Shri Digambar Jain Swadhyay Mandir Trust, Songadh - 364250
ಶ್ರೀ ದಿಗಂಬರ ಜೈನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಮಂದಿರ ಟ್ರಸ್ಟ, ಸೋನಗಢ - ೩೬೪೨೫೦
यदि व्रतस्योपरि रागतात्पर्यं नास्ति तर्हि व्रतं निषिद्धमिति । भगवानाह । व्रतं कोऽर्थः ।
सर्वनिवृत्तिपरिणामः । तथा चोक्त म् — ‘‘हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहेभ्यो विरतिर्व्रतम्’’ अथवा ।
‘‘रागद्वेषौ प्रवृत्तिः स्यान्निवृत्तिस्तन्निषेधनम् । तौ च बाह्यार्थसंबन्धौ तस्मात्तांस्तु परित्यजेत् ।।’’
प्रसिद्धं पुनरहिंसादिव्रतं एकदेशेन व्यवहारेणेति । कथमेकदेशव्रतमिति चेत् । तथाहि । जीवघाते
निवृत्तिर्जीवदयाविषये प्रवृत्तिः, असत्यवचनविषये निवृत्तिः सत्यवचनविषये प्रवृत्तिः, अदत्तादान-
विषये निवृत्तिः दत्तादानविषये प्रवृत्तिरित्यादिरूपेणैकदेशं व्रतम् । रागद्वेषरूपसंकल्प-
विकल्पकल्लोलमालारहिते त्रिगुप्तिगुप्तपरमसमाधौ पुनः शुभाशुभत्यागात्परिपूर्णं व्रतं भवतीति ।
ನಿವೃತ್ತಿನಾ ಪರಿಣಾಮ ಥವಾ ತೇ ವ್ರತ ಛೇ. ಕಹ್ಯುಂ ಪಣ ಛೇ ಕೇ ‘‘हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहेभ्यः विरतिर्व्रतम् ।’’
(ತತ್ತ್ವಾರ್ಥ ಸೂತ್ರ ಅ. ೭ ಸೂ. ೧) (ಅರ್ಥ: — ಹಿಂಸಾ, ಜೂಠ, ಚೋರೀ, ಮೈಥುನ ಅನೇ ಪರಿಗ್ರಹಥೀ ನಿವೃತ್ತ
ಥವುಂ ತೇ ವ್ರತ ಛೇ) ಅಥವಾ ‘‘रागद्वेषौ प्रवृत्तिः स्यान्निवृत्तिस्तन्निषेधनम् । तौ च बाह्यार्थसंबन्धौ तस्मात्तांस्तु
परित्यजेत् ।।’’ ಆತ್ಮಾನುಶಾಸನ ೨೩೭) (ಅರ್ಥ: — ರಾಗ-ದ್ವೇಷ ಬನ್ನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿ ಛೇ ಅನೇ ತೇ ಬನ್ನೇನೋ
ಅಭಾವ ತೇ ನಿವೃತ್ತಿ ಛೇ. ವಳೀ ಆ ಬನ್ನೇ ಬಾಹ್ಯ ಪದಾರ್ಥನಾ ಸಂಬಂಧಥೀ ಥಾಯ ಛೇ ತೇಥೀ ರಾಗ ಅನೇ
ದ್ವೇಷ ಏ ಬನ್ನೇನೇ ಛೋಡವಾ ಜೋಈಏ.)
ವಳೀ, ಏಕದೇಶವ್ಯವಹಾರನಯನೀ ಅಪೇಕ್ಷಾಏ ಅಹಿಂಸಾದಿ ವ್ರತೋ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಛೇ. ಏಕದೇಶವ್ರತ ಕೇವೀ
ರೀತೇ? ಆ ಪ್ರಮಾಣೇ-ಜೀವಹಿಂಸಾಥೀ ನಿವೃತ್ತಿ ಅನೇ ಜೀವದಯಾಮಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿ, ಅಸತ್ಯ ವಚನಥೀ ನಿವೃತ್ತಿ
ಅನೇ ಸತ್ಯ ವಚನಮಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿ ಅದತ್ತಾದಾನಥೀ ನಿವೃತ್ತಿ ಅನೇ ದತ್ತಾದಾನಮಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿ, ಇತ್ಯಾದಿ ಸ್ವರೂಪೇ
ಏಕದೇಶವ್ರತ ಛೇ. ರಾಗ-ದ್ವೇಷರೂಪ ಸಂಕಲ್ಪ-ವಿಕಲ್ಪನೀ ತರಂಗಮಾಳಾಥೀ ರಹಿತ ತ್ರಣ ಗುಪ್ತಿಥೀ ಗುಪ್ತ ಪರಮ
೩೦೪ ]ಯೋಗೀನ್ದುದೇವವಿರಚಿತ: [ ಅಧಿಕಾರ-೨ : ದೋಹಾ-೫೨
परिणाम होना । ऐसा ही अन्य ग्रंथोंमें भी ‘‘रागद्वेषौ’’ इत्यादिसे कहा है । अर्थ यह है कि राग
और द्वेष दोनों प्रवृत्तियाँ हैं, तथा इनका निषेध वह निवृत्ति है । ये दोनों अपने नहीं हैं, अन्य
पदार्थके संबंधसे हैं । इसलिये इन दोनोंको छोड़े । अथवा ‘‘हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहेभ्यो
विरतिर्व्रतं’’ ऐसा कहा गया है । इसका अर्थ यह है, कि प्राणियोंको पीड़ा देना, झूठ वचन
बोलना, परधन हरना, कुशीलका सेवन और परिग्रह इनसे जो विरक्त होना, वही व्रत है । ये
अहिंसादि व्रत प्रसिद्ध हैं, वे व्यवहारनयकर एकदेशरूप व्रत हैं । यही दिखलाते हैं — जीवघातमें
निवृत्ति, जीवदयामें प्रवृत्ति, असत्य वचनमें निवृत्ति, सत्य वचनमें प्रवृत्ति, अदत्तादान (चोरी)
से निवृत्ति, अचौर्यमें प्रवृत्ति इत्यादि स्वरूपसे एकदेशव्रत कहा जाता है, और राग-द्वेषरूप
संकल्प विकल्पोंकी कल्लोलोंसे रहित तीन गुप्तिसे गुप्त समाधिमें शुभाशुभके त्यागसे परिपूर्ण व्रत
होता है । अर्थात् अशुभकी निवृत्ति और शुभकी प्रवृत्तिरूप एकदेशव्रत और शुभ, अशुभ दोनोंका
ही त्याग होना वह पूर्ण व्रत है । इसलिये प्रथम अवस्थामें व्रतका निषेध नहीं है एकदेश व्रत
है, और पूर्ण अवस्थामें सर्वदेश व्रत है । यहाँ पर कोई यदि प्रश्न करे, कि व्रतसे क्या प्रयोजन ?