jīvabhāvasya karmakartr̥tve pūrvapakṣo‘yam. yadi khalvaudayikādirūpo jīvasya bhāvaḥ karmaṇā kriyate, tadā jīvastasya kartā na bhavati. na ca jīvasyākartr̥tvāmiṣyate. tataḥ pāriśeṣyeṇ dravyakarmaṇaḥ kartāpadyate. tattu katham? yato niścayanayenātmā svaṁ bhāvamujjhitvā nānyatkimapi karotīti.. 59..
ṇa du tesiṁ khalu kattā ṇa viṇā bhūdā du kattāraṁ.. 60..
na tu teṣāṁ khalu kartā na vinā bhūtāstu kartāram.. 60..
-----------------------------------------------------------------------------
ṭīkāḥ– karmakī jīvabhāvakā katr̥tva honeke sambandhameṁ yah pūrvapakṣa hai.
yadi audayikādirūp jīvakā bhāv karma dvārā kiyā jātā ho, to jīv usakā [– audayikādirūp jīvabhāvakā] kartā nahīṁ hai aisā siddha hotā hai. aur jīvakā akatr̥tva to iṣṭa [– mānya] nahīṁ hai. isaliye, śeṣ yah rahā ki jīv dravyakarmakā kartā honā cāhiye. lekin vah to kaise ho sakatā hai? kyoṁki niścayanayase ātmā apane bhāvako choṛakar anya kuch bhī nahīṁ karatā.
[is prakār pūrvapakṣa upasthit kiyā gayā] .. 59..
anvayārthaḥ– [bhāvaḥ karmanimittaḥ] jīvabhāvakā karma nimitta hai [punaḥ] aur [karma bhāvakāraṇaṁ bhavati] karmakā jīvabhāv nimitta hai, [na tu teṣāṁ khalu kartā] parantu vāstavameṁ ek dūsareke kartā nahīṁ hai; [na tu kartāram vinā bhūtāḥ] kartāke binā hote haiṁ aisā bhī nahīṁ hai.
-------------------------------------------------------------------------- pūrvapakṣa = carcā yā nirṇayake liye kisī śāstrīy viṣayake sambandhameṁ upasthit kiyā huā pakṣa tā praśna.
re! bhāv karmanimitta che ne karma bhāvanimitta che,
anyonya nahi kartā khare; kartā vinā nahi thāy che. 60.
102