૩૯૬ ]
યોગીન્દુદેવવિરચિતઃ
[ અધિકાર-૨ઃ દોહા-૧૦૭
वीतरागसर्वज्ञप्रणीतमार्गेण मन्यन्ते तदा तेषां दूषणं नास्ति, यदि पुनरेकः पुरुषविशेषो व्यापी
जगत्कर्ता ब्रह्मादिना-मास्तीति मन्यन्ते तदा तेषां दूषणम् । कस्माद् दूषणमिति चेत् । प्रत्यक्षादि-
प्रमाणबाधितत्वात् साधकप्रमाणप्रमेयचिन्ता तर्के विचारिता तिष्ठत्यत्र तु नोच्यते अध्यात्म-
शास्त्रत्वादित्यभिप्रायः ।।१०७।। इति षोडशवर्णिकासुवर्णद्रष्टान्तेन केवलज्ञानादिलक्षणेन सर्वे
‘પરમવિષ્ણુમય’ કહે છે, વળી કેટલાક ‘પરમશિવમય’ કહે છે.
અહીં, શિષ્ય પ્રશ્ન કરે છે કે — જો તમે પણ આ પ્રમાણે જગતને ‘પરમબ્રહ્મમય’,
‘પરમવિષ્ણુમય’, ‘પરમશિવમય’ માનો છો તો પછી તમે અન્યમતવાળાઓને શા માટે દૂષણ
આપો છો?
તેનો પરિહાર કહે છે – જો પૂર્વોક્ત નયવિભાગથી કેવળજ્ઞાનાદિ ગુણોની અપેક્ષાએ
વીતરાગસર્વજ્ઞપ્રણીત માર્ગાનુસાર માને તો તેમને દૂષણ નથી, પણ જો કોઈ એક
પુરુષવિશેષને જગત્વ્યાપી, જગત્કર્તા તરીકે બ્રહ્માદિના નામ વડે માને છે તો તેમને દૂષણ
છે, કારણ કે તે પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણોથી બાધિત છે. (જો કોઈ એક શુદ્ધ, બુદ્ધ નિત્ય
મુક્ત છે તે શુદ્ધ-બુદ્ધને કર્તાપણું, હર્તાપણું સંભવી શકતું નથી, કારણ કે ભગવાન મોહથી
રહિત છે માટે તેને કર્તા-હર્તાપણાની ઇચ્છા સંભવી શકે નહિ. તે તો નિર્દોષ છે માટે કર્તા
-હર્તા ભગવાનને માનવામાં પ્રત્યક્ષ વિરોધ આવે છે) તેના સાધક પ્રમાણ પ્રમેયની વિચારણા
ન્યાયશાસ્ત્રોમાં કરવામાં આવી છે. અહીં અધ્યાત્મશાસ્ત્ર હોવાથી તેનું વિવેચન કહેવામાં આવતું
નથી, એવો અભિપ્રાય છે. ૧૦૭.
ही परमविष्णु कहना, परमशिव कहना चाहिये । यही अभिप्राय लेकर कोई एक ब्रह्ममयी जगत्
कहते हैं, कोई एक विष्णुमयी कहते हैं, कोई एक शिवमयी कहते हैं । यहाँ पर शिष्यने प्रश्न
किया, कि तुम भी जीवोंको परब्रह्म मानते हो, तथा परमविष्णु, परमशिव मानते हो, तो
अन्यमतवालोंको क्यों दूषण देते हो ? उसका समाधान — हम तो पूर्वोक्त नयविभागकर
केवलज्ञानादि गुणकी अपेक्षा वीतराग सर्वज्ञप्रणीत मार्गसे जीवोंको ऐसा मानते हैं, तो दूषण नहीं
है । इस तरह वे नहीं मानते हैं । वे एक कोई पुरुष जगत्का कर्त्ता-हर्त्ता मानते हैं । इसलिये
उनको दूषण दिया जाता है, क्योंकि जो कोई एक शुद्ध-बुद्ध नित्य मुक्त है, उस शुद्ध-बुद्धको
कर्त्ता-हर्त्तापना हो ही नहीं सकता, और अच्छा है वह मोहकी प्रकृति है । भगवान् मोहसे रहित
हैं, इसलिये कर्त्ता-हर्त्ता नहीं हो सकते । कर्त्ता-हर्त्ता मानना प्रत्यक्ष विरोध है । हम तो जीव –
राशिको परमब्रह्म मानते हैं, उसी जीवराशिसे लोक भरा हुआ है । अन्यमती ऐसा मानते हैं, कि
एक ही ब्रह्म अनंतरूप हो रहा है । जो वही एक सबरूप हो रहा होवे, तो नरक निगोद स्थानको
कौन भोगे ? इसलिये जीव अनंत हैं । इन जीवोंको ही परमब्रह्म, परमशिव कहते हैं, ऐसा तू
निश्चयसे जान ।।१०७।।