18
] pa.nchAstikAyasa.ngrah
[bhagavAnashrIkundakunda
atra pa~nchAstikAyAnA.n kAlasya cha dravyatvamuktam.
dravyANi hi sahakramabhuvA.n guNaparyAyANAmananyatayAdhArabhUtAni bhavanti. tato
vR^ittavartamAnavartiShyamANAnA.n bhAvAnA.n paryAyANA svarUpeN pariNatatvAdastikAyAnA.n parivartanali~N.hgasya
kAlasya chAsti dravyatvam. na cha teShA.n bhUtabhavadbhaviShyadbhAvAtmanA pariNamamAnAnAmanityatvam, yataste
bhUtabhavadbhaviShyadbhAvAvasthAsvapi pratiniyatasvarUpAparityAgA–nnityA eva. atra kAlaH
pudgalAdiparivartanahetutvAtpudgalAdiparivartanagamyamAnaparyAyatvA–chchAstikAyeShvantarbhAvArtha sa parivartan–
li~N.hga ityukta iti.. 6..
-----------------------------------------------------------------------------
dravya vAstavame.n sahabhAvI guNo.nko tathA kramabhAvI paryAyo.nko 1ananyarUpase AdhArabhUt hai. isaliye
jo varta chUke hai.n, varta rahe hai.n aur bhaviShyame.n varte.nge un bhAvo.n–paryAyo.nrUp pariNamit honeke kAraN
[pA.Nch] astikAy aur 2parivartanali.ng kAl [ve Chaho.n] dravya hai.n. bhUt, vartamAn aur bhAvI bhAvasvarUp
pariNamit honese ve kahI.n anitya nahI.n hai, kyo.nki bhUt, vartamAn aur bhAvI bhAvarUp avasthAo.nme.n bhI
pratiniyat [–apane–apane nishvit] svarUpako nahI.n Cho.Dte isaliye ve nitya hI hai.
yahA.N kAl pudgalAdike parivartanakA hetu honese tathA pudgalAdike parivartan dvArA usakI
paryAy gamya [j~nAt] hotI hai.n isaliye usakA astikAyo.nme.n samAvesh karaneke hetu use
‘3parivartanali.ng’ kahA hai. [pudgalAdi astikAyo.nkA varNan karate hue unake parivartan (pariNaman)
kA varNan karanA chAhiye. aur unake parivartanakA varNan karate hue un parivartaname.n nimittabhUt
padArthakA [kAlakA] athavA us parivartan dvArA jinakI paryAye.n vyakta hotI hai.n us padArthakA
[kAlakA] varNan karanA anuchit nahI.n kahA jA sakatA. isaprakAr pa.nchAstikAyake varNaname.n kAlake
varNanakA samAvesh karanA anuchit nahI.n hai aisA darshAneke hetu is gAthAsUtrame.n kAlake liye
‘parivartanali.ng’ shabdakA upayog kiyA hai.].. 6..
--------------------------------------------------------------------------
1. ananyarUp=abhinnarUp [jisaprakAr agni AdhAr hai aur uShNatA Adhey hai tathApi ve abhinna hai.n, usIprakAr dravya
AdhAr hai aur guN–paryAy Adhey hai.n tathApi ve abhinna hai.n.]
2. parivartanali.ng=pudgalAdikA parivartan jisakA li.ng hai; vah pudgalAdike pariNaman dvArA jo j~nAn hotA hai
vaha. [li.ng=chihna; sUchak; gamak; gamya karAnevAlA; batalAnevAlA; pahichAn karAnevAlA.]
3. [1] yadi pudgalAdikA parivartan hotA hai to usakA koI nimitta honA chAhiye–isaprakAr parivartanarUpI chihna
dvArA kAlakA anumAn hotA hai [jisaprakAr dhuA.NrUpI chihna dvArA agnikA anumAn hotA hai usIprakAr],
isaliye kAl ‘parivartanali.ng’ hai. [2] aur pudgalAdike parivartan dvArA kAlakI paryAye.n [–‘karma samay’,
‘adhik samay aisI kAlakI avasthAe.N] gamya hotI hai.n isaliye bhI kAl ‘parivartanali.ng’ hai.