bhagavAn kundakundAchArya dvArA rachit anek shAstra hai.n, jiname.nse kuCh vartamAname.n vidyamAn hai.n. trilokanAth sarvaj~nadevake mukhase pravAhit shrutAmR^it saritAme.nse bhar liye gaye amR^itabhAjan Aj bhI anek AtmArthiyo.nko AtmajIvan pradAn kar rahe hai.n. unake samayasAr, pravachanasAr, niyamasAr aur pa.nchAstikAyasa.ngrah nAmak uttamottam paramAgamo.nme.n hajAro.n shAstro.nkA sAr AjAtA hai. bhagavAn kundakundAchAryake pashchAt likhe gaye anek gra.ntho.nke bIj in paramAgamo.nme.n vidyamAn hai.n aisA sUkShma draShTise abhyAs karane par j~nAt hotA hai. shrI samayasAr is bharatakShetrakA sarvotkR^iShTa paramAgam hai. usame.n nav tattvo.nkA shuddhanayakI draShTise nirUpaN karake jIvakA shuddha svarUp sarva prakArase–Agam, yukti, anubhav aur paramparAse–ati vistArapUrvak samajhAyA hai. shrI pravachanasArame.n usake nAmAnusAr jinapravachanakA sAr sa.ngR^ihit kiyA hai tathA use j~nAnatattva, j~neyatattva aur charaNAnuyogake tIn adhikAro.nme.n vibhAjit kar diyA hai. shrI niyamasArame.n mokShamArgakA spaShTa satyArtha nirUpaN hai. jis prakAr samayasArame.n shuddhanayase nav tattvo.n.nkA nirUpaN kiyA hai usI prakAr niyamasArame.n mukhyataH shuddhanayase jIv, ajIv, shuddhabhAv, pratikramaN, pratyAkhyAn, AlochanA, prAyashchit, samAdhi, bhakti, Avashyak, shuddhopayog AdikA varNan hai. shrI pa.nchAstikAyasa.ngrahame.n kAl sahit pA.Nch astikAyo.nkA (arthAt Chah dravyo.nkA) aur nav padArthapUrvak mokShamArgakA nirUpaN hai.
is pa.nchAstikAyasa.ngrah paramAgamako prArambha karate hue shAstrakartAne ise ‘sarvaj~na mahAmunike mukhase kahe gaye padArtho.nkA pratipAdak, chaturgatinAshak aur nirvANakA kAraN’ kahA hai. isame.n kahe gaye vastutattvakA sAr is prakAr haiH–
vishva arthAt anAdi–ana.nt svaya.nsiddha sat aisI ana.ntAnanta vastuo.nkA samudAya. usame.nkI pratyek vastu anutpanna eva.n avinAshI hai. pratyek vastume.n ana.nt shaktiyA.N athavA guN hai.n, jo traikAlik nitya hai. pratyek vastu pratikShaN apaneme.n apanA kArya karatI hone par bhI arthAt navIn dashAai.n– avasthAye.n–paryAye.n dhAraN karatI hai.n tathApi ve paryAye.n aisI maryAdAme.n rahakar hotI hai.n ki vastu apanI jAtiko nahI.n Cho.DtI arthAt usakI shaktiyo.nme.nse ek bhI kam–adhik nahI.n hotI. vastuo.nkI [– dravyo.nkI] bhinnabhinna shaktiyo.nkI apekShAse unakI [–dravyo.nkI] Chah jAtiyA.N haiH jIvadravya, pudgaladravya, dharmadravya, adharmadravya, AkAshadravya aur kAladravya. jisame.n sadA j~nAn, darshan, chAritra, sukh Adi ana.nt guN [–shaktiyA.N] ho vah jIvadravya hai; jisame.n sadA varNa, ga.ndh, ras, sparsha Adi ana.nt guN ho vah pudgaladravya hai; sheSh chAr dravyo.nke vishiShTa guN anukramase gatihetutva, sthitihetutva, avagAhahetutva tathA vartanAhetutva haie. in Chah dravyo.nme.nse pratham pA.Nch dravya sat honese tathA shakti athavA vyakti– apekShAse vishAl kShetravAle honese ‘astikAy’ hai; kAladravya ‘asti’ hai ‘kAy’ nahI.n hai. jinendrake j~nAnadarpaName.n jhalakate hue yah sarva dravya – ana.nt jIvadravya, anantAnanta pudgaladravya, ek dharmadravya, ek adharmadravya, ek AkAshadravya, tathA asa.nkhya kAladravya,–svaya.n paripUrNa hai.n aur anya dravyo.nse bilakul svata.ntra hai.n; ve paramArthataH kabhI ek dUsarese milate nahI.n hai.n, bhinna hI rahate hai.n. dev, manuShya, tirya.n~ncha, nArak, ekendriy, dvIndriy, Adi jIvo.nme.n jIv–pudgal mAno mil gaye ho.n aisA lagatA hai.n kintu vAstavame.n aisA nahI.n hai. ve bilakul pR^ithak hai.n. sarva jIv ananta j~nAnasukhakI nidhi hai tathApi, par dvArA unhe.n kuCh sukhaduHkh nahI.n hotA tathApi, sa.nsArI aj~nAnI jIv anAdi kAlase svataH aj~nAnaparyAyarUp pariNamit hokar apane j~nAnAna.ndasvabhAvako, paripUrNatAko, svAta.nkryako eva.n