Page 287 of 565
PDF/HTML Page 301 of 579
single page version
शुभाशुभकर्मफलभोक्ता तथापि शुद्धद्रव्यार्थिकनयेन निजशुद्धात्मतत्त्वभावनोत्थवीतरागपरमानन्दैक-
सुखामृतभोक्ता, यद्यपि व्यवहारेण कर्मक्षयानन्तरं मोक्षभाजनं भवति तथापि शुद्धपारिणामिक-
परमभावग्राहकेण शुद्धद्रव्यार्थिकनयेन सदा मुक्त मेव, यद्यपि व्यवहारेणेन्द्रियजनितज्ञानदर्शनसहितं
tathā ashuddhanishchayanayathī svaprakr̥ut (pote upārjan karelā) shubh-ashubh karmanā phaḷano bhoktā
chhe topaṇ shuddhadravyārthikanayathī nijashuddhātmatattvanī bhāvanāthī utpanna ek (kevaḷ) vītarāg
paramānandarūp sukhāmr̥utano bhoktā chhe, temaj vyavahāranayathī karmanā kṣhay ṭāṇe ja mokṣhanun bhājan
thāy chhe topaṇ shuddha pāriṇāmik paramabhāvagrāhak shuddhadravyārthikanayathī sadā mukta ja chhe, jo-
[मत्वा ] जानकर [समभावे स्थिताः ] शांतभावमें तिष्ठते हैं, और [येषां रतिः ] जिनकी लगन
[आत्मस्वभावे ] निज शुद्धात्म स्वभावमें हुई है, [ते परं ] वे ही जीव [अत्र जगति ] इस
संसारमें [सुखिनः ] सुखी हैं
शुद्धद्रव्यार्थिकनयसे निज शुद्धात्मतत्त्वकी भावनासे उत्पन्न हुए वीतराग परमानंद सुखरूप
अमृतका ही भोगनेवाला है, यद्यपि व्यवहारनयसे कर्मोंके क्षय होनेके बाद मोक्षका पात्र है,
तो भी शुद्ध पारिणामिक परमभावग्राहक शुद्ध द्रव्यार्थिकनयसे सदा मुक्त ही है, यद्यपि
Page 288 of 565
PDF/HTML Page 302 of 579
single page version
निश्चयेन लोकाकाशप्रमितासंख्येयप्रदेशं, यद्यपि व्यवहारेणोपसंहारविस्तारसहितं तथापि
मुक्तावस्थायामुपसंहारविस्ताररहितं चरमशरीरप्रमाणप्रदेशं, यद्यपि पर्यायार्थिकनयेनोत्पादव्यय-
ध्रौव्ययुक्तं तथापि द्रव्यार्थिकनयेन नित्यटङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावं निजशुद्धात्मद्रव्यं पूर्वं ज्ञात्वा
तद्विलक्षणं परद्रव्यं च निश्चित्य पश्चात् समस्तमिथ्यात्वरागादिविकल्पत्यागेन वीतराग-
चिदानन्दैकस्वभावे स्वशुद्धात्मतत्त्वे ये रतास्त एव धन्या इति भावार्थः
kevaḷagnān-kevaḷadarshanasvabhāvavāḷo chhe, tathā vyavahāranayathī potānā upārjelā deh jevaḍo ja chhe
topaṇ nishchayanayathī lokākāshapramāṇ asaṅkhyātapradeshī chhe, vyavahāranayathī pradeshonā saṅkoch
-vistār sahit chhe topaṇ mukta-avasthāmān saṅkoch-vistār rahit charamasharīrapramāṇ pradeshavāḷo
chhe, joke paryāyārthikanayathī utpādavyayadhrauvyayukta chhe topaṇ dravyārthikanayathī nitya ṭaṅkotkīrṇa
gnāyak ja jeno ek svabhāv chhe. evā nijashuddhātmadravyane pratham jāṇīne ane nijashuddhātma
dravyathī vilakṣhaṇ paradravyano nishchay karīne pachhī samasta mithyātvarāgādi vikalpano tyāg karīne
vītarāg chidānand ja jeno ek svabhāv chhe, evā svashuddhātmatattvamān jeo rat thayā teo
ja dhanya chhe, shrī pūjyapādasvāmīe paramātmatattvanā lakṣhaṇamān paṇ kahyun chhe keḥ
निश्चयनयसे सकल विमल केवलज्ञान और केवलदर्शन स्वभाववाला है, यद्यपि व्यवहारनयकर
यह जीव नामकर्मसे प्राप्त देहप्रमाण है, तो भी निश्चयनयसे लोकाकाशप्रमाण असंख्यातप्रदेशी
है, यद्यपि व्यवहारनयसे प्रदेशोंके संकोच विस्तार सहित है, तो भी सिद्ध
सहित है, तो भी द्रव्यार्थिकनयकर टंकोत्कीर्ण ज्ञानके अखंड स्वभावसे ध्रुव ही है
परद्रव्योंको भी अच्छी तरह निश्चय करके अर्थात् आप परका निश्चय करके बादमें समस्त
मिथ्यात्व रागादि विकल्पोंको छोड़कर वीतराग चिदानंद स्वभाव शुद्धात्मतत्त्वमें जो लीन हुए
हैं, वे ही धन्य हैं
Page 289 of 565
PDF/HTML Page 303 of 579
single page version
svarūpe ātmāne jāṇavāthī sādhyanī siddhi chhe, anya prakāre jāṇavāthī sādhyanī siddhi thatī
nathī. 43.
देखनेवाला है, अपनी देहके प्रमाण हैं, संसार
Page 290 of 565
PDF/HTML Page 304 of 579
single page version
करोति
भवति
तेन कारणेन स्तवनं भवति, अथवा येन कारणेन बन्धुशब्देन गोत्रमपि भण्यते तेन
(shānt) svabhāvathī paramātmasvarūpe pariṇamyo thako gnānāvaraṇādi karmabandhane haṇe chhe te kāraṇe
stuti thāy chhe; je kāraṇe ‘bandhu’ shabdano artha bhāī paṇ levāy chhe te ‘bandhughātī’ e
arthathī lokavyavahārabhāṣhāthī nindā paṇ thāy chhe (ā doṣh nathī paṇ guṇ chhe, ā nindā
dvārā stuti chhe.)
करोति ] जगत्के प्राणियोंको बावला
Page 291 of 565
PDF/HTML Page 305 of 579
single page version
छोड़ देता है
Page 292 of 565
PDF/HTML Page 306 of 579
single page version
परमात्मानमाश्रयति च तेन कारणेन तस्य स्तुतिर्भवति
भवति तेन कारणेन स निन्दां लभते तथा शब्दच्छलेन तपोधनोऽपीति
bandhanathī bandhāyel nijashatrune chhoḍīne koī paṇ kāraṇe pote ja ‘par’ shabdathī vāchya evā
shatrune ādhīn thāy chhe tethī nindā pāme chhe, tevī rīte tapodhan paṇ shabdanā chhaḷathī nindā pāme
chhe. 45.
जो ज्ञानावरणादि कर्म
Page 293 of 565
PDF/HTML Page 307 of 579
single page version
अथवा यथा कोऽपि लोकमध्ये चित्तविकलो भूतः सन् निन्दां लभते तथा शब्दच्छलेन
तपोधनोऽपीति
stuti pāme chhe athavā jevī rīte koī lokamān dhanathī rahit thayo thako nindāne pāme chhe, tevī
rīte tapodhan paṇ shabdanā chhaḷathī nindā pāme chhe. 46.
भूत्वा ] शरीर रहित होके अथवा बुद्धि धन वगैरः से भ्रष्ट होकर [एकाकी ] अकेला [जगतः
उपरि ] लोकके शिखर पर अथवा सबके ऊ पर [आरोहति ] चढ़ता है
लोक अर्थात् लोकोंके ऊ पर चढ़ता है
है
Page 294 of 565
PDF/HTML Page 308 of 579
single page version
शुद्धात्मना जागर्ति
chhe te shuddhātmānī avasthāmān to te paramayogī, vītarāganirvikalpa svasamvedanagnānarūpī
ratnadīpakanā prakāshathī mithyātva, rāgādi vikalpajāḷarūp andhakārane chhoḍīne shuddhasvarūp vaḍe jāge
chhe.
[सकलं जगत् ] सब संसारी जीव [जागर्ति ] जाग रहे हैं, [तां ] उस दशाको [निशां मत्वा ]
योगी रात मानकर [स्वपिति ] योग निद्रामें सोता है
मालूम होती है
जीव परमात्मतत्त्वकी भावनासे परान्मुख हुए विषय
Page 295 of 565
PDF/HTML Page 309 of 579
single page version
निर्विकल्पपरमसमाधियोगनिद्रायां स्वपिति निद्रां करोतीति
अनेक प्रपंचोंमें (झगड़ोंमें) लगे हुए हैं
Page 296 of 565
PDF/HTML Page 310 of 579
single page version
समभावेन विना शुद्धात्मलाभो न भवतीति
समभावसे [आत्मस्वभावम् ] केवलज्ञान पूर्ण आत्मस्वभावको आगे पावेगा
करता है
Page 297 of 565
PDF/HTML Page 311 of 579
single page version
स्थायां अनुभवन् सन् भेदज्ञानी पुरुषः परं प्राणिनं न भणति न प्रेरयति न स्तौति न च
निन्दतीति
kāraṇarūp kāraṇasamayasārane jāṇato thako, traṇ guptithī gupta avasthāmān anubhavato bhedagnānī
puruṣh bījā prāṇī pāsethī bhaṇato nathī ane bījā prāṇīne prerato nathī (arthāt bhaṇāvato nathī),
koīnī stuti karato nathī ke koīnī nindā karato nathī. 48.
न किसीकी स्तुति करता है, न किसीकी निंदा करता है, [सिद्धेः कारणं ] मोक्षका कारण [समं
भावं ] एक समभावको [परं ] निश्चयसे [जानन् ] जानता हुआ [तमेव ] केवल
आत्मस्वरूपमें अचल हो रहा है, अन्य कुछ भी शुभ-अशुभ कार्य नहीं करता
लक्षण है, ऐसा मोक्षका कारण जो समयसार उसे जानता हुआ, अनुभवता हुआ, अनुभवी पुरुष
न किसी प्राणीको सिखाता है, न किसीसे सीखता है, न स्तुति करता है, न निंदा करता है
Page 298 of 565
PDF/HTML Page 312 of 579
single page version
करोतीति चतुःकलं प्रकटयति
nij shuddhātmāne jāṇe chhe te parigrah, viṣhayo, deh ane vrat-avratamān rāg-dveṣh karato nathī, em
chār sūtrothī pragaṭ kare chheḥ
शुद्धात्मा उसे जानता है, वह परिग्रहमें तथा विषय देहसंबंधी व्रत-अव्रतमें राग-द्वेष नहीं करता,
ऐसा चार
जिस मुनिने [आत्मस्वभावः ] आत्माका स्वभाव [ग्रंथात् ] ग्रंथसे [भिन्नः विज्ञातः ] जुदा जान
लिया है
Page 299 of 565
PDF/HTML Page 313 of 579
single page version
चेति चतुर्दशाभ्यन्तरपरिग्रहाः, क्षेत्रवास्तुहिरण्यसुवर्णधनधान्यदासीदासकुप्यभाण्डरूपा बाह्यपरि-
ग्रहाः इत्थंभूतान् बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहान् जगत्त्रये कालत्रयेऽपि मनोवचनकायैः
कृतकारितानुमतैश्च त्यक्त्वा शुद्धात्मोपलम्भलक्षणे वीतरागनिर्विकल्पसमाधौ स्थित्वा च यो
बाह्याभ्यन्तर-परिग्रहाद्भिन्नमात्मानं जानाति स परिग्रहस्योपरि रागद्वेषौ न करोति
dash bāhya parigraho
chhe evī vītarāg nirvikalpa samādhimān sthit thaīne je bāhya abhyantar parigrahathī bhinna
ātmāne jāṇe chhe, te parigrah upar rāg-dveṣh karato nathī.
कारित अनुमोदनासे छोड़ और शुद्धात्माकी प्राप्तिरूप वीतराग निर्विकल्प समाधिमें ठहरकर
परवस्तुसे अपनेको भिन्न जानता है, वो ही परिग्रहके ऊ पर राग-द्वेष नहीं करता है
ऐसा तात्पर्य जानना
Page 300 of 565
PDF/HTML Page 314 of 579
single page version
भावनासमुत्पन्नवीतरागपरमानन्दैकरूपसुखामृतरसास्वादेन तृप्तो भूत्वा यो विषयेभ्यो भिन्नं
शुद्धात्मानमनुभवति स मुनिपञ्चेन्द्रियविषयेषु रागद्वेषौ न करोति
kārit, anumodanathī chhoḍīne nijashuddhātmānī bhāvanāthī utpanna vītarāg paramānand jenun ek rūp
chhe evā sukhāmr̥utanā rasāsvādathī tr̥upta thaīne je viṣhayothī bhinna shuddha ātmāne anubhave chhe
te muni pāñch indriyonā viṣhayamān rāg-dveṣh karato nathī.
राग नहीं करता और अनिष्ट विषयों पर द्वेष नहीं करता; क्योंकि [येन ] जिनसे [आत्मस्वभावः ]
अपना स्वभाव [विषयेभ्यः ] विषयोंसे [भिन्नः विज्ञातः ] जुदा समझ लिया है
छोड़कर और निज शुद्धात्माकी भावनासे उत्पन्न वीतराग परमानंदरूप अतींद्रियसुखके रसके
आस्वादनेसे तृप्त होकर विषयोंसे भिन्न अपने आत्माको जो मुनि अनुभवता है, वो ही
विषयोंमें राग-द्वेष नहीं करता
Page 301 of 565
PDF/HTML Page 315 of 579
single page version
bhāvārtha chhe. 50.
करता, अशुभ शरीरसे द्वेष नहीं करता, [येन ] जिसने [आत्मस्वभावः ] निजस्वभाव [देहात् ]
देहसे [भिन्नः विज्ञातः ] भिन्न जान लिया है
Page 302 of 565
PDF/HTML Page 316 of 579
single page version
लक्षणसुखपरिणते निजपरमात्मनि स्थित्वा च य एव देहाद्भिन्नं स्वशुद्धात्मानं जानाति स एव
देहस्योपरि रागद्वेषौ न करोति
chhe tene traṇ lokamān traṇ kāḷamān man-vachan-kāyathī kr̥ut, kārit, anumodanathī chhoḍīne ane
vītarāganirvikalpa samādhinā baḷathī anākuḷatā jenun lakṣhaṇ chhe evā pāramārthik sukharūpe pariṇat
nij paramātmāmān sthit thaīne je mahāmuni dehathī bhinna svashuddhātmāne jāṇe chhe te ja dehanī
upar rāg-dveṣh karato nathī.
tātparyārtha chhe. 51.
है, निराबाध नहीं है, नाशके लिए हुए है, जिसका नाश हो जाता है, बन्धका कारण है, और
विषम है
महामुनि देहसे भिन्न अपने शुद्धात्माको जानता है, वही देहके ऊ पर राग-द्वेष नहीं करता
देता है, और देहबुद्धिवालोंको नहीं शोभता, ऐसा अभिप्राय जानना
Page 303 of 565
PDF/HTML Page 317 of 579
single page version
viṣhayamān dveṣh karato nathī.
vratano niṣhedh thayo?
[स्वभावः ] स्वभाव [बंधस्य हेतुः ] कर्मबंधका कारण [विज्ञातः ] जान लिया है
होता है
Page 304 of 565
PDF/HTML Page 318 of 579
single page version
विषये निवृत्तिः दत्तादानविषये प्रवृत्तिरित्यादिरूपेणैकदेशं व्रतम्
dveṣh e bannene chhoḍavā joīe.)
ane satya vachanamān pravr̥utti adattādānathī nivr̥utti ane dattādānamān pravr̥utti, ityādi svarūpe
ekadeshavrat chhe. rāg-dveṣharūp saṅkalpa-vikalpanī taraṅgamāḷāthī rahit traṇ guptithī gupta param
से निवृत्ति, अचौर्यमें प्रवृत्ति इत्यादि स्वरूपसे एकदेशव्रत कहा जाता है, और राग-द्वेषरूप
संकल्प विकल्पोंकी कल्लोलोंसे रहित तीन गुप्तिसे गुप्त समाधिमें शुभाशुभके त्यागसे परिपूर्ण व्रत
होता है
Page 305 of 565
PDF/HTML Page 319 of 579
single page version
shubh pariṇāmano paṇ tyāg hovāthī vrat upar paṇ rāg karavā yogya nathī.)
dekhelā, sāmbhaḷelā ane anubhavelā bhogonī ākāṅkṣhārūp nidānabandhādinā vikalpothī rahit,
man-vachan-kāyanā nirodharūp nijashuddhātmadhyānamān sthit thaīne pachhī nirvikalpa thayā. paṇ temane
alpakāḷanā mahāvrat hovāthī temanā mahāvratanī prasiddhi na thaī. ahīn koī agnānī em
kahe ke ame paṇ maraṇakāḷe tevī rīte karīshun, to em kahevun yogya nathī kāraṇ ke jo koī
ek āndhaḷāne koī paṇ rīte khajānānī prāpti thaī gaī to shun badhāne te rīte thāy? evo
bhāvārtha chhe. kahyun paṇ chhe ke
निर्विकल्प हुए
Page 306 of 565
PDF/HTML Page 320 of 579
single page version
इति मनसि संप्रधार्य सूत्रमिदं प्रतिपादयति
thaī jāy chhe to te andhapuruṣhane kadāchit nidhinī prāpti thāy chhe tenā jevun kahevāy. paṇ
āvun badhī jagyāe kharekhar thāy tevun pramāṇ nathī (paṇ āvun badhī jagyāe avashya thāy
ja em sambhavatun ja nathī.] 52.
पुरुषको निधिका लाभ हुआ हो
भेद नहीं जानता है, वही पुण्य-पापका कर्ता होता है, अन्य नहीं, ऐसा मनमें धारणकर यह
गाथा