Page 390 of 513
PDF/HTML Page 421 of 544
single page version
सर्वथा च्युतिः सक लच्छेद इति देशसकलभेदेन द्विधा छेदः । तयोश्छेदयोर्ये प्रायश्चित्तं दत्वा संवेग- वैराग्यजनकपरमागमवचनैः संवरणं कुर्वन्ति ते निर्यापकाः शिक्षागुरवः श्रुतगुरवश्चेति भण्यन्ते । दीक्षादायकस्तु दीक्षागुरुरित्यभिप्रायः ।।२१०।। अथ पूर्वसूत्रोक्तच्छेदद्वयस्य प्रायश्चित्तविधानं कथयति — पयदम्हि समारद्धे छेदो समणस्स कायचेट्ठम्हि जायदि जदि प्रयतायां समारब्धायां छेदः श्रमणस्य कायचेष्टायां जायते यदि चेत् । अथ विस्तरः – छेदो जायते यदि चेत् । स्वस्थभावच्युतिलक्षणः छेदो भवति । कस्याम् । कायचेष्टायाम् । कथंभूतायाम् । प्रयतायां स्वस्थभावलक्षणप्रयत्नपरायां समारब्धायां अशनशयनयान-
अन्वयार्थः — [यदि] जो [श्रमणस्य] श्रमणने [प्रयतायां] *प्रयत्नपूर्वक [समारब्धायां] करवामां आवती [कायचेष्टायां] कायचेष्टाने विषे [छेदः जायते] छेद थाय छे तो [तस्य पुनः]
*मुनिने (मुनित्वोचित) शुद्धोपयोग ते अंतरंग अथवा निश्चय प्रयत्न छे अने ते शुद्धोपयोगदशामां
वर्ततो जे (हठ वगरनो) देहचेष्टादिकसंबंधी शुभोपयोग ते बहिरंग अथवा व्यवहार प्रयत्न छे.
[शुद्धोपयोगदशा न होय त्यां शुभोपयोग हठ सहित होय छे; ते शुभोपयोग व्यवहार -प्रयत्नपणाने
पण पामतो नथी.]
Page 391 of 513
PDF/HTML Page 422 of 544
single page version
द्विविधः किल संयमस्य छेदः, बहिरङ्गोऽन्तरङ्गश्च । तत्र कायचेष्टामात्राधिकृतो
बहिरङ्गः, उपयोगाधिकृतः पुनरन्तरङ्गः । तत्र यदि सम्यगुपयुक्तस्य श्रमणस्य प्रयत्नसमार-
ब्धायाः कायचेष्टायाः कथञ्चिद्बहिरङ्गच्छेदो जायते तदा तस्य सर्वथान्तरङ्गच्छेदवर्जितत्वादा- लोचनपूर्विकया क्रिययैव प्रतीकारः । यदा तु स एवोपयोगाधिकृतच्छेदत्वेन साक्षाच्छेद एवोपयुक्तो भवति तदा जिनोदितव्यवहारविधिविदग्धश्रमणाश्रययालोचनपूर्वकतदुपदिष्टानुष्ठानेन प्रतिसन्धानम् ।।२११।२१२।। स्थानादिप्रारब्धायाम् । तस्स पुणो आलोयणपुव्विया किरिया तस्य पुनरालोचनपूर्विका क्रिया । तदाकाले
तस्य तपोधनस्य स्वस्थभावस्य बहिरङ्गसहकारिकारणभूता प्रतिक्रमणलक्षणालोचनपूर्विका पुनः क्रियैव प्रायश्चित्तं प्रतिकारो भवति, न चाधिकम् । कस्मादिति चेत् । अभ्यन्तरे स्वस्थभावचलनाभावादिति प्रथमगाथा गता । छेदपउत्तो समणो छेदे प्रयुक्तः श्रमणो, निर्विकारस्वसंवित्तिभावनाच्युतिलक्षणच्छेदेन
यदि चेत् प्रयुक्तः सहितः श्रमणो भवति । समणं ववहारिणं जिणमदम्हि श्रमणं व्यवहारिणं जिनमते, तदा
जिनमते व्यवहारज्ञं प्रायश्चित्तकुशलं श्रमणं आसेज्ज आसाद्य प्राप्य, न केवलमासाद्य आलोचित्ता
निःप्रपञ्चभावेनालोच्य दोषनिवेदनं कृत्वा । उवदिट्ठं तेण कायव्वं उपदिष्टं तेन कर्तव्यम् । तेन प्रायश्चित्त-
परिज्ञानसहिताचार्येण निर्विकारस्वसंवित्तिभावनानुकूलं यदुपदिष्टं प्रायश्चित्तं तत्कर्तव्यमिति सूत्र- तात्पर्यम् ।।२११।२१२।। एवं गुरुव्यवस्थाकथनरूपेण प्रथमगाथा, तथैव प्रायश्चित्तकथनार्थं गाथाद्वय-
तेणे तो [आलोचनपूर्विका क्रिया] *आलोचनपूर्वक क्रिया करवी जोईए.
[श्रमणः छेदोपयुक्तः] (परंतु) जो श्रमण छेदमां उपयुक्त थयो होय तो तेणे [जिनमते] जिनमतने विषे [व्यवहारिणं] व्यवहारकुशळ [श्रमणम् आसाद्य] श्रमण पासे जईने, [आलोच्य] [कर्तव्यम्] करवुं जोईए.
टीकाः — संयमनो छेद बे प्रकारनो छेः बहिरंग अने अंतरंग. तेमां, मात्र कायचेष्टासंबंधी ते बहिरंग छे अने उपयोगसंबंधी ते अंतरंग छे. त्यां, जो १सम्यक् उपयुक्त श्रमणने प्रयत्नकृत कायचेष्टानो कथंचित् बहिरंग छेद थाय छे, तो ते सर्वथा अंतरंग छेदथी रहित होवाने लीधे आलोचनपूर्वक क्रियाथी ज तेनो प्रतीकार (इलाज) थाय छे. परंतु जो ते ज श्रमण उपयोगसंबंधी छेद थवाने लीधे साक्षात् छेदमां ज उपयुक्त थाय छे, तो जिनोक्त व्यवहारविधिमां कुशळ श्रमणना आश्रये, आलोचनपूर्वक, तेमणे उपदेशेला अनुष्ठान वडे (संयमनुं) प्रतिसंधान थाय छे.
*आलोचन करीने (-पोताना दोषनुं निवेदन करीने), [तेन उपदिष्टं] तेओ जे उपदेशे ते
*आलोचन = (१) सूक्ष्मताथी जोई जवुं ते; बारीकाईथी विचारवुं ते; बराबर ख्यालमां लेवुं ते.
(२) निवेदन; कथन. [२११मी गाथामां ‘आलोचन’नो पहेलो अर्थ घटे छे अने २१२मी गाथामां
बीजो अर्थ घटे छे.]
१. सम्यक् = योग्य रीते; बराबर.
Page 392 of 513
PDF/HTML Page 423 of 544
single page version
अधिवासे व विवासे छेदविहूणो भवीय सामण्णे ।
मिति समुदायेन तृतीयस्थले गाथात्रयं गतम् । अथ निर्विकारश्रामण्यच्छेदजनकान्परद्रव्यानु- बन्धान्निषेधयति – विहरदु विहरतु विहारं करोतु । स कः । समणो शत्रुमित्रादिसमचित्तश्रमणः । णिच्चं नित्यं सर्वकालम् । किं कुर्वन्सन् । परिहरमाणो परिहरन्सन् । कान् । णिबंधाणि चेतनाचेतनमिश्र- परद्रव्येष्वनुबन्धान् । क्व विहरतु । अधिवासे अधिकृतगुरुकुलवासे निश्चयेन स्वकीयशुद्धात्मवासे वा, विवासे गुरुविरहितवासे वा । किं कृत्वा । सामण्णे निजशुद्धात्मानुभूतिलक्षणनिश्चयचारित्रे छेदविहूणो
भावार्थः — जो मुनिने स्वस्थभावलक्षण प्रयत्न सहित करवामां आवती अशन- शयन -गमनादिक शरीरचेष्टाओ संबंधी छेद थाय छे, तो ते तपोधनने स्वस्थभावनी बहिरंग सहकारीकारणभूत एवी जे प्रतिक्रमणस्वरूप आलोचनपूर्वक क्रिया तेनाथी ज तेनो प्रतीकार – प्रायश्चित्त थई जाय छे, कारण के ते स्वस्थभावथी चलित थयो नथी. परंतु जो तेने निर्विकार स्वसंवेदनभावनाथी च्युतिस्वरूप छेद थाय छे, तो तेणे जिनमतमां व्यवहारज्ञ – प्रायश्चित्त- कुशळ – आचार्य पासे जईने, निष्प्रपंचभावे दोषनुं निवेदन करीने, ते आचार्य निर्विकार स्वसंवेदनभावनाने अनुकूळ जे कांई प्रायश्चित्त उपदेशे ते करवुं जोईए. २११ – २१२.
हवे, श्रामण्यना छेदनां १आयतनो होवाथी २परद्रव्य -प्रतिबंधो निषेधवायोग्य छे एम उपदेशे छेः —
अन्वयार्थः — [अधिवासे] अधिवासमां वसतां (आत्मवासमां अथवा गुरुओना सहवासमां वसतां) [वा] के [विवासे] विवासमां वसतां (गुरुओथी भिन्न वासमां वसतां), [नित्यं] सदा [निबन्धान्] (परद्रव्यने विषे) प्रतिबंधो [परिहरमाणः] परिहरतो थको [श्रामण्ये] श्रामण्यने विषे [छेदविहीनः भूत्वा] छेदविहीन थईने [श्रमणः विहरतु] श्रमण विहरो.
१. आयतन = रहेठाण; स्थान.
२. परद्रव्य -प्रतिबंध = परद्रव्योमां रागादिपूर्वक संबंध करवो ते; परद्रव्योमां बंधावुं – रोकावुं – लीन थवुं
ते; परद्रव्योमां रुकावट.
Page 393 of 513
PDF/HTML Page 424 of 544
single page version
सर्व एव हि परद्रव्यप्रतिबन्धा उपयोगोपरञ्जकत्वेन निरुपरागोपयोगरूपस्य श्रामण्यस्य छेदायतनानि; तदभावादेवाछिन्नश्रामण्यम् । अत आत्मन्येवात्मनो नित्याधिकृत्य वासे वा गुरुत्वेन गुरूनधिकृत्य वासे वा गुरुभ्यो विशिष्टे वासे वा नित्यमेव प्रतिषेधयन् परद्रव्यप्रतिबन्धान् श्रामण्ये छेदविहीनो भूत्वा श्रमणो वर्तताम् ।।२१३।।
अथ श्रामण्यस्य परिपूर्णतायतनत्वात् स्वद्रव्य एव प्रतिबन्धो विधेय इत्युपदिशति — चरदि णिबद्धो णिच्चं समणो णाणम्हि दंसणमुहम्हि ।
भवीय छेदविहीनो भूत्वा, रागादिरहितनिजशुद्धात्मानुभूतिलक्षणनिश्चयचारित्रच्युतिरूपच्छेदरहितो भूत्वा । तथाहि — गुरुपार्श्वे यावन्ति शास्त्राणि तावन्ति पठित्वा तदनन्तरं गुरुं पृष्ट्वा च समशीलतपोधनैः सह, भेदाभेदरत्नत्रयभावनया भव्यानामानन्दं जनयन्, तपःश्रुतसत्त्वैकत्वसन्तोषभावनापञ्चकं भावयन्,
टीकाः – खरेखर बधाय परद्रव्य -प्रतिबंधो उपयोगना १उपरंजक होवाथी २निरुपराग उपयोगरूप श्रामण्यना छेदनां आयतनो छे; तेमना अभावथी ज अछिन्न श्रामण्य होय छे. माटे आत्मामां ज आत्माने सदा ३अधिकृत करीने (आत्मानी अंदर) वसतां अथवा गुरुपणे गुरुओने ४अधिकृत करीने (गुरुओना सहवासमां) वसतां के गुरुओथी विशिष्ट – भिन्न वासमां वसतां, सदाय परद्रव्य -प्रतिबंधोने निषेधतो (परिहरतो) थको श्रामण्यमां छेदविहीन थईने श्रमण वर्तो. २१३.
हवे, श्रामण्यनी परिपूर्णतानुं आयतन होवाथी स्वद्रव्यमां ज प्रतिबंध (संबंध, लीनता) करवायोग्य छे एम उपदेशे छेः —
अन्वयार्थः — [यः श्रमणः] जे श्रमण [नित्यं] सदा [ज्ञाने दर्शनमुखे] ज्ञानमां अने दर्शनादिकमां [निबद्धः] प्रतिबद्ध [च] तथा [मूलगुणेषु प्रयतः] मूळगुणोमां प्रयत (प्रयत्नशील) [चरति] विचरे छे, [सः] ते [परिपूर्णश्रामण्यः] परिपूर्ण श्रामण्यवाळो छे. प्र. ५०
१. उपरंजक = उपराग करनारा; मलिनता करनारा; विकार करनारा.
२. निरुपराग = उपराग विनानो; विकार विनानो. ३. अधिकृत करीने = स्थापीने; राखीने.
४. अधिकृत करीने = अधिकार आपीने; स्थापीने; अंगीकृत करीने.
Page 394 of 513
PDF/HTML Page 425 of 544
single page version
एक एव हि स्वद्रव्यप्रतिबन्ध उपयोगमार्जकत्वेन मार्जितोपयोगरूपस्य श्रामण्यस्य परिपूर्णतायतनं; तत्सद्भावादेव परिपूर्णं श्रामण्यम् । अतो नित्यमेव ज्ञाने दर्शनादौ च प्रतिबद्धेन मूलगुणप्रयततया चरितव्यं; ज्ञानदर्शनस्वभावशुद्धात्मद्रव्यप्रतिबद्धशुद्धास्तित्वमात्रेण वर्तितव्यमिति तात्पर्यम् ।।२१४।।
अथ श्रामण्यस्य छेदायतनत्वात् यतिजनासन्नः सूक्ष्मपरद्रव्यप्रतिबन्धोऽपि प्रतिषेध्य इत्युपदिशति —
तीर्थकरपरमदेवगणधरदेवादिमहापुरुषाणां चरितानि स्वयं भावयन्, परेषां प्रकाशयंश्च, विहरतीति भावः ।।२१३।। अथ श्रामण्यपरिपूर्णकारणत्वात्स्वशुद्धात्मद्रव्ये निरन्तरमवस्थानं कर्तव्यमित्याख्याति – चरदि चरति वर्तते । क थंभूतः । णिबद्धो आधीनः, णिच्चं नित्यं सर्वकालम् । सः क : क र्ता । समणो लाभालाभादिसमचित्तश्रमणः । क्व निबद्धः । णाणम्हि वीतरागसर्वज्ञप्रणीतपरमागमज्ञाने तत्फलभूत- स्वसंवेदनज्ञाने वा, दंसणमुहम्हि दर्शनं तत्त्वार्थश्रद्धानं तत्फलभूतनिजशुद्धात्मोपादेयरुचिरूप- निश्चयसम्यक्त्वं वा तत्प्रमुखेष्वनन्तसुखादिगुणेषु । पयदो मूलगुणेसु य प्रयतः प्रयत्नपरश्च । केषु । मूलगुणेषु निश्चयमूलगुणाधारपरमात्मद्रव्ये वा । जो सो पडिपुण्णसामण्णो य एवंगुणविशिष्टश्रमणः स परिपूर्णश्रामण्यो भवतीीीीीति । अयमत्रार्थः — निजशुद्धात्मभावनारतानामेव परिपूर्णश्रामण्यं भवतीति ।।२१४।।
टीकाः — एक स्वद्रव्य -प्रतिबंध ज, उपयोगनुं मार्जन (-शुद्धत्व) करनारो होवाथी, मार्जित( – शुद्ध)उपयोगरूप श्रामण्यनी परिपूर्णतानुं आयतन छे; तेना सद्भावथी ज परिपूर्ण श्रामण्य होय छे. माटे सदाय ज्ञानमां अने दर्शनादिकमां १प्रतिबद्ध रहीने मूळगुणोमां प्रयतपणे विचरवुं; — ज्ञानदर्शनस्वभावी शुद्धात्मद्रव्यमां प्रतिबद्ध एवा शुद्ध अस्तित्वमात्ररूपे वर्तवुं एम तात्पर्य छे. २१४.
हवे, मुनिजनने २नजीकनो ३सूक्ष्मपरद्रव्यप्रतिबंध पण, श्रामण्यना छेदनुं आयतन होवाथी, निषेध्य छे एम उपदेशे छेः —
१. प्रतिबद्ध = संबद्ध; रोकायेलो; बंधायेलो; स्थित; स्थिर; लीन.
२. आगमविरुद्ध आहारविहारादि तो मुनिए छोड्या होवाथी तेमां प्रतिबंध थवो ते तो मुनिने दूर
छे; परन्तु आगमकथित आहारविहारमां मुनि प्रवर्ते छे तेथी तेमां प्रतिबंध थई जवो संभवित
होवाथी ते प्रतिबंध नजीकनो छे. ३. सूक्ष्मपरद्रव्यप्रतिबंध = परद्रव्यमां सूक्ष्म प्रतिबंध
Page 395 of 513
PDF/HTML Page 426 of 544
single page version
श्रामण्यपर्यायसहकारिकारणशरीरवृत्तिहेतुमात्रत्वेनादीयमाने भक्ते, तथाविधशरीरवृत्त्य- विरोधेन शुद्धात्मद्रव्यनीरङ्गनिस्तरङ्गविश्रान्तिसूत्रणानुसारेण प्रवर्तमाने क्षपणे, नीरङ्गनिस्तरङ्गान्त- रङ्गद्रव्यप्रसिद्धयर्थमध्यास्यमाने गिरीन्द्रकन्दरप्रभृतावावसथे, यथोक्तशरीरवृत्तिहेतुमार्गणार्थमारभ्य- अथ श्रामण्यछेदकारणत्वात्प्रासुकाहारादिष्वपि ममत्वं निषेधयति — णेच्छदि नेच्छति । कम् णिबद्धं निबद्धमाबद्धम् । क्व । भत्ते वा शुद्धात्मभावनासहकारिभूतदेहस्थितिहेतुत्वेन गृह्यमाणे भक्ते वा प्रासुकाहारे, खमणे वा इन्द्रियदर्पविनाशकारणभूतत्वेन निर्विकल्पसमाधिहेतुभूते क्षपणे वानशने, आवसधे वा परमात्मतत्त्वोपलब्धिसहकारिभूते गिरिगुहाद्यावसथे वा, पुणो विहारे वा शुद्धात्मभावनासहकारि- भूताहारनीहारार्थव्यवहारार्थव्यवहारे वा पुनर्देशान्तरविहारे वा, उवधिम्हि शुद्धोपयोगभावनासहकारि- भूतशरीरपरिग्रहे ज्ञानोपकरणादौ वा, समणम्हि परमात्मपदार्थविचारसहकारिकारणभूते श्रमणे समशीलसंघातकतपोधने वा, विकधम्हि परमसमाधिविघातकश्रृङ्गारवीररागादिकथायां चेति । अयमत्रार्थः — आगमविरुद्धाहारविहारादिषु तावत्पूर्वमेव निषिद्धः, योग्याहारविहारादिष्वपि ममत्वं न कर्तव्यमिति ।।२१५।। एवं संक्षेपेणाचाराराधनादिकथिततपोधनविहारव्याख्यानमुख्यत्वेन चतुर्थस्थले
अन्वयार्थः — [भक्ते वा] मुनि आहारमां, [क्षपणे वा] क्षपणमां (उपवासमां), [आवसथे वा] आवसथमां (निवासस्थानमां), [पुनः विहारे वा] विहारमां, [उपधौ] उपधिमां (परिग्रहमां), [श्रमणे] श्रमणमां (अन्य मुनिमां) [वा] अथवा [विकथायाम्] १विकथामां [निबद्धं] प्रतिबंध [न इच्छति] इच्छतो नथी.
टीकाः — (१) श्रामण्यपर्यायना सहकारी कारणभूत शरीरनी २वृत्तिना हेतुमात्र तरीके लेवामां आवतो जे आहार, (२) ३तथाविध शरीरनी वृत्ति साथे विरोध विना, शुद्धात्मद्रव्यमां ४नीरंग अने निस्तरंग विश्रांतिनी रचना अनुसार प्रवर्ततुं जे क्षपण (अर्थात् शरीरना टकवानी साथे विरोध न आवे एवी रीते, शुद्धात्मद्रव्यमां विकाररहित अने तरंगरहित स्थिरता रचाती जाय तेना प्रमाणमां प्रवर्ततुं जे अनशन), (३) नीरंग अने निस्तरंग एवा अंतरंग द्रव्यनी प्रसिद्धि (प्रकृष्ट सिद्धि) अर्थे सेववामां आवतुं जे गिरींद्रकंदरादिक आवसथ ( – ऊंचा पर्वतनी गुफा वगेरे निवासस्थान), (४) यथोक्त शरीरनी
१. छद्मस्थ मुनिने धार्मिक कथावार्ता करतां पण निर्मळ चैतन्य विकल्पयुक्त थवाथी अंशे मलिन थाय छे, तेथी ते धार्मिक कथाने पण विकथा एटले के शुद्धात्मद्रव्यथी विरुद्ध कथा कही छे.
२. वृत्ति = निर्वाह; टकवुं ते.
३. तथाविध = तेवुं (अर्थात् श्रामण्यपर्यायना सहकारी कारणभूत)
४. नीरंग = नीराग; निर्विकार.
Page 396 of 513
PDF/HTML Page 427 of 544
single page version
माणे विहारकर्मणि, श्रामण्यपर्यायसहकारिकारणत्वेनाप्रतिषिध्यमाने केवलदेहमात्र उपधौ, अन्योन्यबोध्यबोधकभावमात्रेण कथञ्चित्परिचिते श्रमणे, शब्दपुद्गलोल्लाससंवलनकश्मलित- चिद्भित्तिभागायां शुद्धात्मद्रव्यविरुद्धायां कथायां चैतेष्वपि तद्विकल्पाचित्रितचित्तभित्तितया प्रतिषेध्यः प्रतिबन्धः ।।२१५।।
अपयत्ता वा चरिया सयणासणठाणचंकमादीसु ।
समणस्स सव्वकाले हिंसा सा संतय त्ति मदा ।।२१६।। गाथात्रयं गतम् । अथ शुद्धोपयोगभावनाप्रतिबन्धकच्छेदं कथयति — मदा मता मता सम्मता । का । हिंसा शुद्धोपयोगलक्षणश्रामण्यछेदकारणभूता हिंसा । कथंभूता । संतय त्ति संतता निरन्तरेति । का वृत्तिना कारणभूत भिक्षाने अर्थे करवामां आवतुं जे विहारकार्य, (५) श्रामण्यपर्यायनुं सहकारी कारण होवाथी जेनो निषेध नथी एवो जे केवळ देहमात्र परिग्रह, (६) मात्र अन्योन्य (७) शब्दरूप पुद्गलोल्लास (पुद्गलपर्याय) साथे संबंधथी जेमां चैतन्यरूपी भींतनो भाग मलिन थाय छे एवी, शुद्धात्मद्रव्यथी विरुद्ध जे कथा, तेमनामां पण प्रतिबंध निषेधवायोग्य – तजवायोग्य छे एटले के तेमना विकल्पोथी पण चित्तभूमि चित्रित थवा देवी योग्य नथी.
भावार्थः — आगमविरुद्ध आहारविहारादि तो मुनिए प्रथम ज छोड्या छे. हवे संयमना निमित्तपणानी बुद्धिए मुनिने जे आगमोक्त आहार, अनशन, गुफा वगेरेमां निवास, विहार, देहमात्र परिग्रह, अन्य मुनिओनो परिचय अने धार्मिक चर्चावार्ता वर्ते छे, तेमना प्रत्ये पण रागादि करवायोग्य नथी — तेमना विकल्पोथी पण मनने रंगावा देवुं योग्य नथी; ए रीते आगमोक्त आहारविहारादिमां पण प्रतिबंध पामवो योग्य नथी कारण के तेनाथी संयममां छेद थाय छे. २१५.
हवे छेद शुं छे (अर्थात् कोने छेद कहेवामां आवे छे) ते उपदेशे छेः —
*बोध्यबोधकपणे जेमनो कथंचित् परिचय वर्ते छे एवा जे श्रमण (अन्य मुनि), अने
*बोध्य एटले जेने समजाववानो होय ते अर्थात् जेने उपदेश देवानो होय ते, अने बोधक एटले समजावनार अर्थात् उपदेश देनार. मात्र अन्य श्रमणो पासेथी पोते बोध लेवा माटे अथवा अन्य श्रमणोने बोध देवा माटे मुनिने अन्य श्रमणो साथे परिचय होय छे.
Page 397 of 513
PDF/HTML Page 428 of 544
single page version
अशुद्धोपयोगो हि छेदः, शुद्धोपयोगरूपस्य श्रामण्यस्य छेदनात्; तस्य हिंसनात् स एव च हिंसा । अतः श्रमणस्याशुद्धोपयोगाविनाभाविनी शयनासनस्थानचङ्क्रमणादिष्वप्रयता या चर्या सा खलु तस्य सर्वकालमेव सन्तानवाहिनी छेदानर्थान्तरभूता हिंसैव ।।२१६।। हिंसा मता । चरिया चर्या चेष्टा । यदि चेत् कथंभूता । अपयत्ता वा अप्रयत्ना वा, निःकषायस्वसंवित्ति- रूपप्रयत्नरहिता संक्लेशसहितेत्यर्थः । केषु विषयेषु । सयणासणठाणचंकमादीसु शयनासनस्थान- चङ्क्र मणस्वाध्यायतपश्चरणादिषु । कस्य । समणस्स श्रमणस्य तपोधनस्य । क्व । सव्वकाले सर्वकाले । अयमत्रार्थः ---बाह्यव्यापाररूपाः शत्रवस्तावत्पूर्वमेव त्यक्तास्तपोधनैः, अशनशयनादिव्यापारैः पुनस्त्यक्तुं नायाति । ततः कारणादन्तरङ्गक्रोधादिशत्रुनिग्रहार्थं तत्रापि संक्लेशो न कर्तव्य इति ।।२१६।। अथान्तरङ्गबहिरङ्गहिंसारूपेण द्विविधच्छेदमाख्याति — मरदु व जियदु व जीवो, अयदाचारस्स णिच्छिदा हिंसा म्रियतां वा जीवतु वा जीवः, प्रयत्नरहितस्य निश्चिता हिंसा भवति; बहिरङ्गान्यजीवस्य मरणेऽमरणे
अन्वयार्थः — [श्रमणस्य] श्रमणने [शयनासनस्थानचङ्क्रमणादिषु] शयन, आसन (बेसवुं), स्थान (ऊभा रहेवुं), गमन इत्यादिमां [अप्रयता वा चर्या] जे अप्रयत चर्या [सा] ते [सर्वकाले] सर्व काळे [सन्तता हिंसा इति मता] सतत हिंसा मानवामां आवी छे.
टीकाः — अशुद्धोपयोग खरेखर छेद छे कारण के शुद्धोपयोगरूप श्रामण्यनुं छेदन (छेदावुं) थाय छे; अने ते ज ( – अशुद्धोपयोग ज) हिंसा छे कारण के शुद्धोपयोगरूप श्रामण्यनुं हिंसन (हणावुं) थाय छे. माटे श्रमणने जे अशुद्धोपयोग विना होती नथी एवी शयन -आसन -स्थान -गमन वगेरेमां १अप्रयत चर्या (आचरण) ते खरेखर तेने बधाय काळे ( – सदाय) २संतानवाहिनी हिंसा ज छे — के जे (हिंसा) छेदथी अनन्यभूत छे ( – छेदथी कोई जुदी वस्तु नथी).
भावार्थः — अशुद्धोपयोगथी शुद्धोपयोगरूप मुनिपणुं (१) छेदातुं होवाथी, (२) हणातुं होवाथी, अशुद्धोपयोग (१) छेद ज छे, (२) हिंसा ज छे. अने ज्यां सूवुं, बेसवुं, ऊभा रहेवुं, चालवुं वगेरेमां अप्रयत आचरण होय छे त्यां नियमथी अशुद्धोपयोग तो होय ज छे माटे अप्रयत आचरण ते छेद ज छे, हिंसा ज छे. २१६.
१. अप्रयत = प्रयत्न रहित; असावधान; बेदरकार; असंयमी; निरंकुश; स्वच्छंदी. [अप्रयत चर्या अशुद्धोपयोग विना कदी होती नथी.]
२. संतानवाहिनी = संतत; सतत; निरंतर; धारावाहिनी; अतूटक. [ज्यां सुधी अप्रयत चर्या छे त्यां सुधी सदाय हिंसा सततपणे चालु छे.]
Page 398 of 513
PDF/HTML Page 429 of 544
single page version
अथान्तरङ्गबहिरङ्गत्वेन छेदस्य द्वैविध्यमुपदिशति — मरदु व जियदु व जीवो अयदाचारस्स णिच्छिदा हिंसा ।
अशुद्धोपयोगोऽन्तरङ्गच्छेदः, परप्राणव्यपरोपो बहिरङ्गः । तत्र परप्राणव्यपरोपसद्भावे तदसद्भावे वा तदविनाभाविनाप्रयताचारेण प्रसिद्धयदशुद्धोपयोगसद्भावस्य सुनिश्चितहिंसा- वा, निर्विकारस्वसंवित्तिलक्षणप्रयत्नरहितस्य निश्चयशुद्धचैतन्यप्राणव्यपरोपणरूपा निश्चयहिंसा भवति । पयदस्स णत्थि बंधो बाह्याभ्यन्तरप्रयत्नपरस्य नास्ति बन्धः । केन । हिंसामेत्तेण द्रव्यहिंसामात्रेण । कथंभूतस्य पुरुषस्य । समिदस्स समितस्य शुद्धात्मस्वरूपे सम्यगितो गतः परिणतः समितस्तस्य समितस्य, व्यवहारेणेर्यादिपञ्चसमितियुक्तस्य च । अयमत्रार्थः — स्वस्थभावनारूपनिश्चियप्राणस्य विनाशकारणभूता रागादिपरिणतिर्निश्चयहिंसा भण्यते, रागाद्युत्पत्तेर्बहिरङ्गनिमित्तभूतः परजीवघातो व्यवहारहिंसेति द्विधा हिंसा ज्ञातव्या । किंतु विशेषः — बहिरङ्गहिंसा भवतु वा मा भवतु, स्वस्थ-
हवे छेदना अंतरंग अने बहिरंग एवा बे प्रकार उपदेशे छेः —
अन्वयार्थः — [जीवः] जीव [म्रियतां वा जीवतु वा] मरो के जीवो, [अयताचारस्य] अप्रयत आचारवाळाने [हिंसा] (अंतरंग) हिंसा [निश्चिता] निश्चित छे; [प्रयतस्य समितस्य] १प्रयतने, २समितिवंतने [हिंसामात्रेण] (बहिरंग) हिंसामात्रथी [बन्धः] बंध [नास्ति] नथी.
टीकाः — अशुद्धोपयोग ते अंतरंग छेद छे, परप्राणोनो व्यपरोप ( – बीजाना प्राणोनो विच्छेद) ते बहिरंग छेद छे. तेमां अंतरंग छेद ज विशेष बळवान छे, बहिरंग छेद नहि; कारण के — परप्राणोना व्यपरोपनो सद्भाव हो के असद्भाव हो, अशुद्धोपयोग
१. प्रयत = प्रयत्नशील; सावधान; संयमी. [प्रयत्नना अर्थ माटे ३९०मा पानानुं पदटिप्पण जुओ.]
२. शुद्धात्मस्वरूपमां (मुनित्वोचित) सम्यक् ‘इति’ अर्थात् परिणति ते निश्चय -समिति छे. अने ते
दशामां वर्तती जे (हठ वगरनी) ईर्या -भाषादि संबंधी शुभ परिणति ते व्यवहार -समिति छे.
[शुद्धात्मस्वरूपमां सम्यक् परिणतिरूप दशा न होय त्यां शुभ परिणति हठ सहित होय छे; ते
शुभ परिणति व्यवहार -समिति पण नथी.]
Page 399 of 513
PDF/HTML Page 430 of 544
single page version
भावप्रसिद्धेः, तथा तद्विनाभाविना प्रयताचारेण प्रसिद्धयदशुद्धोपयोगासद्भावपरस्य परप्राण- व्यपरोपसद्भावेऽपि बन्धाप्रसिद्धया सुनिश्चितहिंसाऽभावप्रसिद्धेश्चान्तरङ्ग एव छेदो बलीयान्, न पुनर्बहिरङ्गः । एवमप्यन्तरङ्गच्छेदायतनमात्रत्वाद्बहिरङ्गच्छेदोऽभ्युपगम्येतैव ।।२१७।। भावनारूपनिश्चयप्राणघाते सति निश्चयहिंसा नियमेन भवतीति । ततः कारणात्सैव मुख्येति ।।२१७।।
अथ तमेवार्थं दृष्टान्तदार्ष्टान्ताभ्यां दृढयति —
उच्चालियम्हि पाए इरियासमिदस्स णिग्गमत्थाए ।
आबाधेज्ज कुलिंगं मरिज्ज तं जोगमासेज्ज ।।“१५।।
ण हि तस्स तण्णिमित्तो बंधो सुहुमो य देसिदो समये ।
मुच्छा परिग्गहो च्चिय अज्झप्पपमाणदो दिट्ठो ।।“१६।। (जुम्मं)
विना जे होतो नथी एवा १अप्रयत आचार वडे प्रसिद्ध थतो ( – जाणवामां आवतो) अशुद्धोपयोगनो सद्भाव जेने वर्ते छे तेने हिंसाना सद्भावनी प्रसिद्धि सुनिश्चित छे; अने तेवी रीते अशुद्धोपयोग विना जे होय छे एवा २प्रयत आचार वडे प्रसिद्ध थतो ( – जाणवामां आवतो) अशुद्धोपयोगनो असद्भाव जेने वर्ते छे तेने, परप्राणोना व्यपरोपना सद्भावमां पण बंधनी अप्रसिद्धि होवाने लीधे, हिंसाना अभावनी प्रसिद्धि सुनिश्चित छे. आम होवा छतां (अर्थात् अंतरंग छेद ज विशेष बळवान छे, बहिरंग छेद नहि — एम होवा छतां) बहिरंग छेद अंतरंग छेदनुं आयतनमात्र होवाथी तेने (बहिरंग छेदने) स्वीकारवो – मानवो तो जोईए ज.
भावार्थः — शुद्धोपयोगनुं हणावुं ते अंतरंग हिंसा — अंतरंग छेद छे अने बीजाना प्राणोनो विच्छेद थवो ते बहिरंग हिंसा — बहिरंग छेद छे.
जीव मरो के न मरो, जेने अप्रयत आचरण छे तेने शुद्धोपयोग हणातो होवाथी अंतरंग हिंसा थाय ज छे अने तेथी अंतरंग छेद थाय ज छे. जेने प्रयत आचरण छे तेने, परप्राणोना व्यपरोपरूप बहिरंग हिंसाना — बहिरंग छेदना — सद्भावमां पण, शुद्धोपयोग नहि हणातो होवाथी अंतरंग हिंसा थती नथी अने तेथी अंतरंग छेद थतो नथी. २१७.
१. अशुद्ध उपयोग विना अप्रयत आचार कदी होतो नथी, माटे अप्रयत आचार जेने वर्ते छे तेने
अशुद्ध उपयोग अवश्य होय ज छे. आ रीते अप्रयत आचार वडे अशुद्ध उपयोग प्रसिद्ध थाय
छे — जाणवामां आवे छे.
२. अशुद्ध उपयोग न होय त्यां ज प्रयत आचार वर्ते छे, माटे प्रयत आचार वडे अशुद्ध उपयोगनो असद्भाव प्रसिद्ध थाय छे — जाणवामां आवे छे.
Page 400 of 513
PDF/HTML Page 431 of 544
single page version
यतस्तदविनाभाविना अप्रयताचारत्वेन प्रसिद्धयदशुद्धोपयोगसद्भावः षटकायप्राण- व्यपरोपप्रत्ययबन्धप्रसिद्धया हिंसक एव स्यात् । यतश्च तद्विनाभाविना प्रयताचारत्वेन
उच्चालियम्हि पाए उत्क्षिप्ते चालिते सति पादे । कस्य । इरियासमिदस्स ईर्यासमितितपोधनस्य । क्व । णिग्गमत्थाए विवक्षितस्थानान्निर्गमस्थाने । आबाधेज्ज आबाध्येत पीडयेत । स कः । कुलिंगं सूक्ष्मजन्तुः । न केवलमाबाध्येत, मरिज्ज म्रियतां वा । किं कृत्वा । तं जोगमासेज्ज तं पूर्वोक्तं पादयोगं पादसंघट्टनमाश्रित्य प्राप्येति । ण हि तस्स तण्णिमित्तो बंधो सुहुमो य देसिदो समये न हि तस्य तन्निमित्तो बन्धः सूक्ष्मोऽपि देशितः समये; तस्य तपोधनस्य तन्निमित्तो सूक्ष्मजन्तुघातनिमित्तो बन्धः सूक्ष्मोऽपि स्तोकोऽपि नैव दृष्टः समये परमागमे । दृष्टान्तमाह – मुच्छा परिग्गहो च्चिय मूर्च्छा परिग्रहश्चैव अज्झप्प- पमाणदो दिट्ठो अध्यात्मप्रमाणतो दृष्ट इति । अयमत्रार्थः — ‘मूर्च्छा परिग्रहः’ इति सूत्रे यथाध्यात्मानुसारेण मूर्च्छारूपरागादिपरिणामानुसारेण परिग्रहो भवति, न च बहिरङ्गपरिग्रहानुसारेण; तथात्र सूक्ष्म- जन्तुघातेऽपि यावतांशेन स्वस्थभावचलनरूपा रागादिपरिणतिलक्षणभावहिंसा तावतांशेन बन्धो भवति,
हवे, सर्वथा अंतरंग छेद निषेध्य – त्याज्य छे एम उपदेशे छेः —
अन्वयार्थः — [अयताचारः श्रमणः] अप्रयत आचारवाळो श्रमण [षट्सु अपि कायेषु] छये काय संबंधी [वधकरः] वधनो करनार [इति मतः] मानवामां – कहेवामां आव्यो छे; [यदि] जो [नित्यं] सदा [यतं चरति] प्रयतपणे आचरण करे तो [जले कमलम् इव] जळमां कमळनी माफक [निरुपलेपः] निर्लेप कहेवामां आव्यो छे.
टीकाः — अशुद्धोपयोग विना जे होतो नथी एवा अप्रयत आचार वडे प्रसिद्ध थतो ( – जाणवामां आवतो) अशुद्धोपयोगनो सद्भाव हिंसक ज छे, कारण के छ कायना प्राणोना व्यपरोपना आश्रये थता बंधनी प्रसिद्धि छे; अने अशुद्धोपयोग विना जे होय छे एवा प्रयत आचार वडे प्रसिद्ध थतो अशुद्धोपयोगनो असद्भाव अहिंसक ज छे, कारण
Page 401 of 513
PDF/HTML Page 432 of 544
single page version
प्रसिद्धयदशुद्धोपयोगासद्भावः परप्रत्ययबन्धलेशस्याप्यभावाज्जलदुर्ललितं कमलमिव निरुपलेपत्व- प्रसिद्धेरहिंसक एव स्यात् । ततस्तैस्तैः सर्वैः प्रकारैरशुद्धोपयोगरूपोऽन्तरङ्गच्छेदः प्रतिषेध्यो यैर्यैस्तदायतनमात्रभूतः परप्राणव्यपरोपरूपो बहिरङ्गच्छेदो दूरादेव प्रतिषिद्धः स्यात् ।।२१८।।
अथैकान्तिकान्तरङ्गच्छेदत्वादुपधिस्तद्वत्प्रतिषेध्य इत्युपदिशति — हवदि व ण हवदि बंधो मदम्हि जीवेऽध कायचेट्ठम्हि ।
बंधो धुवमुवधीदो इदि समणा छड्डिया सव्वं ।।२१९।।
न च पादसंघट्टनमात्रेण । तस्य तपोधनस्य रागादिपरिणतिलक्षणभावहिंसा नास्ति । ततः
कारणाद्बन्धोऽपि नास्तीति ।।“१५ – १६।। अथ निश्चयहिंसारूपोऽन्तरङ्गच्छेदः सर्वथा प्रतिषेध्य
इत्युपदिशति — अयदाचारो निर्मलात्मानुभूतिभावनालक्षणप्रयत्नरहितत्वेन अयताचारः प्रयत्नरहितः ।
स कः । समणो श्रमणस्तपोधनः । छस्सु वि कायेसु वधकरो त्ति मदो षट्स्वपि कायेषु वधकरो
हिंसाकर इति मतः सम्मतः कथितः । चरदि आचरति वर्तते । कथं । यथा भवति जदं यतं
यत्नपरं, जदि यदि चेत्, णिच्चं नित्यं सर्वकालं तदा कमलं व जले णिरुवलेवो कमलमिव जले निरुपलेप
इति । एतावता किमुक्तं भवति — शुद्धात्मसंवित्तिलक्षणशुद्धोपयोगपरिणतपुरुषः षड्जीवकुले लोके
विचरन्नपि यद्यपि बहिरङ्गद्रव्यहिंसामात्रमस्ति, तथापि निश्चयहिंसा नास्ति । ततः कारणाच्छुद्ध-
परमात्मभावनाबलेन निश्चयहिंसैव सर्वतात्पर्येण परिहर्तव्येति ।।२१८।। अथ बहिरङ्गजीवघाते बन्धो
के परना आश्रये थता लेश पण बंधनो अभाव होवाने लीधे, जळमां झूलता कमळनी माफक, निर्लेपपणानी प्रसिद्धि छे; माटे ते ते सर्व प्रकारे अशुद्धोपयोगरूप अंतरंग छेद निषेध्य – छोडवायोग्य छे, के जे जे प्रकारे तेना आयतनमात्रभूत परप्राणव्यपरोपरूप बहिरंग छेद अत्यंत निषिद्ध होय.
भावार्थः — शास्त्रमां अप्रयत -आचारवंत अशुद्धोपयोगीने छ कायनो हिंसक कह्यो छे अने प्रयत -आचारवंत शुद्धोपयोगीने अहिंसक कह्यो छे, तेथी शास्त्रमां जे जे प्रकारे छ कायनी हिंसानो निषेध करवामां आव्यो होय, ते ते सर्व प्रकारे अशुद्धोपयोगनो निषेध समजवो. २१८.
हवे उपधिने (-परिग्रहने) एकांतिक अंतरंग -छेदपणुं होवाथी उपधि अंतरंग छेदनी माफक छोडवायोग्य छे एम उपदेशे छेः —
Page 402 of 513
PDF/HTML Page 433 of 544
single page version
यथा हि कायव्यापारपूर्वकस्य परप्राणव्यपरोपस्याशुद्धोपयोगसद्भावासद्भावाभ्याम- नैकान्तिकबन्धत्वेन छेदत्वमनैकान्तिकमिष्टं, न खलु तथोपधेः, तस्य सर्वथा तदविनाभावित्व- प्रसिद्धयदैकान्तिकाशुद्धोपयोगसद्भावस्यैकान्तिकबन्धत्वेन छेदत्वमैकान्तिकमेव । अत एव भगवन्तोऽर्हन्तः परमाः श्रमणाः स्वयमेव प्रागेव सर्वमेवोपधिं प्रतिषिद्धवन्तः । अत एव चापरैरप्यन्तरङ्गच्छेदवत्तदनान्तरीयकत्वात्प्रागेव सर्व एवोपधिः प्रतिषेध्यः ।।२१९।। भवति, न भवति वा, परिग्रहे सति नियमेन भवतीति प्रतिपादयति — हवदि व ण हवदि बंधो भवति वा न भवति बन्धः । कस्मिन्सति । मदम्हि जीवे मृते सत्यन्यजीवे । अध अहो । कस्यां सत्याम् । कायचेट्ठम्हि कायचेष्टायाम् । तर्हि कथं बन्धो भवति । बंधो धुवमुवधीदो बन्धो भवति ध्रुवं निश्चितम् । कस्मात् । उपधेः परिग्रहात्सकाशात् । इदि इति हेतोः समणा छड्डिया सव्वं श्रमणा महाश्रमणाः सर्वज्ञाः पूर्वं दीक्षाकाले शुद्धबुद्धैकस्वभावं निजात्मानमेव परिग्रहं कृत्वा, शेषं समस्तं बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहं छर्दितवन्तस्त्यक्तवन्तः । एवं ज्ञात्वा शेषतपोधनैरपि निजपरमात्मपरिग्रहं स्वीकारं कृत्वा, शेषः सर्वोऽपि परिग्रहो मनोवचनकायैः कृतकारितानुमतैश्च त्यजनीय इति । अत्रेदमुक्तं भवति – शुद्धचैतन्यरूपनिश्चय- प्राणे रागादिपरिणामरूपनिश्चयहिंसया पातिते सति नियमेन बन्धो भवति । परजीवघाते पुनर्भवति वा
अन्वयार्थः — [अथ] हवे (उपधि विषे एम छे के), [कायचेष्टायाम्] कायचेष्टापूर्वक [जीवे मृते] जीव मरतां [बन्धः] बंध [भवति] थाय छे [वा] अथवा [न भवति] नथी थतो; [उपधेः] (पण) उपधिथी – परिग्रहथी (ध्रुवम् बन्धः) नक्की बंध थाय छे; [इति] तेथी [श्रमणाः] श्रमणोए (अर्हंतदेवोए) [सर्वं] सर्व परिग्रहने [त्यक्तवन्तः] छोड्यो छे.
टीकाः — जेम कायव्यापारपूर्वक परप्राणव्यपरोप अशुद्धोपयोगना सद्भाव अने असद्भाव वडे अनैकांतिक बंधरूप होवाथी तेने (कायव्यापारपूर्वक परप्राणव्यपरोपने) छेदपणुं १अनैकांतिक मानवामां आव्युं छे, तेम उपधिनुं – परिग्रहनुं नथी; परिग्रह सर्वथा अशुद्धोपयोग विना होतो नथी एवुं जे परिग्रहनुं सर्वथा अशुद्धोपयोग साथे अविनाभावीपणुं तेनाथी प्रसिद्ध थता एकांतिक अशुद्धोपयोगना सद्भावने लीधे परिग्रह तो एकांतिक बंधरूप छे, माटे तेने (-परिग्रहने) छेदपणुं २एकांतिक ज छे. तेथी ज भगवंत अर्हंतोए — परम श्रमणोए — पोते ज प्रथम ज बधाय परिग्रहने छोड्यो छे; अने तेथी ज बीजाओए पण, अंतरंग छेदनी माफक, प्रथम ज बधोय परिग्रह छोडवायोग्य छे, कारण के ते (परिग्रह) अंतरंग छेद विना होतो नथी.
१. अनैकांतिक = अनिश्चित; नियमरूप न होय एवुं; एकांतिक न होय एवुं.
२. एकांतिक = निश्चित; नियमरूप; अवश्य होनार.
Page 403 of 513
PDF/HTML Page 434 of 544
single page version
निश्चेतनस्य वचसामतिविस्तरेऽपि ।।१४।।
न भवतीति नियमो नास्ति, परद्रव्ये ममत्वरूपमूर्च्छापरिग्रहेण तु नियमेन भवत्येवेति ।।२१९।। एवं भावहिंसाव्याख्यानमुख्यत्वेन पञ्चमस्थले गाथाषटंक गतम् । इति पूर्वोक्तक्रमेण ‘एवं पणमिय सिद्धे’ इत्याद्येकविंशतिगाथाभिः स्थलपञ्चकेनोत्सर्गचारित्रव्याख्याननामा प्रथमोऽन्तराधिकारः समाप्तः । अतः परं चारित्रस्य देशकालापेक्षयापहृतसंयमरूपेणापवादव्याख्यानार्थं पाठक्रमेण त्रिंशद्गाथाभिर्द्वितीयो- ऽन्तराधिकारः प्रारभ्यते । तत्र चत्वारि स्थलानि भवन्ति । तस्मिन्प्रथमस्थले निर्ग्रन्थमोक्षमार्ग- स्थापनामुख्यत्वेन ‘ण हि णिरवेक्खो चागो’ इत्यादि गाथापञ्चकम् । अत्र टीकायां गाथात्रयं नास्ति । तदनन्तरं सर्वसावद्यप्रत्याख्यानलक्षणसामायिकसंयमासमर्थानां यतीनां संयमशौचज्ञानोपकरण- निमित्तमपवादव्याख्यानमुख्यत्वेन ‘छेदो जेण ण विज्जदि’ इत्यादि सूत्रत्रयम् । तदनन्तरं स्त्रीनिर्वाण- निराकरणप्रधानत्वेन ‘पेच्छदि ण हि इह लोगं’ इत्याद्येकादश गाथा भवन्ति । ताश्च अमृतचन्द्रटीकायां न सन्ति । ततः परं सर्वोपेक्षासंयमासमर्थस्य तपोधनस्य देशकालापेक्षया किंचित्संयमसाधकशरीरस्य
भावार्थः — अशुद्धोपयोगनो असद्भाव होय तोपण कायानी हलनचलनादि क्रिया थतां पर जीवोना प्राणोनो घात थइ जाय छे. माटे कायचेष्टापूर्वक परप्राणोना घातथी बंध थवानो नियम नथी; — अशुद्धोपयोगना सद्भावमां थतो जे कायचेष्टापूर्वक परप्राणोनो घात तेनाथी तो बंध थाय छे, अने अशुद्धोपयोगना असद्भावमां थतो जे कायचेष्टापूर्वक परप्राणोनो घात तेनाथी बंध थतो नथी. आ रीते कायचेष्टापूर्वक थता परप्राणोना घातथी बंध थवानुं अनैकांतिक होवाथी तेने छेदपणुं अनैकांतिक छे — नियमरूप नथी.
जेम भाव विना पण परप्राणोनो घात थई जाय छे, तेम भाव न होय तोपण परिग्रहनुं ग्रहण थाय एम कदी बने नहि. ज्यां परिग्रहनुं ग्रहण होय छे त्यां अशुद्धोप- योगनो सद्भाव अवश्य होय ज छे. माटे परिग्रहथी बंध थवानुं तो एकांतिक – निश्चित – नियमरूप छे. तेथी परिग्रहने छेदपणुं एकांतिक छे. आम होवाथी ज परम श्रमण एवा अर्हंतभगवंतोए प्रथमथी ज सर्व परिग्रहनो त्याग कर्यो छे अने अन्य श्रमणोए पण प्रथमथी ज सर्व परिग्रहनो त्याग करवो जोईए. २१९.
[हवे, ‘कहेवायोग्य बधुं कहेवायुं छे’ इत्यादि कथन श्लोक द्वारा करवामां आवे छेः] [अर्थः — ] जे कहेवा जेवुं ज हतुं ते अशेषपणे कहेवायुं छे, एटलाथी ज जो कोई अहीं चेते – समजे तो. (बाकी तो,) वाणीनो अति विस्तार करवामां आवे तोपण निश्चेतनने ( – अणसमजुने, जड जेवाने) खरेखर व्यामोहनी ( – मोहनी) जाळ अति दुस्तर छे.
*वसंततिलका छंद
Page 404 of 513
PDF/HTML Page 435 of 544
single page version
न खलु बहिरङ्गसङ्गसद्भावे तुषसद्भावे तण्डुलगताशुद्धत्वस्येवाशुद्धोपयोगरूप- स्यान्तरङ्गच्छेदस्य प्रतिषेधः, तद्भावे च न शुद्धोपयोगमूलस्य कैवल्यस्योपलम्भः । अतोऽशुद्धोप- निरवद्याहारादिसहकारिकारणं ग्राह्यमिति पुनरप्यपवादविशेषव्याख्यानमुख्यत्वेन ‘उवयरणं जिणमग्गे’ इत्याद्येकादशगाथा भवन्ति । अत्र टीकायां गाथाचतुष्टयं नास्ति । एवं मूलसूत्राभिप्रायेण त्रिंशद्गाथाभिः, टीकापेक्षया पुनर्द्वादशगाथाभिः द्वितीयान्तराधिकारे समुदायपातनिका । तथाहि — अथ भावशुद्धि- पूर्वकबहिरङ्गपरिग्रहपरित्यागे कृते सति अभ्यन्तरपरिग्रहपरित्यागः कृत एव भवतीति निर्दिशति – ण हि णिरवेक्खो चागो न हि निरपेक्षस्त्यागः यदि चेत्, परिग्रहत्यागः सर्वथा निरपेक्षो न भवति किंतु किमपि वस्त्रपात्रादिकं ग्राह्यमिति भवता भण्यते, तर्हि हे शिष्य ण हवदि भिक्खुस्स आसयविसुद्धी न भवति भिक्षोराशयविशुद्धिः, तदा सापेक्षपरिणामे सति भिक्षोस्तपोधनस्य चित्तशुद्धिर्न भवति । अविसुद्धस्य हि चित्ते शुद्धात्मभावनारूपशुद्धिरहितस्य तपोधनस्य चित्ते मनसि हि स्फुटं कहं तु कम्मक्खओ विहिदो कथं तु कर्मक्षयो विहितः उचितो, न कथमपि । अनेनैतदुक्तं भवति — यथा बहिरङ्गतुषसद्भावे सति तण्डुलस्याभ्यन्तरशुद्धिं कर्तुं नायाति तथा विद्यमाने वा बहिरङ्गपरि- ग्रहाभिलाषे सति निर्मलशुद्धात्मानुभूतिरूपां चित्तशुद्धिं कर्तुं नायाति । यदि पुनर्विशिष्टवैराग्य-
हवे आ उपधिनो (परिग्रहनो) निषेध ते अंतरंग छेदनो ज निषेध छे एम उपदेशे छेः —
अन्वयार्थः — [निरपेक्षः त्यागः न हि] जो निरपेक्ष (कोई पण वस्तुनी अपेक्षा विनानो) त्याग न होय तो [भिक्षोः] भिक्षुने [आशयविशुद्धिः] भावनी विशुद्धि [न भवति] नथी; [च] अने [चित्ते अविशुद्धस्य] भावमां जे अविशुद्ध छे तेने [कर्मक्षयः] कर्मक्षय [कथं नु] कइ रीते [विहितः] थई शके?
टीकाः — जेम फोतरांना सद्भावमां चोखाने विषे रहेली (रक्ततारूप – रताशरूप) अशुद्धतानो त्याग ( – अभाव, नाश) होतो नथी, तेम बहिरंग संगना सद्भावमां अशुद्धोपयोगरूप अंतरंग छेदनो त्याग होतो नथी; अने तेना सद्भावमां (अशुद्धोपयोगरूप
Page 405 of 513
PDF/HTML Page 436 of 544
single page version
योगरूपस्यान्तरङ्गच्छेदस्य प्रतिषेधं प्रयोजनमपेक्ष्योपधेर्विधीयमानः प्रतिषेधोऽन्तरङ्गच्छेदप्रतिषेध एव स्यात् ।।२२०।।
किध तम्हि णत्थि मुच्छा आरंभो वा असंजमो तस्स ।
तध परदव्वम्मि रदो कधमप्पाणं पसाधयदि ।।२२१।। पूर्वकपरिग्रहत्यागो भवति तदा चित्तशुद्धिर्भवत्येव, ख्यातिपूजालाभनिमित्तत्यागे तु न भवति ।।२२०।। अथ तमेव परिग्रहत्यागं द्रढयति —
गेण्हदि व चेलखंडं गृह्णाति वा चेलखण्डं वस्त्रखण्डं, भायणं भिक्षाभाजनं वा अत्थि त्ति भणिदं
अस्तीति भणितमास्ते । क्व । इह सुत्ते इह विवक्षितागमसूत्रे जदि यदि चेत् । सो चत्तालंबो हवदि कहं
निरालम्बनपरमात्मतत्त्वभावनाशून्यः सन् स पुरुषो बहिर्द्रव्यालम्बनरहितः कथं भवति, न कथमपि; वा अणारंभो निःक्रियनिरारम्भनिजात्मतत्त्वभावनारहितत्वेन निरारम्भो वा कथं भवति, किंतु सारम्भ एव; इति प्रथमगाथा । वत्थक्खंडं दुद्दियभायणं वस्त्रखण्डं दुग्धिकाभाजनं अण्णं च गेण्हदि अन्यच्च गृह्णाति
कम्बलमृदुशयनादिकं यदि चेत् । तदा किं भवति । णियदं विज्जदि पाणारंभो निजशुद्धचैतन्य-
अंतरंग छेदना सद्भावमां), शुद्धोपयोग जेनुं मूळ छे एवा कैवल्यनी (मोक्षनी) उपलब्धि थती नथी. आथी (एम कह्युं के) अशुद्धोपयोगरूप अंतरंग छेदना निषेधरूप प्रयोजननी अपेक्षा राखीने विहित करवामां आवतो ( – फरमाववामां आवतो) उपधिनो जे निषेध ते अंतरंग छेदनो ज निषेध छे. २२०.
Page 406 of 513
PDF/HTML Page 437 of 544
single page version
उपधिसद्भावे हि ममत्वपरिणामलक्षणाया मूर्च्छायास्तद्विषयकर्मप्रक्रमपरिणामलक्षण- स्यारम्भस्य शुद्धात्मरूपहिंसनपरिणामलक्षणस्यासंयमस्य वावश्यम्भावित्वात्तथोपधिद्वितीयस्य पर- द्रव्यरतत्वेन शुद्धात्मद्रव्यप्रसाधकत्वाभावाच्च ऐकान्तिकान्तरङ्गच्छेदत्वमुपधेरवधार्यत एव । इदमत्र तात्पर्यमेवंविधत्वमुपधेरवधार्य स सर्वथा संन्यस्तव्यः ।।२२१।। लक्षणप्राणविनाशरूपो परजीवप्राणविनाशरूपो वा नियतं निश्चितं प्राणारम्भः प्राणवधो विद्यते, न केवलं प्राणारम्भः, विक्खेवो तस्स चित्तम्मि अविक्षिप्तचित्तपरमयोगरहितस्य सपरिग्रहपुरुषस्य विक्षेपस्तस्य विद्यते चित्ते मनसीति । इति द्वितीयगाथा । गेण्हइ स्वशुद्धात्मग्रहणशून्यः सन् गृह्णाति किमपि बहिर्द्रव्यं; विधुणइ कर्मधूलिं विहाय बहिरङ्गधूलिं विधूनोति विनाशयति; धोवइ निर्मलपरमात्मतत्त्वमलजनकरागादिमलं विहाय बहिरङ्गमलं धौति प्रक्षालयति; सोसेइ जदं तु आदवे खित्ता निर्विकल्पध्यानातपेन संसारनदी- शोषणमकुर्वन् शोषयति शुष्कं करोति यतं तु यत्नपरं तु यथा भवति । किं कृत्वा । आतपे निक्षिप्य । किं तत् । पत्तं व चेलखंडं पात्रं वस्त्रखण्डं वा । बिभेदि निर्भयशुद्धात्मतत्त्वभावनाशून्यः सन् बिभेति भयं करोति । कस्मात्सकाशात् । परदो य परतश्चौरादेः । पालयदि परमात्मभावनां न पालयन्न रक्षन्परद्रव्यं किमपि पालयतीति तृतीयगाथा ।।“१७ – १९।। अथ सपरिग्रहस्य नियमेन चित्तशुद्धिर्नश्यतीति विस्तरेणाख्याति — किध तम्हि णत्थि मुच्छा परद्रव्यममत्वरहितचिच्चमत्कारपरिणतेर्विसदृशा मूर्च्छा कथं
अन्वयार्थः — [तस्मिन्] उपधिना सद्भावमां [तस्य] तेने (भिक्षुने) [मूर्च्छा] मूर्छा, [आरम्भः] आरंभ [वा] के [असंयमः] असंयम [नास्ति] न होय [कथं] ए केम बने? (न ज बने.) [तथा] तथा [परद्रव्ये रतः] जे परद्रव्यमां रत होय ते [आत्मानं] आत्माने [कथं] कई रीते [प्रसाधयति] साधे?
टीकाः — उपधिना सद्भावमां, (१) ममत्व -परिणाम जेनुं लक्षण छे एवी मूर्छा, (२) उपधि संबंधी *कर्मप्रक्रमना परिणाम जेनुं लक्षण छे एवो आरंभ, अथवा (३) शुद्धात्मस्वरूपनी हिंसारूप परिणाम जेनुं लक्षण छे एवो असंयम ( – ए त्रणे) अवश्यंभावी होय छे; तथा उपधि जेनुं द्वितीय होय तेने (अर्थात् आत्माथी अन्य एवो परिग्रह जेणे ग्रहण कर्यो होय तेने) परद्रव्यमां रतपणाने लीधे शुद्धात्मद्रव्यना साधकपणानो अभाव होय छे; तेथी उपधिने एकांतिक अंतरंगछेदपणुं नक्की थाय ज छे.
आ अहीं तात्पर्य छे के — ‘उपधि आवो छे (अर्थात् परिग्रह ते अंतरंग छेद ज छे)’ एम नक्की करीने तेने सर्वथा छोडवो. २२१.
*कर्मप्रक्रम = काममां जोडावुं ते; कामनी व्यवस्था.
Page 407 of 513
PDF/HTML Page 438 of 544
single page version
अथ कस्यचित्क्वचित्कदाचित्कथञ्चित्क श्चिदुपधिरप्रतिषिद्धोऽप्यस्तीत्यपवादमुपदिशति — छेदो जेण ण विज्जदि गहणविसग्गेसु सेवमाणस्स । समणो तेणिह वट्टदु कालं खेत्तं वियाणित्ता ।।२२२।।
आत्मद्रव्यस्य द्वितीयपुद्गलद्रव्याभावात्सर्व एवोपधिः प्रतिषिद्ध इत्युत्सर्गः । अयं तु नास्ति, अपि त्वस्त्येव । क्व । तस्मिन् परिग्रहाकाङ्क्षितपुरुषे । आरंभो वा मनोवचनकायक्रियारहित- परमचैतन्यप्रतिबन्धक आरम्भो वा कथं नास्ति, किन्त्वस्त्येव; असंजमो तस्स शुद्धात्मानुभूतिविलक्षणा- संयमो वा कथं नास्ति, किन्त्वस्त्येव तस्य सपरिग्रहस्य । तध परदव्वम्मि रदो तथैव निजात्मद्रव्यात्परद्रव्ये रतः कधमप्पाणं पसाधयदि स तु सपरिग्रहपुरुषः कथमात्मानं प्रसाधयति, न कथमपीति ।।२२१।। एवं श्वेताम्बरमतानुसारिशिष्यसम्बोधनार्थं निर्ग्रन्थमोक्षमार्गस्थापनमुख्यत्वेन प्रथमस्थले गाथापञ्चकं गतम् । अथ कालापेक्षया परमोपेक्षासंयमशक्त्यभावे सत्याहारसंयमशौचज्ञानोपकरणादिकं किमपि ग्राह्यमित्यपवादमुपदिशति — छेदो जेण ण विज्जदि छेदो येन न विद्यते । येनोपकरणेन शुद्धोपयोग- लक्षणसंयमस्य छेदो विनाशो न विद्यते । कयोः । गहणविसग्गेसु ग्रहणविसर्गयोः । यस्योप- करणस्यान्यवस्तुनो वा ग्रहणे स्वीकारे विसर्जने त्यागे । किं कुर्वतः तपोधनस्य । सेवमाणस्स तदुपकरणं सेवमानस्य । समणो तेणिह वट्टदु कालं खेत्तं वियाणित्ता श्रमणस्तेनोपकरणेनेह लोके वर्तताम् । किं कृत्वा । कालं क्षेत्रं च विज्ञायेति । अयमत्र भावार्थः – कालं पञ्चमकालं शीतोष्णादिकालं वा, क्षेत्रं भरतक्षेत्रं मानुषजाङ्गलादिक्षेत्रं वा, विज्ञाय येनोपकरणेन स्वसंवित्तिलक्षणभावसंयमस्य बहिरङ्गद्रव्यसंयमस्य वा छेदो न भवति तेन वर्तत इति ।।२२२।। अथ पूर्वसूत्रोदितोपकरणस्वरूपं दर्शयति — अप्पडिकुट्ठं उवधिं
हवे, ‘कोईने क्यांक क्यारेक कोई प्रकारे कोइक उपधि अनिषिद्ध पण छे’ एवो अपवाद उपदेशे छेः —
अन्वयार्थः — [ग्रहणविसर्गेषु] जे उपधिने (आहार -नीहारादिनां) ग्रहण -विसर्जनमां सेवतां [येन] जेनाथी [सेवमानस्य] सेवनारने [छेदः] छेद [न विद्यते] थतो नथी, [तेन] ते उपधि सहित, [कालं क्षेत्रं विज्ञाय] काळक्षेत्रने जाणीने, [इह] आ लोकमां [श्रमणः] श्रमण [वर्तताम्] भले वर्तो.
टीकाः — आत्मद्रव्यने द्वितीय पुद्गलद्रव्यनो अभाव होवाथी बधोय उपधि निषिद्ध
Page 408 of 513
PDF/HTML Page 439 of 544
single page version
विशिष्टकालक्षेत्रवशात्कश्चिदप्रतिषिद्ध इत्यपवादः । यदा हि श्रमणः सर्वोपधिप्रतिषेधमास्थाय परममुपेक्षासंयमं प्रतिपत्तुकामोऽपि विशिष्टकालक्षेत्रवशावसन्नशक्तिर्न प्रतिपत्तुं क्षमते, तदापकृष्य संयमं प्रतिपद्यमानस्तद्बहिरङ्गसाधनमात्रमुपधिमातिष्ठते । स तु तथास्थीयमानो न खलूपधित्वाच्छेदः, प्रत्युत छेदप्रतिषेध एव । यः किलाशुद्धोपयोगाविनाभावी स छेदः । अयं तु श्रामण्यपर्यायसहकारिकारणशरीरवृत्तिहेतुभूताहारनिर्हारादिग्रहणविसर्जनविषयच्छेदप्रतिषेधार्थ- मुपादीयमानः सर्वथा शुद्धोपयोगाविनाभूतत्वाच्छेदप्रतिषेध एव स्यात् ।।२२२।।
अप्पडिकुट्ठं उवधिं अपत्थणिज्जं असंजदजणेहिं ।
मुच्छादिजणणरहिदं गेण्हदु समणो जदि वि अप्पं ।।२२३।।
निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गसहकारिकारणत्वेनाप्रतिषिद्धमुपधिमुपकरणरूपोपधिं, अपत्थणिज्जं असंजदजणेहिं अप्रार्थनीयं निर्विकारात्मोपलब्धिलक्षणभावसंयमरहितस्यासंयतजनस्यानभिलषणीयम्, मुच्छादिजणणरहिदं
छे — एम उत्सर्ग ( – सामान्य नियम) छे; अने विशिष्ट काळक्षेत्रने वश कोइक उपधि अनिषिद्ध छे — एम अपवाद छे. ज्यारे श्रमण सर्व उपधिना निषेधनो आश्रय करीने १परमोपेक्षासंयमने प्राप्त करवानो इच्छक होवा छतां पण विशिष्ट काळक्षेत्रना वशे हीनशक्तिवाळो होवाथी तेने प्राप्त करवाने असमर्थ होय छे, त्यारे तेमां २अपकर्षण करीने (अनुत्कृष्ट) संयम प्राप्त करतो थको तेना बहिरंग साधनमात्र उपधिनो आश्रय करे छे. ए रीते जेनो आश्रय करवामां आवे छे एवो ते उपधि उपधिपणाने लीधे खरेखर छेदरूप नथी, ऊलटो छेदना निषेधरूप (-त्यागरूप) ज छे. जे (उपधि) अशुद्धोपयोग विना होतो नथी ते छेद छे. परंतु आ (संयमना बाह्यसाधनमात्रभूत उपधि) तो श्रामण्यपर्यायना सहकारी कारणभूत शरीरनी वृत्तिना हेतुभूत आहार -नीहारादिनां ३ग्रहण -विसर्जन संबंधी छेदना निषेधने अर्थे ग्रहवामां आवतो होवाथी सर्वथा शुद्धोपयोग सहित छे तेथी छेदना निषेधरूप ज छे. २२२.
१. परमोपेक्षासंयम = परम -उपेक्षासंयम. [उत्सर्ग, निश्चयनय, सर्वपरित्याग, परमोपेक्षासंयम, वीतराग- चारित्र अने शुद्धोपयोग — ए बधां एकार्थ छे.]
२. अपकर्षण = ओछप. [अपवाद, व्यवहारनय, एकदेशपरित्याग, अपहृतसंयम (हीणो – ओछपवाळो संयम), सरागचारित्र अने शुभोपयोग — ए बधां एकार्थ छे. ३. ग्रहण -विसर्जन = ग्रहण -त्याग
Page 409 of 513
PDF/HTML Page 440 of 544
single page version
यः किलोपधिः सर्वथा बन्धासाधकत्वादप्रतिक्रुष्टः, संयमादन्यत्रानुचितत्वादसंयतजना- प्रार्थनीयो, रागादिपरिणाममन्तरेण धार्यमाणत्वान्मूर्च्छादिजननरहितश्च भवति, स खल्वप्रतिषिद्धः । अतो यथोदितस्वरूप एवोपधिरुपादेयो, न पुनरल्पोऽपि यथोदितविपर्यस्तस्वरूपः ।।२२३।।
अथोत्सर्ग एव वस्तुधर्मो, न पुनरपवाद इत्युपदिशति — किं किंचण त्ति तक्कं अपुणब्भवकामिणोध देहे वि ।
संग त्ति जिणवरिंदा अप्पडिकम्मत्तमुद्दिट्ठा ।।२२४।। परमात्मद्रव्यविलक्षणबहिर्द्रव्यममत्वरूपमूर्च्छारक्षणार्जनसंस्कारादिदोषजननरहितम्, गेण्हदु समणो जदि वि अप्पं गृह्णातु श्रमणो यमप्यल्पं पूर्वोक्तमुपकरणोपधिं यद्यप्यल्पं तथापि पूर्वोक्तोचितलक्षणमेव ग्राह्यं, न च तद्विपरीतमधिकं वेत्यभिप्रायः ।।२२३।। अथ सर्वसङ्गपरित्याग एव श्रेष्ठः, शेषमशक्यानुष्ठानमिति प्ररूपयति — किं किंचण त्ति तक्कं किं किंचनमिति तर्कः, किं किंचनं परिग्रह इति तर्को विचारः क्रियते तावत् । कस्य । अपुणब्भवकामिणो अपुनर्भवकामिनः अनन्तज्ञानादिचतुष्टयात्मकमोक्षाभिलाषिणः । अध अहो, देहो वि देहोऽपि संग त्ति सङ्गः परिग्रह इति हेतोः जिणवरिंदा जिनवरेन्द्राः कर्तारः
अन्वयार्थः — [यद्यपि अल्पम्] भले थोडो होय तोपण, [अप्रतिक्रुष्टम्] जे अनिंदित होय, [असंयतजनैः अप्रार्थनीयं] असंयत जनोथी अप्रार्थनीय होय अने [मूर्च्छादिजननरहितं] जे मूर्च्छादिना जनन रहित होय — [उपधिं] एवा ज उपधिने [श्रमणः] श्रमण [गृह्णातु] ग्रहण करो.
टीकाः — जे उपधि सर्वथा बंधनो असाधक होवाथी अनिंदित छे, संयम सिवाय अन्यत्र अनुचित होवाथी असंयत जनो वडे *अप्रार्थनीय छे अने रागादिपरिणाम विना धारण करवामां आवतो होवाथी मूर्छादिना उत्पादन रहित छे, ते खरेखर अनिषिद्ध छे. आथी यथोक्त स्वरूपवाळो उपधि ज उपादेय छे, परंतु थोडो पण यथोक्त स्वरूपथी विपरीत स्वरूपवाळो उपधि उपादेय नथी. २२३.
हवे, ‘उत्सर्ग ज वस्तुधर्म छे, अपवाद नहि’ एम उपदेशे छेः —
*अप्रार्थनीय = नहि इच्छवायोग्य; अनिच्छित.