Panchastikay Sangrah-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 173 ; Shlok: 8 ; End.

< Previous Page  


Combined PDF/HTML Page 15 of 15

 

Page 252 of 264
PDF/HTML Page 281 of 293
single page version

252
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
dvividha.n kil tAtparyam–sUtratAtparya.n shAstratAtparya~ncheti. tatra sUtratAtparya.n pratisUtramev pratipAditam.
shAstratAtparya.n tvida.n pratipAdyate. asya khalu pArameshvarasya shAstrasya, sakalapuruShArtha–
sArabhUtamokShatattvapratipattihetoH pa~nchAstikAyaShaDdravyasvarUpapratipAdanenopadarshitasamastavastusva–
bhAvasya, navapadArthaprapa~nchasUchanAviShkR^itabandhamokShasa.nbandhibandhamokShAyatanabandhamokShavikalpasya, samyagA–
veditanishchayavyavahArarUpamokShamArgasya, sAkShanmokShakAraNabhUtaparamavItarAgatvavishrAntasamastahR^idayasya,
paramArthato vItarAgatvamev tAtparyamiti. tadida.n vItarAgatva.n vyavahAranishchayAvirodhenaivAnugamyamAna.n
bhavati samIhitasiddhaye
sarva
ShaDdravyake svarUpake pratipAdan dvArA samasta vastukA svabhAv darshAyA gayA hai, nav padArthake vistR^it
kathan dvArA jisame.n bandha–mokShake sambandhI [svAmI], bandha–mokShake Ayatan [sthAn] aur bandha–
mokShake vikalpa [bhed] pragaT kie gae hai.n, nishchay–vyavahArarUp mokShamArgakA jisame.n samyak nirUpaN
kiyA gayA hai tathA sAkShAt mokShake kAraNabhUt paramavItarAgapaneme.n jisakA samasta hR^iday sthit hai–aise
is sachamuch
3pArameshvar shAstrakA, paramArthase vItarAgapanA hI tAtparya hai.
so is vItarAgapanekA vyavahAr–nishchayake virodh dvArA hI anusaraN kiyA jAe to iShTasiddhi
hotI hai, parantu anyathA nahI.n [arthAt vyavahAr aur nishchayakI susa.ngatatA rahe is prakAr
vItarAgapanekA anusaraN kiyA jAe tabhI ichChitakI siddhi hotI hai,
2. puruShArtha = puruSh–artha; puruSh–prayojana. [puruShArthake chAr vibhAg kie jAte hai.nH dharma, artha, kAm aur mokSha;
parantu sarva puruSh–artho.nme.n mokSha hI sArabhUt [tAttvik] puruSh–artha hai.]
-----------------------------------------------------------------------------
tAtparya dvividh hotA haiH 1sUtratAtparya aur shAstratAtparya. usame.n, sUtratAtparya pratyek sUtrame.n
[pratyek gAthAme.n] pratipAdit kiyA gayA hai ; aur shAstratAtparya ab pratipAdit kiyA jAtA haiH–
2puruShArtho.nme.n sArabhUt aise mokShatattvakA pratipAdan karaneke liye jisame.n pa.nchAstikAy aur
4a
-------------------------------------------------------------------------
1. pratyek gAthAsUtrakA tAtparya so sUtratAtparya hai aur sampUrNa shAstrakA tAtparya soe shAstratAtparya hai.

3. pArameshvar = parameshvarake; jinabhagavAnake; bhAgavat; daivI; pavitra.
4. ChaThave.n guNasthAname.n muniyogya shuddhapariNatikA nirantar honA tathA mahAvratAdisambandhI shubhabhAvo.nkA yathAyogyarUpase
honA vah nishchay–vyavahArake avirodhakA [sumelakA] udAharaN rhai. pA.Nchave guNasthAname.n us guNasthAnake yogya
shuddhapariNati nirantar honA tathA deshavratAdisambandhI shubhabhAvo.nkA yathAyogyarUpase honA vah bhI nishchay–vyavahArake
avirodhakA udAharaN hai.

Page 253 of 264
PDF/HTML Page 282 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
253
na punaranyathA. vyavahAranayen bhinnasAdhyasAdhanabhAvamavalambyAnAdibhedavAsitabuddhayaH sukhenaivAvatar–nti
tIrtha.n prAthamikAH. tathA hIda.n shraddheyamidamashraddheyamaya.n shraddhAteda.n shraddhAnamida.n j~neyamidamaj~neyamaya.n j~nAteda.n
j~nAnamida.n charaNIyamidamacharaNIyamaya.n chariteda.n charaNamiti kartavyAkartavyakartR^ikarmavibhA–
gAvalokanollasitapeshalotsAhAH shanaiHshanairmohamallamunmUlayantaH, kadAchidaj~nAnAnmadapramAdatantratayA
shithilitAtmAdhikArasyAtmano
-----------------------------------------------------------------------------

anya prakArase nahI.n hotI].
[uparokta bAt visheSh samajhAI jAtI haiH–]
anAdi kAlase bhedavAsit buddhi honeke kAraN prAthamik jIv vyavahAranayase
1bhinnasAdhyasAdhanabhAvakA avalamban lekar 2sukhase tIrthakA prArambha karate hai.n [arthAt sugamatAse
mokShamArgakI prArambhabhUmikAkA sevan karate hai.n]. jaise ki ‘[1] yah shraddhey [shraddhA karaneyogya] hai,
[2] yah ashraddhey hai, [3] yah shraddhA karanevAlA hai aur [4] yah shraddhAn hai; [1] yah j~ney
[jAnaneyogya] hai, [2] yah aj~ney hai, [3] yah j~nAtA hai aur [4] yah j~nAn haie; [1] yah
AcharaNIy [AcharaN karaneyogya] hai, [2] yah anAcharaNIy hai, [3] yah AcharaN karanevAlA hai
aur [4] yah AcharaN hai;’–is prakAr [1] kartavya [karaneyogya], [2] akartavya, [3] kartA aur
[4] karmarUp vibhAgo.nke avalokan dvArA jinhe.n komal utsAh ullasit hotA hai aise ve [prAthamik
jIv] dhIre–dhIre mohamallako [rAgAdiko] ukhA.Dte jAte hai.n; kadAchit aj~nAnake kAraN [sva–
sa.nvedanaj~nAnake abhAvake kAraN] mad [kaShAy] aur pramAdake vash honese apanA Atma–adhikAr
-------------------------------------------------------------------------
1. mokShamArgaprApta j~nAnI jIvo.nko prAthamik bhUmikAme.n, sAdhya to paripUrNa shuddhatArUpase pariNat AtmA hai aur usakA
sAdhan vyavahAranayase [A.nshik shuddhike sAth–sAth rahanevAle] bhedaratnatrayarUp parAvalambI vikalpa kahe jAte hai.
is prakAr un jIvo.nko vyavahAranayase sAdhya aur sAdhan bhinna prakArake kahe gae hai.n. [nishchayanayase sAdhya aur
sAdhan abhinna hote hai.n.]
2. sukhase = sugamatAse; sahajarUpase; kaThinAI binA. [jinho.nne dravyArthikanayake viShayabhUt shuddhAtmasvarUpake
shraddhAnAdi kie hai.n aise samyagj~nAnI jIvo.nko tIrthasevanakI prAthamik dashAme.n [–mokShamArgasevanakI prAra.nbhik
bhUmikAme.n] A.nshik shuddhike sAth–sAth shraddhAnaj~nAnachAritra sambandhI parAvalambI vikalpa [bhedaratnatray] hote hai.n,
kyo.nki anAdi kAlase jIvo.nko jo bhedavAsanAse vAsit pariNati chalI A rahI hai usakA turanta hI sarvathA
nAsh honA kaThin hai.]

Page 254 of 264
PDF/HTML Page 283 of 293
single page version

254
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
nyAyyapathapravartanAy prayuktaprachaNDadaNDanItayaH, punaH punaH doShAnusAreN dattaprAyashchittAH santa–todyatAH
santo.ath tasyaivAtmano bhinnaviShayashraddhAnaj~nAnachAritrairadhiropyamANasa.nskArasya bhinnasAdhya–sAdhanabhAvasya
rajakashilAtalasphAlyamAnavimalasalilAplutavihitoShapariShva~N.hgamalinavAsas iv
manA~N.hmanAgvishuddhimadhigamya nishchayanayasya bhinnasAdhyasAdhanabhAvAbhAvAddarshanaj~nAnachAritrasamAhitatva–rUpe
vishrAntasakalakriyAkANDADambaranistara~N.hgaparamachaitanyashAlini nirbharAnandamAlini bhagavatyA–tmani
vishrAntimAsUtrayantaH krameN samupajAt samarasIbhAvAH paramavItarAgabhAvamadhigamya,
sAkShAnmokShamanubhavantIti..
-----------------------------------------------------------------------------
[AtmAme.n adhikAr] shithil ho jAnepar apaneko nyAyamArgame.n pravartit karaneke lie ve prachaNDa
daNDanItikA prayog karate hai.n; punaHpunaH [apane AtmAko] doShAnusAr prAyashchitta dete hue ve satat
udyamavanta vartate hai.n; aur bhinnaviShayavAle shraddhAn–j~nAn–chAritrake dvArA [–AtmAse bhinna jisake viShay
hai.n aise bhedaratnatray dvArA] jisame.n sa.nskAr Aropit hote jAte hai.n aise bhinnasAdhyasAdhanabhAvavAle apane
AtmAme.n –dhobI dvArA shilAkI satah par paChA.De jAnevAle, nirmal jal dvArA bhigoe jAnevAle aur
kShAr [sAbun] lagAe jAnevAle malin vastrakI bhA.Nti–tho.DI–tho.DI vishuddhi prApta karake, usI apane
AtmAko nishchayanayase bhinnasAdhyasAdhanabhAvake abhAvake kAraN, darshanaj~nAnachAritrakA samAhitapanA
[abhedapanA] jisakA rUp hai, sakal kriyAkANDake ADambarakI nivR^ittike kAraN [–abhAvake kAraN]
jo nistara.ng paramachaitanyashAlI hai tathA jo nirbhar Anandase samR^iddha hai aise bhagavAn AtmAme.n vishrA.nti
rachate hue [arthAt darshanaj~nAnachAritrake aikayasvarUp, nirvikalpa paramachaitanyashAlI hai tathA bharapUr
Anandayukta aise bhagavAn AtmAme.n apaneko sthir karate hue], kramashaH samarasIbhAv samutpanna hotA
jAtA hai isalie param vItarAgabhAvako prApta karake sAkShAt mokShakA anubhav karate hai.n.
1
2
-------------------------------------------------------------------------
1. vyavahAr–shraddhAnaj~nAnachAritrake viShay AtmAse bhinna hai.n; kyo.nki vyavahArashraddhAnakA viShay nav padArtha hai,
vyavahAraj~nAnakA viShay a.ng–pUrva hai aur vyavahArachAritrakA viShay AchArAdisUtrakathit muni–AchAr hai.
2. jis prakAr dhobI pAShANashilA, pAnI aur sAbun dvArA malin vastrakI shuddhi karatA jAtA hai, usI pakAr
prAkpadavIsthit j~nAnI jIv bhedaratnatray dvArA apane AtmAme.n sa.nskArako AropaN karake usakI tho.DI–tho.DI
shuddhi karatA jAtA hai aisA vyavahAranase kahA jAtA hai. paramArtha aisA hai ki us bhedaratnatrayavAle j~nAnI jIvako
shubh bhAvo.nke sAth jo shuddhAtmasvarUpakA A.nshik Alamban vartatA hai vahI ugra hote–hote visheSh shuddhi karatA
jAtA hai. isalie vAstavame.n to, shuddhAtmasvarUkA.n Alamban karanA hI shuddhi pragaT karanekA sAdhan hai aur us
AlambanakI ugratA karanA hI shuddhikI vR^iddhi karanekA sAdhan hai. sAth rahe hue shubhabhAvo.nko shuddhikI vR^iddhikA
sAdhan kahanA vah to mAtra upachArakathan hai. shuddhikI vR^iddhike upacharitasAdhanapanekA Arop bhI usI jIvake
shubhabhAvo.nme.n A sakatA hai ki jis jIvane shuddhikI vR^iddhikA yathArtha sAdhan [–shuddhAtmasvarUpakA yathochit
Alamban] pragaT kiyA ho.

Page 255 of 264
PDF/HTML Page 284 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
255
ath ye tu kevalavyavahArAvalambinaste khalu bhinnasAdhyasAdhanabhAvAvalokanenA.anavarata.n nitarA.n
khidyamAnA muhurmuhurdharmAdishraddhAnarUpAdhyavasAyAnusyUtachetasaH prabhUtashrutasa.nskArAdhiropitavi–
chitravikalpajAlakalmAShitachaitanyavR^ittayaH, samastayativR^ittasamudAyarUpatapaHpravR^ittirUpakarmakANDoDDam–
rAchalitAH, kadAchitki~nchidrochamAnAH, kadAchit ki~nchidvikalpayantaH, kadAchitki~nchidAcharantaH,
darshanAcharaNAy kadAchitprashAmyantaH, kadAchitsa.nvijamAnAH, kadAchidanukampamAnAH, kadAchidA–
stikyamudvahantaH, sha~N.hkAkA~N.hkShAvichikitsAmUDhadraShTitAnA.n vyutthApananirodhAy nityabaddhaparikarAH,
upabR^i.nhaN sthitikaraNavAtsalyaprabhAvanA.n bhAvayamAnA
-----------------------------------------------------------------------------
[ab kevalavyavahArAvalambI (aj~nAnI) jIvo.n.nko pravartan aur usakA phal kahA jAtA haiH–]
parantu jo kevavyavahArAvalambI [mAtra vyavahArakA avalamban karanevAle] hai.n ve vAstavame.n
bhinnasAdhyasAdhanabhAvake avalokan dvArA nirantar atyanta khed pAte hue, [1] punaHpunaH dharmAdike
shraddhAnarUp adhyavasAname.n unakA chitta lagatA rahanese, [2] bahut shrutake [dravyashrutake] sa.nskAro.nse
UThane vAle vichitra [anek prakArake] vikalpo.nke jAl dvArA unakI chaitanyavR^itti chitra–vichitra hotI hai
isalie aur [3] samasta yati–AchArake samudAyarUp tapame.n pravartanarUp karmakANDakI dhamAlame.n ve
achalit rahate hai.n isalie, [1] kabhI kisIko [kisI viShayakI] ruchi karate hai.n, [2] kabhI
kisIke [ kisI viShayake] vikalpa karate hai.n aur [3] kabhI kuCh AcharaN karate hai.n; darshanAcharaN ke
lie–ve kadAchit prashamit hote hai, kadAchit sa.nvegako prApta hote hai, kadAchit anuka.npit hote hai,
kadAchit Astikayako dhAraN karate hai.n, sha.nkA, kA.nkShA, vichikitsA aur mUDhadraShTitAke utthAnako
rokaneke lie nitya kaTibaddha rahate hai.n, upabR^i.nhaN, sthiti– karaN, vAtsalya aur prabhAvanAko bhAte
1
-------------------------------------------------------------------------
1. vAstavame.n sAdhya aur sAdhan abhinna hote hai.n. jahA.N sAdhya aur sAdhan bhinna kahe jAye.n vahA.N ‘yah satyArtha
nirUpaN nahI.n hai kintu vyavahAranay dvArA upacharit nirUpaN kiyA hai ’ –aisA samajhanA chAhiye.
kevalavyavahArAvalambI jIv is bAtakI gaharAIse shraddhA na karate hue arthAt ‘vAstavame.n shubhabhAvarUp sAdhanase hI
shuddhabhAvarUp sAdhya prApta hogA’ aisI shraddhAkA gaharAIse sevan karate hue nirantar atyanta khed prApta karate hai.n.
[visheShake lie 230 ve.n pR^iShThakA pA.NchavA.N aur 231 ve.n pR^iShThakA tIsarA tathA chauthA pad TippaN dekhe.n.]

Page 256 of 264
PDF/HTML Page 285 of 293
single page version

256
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
vAra.nvAramabhivardhitotsAhA, j~nAnAcharaNAy svAdhyAy–kAlamavalokayanto, bahudhA vinaya.n prapa~nchayantaH,
pravihitadurdharopadhAnAH, suShThu bahumAnamAtanvanto, nihnavApatti.n nitarA.n nivArayanto.arthavya~njanatadubhayashuddhau
nitAntasAvadhAnAH, chAritrAcharaNAy hi.nsAnR^itasteyAbrahmaparigrahasamastaviratirUpeShu pa~nchamahAvrateShu
tanniShThavR^ittayaH, samyagyoganigrahalakShaNAsu
guptiShu nivAnta.n gR^ihItodyogA
IryAbhAShaiShaNAdAnanikShepotsargarUpAsu samitiShvatyantaniveshitaprayatnAH,
tapaAcharaNAyAnashanAvamaudaryavR^ittiparisa.nkhyAnarasaparityAgaviviktashayyAsanakAyakL^iesheShvabhIkShNamutsah–
mAnAH, prAyashchittavinayavaiyAvR^ittyavyutsargasvAdhyAyadhyAnaparikarA.nkushitasvAntA, vIryAcharaNAy karma–kANDe
sarvashaktayA vyApriyamANAH, karmachetanApradhAnatvAddUranivAritA.ashubhakarmapravR^ittayo.api samupAtta–
shubhakarmapravR^ittayaH, sakalakriyAkANDADambarottIrNadarshanaj~nAnachAritraikyapariNatirUpA.n j~nAn chetanA.n
-----------------------------------------------------------------------------
hue bArambAr utsAhako ba.DhAte hai.n; j~nAnAcharaNake liye–svAdhyAyakAlakA avalokan karate hai.n, bahu
prakArase vinayakA vistAr karate hai.n, durdhar upadhAn karate hai.n, bhalI bhA.Nti bahumAnako prasArit karate hai.n,
nihnavadoShako atyanta nivArate hai.n, artha, vya.njan aur tadubhayakI shuddhime.n atyanta sAvadhAn rahate hai.n;
chAritrAcharaNake liye–hi.nsA, asatya, stey, abrahma aur parigrahakI sarvaviratirUp pa.nchamahAvrato.nme.n
tallIn vR^ittivAle rahate hai.n, samyak yoganigrah jisakA lakShaN hai [–yogakA barAbar nirodh karanA
jinakA lakShaN hai] aisI guptiyo.nme.n atyanta udyog rakhate hai.n, IryA, bhAShA, eShaNA, AdAnanikShep aur
utsargarUp samitiyo.nme.n prayatnako atyanta jo.Dte hai.n; tapAcharaN ke liyee–anashan, avamaudarya,
vR^ittiparisa.nkhyAn, rasaparityAg, viviktashayyAsan aur kAyakleshame.n satat utsAhit rahate hai.n, prAyashchitta,
vinay, vaiyAvR^ittya, vyutsarga, svAdhyAy aur dhyAnarUp parikar dvArA nij a.ntaHkaraNako a.nkushit rakhate
hai.n; vIryAcharaNake liye–karmakA.nDame.n sarva shakti dvArA vyApR^it rahate hai.n; aisA karate hue,
karmachetanApradhAnapaneke kAraN – yadyapi ashubhakarmapravR^ittikA unho.nne atyanta nivAraN kiyA hai tathApi–
shubhakarmapravR^ittiko jinho.nne barAbar grahaN kiyA hai aise ve, sakal kriyAkANDake ADambarase pAr utarI
huI darshanaj~nAnachAritrakI aikayapariNatirUp j~nAnachetanAko ki.nchit bhI utpanna nahI.n karate hue,
1
2
3
-------------------------------------------------------------------------
1. tadubhay = un dono.n [arthAt artha tathA vya.njan dono.n]

2. parikar = samUh; sAmagrI.

3. vyApR^it = ruke; gu.Nthe; mashagUl; magna.

Page 257 of 264
PDF/HTML Page 286 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
257
manAgapyasa.nbhAvayantaH prabhUtapuNyabhAramantharitachittavR^ittayaH, suralokAdikL^ieshaprAptiparamparayA suchira.n
sa.nsArasAgare bhramantIti. ukta~ncha–‘‘charaNakaraNappahANA sasamayaparamatthamukkavAvArA. charaNakaraNassa sAra.n
NichChayasuddha.n Na jANa.nti’’..
ye.atra kevalanishchayAvalambinaH sakalakriyAkarmakANDADambaraviraktabuddhayo.ardhamIlit–
-----------------------------------------------------------------------------
bahut puNyake bhArase ma.nthar huI chittavR^ittivAle vartate hue, devalokAdike kleshakI prAptikI paramparA dvArA
dIrgha kAlatak sa.nsArasAgarame.n bhramaN karate hai.n. kahA bhI hai ki – charaNakaraNappahANA
sasamayaparamatthamukkAvAvArA. charaNakaraNassa sAra.n NichChayasuddha.n Na jANa.nti.. [arthAt jo
charaNapariNAmapradhAn hai aur svasamayarUp paramArthame.n vyApArarahit hai.n, ve charaNapariNAmakA sAr jo
nishchayashuddha [AtmA] use nahI.n jAnate.]
1
2
3
[ab kevalanishchayAvalambI [aj~nAnI] jIvo.nkA pravartan aur usakA phal kahA jAtA haiH–]
ab, jo kevalanishchayAvalambI hai.n, sakal kriyAkarmakANDake ADambarame.n virakta buddhivAle vartate
-------------------------------------------------------------------------
1. ma.nthar = ma.nd; ja.D.h.h; susta.

2. is gAthAkI sa.nskR^it ChAyA is prakAr haiH charaNakaraNapradhAnAH svasamayaparamArthamuktavyApArAH. charaNakaraNasya sAra.n
nishchayashuddha.n na jAnanti..

3. shrI jayasenAchAryadevakR^it tAtparyavR^itti–TIkAme.n vyavahAr–ekAntakA nimnAnusAr spaShTIkaraN kiyA gayA haiH–
jo koI jIv vishuddhaj~nAnadarshanasvabhAvavAle shuddhAtmatattvake samyakshraddhAn–j~nAn–anuShThAnarUp nishchayamokShamArgase
nirapekSha kevalashubhAnuShThAnarUp vyavahAranayako hI mokShamArga mAnate hai.n, ve usake dvArA devalokAdike kleshakI
paramparA prApta karate hue sa.nsArame.n paribhramaN karate hai.nH kintu yadi shuddhAtmAnubhUtilakShaN nishchayamokShamArgako mAne
aur nishchayamokShamArgakA anuShThAn karanekI shaktike abhAvake kAraN nishchayasAdhak shubhAnuShThAn kare.n, to ve sarAg
samyagdraShTi hai.n aur paramparAse mokSha prApta karate hai.n. –is prakAr vyavahAr–ekAntake nirAkaraNakI mukhyatAse do
vAkya kahe gaye.
[yahA.N jo ‘sarAg samyagdraShTi’ jIv kahe un jIvo.nko samyagdarshan to yathArtha hI pragaT huA hai
parantu chAritra–apekShAse unhe.n mukhyataH rAg vidyamAn honese ‘sarAg samyagdraShTi’ kahA hai aisA samajhanA.
aur unhe.n jo shubh anuShThAn hai vah mAtra upachArase hI ‘nishchayasAdhak [nishchayake sAdhanabhUt]’ kahA gayA
hai aisA samajhanA.

Page 258 of 264
PDF/HTML Page 287 of 293
single page version

258
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
vilochanapuTAH kimapi svabuddhayAvalokya yathAsukhamAsate, te khalvavadhIritabhinnasAdhyasAdhanabhAvA
abhinnasAdhyasAdhanabhAvamalabhamAnA antarAl ev pramAdakAdambarImadabharAlasachetaso mattA iv, mUrchChitA
iv, suShuptA iv, prabhUtaghR^itasitopalapAyasAsAditasauhityA iv, sasulbaNabal–sa~njanitajADayA iv,
dAruNamanobhra.nshavihit mohA iv, mudritavishiShTachaitanyA vanaspatay iv,
-----------------------------------------------------------------------------
hue, A.Nkho.nko adhamundA rakhakar kuChabhI svabuddhise avalok kar yathAsukh rahate hai.n [arthAt
svamatikalpanAse kuCh bhI bhAsakI kalpanA karake ichkAnusAr– jaise sukh utpanna ho vaise–rahate hai.n],
ve vAstavame.n bhinnasAdhyasAdhanabhAvako tiraskArate hue, abhinnasAdhyasAdhanabhAvako upalabdha nahI.n karate
hue, a.ntarAlame.n hI [–shubh tathA shuddhake atirikta sheSh tIsarI ashubh dashAme.n hI], pramAdamadirAke
madase bhare hue AlasI chittavAle vartate hue, matta [unmatta] jaise, mUrChit jaise, suShupta jaise, bahut
ghI–shakkar khIr khAkar tR^iptiko prApta hue [tR^ipta hue] ho.n aise, moTe sharIrake kAraN ja.DtA [–
ma.ndatA, niShkriyatA] utpanna huI ho aise, dAruN buddhibhra.nshase mU.DhtA ho gaI ho aise, jisakA
vishiShTachaitanya mu.Nd
1
2
-------------------------------------------------------------------------
1. yathAsukh = ichChAnusAr; jaise sukh utpanna ho vaise; yathechCharUpase. [jinhe.n dravyArthikanayake [nishchayanayake]
viShayabhUt shuddhAtmadravyakA samyak shraddhAn yA anubhav nahI.n hai tathA usake lie utsukatA yA prayatna nahI.n hai,
aisA hone par bhI jo nij kalpanAse apaneme.n ki.nchit bhAs honekI kalpanA karake nishchi.ntarUpase svachCha.ndapUrvak
vartate hai.n. ‘j~nAnI mokShamArgI jIvo.nko prAthamik dashAme.n A.nshik shuddhike sAth–sAth bhUmikAnusAr shubh bhAv bhI
hote hai.n’–is bAtakI shraddhA nahI.n karate, unhe.n yahA.N keval nishchayAvalambI kahA hai.]

2. mokShamArgI j~nAnI jIvo.nko savikalpa prAthamik dashAme.n [ChaThave.n guNasthAn tak] vyavahAranayakI apekShAse
bhUmikAnusAr bhinnasAdhyasAdhanabhAv hotA hai.n arthAt bhUmikAnusAr nav padArtho.n sambandhI, a.ngapUrva sambandhI aur
shrAvak–munike AchAr sambandhI shubh bhAv hote hai.n.–yah vAt kevalanishchayAvalambI jIv nahI.n mAnatA arthAt
[A.nshik shuddhike sAthakI] shubhabhAvavAlI prAthamik dashAko ve nahI.n shraddhate aur svaya.n ashubh bhAvo.nme.n vartate hone
par bhI apaneme.n uchcha shuddha dashAkI kalpanA karake svachCha.ndI rahate hai.n.

Page 259 of 264
PDF/HTML Page 288 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
259
maunIndrI.n karmachetanA.n puNyabandhabhayenAnavalambamAnA anAsAditaparamanaiShkarmyarUpaj~nAnachetanAvishrAntayo
vyaktAvyaktapramAdatantrA aramAgatakarma–phalachetanApradhAnapravR^ittayo vanaspatay iv kevala.n pApamev badhnanti.
ukta~ncha–‘‘NichChayamAlamba.ntA NichChayado NichChaya.n ayANa.ntA. NAsa.nti charaNakaraNa.n bAharicharaNAlasA
keI’’..
-----------------------------------------------------------------------------
gayA hai aisI vanaspati jaise, munI.ndrakI karmachetanAko puNyaba.ndhake bhayase nahI.n avalambate hue aur param
naiShkarmyarUp j~nAnachetanAme.n vishrA.ntiko prApta nahI.n hote hue, [mAtra] vyakta–avyakta pramAdake AdhIn vartate
hue, prApta hue halake [nikR^iHShTa] karmaphalakI chetanAke pradhAnapanevAlI pravR^itti jise vartatI hai aisI
vanaspatikI bhA.Nti, keval pApako hI bA.Ndhate hai. kahA bhI hai kiH–– NichChayamAlamba.ntA NichChayado
NichChaya.n ayANa.ntA. NAsa.nti charaNakaraNa.n bAharicharaNAlasA keI.. [arthAt nishchayakA avalamban lene vAle
parantu nishchayase [vAstavame.n] nishchayako nahI.n jAnane vAle kaI jIv bAhya charaName.n AlasI vartate hue
charaNapariNAmakA nAsh karate hai.n.]
1
2
3
-------------------------------------------------------------------------
1. kevalanishchayAvalambI jIv puNyabandhake bhayase Darakar ma.ndakaShAyarUp shubhabhAv nahI.n karate aur pApabandhake
kAraNabhUt ashubhabhAvo.nkA sevan to karate rahate hai.n. is prakAr ve pApabandha hI karate hai.n.

2. is gAthAkI sa.nskR^it ChAyA is prakAr haieH nishchayamAlambanto nishchayato nishchayamajAnantaH. nAshayanti charaNakaraNa.n
bAhyacharaNAlasAH ke.api..
3. shrI jayasenAchAryadevarachit TIkAme.n [vyavahAr–ekAntakA spaShTIkaraN karaneke pashchAt turanta hI] nishchayaekAntakA
nimnAnusAr spaShTIkaraN kiyA gayA haiH–
aur jo kevalanishchayAvalambI vartate hue rAgAdivikalparahit paramasamAdhirUp shuddha AtmAko upalabdha nahI.n
karate hone par bhI, muniko [vyavahArase] Acharaneyogya ShaD–AvashyakAdirUp anuShThAnako tathA shrAvakako
[vyavahArase] Acharaneyogya dAnapUjAdirUp anuShThAnako dUShaN dete hai.n, ve bhI ubhayabhraShTa vartate hue, nishchayavyavahAr–
anuShThAnayogya avasthA.ntarako nahI.n jAnate hue pApako hI bA.Ndhate hai.n [arthAt keval nishchay–anuShThAnarUp shuddha
avasthAse bhinna aisI jo nishchay–anuShThAn aur vyavahAraanuShThAnavAlI mishra avasthA use nahI.n jAnate hue pApako
hI bA.Ndhate hai.n], parantu yadi shuddhAtmAnuShThAnarUp mokShamArgako aur usake sAdhakabhUt [vyavahArasAdhanarUp]
vyavahAramokShamArgako mAne, to bhale chAritramohake udayake kAraN shaktikA abhAv honese shubh–anuShThAn rahit ho.n
tathApi – yadyapi ve shuddhAtmabhAvanAsApekSha shubh–anuShThAnarat puruSho.n jaise nahI.n hai.n tathApi–sarAg samyaktvAdi dvArA
vyavahArasamyagdraShTi hai aur paramparAse mokSha prApta karate hai.n.––is prakAr nishchay–ekAntake nirAkaraNakI
mukhyatAse do vAkya kahe gaye.

Page 260 of 264
PDF/HTML Page 289 of 293
single page version

260
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
ye tu punarapunarbhavAy nityavihitodyogamahAbhAgA bhagavanto nishchayavyavahArayoranyat–
rAnavalambanenAtyantamadhyasthIbhUtAH
-----------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------
[yahA.N jin jIvo.nko ‘vyavahArasamyagdraShTi kahA hai ve upachArase samyagdraShTi hai.n aisA nahI.n samajhanA. parantu ve vAstavame.n
samyagdraShTi hai.n aisA samajhanA. unhe.n chAritra–apekShAse mukhyataH rAgAdi vidyamAn honese sarAg samyaktvavAle kahakar
‘vyavahArasamyagdraShTi’ kahA hai. shrI jayasenAchAryadevane svaya.n hI 150–151 vI.n gAthAkI TIkAme.n kahA hai ki – jab
yah jIv AgamabhAShAse kAlAdilabdhirUp aur adhyAtmabhAShAse shuddhAtmAbhimukh pariNAmarUp svasa.nvedanaj~nAnako prApta
karatA hai tab pratham to vah mithyAtvAdi sAt prakR^itiyo.nke upasham aur kShayopasham dvArA sarAg–samyagdraShTi hotA
hai.]
1. nishchay–vyavahArake sumelakI spaShTatAke liye pR^iShTha 258kA pad TippaN dekhe.n.
2. mahAbhAg = mahA pavitra; mahA guNavAn; mahA bhAgyashAlI.
3. mokShake liye nitya udyam karanevAle mahApavitra bhagava.nto.nko [–mokShamArgI j~nAnI jIvo.nko] nirantar
shuddhadravyArthikanayake viShayabhUt shuddhAtmasvarUpakA samyak avalamban vartatA honese un jIvo.nko us avalambanakI
taratamatAnusAr savikalpa dashAme.n bhUmikAnusAr shuddhapariNati tathA shubhapariNatikA yathochit sumel [haTh rahit]
hotA hai isaliye ve jIv is shAstrame.n [258 ve.n pR^iShTha par] jinhe.n kevalanishchayAvalambI kahA haie aise
kevalanishchayAvalambI nahI.n hai.n tathA [259 ve.n pR^iShTha par] jinhe.n kevalavyavahArAvalambI kahA hai aise
kevalavyavahArAvalambI nahI.n hai.n.
[ab nishchay–vyavahAr dono.nkA sumel rahe is prakAr bhUmikAnusAr pravartan karanevAle j~nAnI
jIvo.nkA pravartan aur usakA phal kahA jAtA haiH–
1
parantu jo, apunarbhavake [mokShake] liye nitya udyog karanevAle mahAbhAg bhagavanto.n, nishchay–
vyavahArame.nse kisI ekakA hI avalamban nahI.n lenese [–kevalanishchayAvalambI yA kevalavyavahArAvalambI
nahI.n honese] atyanta madhyastha vartate hue,
2
3

Page 261 of 264
PDF/HTML Page 290 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
261
shuddhachaitanyarUpAtmatattvavishrAntivirachanonmukhAH pramAdodayAnuvR^itti–nivartikA.n
kriyAkANDapariNati.nmAhAtmyAnnivArayanto.atyantamudAsInA yathAshaktayA.a.atmAnamAtma–nA.a.atmani
sa.nchetayamAnA nityopayuktA nivasanti, te khalu svatattvavishrAntyanusAreN krameN karmANi
sa.nnyasanto.atyantaniShpramAdAnitAntaniShkampamUrtayo vanaspatibhirUpamIyamAnA api
dUranirastakarmaphalAnubhUtayaHkarmAnubhUtinirutsukAHkevalaj~nAnAnubhUtisamupajAtatAttvikA–
nandanirbharatarAstarasA sa.nsArasamudramuttIrya shabda–brahmaphalasya shAshvatasya bhoktAro bhavantIti.. 172..
shuddhachaitanyarUp Atmatattvame.n vishrA.ntike
anusaraN karatI huI vR^ittikA nivartan karanevAlI [TAlanevAlI] kriyAkANDapariNatiko mAhAtmyame.nse
vArate hue [–shubh kriyAkANDapariNati haTh rahit sahajarUpase bhUmikAnusAr vartatI hone par bhI
a.ntara.ngame.n use mAhAtmya nahI.n dete hue], atyanta udAsIn vartate hue, yathAshakti AtmAko AtmAse
AtmAme.n sa.nchetate [anubhavate] hue nitya–upayukta rahate hai.n, ve [–ve mahAbhAg bhagavanto.n], vAstavame.n
svatattvame.n vishrA.ntike anusAr kramashaH karmakA sa.nnyAs karate hue [–svatattvame.n sthiratA hotI jAye
tadanusAr shubh bhAvo.nko Cho.Dte hue], atyanta niShpramAd vartate hue, atyanta niShka.npamUrti honese jinhe.n
vanaspatikI upamA dI jAtI hai tathApi jinho.nnee karmaphalAnubhUti atyanta nirasta [naShTa] kI hai aise,
karmAnubhUtike prati nirutsuk vartate hue, keval [mAtra] j~nAnAnubhUtise utpanna hue tAttvik Anandase
atyanta bharapUr vartate hue, shIghra sa.nsArasamudrako pAr utarakar, shabdabrahmake shAshvat phalake [–
nirvANasukhake] bhoktA hote hai.n.. 172..
maggappabhAvaNaTTha.n pavayaNabhattippachodideN mayA.
bhaNiya.n pavayaNasAra.n pa.nchatthiyasa.ngaha.n sutta.n.. 173..
-----------------------------------------------------------------------------
1virachanakI abhimukh [unmukh] vartate hue, pramAdake udayakA
-------------------------------------------------------------------------
1. virachan = visheSharUpase rachanA; rachanA.
me.n mArga–udyotArtha, pravachanabhaktithI prerAIne,
kahyu.n sarvapravachan–sArabhUt ‘pa.nchAstisa.ngrah’ sUtrane. 173.

Page 262 of 264
PDF/HTML Page 291 of 293
single page version

262
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
mArgaprabhAvanArtha.n pravachanabhaktiprachoditen mayA.
bhaNita.n pravachanasAra.n pa~nchAstikasa.ngraha.n sUtram.. 173..
kartuH pratij~nAnirvyUDhisUchikA samApaneyam . mArgo hi paramavairAgyakaraNapravaNA pArameshvarI
paramAj~nA; tasyA prabhAvana.n prakhyApanadvAreN prakR^iShTapariNatidvAreN vA samudyotanam; tadarthamev
paramAgamAnurAgavegaprachalitamanasA sa.nkShepataH samastavastutattvasUchakatvAdativistR^itasyApi
-----------------------------------------------------------------------------
gAthA 173
anvayArthaH– [pravachanabhaktiprachoditen mayA] pravachanakI bhaktise prerit aise maine [mArgaprabhAvanArtha.n]
mArgakI prabhAvake hetu [pravachanasAra.n] pravachanake sArabhUt [pa~nchAstikasa.ngraha.n sUtram] ‘pa.nchAstikAyasa.ngrah’
sUtra [bhaNitam] kahA.
TIkAH– yah, kartAkI pratij~nAkI pUrNatA sUchitavAlI samApti hai [arthAt yahA.N shAstrakartA
shrImadbhagavatkundakundAchAryadev apanI pratij~nAkI pUrNatA sUchit karate hue shAstrasamApti karate hai.n].
mArga arthAt param vairAgya kI or DhalatI huI pArameshvarI param Aj~nA [arthAt param vairAgya
karanekI parameshvarakI param Aj~nA]; usakI prabhAvanA arthAt prakhyApan dvArA athavA prakR^iShTa pariNati dvArA
usakA samudyot karanA; [param vairAgya karanekI jinabhagavAnakI param Aj~nAkI prabhAvanA arthAt [1]
usakI prakhyAti–vij~nApan–karane dvArA athavA [2] paramavairAgyamay prakR^iShTa pariNaman dvArA, usakA
samyak prakArase udyot karanA;] usake hetu hI [–mArgakI prabhAvanAke liye hI], paramAgamakI orake
anurAgake vegase jisakA man ati chalit hotA thA aise mai.nne yah ‘pa.nchAstikAyasa.ngrah’ nAmakA sUtra
kahA–jo ki bhagavAn sarvaj~na dvArA upaj~na honese [–vItarAg sarvaj~na jinabhagavAnane svaya.n jAnakar
praNIt kiyA honese] ‘sUtra’ hai, aur jo sa.nkShepase samastavastutattvakA [sarva vastuo.nke yathArtha
svarUpakA] pratipAdan karatA honese, ati vistR^it aise bhI pravachanake sArabhUt hai.n [–dvAdashA.ngarUpase
vistIrNa aise bhI jinapravachanake sArabhUt hai.n].

Page 263 of 264
PDF/HTML Page 292 of 293
single page version

kahAnajainashAstramAlA] navapadArthapUrvak–mokShamArgaprapa.nchavarNan
[
263
pravachanasya sArabhUta.n pa~nchAstikAyasa.ngrahA–bhidhAna.n bhagavatsarvaj~nopaj~natvAt sUtramidamabhihita.n mayeti.
athaiva.n shAstrakAraH prArabdhasyAnta–mupagamyAtyanta.n kR^itakR^ityo bhUtvA paramanaiShkarmyarUpe shuddhasvarUpe vishrAnta
iti shraddhIyate.. 173..
iti samayavyAkhyAyA.n navapadArthapurassaramokShamArgaprapa~nchavarNano dvitIyaH shrutaskandhaH samAptaH..
svashaktisa.nsUchitavastutattvai–
rvyAkhyA kR^iteya.n samayasya shabdaiH.
svarUpaguptasya na ki.nchidasti
kartavyamevAmR^itachandrasUreH.. 8..
-----------------------------------------------------------------------------
is prakAr shAstrakAr [shrImadbhagavatkundakundAchAryadev] prArambha kiye hue kAryake antako pAkar,
atyanta kR^itakR^itya hokar, paramanaiShkarmyarUp shuddhasvarUpame.n vishrA.nt hue [–param niShkarmapanerUp
shuddhasvarUpame.n sthir hue] aise shraddhe jAte hai.n [arthAt aisI ham shraddhA karate hai.n].. 173..
is prakAr [shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI pa.nchAstikAyasa.ngrahashAstrakI shrImad
amR^itachandrAchAryadevavirachit] samayavyAkhyA nAmakI TIkAme.n navapadArthapUrvak mokShamArgaprapa.nchavarNan nAmakA
dvitIy shrutaskandha samApta huA.

[ab, ‘yah TIkA shabdone kI hai, amR^itachandrasUrine nahI.n’ aise arthakA ek antim shlok kahakar
amR^itachandrAchAryadev TIkAkI pUrNAhuti karate hai.nH]
[shlokArthaH–] apanI shaktise jinho.nne vastukA tattva [–yathArtha svarUp] bhalIbhA.Nti kahA hai
aise shabdo.nne yah samayakI vyAkhyA [–arthasamayakA vyAkhyAn athavA pa.nchAstikAyasa.ngrahashAstrakI TIkA]
kI hai; svarUpagupta [–amUrtik j~nAnamAtra svarUpame.n gupta] amR^itacha.ndrasUrikA [usame.n] ki.nchit bhI kartavya
nahI hai.n .. [8]..

Page 264 of 264
PDF/HTML Page 293 of 293
single page version

264
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
iti pa.nchAstikAyasa.ngrahAbhidhAnasya samayasya vyAkhyA samAptA.
-----------------------------------------------------------------------------
is prakAr [shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt] shrI pa.nchAstikAyasa.ngrah nAmak samayakI arthAt
shAstrakI [shrImad amR^itachandrAchAryadevavirachit samayavyAkhyA nAmakI] TIkAke shrI hi.nmatalAl jeThAlAl
shAh kR^it gujarAtI anuvAdakA hindI rUpAntar samApta huA.

samApta