atra vyavahArakAlasya kathanchit parAyattatve sadupapattiruktA.
ih hi vyavahArakAle nimiShasamayAdau asti tAvat chir iti kShipra iti sampratyaya. sa khalu dIrdhahrasvakAlanibandhanan pramANamantareN na sambhAvyate. tadapi pramANan pudgaladravyapariNAmamantareN nAvadhAryate. tataparapariNAmadyotamAnatvAdvayavahArakAlo nishchayenAnanyAshritopi pratItyabhav ityabhi–dhIyate. tadatrAstikAyasAmAnyaprarUpaNAyAmastikAyatvAbhAvAtsAkShAdanupanyasyamAnopi
-----------------------------------------------------------------------------
anvayArtha– [chiran vA kShipran] ‘chir’ athavA ‘kShipra’ aisA gnAn [–adhik kAl athavA alpa kAl aisA gnAn] [mAtrArahitan tu] parimAN binA [–kAlake mAp binA] [na asti] nahIn hotA; [sA mAtrA api] aur vah parimAN [khalu] vAstavamen [pudgaladravyeN vinA] pudgaladravyake nahIn hotA; [tasmAt] isaliye [kAla pratItyabhava] kAl AshritarUpase upajanevAlA hai [arthAt vyavahArakAl parakA Ashray karake utpanna hotA hai aisA upachArase kahA jAtA hai].
TIkA– yahAn vyavahArakAlake kathanchit parAshritapaneke viShayamen satya yukti kahI gaI hai.
pratham to, nimeSh–samayAdi vyavahArakAlamen ‘chir’ aur ‘kShipra’ aisA gnAn [–adhik kAl aur alpa kAl aisA gnAn hotA hai]. vah gnAn vAstavamen adhik aur alpa kAl sAth sambandha rakhanevAle pramAN [–kAlaparimAN] binA sambhavit nahIn hotA; aur vah pramAN pudgaladravyake pariNAm binA nishchit nahIn hotA. isaliye, vyavahArakAl parake pariNAm dvArA gnAt honeke kAraN – yadyapi nishchayase vah anyake Ashrit nahIn hai tathApi – AshritarUpase utpanna honevAlA [–parake avalambanase upajanevAlA] kahA jAtA hai.
isaliye yadyapi kAlako astikAyapaneke abhAvake kAraN yahAn astikAyakI sAmAnya prarUpaNAmen usakA sAkShAt kathan nahInn hai tathApi, jIv–pudgalake pariNAmakI anyathA anupapatti dvArA siddha honevAlA nishchayarUp kAl aur unake pariNAmake Ashrit nishchit honevAlA vyavahArarUp kAl panchAstikAyakI bhAnti lokarUpase pariNat hai– aisA, atyanta tIkShNa daShTise jAnA jA sakatA hai. -------------------------------------------------------------------------- sAkShAt =sIdhA [kAlakA vistRut sIdhA kathan shrI pravachanasArake dvitIy–shrutaskandhamen kiyA gayA hai; isaliye
52