samayasAr gAthA 7p ] [ 9p
व्याप्यव्यापकभावसम्भवमृते का कर्तृकर्मस्थितिः।
इत्युद्दामविवेकघस्मरमहोभारेण भिन्दंस्तमो
ज्ञानीभूय तदा स एष लसितः कर्तृत्वशून्यः पुमान्।। ४९।।
ane jem ghaDAne ane mATIne vyApyavyApakabhAvano sadbhAv hovAthI kartAkarmapaNun chhe tem AtmapariNAmane ane AtmAne vyApyavyApakabhAvano sadbhAv hovAthI kartAkarmapaNun chhe. Atmadravya svatantra vyApak hovAthI AtmapariNAmano eTale ke pudgalapariNAmanA gnAnano kartA chhe ane pudgalapariNAmanun gnAn te vyApak vaDe svayam vyapAtun hovAthI (vyApyarUp thatun hovAthI) karma chhe. vaLI A rIte (gnAtA pudgalapariNAmanun gnAn kare chhe tethI) em paN nathI ke pudgalapariNAm gnAtAnun vyApya chhe; kAraN ke pudgalane ane AtmAne gneyagnAyakasambandhano vyavahAramAtra hovA chhatAn paN pudgalapariNAm jenun nimitta chhe evun je gnAn te ja gnAtAnun vyApya chhe. (mATe te gnAn ja gnAtAnun karma chhe.)
have A ja arthanA samarthananun kaLasharUp kAvya kahe chhe-
shlokArtha– [व्याप्यव्यापकता तदात्मनि भवेत्] vyApyavyApakapaNun tatsvarUpamAn ja hoy, [अतदात्मनि अपि न एव] atatsvarUpamAn na ja hoy. ane [व्याप्यव्यापकभावसम्भवम् ऋते] vyApyavyApakabhAvanA sambhav vinA [कर्तृकर्मस्थितिः का] kartAkarmanI sthiti kevI? arthAt kartAkarmanI sthiti na ja hoy. [इति उद्दाम–विवेक–घस्मर–महोभारेण] Avo prabaL vivekarUp, ane sarvane grAsIbhUt karavAno jeno svabhAv chhe evo je gnAnaprakAsh tenA bhArathI [तमः भिन्दन्] agnAn-andhakArane bhedato, [सः एषः पुमान्] A AtmA [ज्ञानीभूय] gnAnasvarUp thaIne, [तदा] te kALe [कर्तृत्वशून्यः लसितः] kartRutvarahit thayelo shobhe chhe.
bhAvArtha– je sarva avasthAomAn vyApe te to vyApak chhe ane koI ek avasthAvisheSh te, (te vyApakanun) vyApya chhe. Am hovAthI dravya to vyApak chhe ane paryAy vyApya chhe. dravya- paryAy abhedarUp ja chhe. je dravyano AtmA, svarUp athavA sattva te ja paryAyano AtmA, svarUp athavA sattva. Am hoIne dravya paryAyamAn vyApe chhe ane paryAy dravya vaDe vyapAI jAy chhe. Avun vyApyavyApakapaNun tatsvarUpamAn ja (arthAt abhinna sattAvALA padArthamAn ja) hoy; atatsvarUpamAn (arthAt jemanI sattA-sattva bhinna bhanni chhe evA padArthomAn) na ja hoy. jyAn vyApyavyApakabhAv hoy tyAn ja kartAkarmabhAv hoy; vyApyavyApakabhAv vinA kartAkarmabhAv na hoy. Avun je jANe te