શ્રી પ્રવચન રત્નો-૧ ૧પપ જાણવાનું જ્ઞાન રાગથી થયું નથી. થયું છે પોતાથી. પોતાના જ્ઞાન (પર્યાયમાં) જ્ઞાન થયું, તેમાં રાગ નિમિત્ત છે, છતાં તે રાગનું કાર્ય, જીવનું નથી. આહા.. હા! છે? ‘એવું જે જ્ઞાન તે જ જ્ઞાતાનું વ્યાપ્ય છે.’
આહા..! રાગનું જ્ઞાન, એમાં એ (રાગ) નિમિત્ત છે, (જ્ઞાન) આમ તો, પોતાનું પોતાથી થયું છે રાગને જાણવાનું જ્ઞાન પણ જ્ઞાન પોતે પોતાથી થયું છે. એના જ્ઞાનમાં રાગ નિમિત્ત માત્ર છે અને તે જ્ઞેય-જ્ઞાયકનો વ્યવહાર માત્ર હોવા છતાં એ રાગ આત્માનું કાર્ય નથી.
આહા.. હા! રાગનું કાર્ય નથી આત્માનું-ઈ તો પહેલાં આવી ગયું છે. આંહી તો હવે આત્માનું જ્ઞાન થયું/ રાગનું જ્ઞાન થયું, જ્ઞાન થયું છે પોતાના ઉપાદાનથી. રાગ વ્યવહારરન્તત્રયનો વિકલ્પ છે, નિમિત્તનું જ્ઞાન/જ્ઞેયજ્ઞાયક સંબંધનો વ્યવહાર માત્ર હોવા છતાં તે રાગ આત્માનું કાર્ય નથી.
ભાષા તો સાદી છે પણ ભઈ, ભાવ તો... ભાવ તો જે હોય તે આવે એમાં... અને હળવા કરી નખાય કાંઈ? ... આહા.. હા! એવું સ્વરૂપ છે!
આહા.. હા! ‘માટે તે જ્ઞાન જ જ્ઞાતાનું કર્મ છે’ લ્યો! વ્યવહારે.. (કહ્યું) એ આત્મા જ્ઞાયક છે, એણે સ્વને જાણ્યો... રાગ છે તેને પરને જાણ્યું, એવું જે જ્ઞેયજ્ઞાયક (પણું) તો વ્યવહાર માત્ર! છતાં... તે રાગનું કાર્ય આત્માનું નથી. માટે તે જ્ઞાન જ જ્ઞાતાનું કાર્ય છે-રાગ આત્માનું કાર્ય નથી, રાગસંબંધી જ્ઞાન જે પોતાથી થયું છે તે જ જ્ઞાતાનું કાર્ય છે. આહા.. હા! છે? ‘માટે તે જ્ઞાન જ જ્ઞાતાનું કાર્ય છે એ પણ હજી ભેદ છે આહા.. હા! એ આંહી પરથી જુદું બતાવવું છે ને...! નહિતર તો... રાગસંબંધી જ્ઞાન ને પોતાસંબંધી જ્ઞાન, એ જ્ઞાન પોતાથી થયું છે, એ જ્ઞાન જ્ઞાતાનું કાર્ય છે એ પણ વ્યવહાર કીધો! (ખરેખર તો) એ જ્ઞાતાના પરિણામ જે થયા પરિણામ, એ પરિણામ કર્તા અને પરિણામ એતું કાર્ય (છે), એને આત્માનું કાર્ય (કહ્યું એ તો) પરથી જુદું પાડવાને કહ્યું છે.
આહા..! આટલા બધા ભેદ, ક્યાં સમજવા! વીતરાગ મારગ એવો છે ભાઈ! બહુ સૂક્ષ્મ-ઝીણો છે!!
હવે, આ જ અર્થના સમર્થનનું કળશરૂપ કાવ્ય કહે છે. લ્યો! ગાથા પૂરી થઈ, ટીકા (પૂરી થઈ)
व्याप्यव्यापकभावसम्भवमृते का कर्तुकर्मस्थितिः।
ईत्युद्दामविवेकधस्मरमहोभारेण भिन्दंस्तमो
ज्ञानीभूय तदा स एष लसितः कर्तृत्वशून्यः पुमान्।। ४९।।
(શ્લોકાર્થ) ‘व्याप्यव्यापकता तदात्मनि भवेत्’ – વ્યાપ્યવ્યાપકપણું એટલે કર્તાકર્મપણું તત્સ્વરૂપમાં જ હોય’ -રાગ એ કાંઈ જીવનું સ્વરૂપ નથી. તેથી ‘વ્યાપ્યવ્યાપકપણું તત્સ્વરૂપમાં જ હોય.’ આત્મા વ્યાપક અને એના જ્ઞાનપરિણામ તે વ્યાપ્ય હોય. પરથી જુદું પાડીને બતાવવું છે ને અત્યારે!
આહા..હા! વ્યાપક (નું) વ્યાપ્ય, એટલે જ્ઞાનપરિણામ, અને વ્યાપક તે આત્મા. એ તત્સ્વરૂપમાં