କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ
ଅଥ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯଵ୍ଯାଖ୍ଯାନମ୍.
ଦୋଣ୍ହଂ ଏସ ସହାଵୋ କାଲୋ ଖଣଭଂଗୁରୋ ଣିଯଦୋ.. ୧୦୦..
ଦ୍ଵଯୋରେଷ ସ୍ଵଭାଵଃ କାଲଃ କ୍ଷଣଭଙ୍ଗୁରୋ ନିଯତଃ.. ୧୦୦..
ଵ୍ଯଵହାରକାଲସ୍ଯ ନିଶ୍ଚଯକାଲସ୍ଯ ଚ ସ୍ଵରୂପାଖ୍ଯାନମେତତ୍.
ତ୍ତ୍ର କ୍ରମାନୁପାତୀ ସମଯାଖ୍ଯଃ ପର୍ଯାଯୋ ଵ୍ଯଵହାରକାଲଃ, ତଦାଧାରଭୂତଂ ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ନିଶ୍ଚଯକାଲଃ. ତ୍ତ୍ର ଵ୍ଯଵହାରକାଲୋ ନିଶ୍ଚଯକାଲପର୍ଯାଯରୂପୋପି ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲାନାଂ ପରିଣାମେନାଵଚ୍ଛିଦ୍ଯମାନତ୍ଵାତ୍ତତ୍ପରିଣାମଭଵ ଇତ୍ଯୁପଗୀଯତେ, ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲାନାଂ ପରିଣାମସ୍ତୁ ବହିରଙ୍ଗନିମିତ୍ତଭୂତଦ୍ରଵ୍ଯକାଲସଦ୍ଭାଵେ ସତି ସଂଭୂତତ୍ଵାଦ୍ର୍ରଵ୍ଯ– ----------------------------------------------------------------------------
ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [କାଲଃ ପରିଣାମଭଵଃ] କାଲ ପରିଣାମସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତା ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ଵ୍ଯଵହାରକାଲ କା ମାପ ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ ପରିଣାମ ଦ୍ଵାରା ହୋତା ହୈ]; [ପରିଣାମଃ ଦ୍ରଵ୍ଯକାଲସଂଭୂତଃ] ପରିଣାମ ଦ୍ରଵ୍ଯକାଲସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତା ହୈ.– [ଦ୍ଵଯୋଃ ଏଷଃ ସ୍ଵଭାଵଃ] ଯହ, ଦୋନୋଂକା ସ୍ଵଭାଵ ହୈ. [କାଲଃ କ୍ଷଣଭୁଙ୍ଗୁରଃ ନିଯତଃ] କାଲ କ୍ଷଣଭଂଗୁର ତଥା ନିତ୍ଯ ହୈ.
ଟୀକାଃ– ଯହ, ଵ୍ଯଵହାରକାଲ ତଥା ନିଶ୍ଚଯକାଲକେ ସ୍ଵରୂପକା କଥନ ହୈ.
ଵହାଁ, ‘ସମଯ’ ନାମକୀ ଜୋ କ୍ରମିକ ପର୍ଯାଯ ସୋ ଵ୍ଯଵହାରକାଲ ହୈ; ଉସକେ ଆଧାରଭୂତ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଵହ ନିଶ୍ଚଯକାଲ ହୈ.
ଵହାଁ, ଵ୍ଯଵହାରକାଲ ନିଶ୍ଚଯକାଲକୀ ପର୍ଯାଯରୂପ ହୋନେ ପର ଭୀ ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ ପରିଣାମସେ ମାପା ଜାତା ହୈ – ଜ୍ଞାତ ହୋତା ହୈ ଇସଲିଯେ ‘ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ ପରିଣାମସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେଵାଲା’ କହଲାତା ହୈ; ଔର ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ ପରିଣାମ ବହିରଂଗ–ନିମିତ୍ତଭୂତ ଦ୍ରଵ୍ଯକାଲକେ ସଦ୍ଭାଵମେଂ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେକେ କାରଣ ‘ଦ୍ରଵ୍ଯକାଲସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେଵାଲେ’ କହଲାତେ ହୈଂ. ଵହାଁ ତାତ୍ପର୍ଯ ଯହ ହୈ କି – ଵ୍ଯଵହାରକାଲ ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ ପରିଣାମ ଦ୍ଵାରା --------------------------------------------------------------------------
–ଆ ଛେ ସ୍ଵଭାଵୋ ଉଭଯନା; କ୍ଷଣଭଂଗୀ ନେ ଧ୍ରୁଵ କାଳ ଛେ. ୧୦୦.