur utane kAl tak yahI AtmA jIvasvabhAvame.n niyat chAritrarUp honeke kAraN nishchayase
‘mokShamArga’ kahalAtA hai. isaliye, nishchayamokShamArga aur vyavahAramokShamArgako sAdhya–sAdhanapanA atyanta
ghaTatA hai.
1
2
bhAvArthaH– nishchayamokShamArga nij shuddhAtmAkI ruchi, j~napti aur nishchaL anubhUtirUp hai. usakA
sAdhak [arthAt nishchayamokShamArgakA vyavahAr–sAdhan] aisA jo bhedaratnatrayAtmak vyavahAramokShamArga use
jIv katha.nchit [–kisI prakAr, nij udyamase] apane sa.nvedaname.n AnevAlI avidyAkI vAsanAke vilay
dvArA prApta hotA huA, jab guNasthAnarUp sopAnake kramAnusAr nijashuddhAtmadravyakI bhAvanAse utpanna
nityAnandalakShaNavAle sukhAmR^itake rasAsvAdakI tR^iptirUp param kalAke anubhavake kAraN nijashuddhAtmAshrit
nishchayadarshanaj~nAnachAritrarUpase abhedarUp pariNamit hotA hai, tab nishchayanayase bhinna sAdhya–sAdhanake
abhAvake kAraN yah AtmA hI mokShamArga hai. isaliye aisA siddha huA ki suvarNa aur suvarNapAShANakI
bhA.Nti nishchayamokShamArga aur vyavahAramokShamArgako sAdhya–sAdhakapanA [vyavahAranayase] atyanta ghaTit hotA
hai.. 161..
-------------------------------------------------------------------------
1. unase = svabhAvabhUt samyagdarshan–j~nAn–chAritrase.

2. yahA.N yah dhyAname.n rakhaneyogya hai ki jIv vyavahAramokShamArgako bhI anAdi avidyAkA nAsh karake hI prApta kar
sakatA hai; anAdi avidyAke nAsh honese pUrva to [arthAt nishchayanayake–dravyArthikanayake–viShayabhUt
shuddhAtmasvarUpakA bhAn karanese pUrva to] vyavahAramokShamArga bhI nahI.n hotA.
punashcha, ‘nishchayamokShamArga aur vyavahAramokShamArgako sAdhya–sAdhanapanA atyanta ghaTit hotA hai’ aisA jo
kahA gayA hai vah vyavahAranay dvArA kiyA gayA upacharit nirUpaN hai. usame.nse aisA artha nikAlanA chAhiye ki
‘ChaThave.n guNasthAname.n vartanevAle shubh vikalpo.nko nahI.n kintu ChaThave.n guNasthAname.n vartanevAle shuddhike a.nshakoe aur
sAtave.n guNasthAnayogya nishchayamokShamArgako vAstavame.n sAdhan–sAdhyapanA hai.’ ChaThave.n guNasthAname.n vartanevAle shuddhikA
a.nsh ba.Dhkar jab aur jitane kAl tak ugra shuddhike kAraN shubh vikalpo.nkA abhAv vartatA hai tab aur utane
kAl tak sAtave.n guNasthAnayogya nishchayamokShamArga hotA hai.

Page 237 of 264
PDF/HTML Page 266 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
237
jo charadi NAdi pechChadi appANa.n appaNA aNaNNamaya.n.
so chAritta.n NANa.n da.nsaNamidi NichChido hodi.. 162..
yashcharati jAnAti pashyati AtmAnamAtmanAnanyamayam.
sa chAritra.n j~nAna.n darshanamiti nishchito bhavati.. 162..
AtmanashchAritraj~nAnadarshanatvadyotanametat.
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArthaH– [yaH] jo [AtmA] [ananyamayam AtmAnam] ananyamay AtmAko [AtmanA]
AtmAse [charati] AcharatA hai, [jAnAti] jAnatA hai, [pashyati] dekhatA hai, [saH] vah [AtmA
hI] [chAritra.n] chAritra hai, [j~nAna.n] j~nAn hai, [darshanam] darshan hai–[iti] aisA [nishchitaH bhavati]
nishchit hai.
yaH khalvAtmAnamAtmamayatvAdananyamayamAtmanA charati–svabhAvaniyatAstitvenAnuvartate, AtmanA
jAnAti–svaparaprakAshakatven chetayate, AtmanA pashyati–yAthAtathyenAvalokayate, sa khalvAtmaiv chAritra.n
gAthA 162
TIkAH– yah, AtmAke chAritra–j~nAn–darshanapanekA prakAshan hai [arthAt AtmA hI chAritra, j~nAn
aur darshan hai aisA yahA.N samajhAyA hai].
jo [AtmA] vAstavame.n AtmAko– jo ki Atmamay honese ananyamay hai use–AtmAse
AcharatA hai arthAt svabhAvaniyat astitva dvArA anuvartatA hai [–svabhAvaniyat astitvarUpase
pariNamit hokar anusaratA hai], [ananyamay AtmAko hI] AtmAse jAnatA hai arthAt
svaparaprakAshakarUpase chetatA hai, [ananyamay AtmAko hI] AtmAse dekhatA hai arthAt yathAtatharUpase
1
-------------------------------------------------------------------------
1. svabhAvaniyat = svabhAvame.n avasthit; [j~nAnadarshanarUp] svabhAvame.n dra.DhrUpase sthita. [‘svabhAvaniyat astitva’kI
visheSh spaShTatAke lie 144 vI.n gAthAkI TIkA dekho.]
jANe, jue ne Achare nij Atmane AtmA vaDe,
te jIv darshan, j~nAn ne chAritra Che nishchitapaNe. 162.

Page 238 of 264
PDF/HTML Page 267 of 293
single page version

238
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
j~nAna.n darshanamiti kartR^ikarmakaraNAnAmaj~nAna.n darshanamiti kartR^ikarmakaraNAnAmabhedAnnishchito bhavati.
atashchAritraj~nAnadarshanarUpatvAjjIvasvabhAvaniyatacharitatvalakShaNa.n nishchayamokShamArgatvamAtmano
nitarAmupapannamiti.. 162..
jeN vijANadi savva.n pechChadi so teN sokkhamaNuhavadi.
idi ta.n jANadi bhavio abhaviyasatto Na saddahadi.. 163..
sarvasyAtmanaH sa.nsAriNo mokShamArgArhatvanirAso.ayam.
-----------------------------------------------------------------------------
avalokatA hai, vah AtmA hI vAstavame.n chAritra hai, j~nAn hai, darshan hai–aisA kartA–karma–karaNake
abhedake kAraN nishchit hai. isase [aisA nishchit huA ki] chAritra–j~nAn–darshanarUp honeke kAraN
AtmAko jIvasvabhAvaniyat chAritra jisakA lakShaN hai aisA nishchayamokShamArgapanA atyanta ghaTit hotA hai
[arthAt AtmA hI chAritra–j~nAn–darshan honeke kAraN AtmA hI j~nAnadarshanarUp jIvasvabhAvame.n dra.DhrUpase
sthit chAritra jisakA svarUp hai aisA nishchayamokShamArga hai].. 162..
1
gAthA 163
anvayArthaH– [yen] jisase [AtmA mukta honepar] [sarva.n vijAnAti] sarvako jAnatA hai aur
[pashyati] dekhatA haie, [ten] usase [saH] vah [saukhyam anubhavati] saukhyakA anubhav karatA hai; –
[iti tad] aisA [bhavyaH jAnAti] bhavya jIv jAnatA hai, [abhavyasattvaH na shraddhatte] abhavya jIv shraddhA
nahI.n karatA.
TIkAH– yah, sarva sa.nsArI AtmA mokShamArgake yogya honekA nirAkaraN [niShedh] hai
-------------------------------------------------------------------------
1. jab AtmA AtmAko AtmAse AcharatA hai–jAnatA hai–dekhatA hai, tab kartA bhI AtmA, karma bhI AtmA aur
karaN bhI AtmA hai; is prakAr yahA.N kartA–karma–karaNakI abhinnatA hai.
jANe–jue Che sarva tethI saukhya–anubhav muktane;
–A bhAvajANe bhavya jIv, abhavya nahi shraddhA lahe. 163.

Page 239 of 264
PDF/HTML Page 268 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
239
ih hi svabhAvaprAtikUlyAbhAvahetuka.n saukhyam. Atmano hi drashi–j~naptI
svabhAvaH. tayorviShayapratibandhaH prAtikUlyam. mokShe khalvAtmanaH sarva.n vijAnataH pashyatashcha tadabhAvaH.
tatastaddhetukasyAnAkulatvalakShaNasya paramArthasukhasya mokShe.anubhUtirachalitA.asti. ityetadbhavya ev
bhAvato vijAnAti, tataH sa ev mokShamArgArhaH. naitadabhavyaH shraddhatte, tataH sa mokShamArgAnarha eveti. ataH
katipaye ev sa.nsAriNo mokShamArgArhA na sarva eveti.. 163..
-----------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
vAstavame.n saukhyakA kAraN svabhAvakI pratikUlatAkA abhAv hai. AtmAkA ‘svabhAv’ vAstavame.n
drashi–j~napti [darshan aur j~nAn] hai. un dono.nko viShayapratibandha honA so ‘pratikUlatA’ hai. mokShame.n
vAstavame.n AtmA sarvako jAnatA aur dekhatA honese usakA abhAv hotA hai [arthAt mokShame.n svabhAvakI
pratikUlatAkA abhAv hotA hai]. isaliye usakA abhAv jisakA kAraN hai aise
anAkulatAlakShaNavAle paramArtha–sukhakI mokShame.n achalit anubhUti hotI hai. –is prakAr bhavya jIv hI
bhAvase jAnatA hai, isaliye vahI mokShamArgake yogya hai; abhavya jIv is prakAr shraddhA nahI.n karatA,
isaliye vah mokShamArgake ayogya hI hai.
1
2
3
4
5
isase [aisA kahA ki] katipay hI sa.nsArI mokShamArgake yogya hai.n, sarva nahI.n.. 163..
1. pratikUlatA = viruddhatA; viparItatA; UlaTApana.
2. viShayapratibandha = viShayame.n rukAvaT arthAt maryAditapanA. [darshan aur j~nAnake viShayame.n maryAditapanA honA vah
svabhAvakI pratikUlatA hai.]
3. pAramArthik sukhakA kAraN svabhAvakI pratikUlatAkA abhAv hai.
4. pAramArthik sukhakA lakShaN athavA svarUp anAkulatA hai.
5. shrI jayasenAchAryadevakR^it TIkAme.n kahA hai ki ‘us ananta sukhako bhavya jIv jAnate hai, upAdeyarUpase shraddhate hai.n
aur apane–apane guNasthAnAnusAr anubhav karate hai.n.’

Page 240 of 264
PDF/HTML Page 269 of 293
single page version

240
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
da.nsaNaNANacharittANi mokkhamaggo tti sevidavvANi.
sAdhUhi ida.n bhaNida.n tehi.n
du ba.ndho va mokkho vA.. 164..
-----------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
darshanaj~nAnachAritrANi mokShamArga iti sevitavyAni.
sAdhubhirida.n bhaNita.n taistu bandho vA mokSho vA.. 164...
darshanaj~nAnachAritrANA.n katha.nchidbandhahetutvopadarshanen jIvasvabhAve niyatacharitasya sAkShAnmokSha–
hetutvadyotanametat. amUni hi darshanaj~nAnachAritrANi kiyanmAtrayApi parasamayapravR^ittyA sa.nvalitAni
kR^ishAnu–sa.nvalitAnIv ghR^itAni katha~nchidviruddhakAraNatvarUDherbandhakAraNAnyapi
gAthA 164
anvayArthaH– [darshanaj~nAnachAritrANi] darshan–j~nAn–chAritra [mokShamArgaH] mokShamArga hai [iti]
isaliye [sevitavyAni] ve sevanayogya hai.n– [idam sAdhubhiH bhaNitam] aisA sAdhuo.nne kahA hai; [taiH
tu] parantu unase [bandhaH vA] bandha bhI hotA hai aur [mokShaH vA] mokSha bhI hotA hai.
TIkAH– yahA.N, darshan–j~nAn–chAritrakA katha.nchit bandhahetupanA darshAyA hai aur is prakAr
jIvasvabhAvame.n niyat chAritrakA sAkShAt mokShahetupanA prakAshit kiyA hai.
yah darshan–j~nAn–chAritra yadi alpa bhI parasamayapravR^ittike sAth milit ho to, agnike sAth
milit ghR^itakI bhA.Nti [arthAt uShNatAyukta ghR^itakI bhA.Nti], katha.nchit viruddha kAryake kAraNapanekI
vyAptike kAraN bandhakAraN bhI hai. aur jab ve
12
1. ghR^it svabhAvase shItalatAke kAraNabhUt honepar bhI, yadi vah ki.nchit bhI uShNatAse yukta ho to, usase
[katha.nchit] jalate bhI hai.n; usI prakAr darshan–j~nAn–chAritra svabhAvase mokShake kAraNabhUt hone par bhI , yadi ve
ki.nchit bhI parasamayapravR^itise yukta ho to, unase [katha.nchit] bandha bhI hotA hai.

2. parasamayapravR^ittiyukta darshan–j~nAn–chAritrame.n katha.nchit mokSharUp kAryase viruddha kAryakA kAraNapanA [arthAt bandharUp
kAryakA kAraNapanA] vyApta hai.

dR^ig, j~nAn ne chAritra Che shivamArga tethI sevavA.n
–sa.nte kahyu.n, paN hetu Che e ba.ndhanA vA mokShanA. 164.

Page 241 of 264
PDF/HTML Page 270 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
241
bhavanti. yadA tu samastapar–samayapravR^ittinivR^ittirUpayA svasamayapravR^ittyA sa~N.hgachCha.nte, tadA
nivR^ittakR^ishAnusa.nvalanAnIv ghR^itAni viruddhakAryakAraNabhAvAbhAvAtsAkShAnmokShakAraNAnyev

bhavanti. tataH svasamayapravR^ittinAmno jIvasvabhAvaniyatacharitasya sAkShAnmokShamArgatvamupapanna–miti..164..
aNNANAdo NANI jadi maNNadi suddhasa.npaogAdo.
havadi tti dukkhamokkha.n parasamayarado havadi jIvo.. 165..
aj~nAnAt j~nAnI yadi manyate shuddhasa.nprayogAt.
bhavatIti duHkhamokShaH parasamayarato bhavati jIvaH.. 165..
-----------------------------------------------------------------------------
[darshan–j~nAn–chAritra], samasta parasamayapravR^ittise nivR^ittirUp aisI svasamayapravR^ittike sAth sa.nyukta hote
hai.n tab, jise agnike sAthakA militapanA nivR^itta huA hai aise ghR^itakI bhA.Nti, viruddha kAryakA kAraNabhAv
nivR^itta ho gayA honese sAkShAt mokShakA kAraN hI hai. isaliye ‘svasamayapravR^itti’ nAmakA jo
jIvasvabhAvame.n niyat chAritra use sAkShAt mokShamArgapanA ghaTit hotA hai .. 164..
1
gAthA 165
anvayArthaH– [shuddhasa.nprayogAt] shuddhasa.nprayogase [shubh bhaktibhAvase] [duHkhamokShaH bhavati] duHkhamokSha
hotA hai [iti] aisA [yadi] yadi [aj~nAnAt] aj~nAnake kAraN [j~nAnI] j~nAnI [manyate] mAne, to
vah [parasamayarataH jIvaH] parasamayarat jIv [bhavati] hai. [‘arha.ntAdike prati bhakti–anurAgavAlI
ma.ndashuddhise bhI kramashaH mokSha hotA hai’ is prakAr yadi aj~nAnake kAraN [–shuddhAtmasa.nvedanake abhAvake
kAraN, rAgA.nshakee kAraN] j~nAnIko bhI [ma.nd puruShArthavAlA] jhukAv varte, to tab tak vah bhI sUkShma
parasamayame.n rat hai.]
2
-------------------------------------------------------------------------
[shAstro.nme.n kabhI–kabhI darshan–j~nAn–chAritrako bhI yadi ve parasa.nmayapravR^ittiyukta ho to, katha.nchit ba.ndhakA kAraN
kahA jAtA hai; aur kabhI j~nAnIko vartanevAle shubhabhAvo.nko bhI katha.nchit mokShake para.nparAhetu kahA jAtA hai.
shAstrome.n AnevAle aise bhinnabhinna paddhatinake kathano.nko sulajhAte hue yah sArabhUt vAstavikatA dhyAname.n rakhanI
chAhiye ki –j~nAnIko jab shuddhAshuddharUp mishraparyAy vartatI hai tab vah mishraparyAy ekA.ntase sa.nvar–nirjarA–mokShake
kAraNabhUt nahI.n hotI , athavA ekA.ntase Asrav–ba.ndhake kAraNabhUt nahI.n hotI, parantu us mishraparyAyakA shuddha
a.nsh sa.nvar–nirjarA–mokShake kAraNabhUt hotA hai aur ashuddha a.nsh Asrav–ba.ndhake kAraNabhUt hotA hai.]

1. is nirUpaNake sAth tulanA karaneke liye shrI pravachanasArakI 11 vI.n gAthA aur usakI tattvapradIpikA TIkA
dekhie.
2. mAnanA = jhukAv karanA; Ashay rakhanA; AshA rakhanA; ichChA karanA; abhiprAy karanA.
jinavarapramukhanI bhakti dvArA mokShanI AshA dhare
aj~nAnathI jo j~nAnI jIv, to parasamayarat teh Che. 165.

Page 242 of 264
PDF/HTML Page 271 of 293
single page version

242
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sUkShmaparasamayasvarUpAkhyAnametat.
arhadAdiShu bhagavatsu siddhisAdhanIbhUteShu bhaktibhAvAnura~njitA chittavR^ittiratra
shuddhasa.nprayogaH. ath khalvaj~nAnalavAveshAdyadi yAvat j~nAnavAnapi tataH shuddhasa.nprayogAnmokSho bhavatI–
tyabhiprAyeN khidyamAnastatra pravartate tadA tAvatso.api rAgalavasadbhAvAtparasamayarat ityupagIyate. ath
na ki.n punarnira~N.hkusharAgakalikala~N.hkitAntara~N.hgavR^ittiritaro jan iti.. 165..
-----------------------------------------------------------------------------
siddhike sAdhanabhUt aise arha.ntAdi bhagavanto.nke prati bhaktibhAvase anura.njit chittavR^itti vah yahA.N
‘shuddhasamprayog’ hai. ab, 2aj~nAnalavake Aveshase yadi j~nAnavAn bhI ‘us shuddhasamprayogase mokSha hotA hai
’ aise abhiprAy dvArA khed prApta karatA huA usame.n [shuddhasamprayogame.n] pravarte, to tab tak vah bhI
kala.nkit aisI a.ntara.ng vR^ittivAlA itar jan kyA parasamayarat nahI.n kahalAegA? [avashya kahalAegA
hI]
TIkAH– yah, sUkShma parasamayake svarUpakA kathan hai.
1
3rAgalavake sadbhAvake kAraN 4‘parasamayarat’ kahalAtA hai. to phir nira.nkush rAgarUp kleshase
5 .. 165..
-------------------------------------------------------------------------
1. anura.njit = anurakta; rAgavAlI; sarAga.

2. aj~nAnalav = kinchit aj~nAn; alpa aj~nAna.

3. rAgalav = kinchit rAg; alpa rAga.
4. parasamayarat = parasamayame.n rat; parasamayasthit; parasamayakI or jhukAvavAlA; parasamayame.n Asakta.

5. is gAthAkI shrI jayasenAchAryadevakR^it TIkAme.n is prakAr vivaraN haiH–
koI puruSh nirvikAr–shuddhAtmabhAvanAsvarUp paramopekShAsa.nyamame.n sthit rahanA chAhatA hai, parantu usame.n sthit
rahaneko ashakta vartatA huA kAmakrodhAdi ashubh pariNAmake va.nchanArtha athavA sa.nsArasthitike ChedanArtha jab
pa.nchaparameShThIke prati guNastavanAdi bhakti karatA hai, tab vah sUkShma parasamayarUpase pariNat vartatA huA sarAg
samyagdraShTi haie; aur yadi vah puruSh shuddhAtmabhAvanAme.n samartha hone par bhI use [shuddhAtmabhAvanAko] Cho.Dkar
‘shubhopayogase hI mokSha hotA hai aisA ekAnta mAne, to vah sthUl parasamayarUp pariNAm dvArA aj~nAnI mithyAdraShTi
hotA hai.

Page 243 of 264
PDF/HTML Page 272 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
243
araha.ntasiddhachediyapavayaNagaNaNANabhattisa.npaNNo.
ba.ndhadi puNNa.n bahuso Na hu so kammakkhaya.n kuNadi.. 166..
arhatsiddhachaityapravachanagaNaj~nAnabhaktisampannaH.
badhnAti puNya.n bahusho na khalu sa karmakShaya.n karoti.. 166..
uktashuddhasa.nprayogasya katha~nchidbandhahetutven mokShamArgatvanirAso.ayam. arhadAdibhaktisa.npannaH
katha~nchichChuddhasa.nprayogo.api san jIvo jIvadrAgalavatvAchChubhopayog–tAmajahat bahushaH
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 166
anvayArthaH– [arhatsiddhachaityapravachanagaNaj~nAnabhaktisampannaH] arha.nt, siddha, chaitya
[–arha.ntAdikI pratimA], pravachan [–shAstra], munigaN aur j~nAnake prati bhaktisampanna jIv [bahushaH
puNya.n badhnAti] bahut puNya bA.ndhatA hai, [na khalu saH karmakShaya.n karoti] parantu vAstavame.n vah karmo.nkA kShay
nahI.n karatA.
TIkAH– yahA.N, pUrvokta shuddhasamprayogako katha.nchit ba.ndhahetupanA honese usakA mokShamArgapanA nirasta
kiyA hai [arthAt j~nAnIko vartatA huA shuddhasamprayog nishchayase ba.ndhahetubhUt honeke kAraN vah mokShamArga
nahI.n hai aisA yahA.N darshAyA hai]. arha.ntAdike prati bhaktisampanna jIv, katha.nchit ‘shuddhasamprayogavAlA’
hone par bhI, rAgalav jIvit [vidyamAn] honese ‘shubhopayogIpane’ ko nahI.n Cho.DtA huA, bahut
12
3
4
-------------------------------------------------------------------------
1. katha.nchit = kisI prakAr; kisI apekShAse [arthAt nishchayanayakI apekShAse]. [j~nAnIko vartate hue
shuddhasamprayogakoe kadAchit vyavahArase bhale mokShakA paramparAhetu kahA jAy, kintu nishchayase to vah ba.ndhahetu hI hai
kyo.nki ashuddhirUp a.nsh hai.]
2. nirasta karanA = kha.nDit karanA; nikAl denA; niShiddha karanA.
3. siddhike nimittabhUt aise jo arha.nntAdi unake prati bhaktibhAvako pahale shuddhasamprayog kahA gayA hai. usame.n ‘shuddha’
shabda hone par bhI ‘shubh’ upayogarUp rAgabhAv hai. [‘shubh’ aise arthame.n jis prakAr ‘vishuddha’ shabda kadAchit
prayog hotA hai usI prakAr yahA.N ‘shuddha’ shabdakA prayog huA hai.]
4. rAgalav = ki.nchit rAg; alpa rAga.

jin–siddha–pravachan–chaitya–munigaN–j~nAnanI bhakti kare,
te puNyaba.ndh lahe ghaNo, paN karmano kShay nav kare. 166.

Page 244 of 264
PDF/HTML Page 273 of 293
single page version

244
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
puNya.n badhnAti, na khalu sakalakarmakShayamArabhate. tataH sarvatra rAgakaNikA.api pariharaNIyA
parasamayapravR^ittinibandhanatvAditi.. 166..
jassa hidaeNumetta.n vA paradavvamhi vijjade rAgo.
sa na vijAnAti samaya.n svakasya sarvAgamadharo.api.. 167..
so Na vijANadi samaya.n sagassa savvAgamadharo vi.. 167..
yasya hR^idaye.aNumAtro vA paradravye vidyate rAgaH.
svasamayopalambhAbhAvasya rAgaikahetutvadyotanametat. yasya khalu rAgareNukaNikA.api jIvati hR^idaye
na nAm sa samastasiddhAntasindhupArago.api niruparAgashuddhasvarUpa.n svasamaya.n chetayate.
-----------------------------------------------------------------------------
puNya bA.ndhatA hai, parantu vAstavame.n sakal karmakA kShay nahI.n karatA. isaliye sarvatra rAgakI kaNikA bhI
pariharaneyogya hai, kyo.nki vah parasamayapravR^ittikA kAraN hai.. 166..
gAthA 167
anvayArthaH– [yasya] jise [paradravye] paradravyake prati [aNumAtraH vA] aNumAtra bhI [leshamAtra
bhI [rAgaH] rAg [hR^idaye vidyate] hR^idayame.n vartatA hai [saH] vah, [sarvAgamadharaH api] bhale sarvaAgamadhar
ho tathApi, [svakasya samaya.n na vijAnAti] svakIy samayako nahI.n jAnatA [–anubhav nahI.n
karatA].
TIkAH– yahA.N, svasamayakI upalabdhike abhAvakA, rAg ek hetu hai aisA prakAshit kiyA hai
[arthAt svasamayakI prAptike abhAvakA rAg hI ek kAraN hai aisA yahA.N darshAyA hai]. jise rAgareNukI
kaNikA bhI hR^idayame.n jIvit hai vah, bhale samasta siddhA.ntasAgarakA pAra.ngat ho tathApi, niruparAg–
shuddhasvarUp svasamayako vAstavame.n nahI.n chetatA [–anubhav nahI.n karatA].
1
-------------------------------------------------------------------------
1. niruparAg–shuddhasvarUp = uparAgarahit [–nirvikAr] shuddha jisakA svarUp hai aisA.
aNumAtra jene hR^idayamA.n paradravya pratye rAg Che,
ho sarvaAgamadhar bhale jANe nahI.n svak–samayane. 167.

Page 245 of 264
PDF/HTML Page 274 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
245
tataH svasamayaprasiddhayartha.n pi~njanalagnatUlanyAsanyAyamadhiddhatA.arhadAdiviShayo.api krameN
rAgareNurapasAraNIy iti.. 167..
dharidu.n jassa Na sakka.n chittubbhAma.n viNA du appANa.n.
rodho tassa Na vijjadi suhAsuhakadassa kammassa.. 168..
dhartu.n yasya na shakyam chittodbhrAma.n vinA tvAtmAnam.
rodhastasya na vidyate shubhAshubhakR^itasya karmaNaH.. 168..
rAgalavamUladoShapara.nparAkhyAnametat. ih khalvarhadAdibhaktirapi na rAgAnuvR^ittimantareN bhavati.
rAgAdyanuvR^ittau cha satyA.n buddhiprasaramantareNAtmA na ta.n katha.nchanApi dhArayitu.n shakyate.
-----------------------------------------------------------------------------
TIkAH– yah, rAgalavamUlak doShaparamparAkA nirUpaN hai [arthAt alpa rAg jisakA mUl hai aisI
doSho.nkI sa.ntatikA yahA.N kathan hai]. yahA.N [is lokame.n] vAstavame.n arha.ntAdike orakI bhakti bhI
rAgapariNatike binA nahI.n hotI. rAgAdipariNati hone par, AtmA buddhiprasAr rahit [–chittake
bhramaNase rahit] apaneko kisI prakAr nahI.n rakh sakatA ;
isaliye, ‘ dhunakIse chipakI huI rUI’kA nyAy lAgu honese, jIvako svasamayakI prasiddhike hetu
arha.ntAdi–viShayak bhI rAgareNu [–arha.ntAdike orakI bhI rAgaraj] kramashaH dUr karaneyogya hai.. 167..
1
gAthA 168
anvayArthaH– [yasya] jo [chittodbhrAma.n vinA tu] [rAganake sadbhAvake kAraN] chittake bhramaN
rahit [AtmAnam] apaneko [dhartum na shakyam] nahI.n rakh sakatA, [tasya] use [shubhAshubhakR^itasya
karmaNaH] shubhAshubh karmakA [rodhaH na vidyate] nirodh nahI.n hai.
1
-------------------------------------------------------------------------
1. dhunakIse chipakI huI tho.DI sI bhI 2. jis prakAr rUI, dhunaneke kAryame.n vighna karatI hai, usI prakAr tho.DA
sA bhI rAg svasamayakI upalabdhirUp kAryame.n vighna karatA hai.
mananA bhramaNathI rahit je rAkhI shake nahi Atmane,
shubh vA ashubh karmo taNo nahi rodh Che te jIvane. 168.

Page 246 of 264
PDF/HTML Page 275 of 293
single page version

246
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
buddhiprasare cha sati shubhasyAshubhasya vA karmaNo na nirodho.asti. tato rAgakalivilAsamUl
evAyamanarthasantAn iti.. 168..
tamhA NivvudikAmo Nissa.ngo Nimmamo ya haviy puNo.
siddhesu kuNadi bhatti.n NivvANa.n teN pappodi.. 169..
tasmAnnivR^ittikAmo nissa~N.hgo nirmamashcha bhUtvA punaH.
siddheShu karoti bhakti.n nirvANa.n ten prApnoti.. 169..
rAgakaliniHsheShIkaraNasya karaNIyatvAkhyAnametat.
-----------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
2. is gAthAkI shrI jayasenAchAryadevavirachit TIkAme.n nimnAnusAr vivaraN diyA gayA haiH–mAtra nityAna.nd jisakA
svabhAv hai aise nij AtmAko jo jIv nahI.n bhAtA, us jIvako mAyA–mithyA–nidAnashalyatrayAdik
samastavibhAvarUp buddhiprasAr rokA nahI.n jA sakatA aur yah nahI.n rukanese [arthAt buddhiprasArakA nirodh nahI.n
honese] shubhAshubh karmakA sa.nvar nahI.n hotA; isalie aisA siddha huA ki samasta anarthaparamparAo.nkA
rAgAdivikalpa hI mUl hai.
aur buddhiprasAr hone par [–chittakA bhramaN hone par], shubh tathA ashubh karmakA nirodh nahI.n hotA.
isalie, is anarthasa.ntatikA mUl rAgarUp kleshakA vilAs hI hai.
bhAvArthaH– arha.ntAdikI bhakti bhI rAg binA nahI.n hotI. rAgase chittakA bhramaN hotA hai; chittake
bhramaNase karmaba.ndh hotA hai. isalie in anartho.nkI paramparAkA mUl kAraN rAg hI hai.. 168.. 2
gAthA 169
anvayArthaH– [tasmAt] isalie [nivR^ittikAmaH] mokShArthI jIv [nissa~N.hgaH] niHsa.ng [cha] aur
[nirmamaH] nirmam [bhUtvA punaH] hokar [siddheShu bhakti] siddho.nkI bhakti [–shuddhAtmadravyame.n sthiratArUp
pAramArthik siddhabhakti] [karoti] karatA hai, [ten] isalie vah [nirvANa.n prApnoti] nirvANako prApta
karatA hai.
TIkAH– yah, rAgarUp kleshakA niHsheSh nAsh karaneyogya honekA nirUpaN hai. 3
1. buddhiprasAr = vikalpo.nkA vistAr; chittakA bhramaN; manakA bhaTakanA; manakI cha.nchalatA.
3. niHsheSh = sampUrNa; ki.nchit sheSh na rahe aisA.

te kAraNe mokShechChu jIv asa.ng ne nirmam banI
siddho taNI bhakti kare, upalabdhi jethI mokShanI. 169.

Page 247 of 264
PDF/HTML Page 276 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
247
yato rAgAdyanuvR^ittau chittodbhrAntiH, chittodbhrAntau karmabandha ityuktam, tataH khalu mokShArthinA
karmabandhamUlachittodbhrAntimUlabhUtA rAgAdyanuvR^ittirekAnten niHsheShIkaraNIyA. niH–sheShitAyA.n tasyA.n
prasiddhanaiHsa~N.hgayanairmamyaH shuddhAtmadravyavishrAntirUpA.n pAramArthikI.n siddhabhaktimanubibhrANaH
prasiddhasvasamayapravR^ittirbhavati. ten kAraNen sa ev niH–sheShitakarmabandhaH siddhimavApnotIti.. 169..
-----------------------------------------------------------------------------
rAgAdipariNati hone par chittakA bhramaN hotA hai aur chittakA bhramaN hone par karmabandha hotA hai aisA
[pahale] kahA gayA, isalie mokShArthIko karmabandhakA mUl aisA jo chittakA bhramaN usake mUlabhUt
rAgAdipariNatikA ekAnta niHsheSh nAsh karaneyogya hai. usakA niHsheSh nAsh kiyA jAnese, jise
niHsa.ngatA aur nirmamatA prasiddha huI hai aisA vah jIv shuddhAtmadravyame.n vishrA.ntirUp pAramArthik
siddhabhakti dhAraN karatA huA svasamayapravR^ittikI prasiddhivAlA hotA hai. us kAraNase vahI jIv
karmabandhakA niHsheSh nAsh karake siddhiko prApta karatA hai.. 169..
12
3
-------------------------------------------------------------------------
1 niHsa.ng = Atmatattvase viparIt aisA jo bAhya–abhya.ntar parigrahaN usase rahit pariNati so niHsa.ngatA hai.

2. rAgAdi–upAdhirahit chaitanyaprakAsh jisakA lakShaN hai aise Atmatattvase viparIt mohoday jisakI utpattime.n
nimittabhUt hotA hai aise mamakAr–aha.nkArAdirUp vikalpasamUhase rahit nirmohapariNati so nirmamatA hai.
3. svasamayapravR^ittikI prasiddhivAlA = jise svasamayame.n pravR^itti prasiddha huI hai aisA. [jo jIv rAgAdipariNatikA
sampUrNa nAsh karake niHsa.ng aur nirmam huA hai us paramArtha–siddhabhaktiva.nt jIvake svasamayame.n pravR^itti siddha kI
hai isalie svasamayapravR^ittike kAraN vahI jIv karmabandhakA kShay karake mokShako prApta karatA hai, anya nahI.n.]

Page 248 of 264
PDF/HTML Page 277 of 293
single page version

248
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
sapayattha.n titthayara.n abhigadabuddhissa suttaroissa.
dUratara.n NivvANa.n sa.njamatavasa.npauttassa.. 170..
sapadArtha.n tIrthakaramabhigatabuddheH sUtrarochinaH.
dUratara.n nirvANa.n sa.nyamatapaHsamprayuktasya.. 170..
arhadAdibhaktirUpaparasamayapravR^itteH sAkShAnmokShahetutvAbhAve.api paramparayA mokShahetutvasadbhAv–
dyotanametat.
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 170
anvayArthaH– [sa.nyamatapaHsamprayuktasya] sa.nyamatapasa.nyukta hone par bhI, [sapadArtha tIrthakaram] nav
padArtho.n tathA tIrtha.nkarake prati [abhigatabuddheH] jisakI buddhikA jhukAv vartatA hai aur [sUtrarochinaH]
sUtro.nke prati jise ruchi [prIti] vartatI hai, us jIvako [nirvANa.n] nirvAN [dUrataram] dUratar
[visheSh dUr] hai.
TIkAH– yahA.N, arha.ntAdikI bhaktirUp parasamayapravR^ittime.n sAkShAt mokShahetupanekA abhAv hone par bhI
paramparAse mokShahetupanekA sadbhAv darshAyA hai. 1
-------------------------------------------------------------------------
1. vAstavame.n to aisA hai ki –j~nAnIko shuddhAshuddharUp mishra paryAyame.n jo bhakti–AdirUp shubh a.nsh vartatA hai vah
to mAtra devalokAdike kleshakI paramparAkA hI hetu hai aur sAth hI sAth j~nAnIko jo [ma.ndashuddhirUp] shuddha
a.nsh pariNamit hotA hai vah sa.nvaranirjarAkA tathA [utane a.nshame.n] mokShakA hetu hai. vAstavame.n aisA hone par bhI,
shuddha a.nshame.n sthit sa.nvar–nirjarA–mokShahetutvakA Arop usake sAthake bhakti–AdirUp shubh a.nshame.n karake un
shubh bhAvo.nko devalokAdike kleshakI prAptikI paramparA sahit mokShaprAptike hetubhUt kahA gayA hai. yah kathan
Aropase [upachArase] kiyA gayA hai aisA samajhanA. [aisA katha.nchit mokShahetutvakA Arop bhI j~nAnIko hI
vartanevAle bhakti–AdirUp shubh bhAvo.nme.n kiyA jA sakatA hai. aj~nAnIke to shuddhikA a.nshamAtra bhI pariNamaname.n nahI.n
honese yathArtha mokShahetu bilakul pragaT hI nahI.n huA hai–vidyamAn hI nahI.n.n hai to phir vahA.N usake bhakti–
AdirUp shubh bhAvo.nme.n Arop kisakA kiyA jAy?]
sa.nyam tathA tapayuktane paN dUratar nirvAN Che,
sUtro, padArtho, jinavaro prati chittamA.n ruchi jo rahe. 170.

Page 249 of 264
PDF/HTML Page 278 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
249
yaH khalu maukShArthamudyatamanAH samupArjitAchintyasa.nyamatapobhAro.apyasa.nbhAvitaparamavairAgya–
bhUmikAdhirohaNasamarthaprabhushaktiH pi~njanalagnatUlanyAsanyAyen navapadArthaiH sahArhadAdiruchirUpA.n par–
samayapravR^itti.n parityaktu.n notsahate, sa khalu na nAm sAkShAn mokSha.n labhate kintu suralokAdi–
kL^ieshaprAptirUpayA paramparayA tamavApnoti.. 170..
araha.ntasiddhachediyapavayaNabhatto pareN NiyameNa.
jo kuNadi tavokamma.n so suraloga.n samAdiyadi.. 171..
sa.nyam param sah tap kare, te jIv pAme svargane. 171.
-----------------------------------------------------------------------------
jo jIv vAstavame.n mokShake liye udyamI chittavAlA vartatA huA, achi.ntya sa.nyamatapabhAr samprApta
kiyA hone par bhI paramavairAgyabhUmikAkA ArohaN karaneme.n samartha aisI prabhushakti utpanna nahI.n kI
honese, ‘dhunakI ko chipakI huI rUI’ke nyAyase, nav padArtho.n tathA arha.ntAdikI ruchirUp [prItirUp]
parasamayapravR^ittikA parityAg nahI.n kar sakatA, vah jIv vAstavame.n sAkShAt mokShako prApta nahI.n karatA
kintu devalokAdike kleshakI prAptirUp paramparA dvArA use prApta karatA hai.. 170..
1
-------------------------------------------------------------------------
1. prabhushakti = prabal shakti; ugra shakti; prachur shakti. [jis j~nAnI jIvane param udAsInatAko prApta karaneme.n samartha
aisI prabhushakti utpanna nahI.n kI vah j~nAnI jIv kadAchit shuddhAtmabhAvanAko anukUl, jIvAdipadArtho.nkA
pratipAdan karanevAle Agamo.nke prati ruchi [prIti] karatA hai, kadAchit [jis prakAr koI rAmachandrAdi puruSh
deshAntarasthit sItAdi strI ke pAsase Ae hue manuShyo.nko premase sunatA hai, unakA sanmAnAdi karatA hai aur
unhe.n dAn detA hai usI prakAr] nirdoSh–paramAtmA tIrtha.nkaraparamadevo.nke aur gaNadharadev–bharat–sagar–rAm–
pA.nDavAdi mahApuruSho.nke charitrapurAN shubh dharmAnurAgase sunatA hai tathA kadAchit gR^ihastha–avasthAme.n
bhedAbhedaratnatrayapariNat AchArya–upAdhyAy–sAdhunake pUjanAdi karatA hai aur unhe.n dAn detA hai –ityAdi shubh
bhAv karatA hai. is prakAr jo j~nAnI jIv shubh rAgako sarvathA nahI.n Cho.D.h.h sakatA, vah sAkShAt mokShako prApta
nahI.n karatA parantu devalokAdike kleshakI paramparAko pAkar phir charam dehase nirvikalpasamAdhividhAn dvArA
vishuddhadarshanaj~nAnasvabhAvavAle nijashuddhAtmAme.n sthir hokar use [mokShako] prApta karatA hai.]
jin–siddha–pravachan–chaitya pratye bhakti dhArI man viShe,

Page 250 of 264
PDF/HTML Page 279 of 293
single page version

250
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
arhatsiddhachaityapravachanabhaktaH pareN niyamena.
yaH karoti tapaHkarma sa suraloka.n samAdatte.. 171..
arhadAdibhaktimAtrarAgajanitasAkShAnmokShasyAntarAyadyotanametat.
yaH khalvarhadAdibhaktividheyabuddhiH san paramasa.nyamapradhAnamatitIvra.n tapastapyate, sa tAvanmAtra–
rAgakalikala~N.hkitasvAntaH sAkShAnmokShasyAntarAyIbhUta.n viShayaviShadrumAmodamohitAntara~N.hga.n svargaloka.n
samAsAdya, suchira.n rAgA~N.hgAraiH pachyamAno.antastAmyatIti.. 171..
tamhA NivvudikAmo rAga.n savvattha kuNadu mA ki.nchi.
so teN vIdarAgo
bhavio bhavasAyara.n taradi.. 172..
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 171
anvayArthaH– [yaH] jo [jIv], [arhatsiddhachaityapravachanabhaktaH] arha.nt, siddha, chaitya [–
arhar.ntAdikI pratimA] aur pravachanake [–shAstra] prati bhaktiyukta vartatA huA, [pareN niyamen] param
sa.nyam sahit [tapaHkarma] tapakarma [–taparUp kArya] [karoti] karatA hai, [saH] vah [suraloka.n]
devalokako [samAdatte] samprApta karatA hai.
TIkAH– yah, mAtra arha.ntAdikI bhakti jitane rAgase utpanna honevAlA jo sAkShAt mokShakA
a.ntarAy usakA prakAshan hai.
jo [jIv] vAstavame.n arha.ntAdikI bhaktike AdhIn buddhivAlA vartatA huA paramasa.nyamapradhAn
atitIvra tap tapatA hai, vah [jIv], mAtra utane rAgarUp kleshase jisakA nij a.ntaHkaraN kala.nkit
[–malin] hai aisA vartatA huA, viShayaviShavR^ikShake
2Amodase jahA.N antara.ng [–a.ntaHkaraN] mohit
hotA hai aise svargalokako– jo ki sAkShAt mokShako antarAyabhUt hai use–samprApta karake, suchirakAl
parya.nt [–bahut lambe kAl tak] rAgarUpI a.ngAro.nse dahyamAn huA antarame.n sa.ntapta [–duHkhI, vyathit]
hotA hai.. 171..
1
-------------------------------------------------------------------------
1. paramasa.nyamapradhAn = utkR^iShTa sa.nyam jisame.n mukhya ho aisA.
2. Amod = [1] suga.ndh; [2] moja.
tethI na karavo rAg jarIye kayA.ny paN mokShechChue;
vItarAg thaIne e rIte te bhavya bhavasAgar tare. 172.

Page 251 of 264
PDF/HTML Page 280 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
251
tasmAnnirvR^ittikAmo rAga.n sarvatra karotu mA ki~nchit.
sa ten vItarAgo bhavyo bhavasAgara.n tarati.. 172..
sAkShAnmokShamArgasArasUchanadvAreN shAstratAtparyopasa.nhAro.ayam.
sAkShAnmokShamArgapurassaro hi vItarAgatvam. tataH khalvarhadAdigatamapi rAga.n chandananag–
sa~N.hgatamagnimiv suralokAdikleshaprAptyA.atyantamantardAhAy kalpamAnamAkalayya sAkShAnmokShakAmo
mahAjanaH samastaviShayamapi rAgamutsR^ijyAtyantavItarAgo bhUtvA samuchChalajjvaladduHkhasaukhyakallola.n
karmAgnitaptakalakalodabhAraprAgbhArabhaya~N.hkara.n bhavasAgaramuttIrya, shuddhasvarUpaparamAmR^itasamudramadhyAsya sadyo
nirvAti..
sAkShAtmokShamArgame.n agrasar sachamuch vItarAgatA hai. isalie vAstavame.n 1arha.ntAdigat rAgako bhI,
cha.ndanavR^ikShasa.ngat agnikI bhA.Nti, devalokAdike kleshakI prApti dvArA atyanta antardAhakA kAraN
samajhakar, sAkShAt mokShakA abhilAShI mahAjan sabhI kI orase rAgako Cho.Dkar, atyanta vItarAg
hokar, jisame.n ubalatI huI duHkhasukhakI kallole.n UChalatI hai aur jo karmAgni dvArA tapta, khalabalAte
jalasamUhakI atishayatAse bhaya.nkar hai aise bhavasAgarako pAr utarakar, shuddhasvarUp paramAmR^itasamudrako
avagAhakar, shIghra nirvANako prApta karatA hai.
ala.n vistareNa. svasti sAkShAnmokShamArgasAratven shAstratAtparyabhUtAy vItarAg tvAyeti.
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 172
anvayArthaH– [tasmAt] isalie [nirvR^ittikAmaH] mokShAbhilAShI jIv [sarvatra] sarvatra [ki~nchit
rAga.n] ki.nchit bhI rAg [mA karotu] na karo; [ten] aisA karanese [saH bhavyaH] vah bhavya jIv
[vItarAgaH] vItarAg hokar [bhavasAgara.n tarati] bhavasAgarako taratA hai.
TIkAH– yah, sAkShAtmokShamArgake sAr–sUchan dvArA shAstratAtparyarUp upasa.nhAr hai [arthAt yahA.N
sAkShAtmokShamArgakA sAr kyA hai usake kathan dvArA shAstrakA tAtparya kahanerUp upasa.nhAr kiyA hai].
–vistArase bas ho. jayavanta varte vItarAgatA jo ki sAkShAtmokShamArgakA sAr honese
shAstratAtparyabhUt hai.
-------------------------------------------------------------------------
1. arha.n.ntAdigat rAg = arha.n.ntAdikI orakA rAg; arha.ntAdiviShayak rAg; arha.ntAdikA rAga. [jis prakAr
cha.ndanavR^ikShakI agni bhI ugrarUpase jalAtI hai, usI prakAr arha.n.ntAdikA rAg bhI devalokAdike kleshakI prApti dvArA
atyanta antara.ng jalanakA kAraN hotA hai.]