bhagavān kundakundācārya dvārā racit anek śāstra haiṁ, jinameṁse kuch vartamānameṁ vidyamān haiṁ. trilokanāth sarvajñadevake mukhase pravāhit śrutāmr̥t saritāmeṁse bhar liye gaye amr̥tabhājan āj bhī anek ātmārthiyoṁko ātmajīvan pradān kar rahe haiṁ. unake samayasār, pravacanasār, niyamasār aur paṁcāstikāyasaṁgrah nāmak uttamottam paramāgamoṁmeṁ hajāroṁ śāstroṁkā sār ājātā hai. bhagavān kundakundācāryake paścāt likhe gaye anek graṁthoṁke bīj in paramāgamoṁmeṁ vidyamān haiṁ aisā sūkṣma draṣṭise abhyās karane par jñāt hotā hai. śrī samayasār is bharatakṣetrakā sarvotkr̥ṣṭa paramāgam hai. usameṁ nav tattvoṁkā śuddhanayakī draṣṭise nirūpaṇ karake jīvakā śuddha svarūp sarva prakārase–āgam, yukti, anubhav aur paramparāse–ati vistārapūrvak samajhāyā hai. śrī pravacanasārameṁ usake nāmānusār jinapravacanakā sār saṁgr̥hit kiyā hai tathā use jñānatattva, jñeyatattva aur caraṇānuyogake tīn adhikāroṁmeṁ vibhājit kar diyā hai. śrī niyamasārameṁ mokṣamārgakā spaṣṭa satyārtha nirūpaṇ hai. jis prakār samayasārameṁ śuddhanayase nav tattvoṁṁkā nirūpaṇ kiyā hai usī prakār niyamasārameṁ mukhyataḥ śuddhanayase jīv, ajīv, śuddhabhāv, pratikramaṇ, pratyākhyān, ālocanā, prāyaścit, samādhi, bhakti, āvaśyak, śuddhopayog ādikā varṇan hai. śrī paṁcāstikāyasaṁgrahameṁ kāl sahit pān̐c astikāyoṁkā (arthāt chah dravyoṁkā) aur nav padārthapūrvak mokṣamārgakā nirūpaṇ hai.

is paṁcāstikāyasaṁgrah paramāgamako prārambha karate hue śāstrakartāne ise ‘sarvajña mahāmunike mukhase kahe gaye padārthoṁkā pratipādak, caturgatināśak aur nirvāṇakā kāraṇ’ kahā hai. isameṁ kahe gaye vastutattvakā sār is prakār haiḥ–

viśva arthāt anādi–anaṁt svayaṁsiddha sat aisī anaṁtānanta vastuoṁkā samudāya. usameṁkī pratyek vastu anutpanna evaṁ avināśī hai. pratyek vastumeṁ anaṁt śaktiyān̐ athavā guṇ haiṁ, jo traikālik nitya hai. pratyek vastu pratikṣaṇ apanemeṁ apanā kārya karatī hone par bhī arthāt navīn daśāaiṁ– avasthāyeṁ–paryāyeṁ dhāraṇ karatī haiṁ tathāpi ve paryāyeṁ aisī maryādāmeṁ rahakar hotī haiṁ ki vastu apanī jātiko nahīṁ choṛatī arthāt usakī śaktiyoṁmeṁse ek bhī kam–adhik nahīṁ hotī. vastuoṁkī [– dravyoṁkī] bhinnabhinna śaktiyoṁkī apekṣāse unakī [–dravyoṁkī] chah jātiyān̐ haiḥ jīvadravya, pudgaladravya, dharmadravya, adharmadravya, ākāśadravya aur kāladravya. jisameṁ sadā jñān, darśan, cāritra, sukh ādi anaṁt guṇ [–śaktiyān̐] ho vah jīvadravya hai; jisameṁ sadā varṇa, gaṁdh, ras, sparśa ādi anaṁt guṇ ho vah pudgaladravya hai; śeṣ cār dravyoṁke viśiṣṭa guṇ anukramase gatihetutva, sthitihetutva, avagāhahetutva tathā vartanāhetutva haie. in chah dravyoṁmeṁse pratham pān̐c dravya sat honese tathā śakti athavā vyakti– apekṣāse viśāl kṣetravāle honese ‘astikāy’ hai; kāladravya ‘asti’ hai ‘kāy’ nahīṁ hai. jinendrake jñānadarpaṇameṁ jhalakate hue yah sarva dravya – anaṁt jīvadravya, anantānanta pudgaladravya, ek dharmadravya, ek adharmadravya, ek ākāśadravya, tathā asaṁkhya kāladravya,–svayaṁ paripūrṇa haiṁ aur anya dravyoṁse bilakul svataṁtra haiṁ; ve paramārthataḥ kabhī ek dūsarese milate nahīṁ haiṁ, bhinna hī rahate haiṁ. dev, manuṣya, tiryaṁñca, nārak, ekendriy, dvīndriy, ādi jīvoṁmeṁ jīv–pudgal māno mil gaye hoṁ aisā lagatā haiṁ kintu vāstavameṁ aisā nahīṁ hai. ve bilakul pr̥thak haiṁ. sarva jīv ananta jñānasukhakī nidhi hai tathāpi, par dvārā unheṁ kuch sukhaduḥkh nahīṁ hotā tathāpi, saṁsārī ajñānī jīv anādi kālase svataḥ ajñānaparyāyarūp pariṇamit hokar apane jñānānaṁdasvabhāvako, paripūrṇatāko, svātaṁkryako evaṁ