Page 370 of 513
PDF/HTML Page 401 of 544
single page version
नित्यं युक्तैः स्थीयतेऽस्माभिरेवम् ।।१०।।
स्फू र्जत्यात्मा ब्रह्म सम्पद्य सद्यः ।।११।।
णमो णमो नमो नमः । पुनः पुनर्नमस्करोमीति भक्ति प्रकर्षं दर्शयति । केभ्यः । सिद्धसाहूणं सिद्धसाधुभ्यः । सिद्धशब्दवाच्यस्वात्मोपलब्धिलक्षणार्हत्सिद्धेभ्यः, साधुशब्दवाच्यमोक्षसाधकाचार्यो- पाध्यायसाधुभ्यः । पुनरपि कथंभूतेभ्यः । दंसणसंसुद्धाणं मूढत्रयादिपञ्चविंशतिमलरहितसम्यग्दर्शन- संशुद्धेभ्यः । पुनरपि कथंभूतेभ्यः । सम्मण्णाणोवजोगजुत्ताणं संशयादिरहितं सम्यग्ज्ञानं, तस्योपयोगः सम्यग्ज्ञानोपयोगः, योगो निर्विकल्पसमाधिर्वीतरागचारित्रमित्यर्थः, ताभ्यां युक्ताः सम्यग्ज्ञानोपयोग- युक्तास्तेभ्यः । पुनश्च किंरूपेभ्यः। अव्वाबाधरदाणं सम्यग्ज्ञानादिभावनोत्पन्नाव्याबाधानन्तसुख- रतेभ्यश्च ।।“ “ “ “ “
[हवे श्लोक द्वारा जिनभगवंते कहेला शब्दब्रह्मना सम्यक् अभ्यासनुं फळ कहेवामां आवे छेः]
[अर्थः — ] ए रीते ज्ञेयतत्त्वने समजावनारा जैन ज्ञानमां — विशाळ शब्दब्रह्ममां — सम्यक्पणे अवगाहन करीने (डूबकी मारीने, ऊंडा ऊतरीने, निमग्न थईने), अमे मात्र शुद्ध आत्मद्रव्यरूप जे एक वृत्ति (परिणति) तेनाथी सदा युक्त रहीए छीए.
[हवे श्लोक द्वारा मुक्त आत्माना ज्ञाननो महिमा करीने ज्ञेयतत्त्व-प्रज्ञापन अधिकारनी पूर्णाहुति करवामां आवे छेः]
[अर्थः — ] आत्मा ब्रह्मने (परमात्मपणाने, सिद्धत्वने) शीघ्र पामीने, असीम (अनंत) विश्वने झडपथी (एक समयमां) ज्ञेयरूप करतो, भेदोने पामेलां ज्ञेयोने ज्ञानरूप करतो (अर्थात् अनेक प्रकारनां ज्ञेयोने ज्ञानमां जाणतो) अने स्वपरप्रकाशक ज्ञानने आत्मारूप करतो, प्रगट -देदीप्यमान थाय छे.
१शालिनी छंद
Page 371 of 513
PDF/HTML Page 402 of 544
single page version
द्रव्यं प्रतीत्य यदि वा चरणं प्रतीत्य ।।१२।।
इति तत्त्वदीपिकायां प्रवचनसारवृत्तौ श्रीमदमृतचन्द्रसूरिविरचितायां ज्ञेयतत्त्वप्रज्ञापनो नाम द्वितीयः श्रुतस्कन्धः समाप्तः ।।२।। ‘अत्थित्तणिच्छिदस्स हि’ इत्याद्येकादशगाथापर्यन्तं शुभाशुभशुद्धोपयोगत्रयमुख्यत्वेन प्रथमो विशेषान्तराधिकारस्तदनन्तरं ‘अपदेसो परमाणू पदेसमेत्तो य’ इत्यादिगाथानवकपर्यन्तं पुद्गलानां परस्परबन्धमुख्यत्वेन द्वितीयो विशेषान्तराधिकारस्ततः परं ‘अरसमरूवं’ इत्याद्येकोनविंशतिगाथापर्यन्तं जीवस्य पुद्गलकर्मणा सह बन्धमुख्यत्वेन तृतीयो विशेषान्तराधिकारस्ततश्च ‘ण चयदि जो दु ममत्तिं’ इत्यादिद्वादशगाथापर्यन्तं विशेषभेदभावनाचूलिकाव्याख्यानरूपश्चतुर्थो विशेषान्तराधिकार इत्येकाधिक- पञ्चाशद्गाथाभिर्विशेषान्तराधिकारचतुष्टयेन विशेषभेदभावनाभिधानश्चतुर्थोऽन्तराधिकारः समाप्तः ।
इति श्रीजयसेनाचार्यकृतायां तात्पर्यवृत्तौ ‘तम्हा तस्स णमाइं’ इत्यादिपञ्चत्रिंशद्गाथापर्यन्तं सामान्यज्ञेयव्याख्यानं, तदनन्तरं ‘दव्वं जीवं’ इत्याद्येकोनविंशतिगाथापर्यन्तं जीवपुद्गलधर्मादिभेदेन विशेषज्ञेयव्याख्यानं, ततश्च ‘सपदेसेहिं समग्गो’ इत्यादिगाथाष्टकपर्यन्तं सामान्यभेदभावना, ततः परं ‘अत्थित्तणिच्छिदस्स हि’ इत्याद्येकाधिक पञ्चाशद्गाथापर्यन्तं विशेषभेदभावना चेत्यन्तराधिकारचतुष्टयेन त्रयोदशाधिकशतगाथाभिः सम्यग्दर्शनाधिकारनामा ज्ञेयाधिकारापरसंज्ञो द्वितीयो महाधिकारः समाप्तः ।।२।।
[हवे श्लोक द्वारा, द्रव्य अने चरणनो संबंध बतावी, ज्ञेयतत्त्व-प्रज्ञापन नामना द्वितीय अधिकारनी अने चरणानुयोगसूचक चूलिका नामना तृतीय अधिकारनी संधि दर्शाववामां आवे छेः]
[अर्थः — ] चरण द्रव्यानुसार होय छे अने द्रव्य चरणानुसार होय छे — ए रीते ते बन्ने परस्पर अपेक्षासहित छे; तेथी कां तो द्रव्यनो आश्रय करीने अथवा तो चरणनो आश्रय करीने मुमुक्षु (ज्ञानी, मुनि) मोक्षमार्गमां आरोहण करो.
आम (श्रीमद्भगवत्कुंदकुंदाचार्यदेवप्रणीत) श्री प्रवचनसार शास्त्रनी श्रीमद् अमृतचंद्राचार्यदेवविरचित तत्त्वदीपिका नामनी टीकामां ज्ञेयतत्त्व-प्रज्ञापन नामनो द्वितीय श्रुतस्कंध समाप्त थयो.
१वसंततिलका छंद
Page 372 of 513
PDF/HTML Page 403 of 544
single page version
चरणानुयोगसूचक चूलिका
द्रव्याविरुद्धं चरणं चरन्तु ।।१३।।
कार्यं प्रत्यत्रैव ग्रन्थः समाप्त इति ज्ञातव्यम् । कस्मादिति चेत् । ‘उवसंपयामि सम्मं’ इति प्रतिज्ञासमाप्तेः । अतःपरं यथाक्रमेण सप्ताधिकनवतिगाथापर्यन्तं चूलिकारूपेण चारित्राधिकारव्याख्यानं प्रारभ्यते । तत्र तावदुत्सर्गरूपेण चारित्रस्य संक्षेपव्याख्यानम् । तदनन्तरमपवादरूपेण तस्यैव चारित्रस्य विस्तरव्याख्यानम् । ततश्च श्रामण्यापरनाममोक्षमार्गव्याख्यानम् । तदनन्तरं शुभोपयोगव्याख्यान- मित्यन्तराधिकारचतुष्टयं भवति । तत्रापि प्रथमान्तराधिकारे पञ्च स्थलानि । ‘एवं पणमिय सिद्धे’ इत्यादिगाथासप्तकेन दीक्षाभिमुखपुरुषस्य दीक्षाविधानकथनमुख्यतया प्रथमस्थलम् । अतःपरं ‘वदसमिदिंदिय’ इत्यादि मूलगुणकथनरूपेण द्वितीयस्थले गाथाद्वयम् । तदनन्तरं गुरुव्यवस्थाज्ञापनार्थं
हवे बीजाओने चरणानुयोग सूचवनारी १चूलिका छे.
[तेमां प्रथम श्री अमृतचंद्राचार्यदेव श्लोक द्वारा हवेनी गाथानी उत्थानिका करे छेः] [अर्थः — ] द्रव्यनी सिद्धिमां चरणनी सिद्धि छे अने चरणनी सिद्धिमां द्रव्यनी सिद्धि छे — एम जाणीने, कर्मथी (शुभाशुभ भावोथी) नहि विरमेला बीजाओ पण द्रव्यथी अविरुद्ध चरण (चारित्र) आचरो.
— आम (श्रीमद्भगवत्कुंदकुंदाचार्यदेव हवेनी गाथा द्वारा) बीजाओने चरण आचरवामां जोडे छे.
*इन्द्रवज्रा छंद
१. चूलिका = शास्त्रमां नहि कहेवाई गयेलानुं व्याख्यान करवुं अथवा कहेवाई गयेलानुं विशेष व्याख्यान करवुं अथवा बन्नेनुं यथायोग्य व्याख्यान करवुं ते.
Page 373 of 513
PDF/HTML Page 404 of 544
single page version
‘एस सुरासुरमणुसिंदवंदिदं धोदघाइकम्ममलं । पणमामि वड्ढमाणं तित्थं धम्मस्स कत्तारं ।। सेसे पुण तित्थयरे ससव्वसिद्धे विसुद्धसब्भावे । समणे य णाणदंसणचरित्ततव- वीरियायारे ।। ते ते सव्वे समगं समगं पत्तेगमेव पत्तेगं । वंदामि य वट्टंते अरहंते माणुसे खेत्ते ।।’
‘लिंगग्गहणे’ इत्यादि एका गाथा, तथैव प्रायश्चित्तकथनमुख्यतया ‘पयदम्हि’ इत्यादि गाथाद्वयमिति समुदायेन तृतीयस्थले गाथात्रयम् । अथाचारादिशास्त्रकथितक्रमेण तपोधनस्य संक्षेपसमाचारकथनार्थं ‘अधिवासे व’ इत्यादि चतुर्थस्थले गाथात्रयम् । तदनन्तरं भावहिंसाद्रव्यहिंसापरिहारार्थं ‘अपयत्ता वा चरिया’ इत्यादि पञ्चमस्थले सूत्रषट्कमित्येकविंशतिगाथाभिः स्थलपञ्चकेन प्रथमान्तराधिकारे समुदायपातनिका । तद्यथा – अथासन्नभव्यजीवांश्चारित्रे प्रेरयति — पडिवज्जदु प्रतिपद्यतां स्वीकरोतु । किम् । सामण्णं श्रामण्यं चारित्रम् । यदि किम् । इच्छदि जदि दुक्खपरिमोक्खं यदि चेत् दुःखपरिमोक्षमिच्छति । स कः कर्ता । परेषामात्मा । कथं प्रतिपद्यताम् । एवं एवं पूर्वोक्तप्रकारेण ‘एस सुरासुरमणुसिंद’ इत्यादिगाथापञ्चकेन पञ्चपरमेष्ठिनमस्कारं कृत्वा ममात्मना दुःखमोक्षार्थिनान्यैः पूर्वोक्तभव्यैर्वा यथा तच्चारित्रं प्रतिपन्नं तथा प्रतिपद्यताम् । किं कृत्वा पूर्वम् । पणमिय प्रणम्य । कान् । सिद्धे अञ्ञनपादुकादिसिद्धिविलक्षणस्वात्मोपलब्धिसिद्धिसमेतसिद्धान् । जिणवरवसहे सासादनादिक्षीण-
[हवे गाथा शरू कर्या पहेलां तेनी साथे संधिने अर्थे श्री अमृतचंद्राचार्यदेवे पंच परमेष्ठीने नमस्कार करवा माटे नीचे प्रमाणे ज्ञानतत्त्व-प्रज्ञापन अधिकारनी पहेली त्रण गाथाओ लखी छेः]
१‘एस सुरासुरमणुसिंदवंदिदं धोदघाइकम्ममलं । पणमामि वड्ढमाणं तित्थं धम्मस्स कत्तारं ।। सेसे पुण तित्थयरे ससव्वसिद्धे विसुद्धसब्भावे । समणे य णाणदंसणचरित्ततव- वीरियायारे ।। ते ते सव्वे समगं समगं पत्तेगमेव पत्तेगं । वंदामि य वट्टंते अरहंते माणुसे खेत्ते ।।’
[हवे आ अधिकारनी गाथा शरू करवामां आवे छेः]
१आ त्रण गाथाओना अर्थ माटे पांचमुं पानुं जुओ.
Page 374 of 513
PDF/HTML Page 405 of 544
single page version
यथा ममात्मना दुःखमोक्षार्थिना, ‘किच्चा अरहंताणं सिद्धाणं तह णमो गणहराणं । अज्झावयवग्गाणं साहूणं चेव सव्वेसिं ।। तेसिं विसुद्धदंसणणाणपहाणासमं समासेज्ज । उवसंपयामि सम्मं जत्तो णिव्वाणसंपत्ती ।।’ इति अर्हत्सिद्धाचार्योपाध्यायसाधूनां प्रणति- वन्दनात्मकनमस्कारपुरःसरं विशुद्धदर्शनज्ञानप्रधानं साम्यनाम श्रामण्यमवान्तरग्रन्थसन्दर्भोभय- सम्भावितसौस्थित्यं स्वयं प्रतिपन्नं, परेषामात्मापि यदि दुःखमोक्षार्थी तथा तत्प्रतिपद्यताम् । यथानुभूतस्य तत्प्रतिपत्तिवर्त्मनः प्रणेतारो वयमिमे तिष्ठाम इति ।।२०१।। कषायान्ता एकदेशजिना उच्यन्ते, शेषाश्चानागारकेवलिनो जिनवरा भण्यन्ते, तीर्थंकरपरमदेवाश्च जिनवरवृषभा इति, तान् जिनवरवृषभान् । न केवलं तान् प्रणम्य, पुणो पुणो समणे चिच्चमत्कारमात्र- निजात्मसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानरूपनिश्चयरत्नत्रयाचरणप्रतिपादनसाधकत्वोद्यतान् श्रमणशब्दवाच्याना- चार्योपाध्यायसाधूंश्च पुनः पुनः प्रणम्येति । किंच पूर्वं ग्रन्थप्रारम्भकाले साम्यमाश्रयामीति
अन्वयार्थः — [यदि दुःखपरिमोक्षम् इच्छति] जो दुःखथी परिमुक्त थवानी इच्छा होय तो, [एवं] पूर्वोक्त रीते (ज्ञानतत्त्व-प्रज्ञापननी पहेली त्रण गाथाओ प्रमाणे) [पुनः पुनः] फरी फरीने [सिद्धान्] सिद्धोने, [जिनवरवृषभान्] जिनवरवृषभोने (-अर्हंतोने) तथा [श्रमणान्] श्रमणोने [प्रणम्य] प्रणमीने, [श्रामण्यं प्रतिपद्यताम्] (जीव) श्रामण्यने अंगीकार करो.
टीकाः — दुःखथी मुक्त थवाना अर्थी एवा मारा आत्माए जे रीते ‘*किच्चा अरहंताणं सिद्धाणं तह णमो गणहराणं । अज्झावयवग्गाणं साहूणं चेव सव्वेसिं ।। तेसिं विसुद्धदंसण- णाणपहाणासमं समासेज्ज । उवसंपयामि सम्मं जत्तो णिव्वाणसंपत्ती ।।’ एम अर्हंतो, सिद्धो, आचार्यो, उपाध्यायो तथा साधुओने १प्रणाम -वंदनात्मक नमस्कारपूर्वक २विशुद्धदर्शनज्ञान- प्रधान साम्य नामना श्रामण्यने — के जेनुं आ ग्रंथनी अंदर आवी गयेला (ज्ञानतत्त्व - प्रज्ञापन अने ज्ञेयतत्त्व-प्रज्ञापन नामना) बे अधिकारोनी रचना वडे ३सुस्थितपणुं थयुं छे तेने — पोते अंगीकार कर्युं, ते रीते बीजानो आत्मा पण, जो ते दुःखथी मुक्त थवानो अर्थी होय तो, तेने अंगीकार करो. तेने (श्रामण्यने) अंगीकार करवानो जे ४यथानुभूत मार्ग तेना प्रणेता अमे आ ऊभा. २०१.
*आ, ज्ञानतत्त्व-प्रज्ञापननी चोथी ने पांचमी गाथाओ छे. अर्थ माटे छट्ठुं पानुं जुओ.
१. नमस्कार प्रणाम -वंदनमय छे. [विशेष माटे त्रीजा पानानुं पदटिप्पण जुओ.]
२. विशुद्धदर्शनज्ञानप्रधान = विशुद्ध दर्शन अने ज्ञान जेमां प्रधान छे एवुं. [साम्य नामना श्रामण्यमां
विशुद्ध दर्शन अने ज्ञान प्रधान छे.]
३. सुस्थितपणुं = सारी स्थिति; आबादी; द्रढपणुं. ४. यथानुभूत = जेवो (अमे) अनुभव्यो छे तेवो
Page 375 of 513
PDF/HTML Page 406 of 544
single page version
यो हि नाम श्रमणो भवितुमिच्छति स पूर्वमेव बन्धुवर्गमापृच्छते, गुरुकलत्रपुत्रेभ्य आत्मानं विमोचयति, ज्ञानदर्शनचारित्रतपोवीर्याचारमासीदति । तथाहि — एवं बन्धुवर्ग- मापृच्छते, अहो इदंजनशरीरबन्धुवर्गवर्तिन आत्मानः, अस्य जनस्य आत्मा न किञ्चनापि युष्माकं भवतीति निश्चयेन यूयं जानीत; तत आपृष्टा यूयं; अयमात्मा अद्योद्भिन्नज्ञानज्योतिः शिवकुमारमहाराजनामा प्रतिज्ञां करोतीति भणितम्, इदानीं तु ममात्मना चारित्रं प्रतिपन्नमिति पूर्वापरविरोधः । परिहारमाह – ग्रन्थप्रारम्भात्पूर्वमेव दीक्षा गृहीता तिष्ठति, परं किंतु ग्रन्थकरणव्याजेन क्वाप्यात्मानं भावनापरिणतं दर्शयति, क्वापि शिवकुमारमहाराजं, क्वाप्यन्यं भव्यजीवं वा । तेन कारणेनात्र ग्रन्थे पुरुषनियमो नास्ति, कालनियमो नास्तीत्यभिप्रायः ।।२०१।। अथ श्रमणो भवितुमिच्छन्पूर्वं क्षमितव्यं करोति — ‘उवठ्ठिदो होदि सो समणो’ इत्यग्रे षष्ठगाथायां यद्वयाख्यानं तिष्ठति तन्मनसि धृत्वा पूर्वं किं कृत्वा श्रमणो भविष्यतीति व्याख्याति — आपिच्छ आपृच्छय पृष्टवा । कम् ।
हवे श्रमण थवा इच्छनार पहेलां शुं शुं करे छे ते उपदेशे छेः —
अन्वयार्थः — (श्रामण्यार्थी) [बन्धुवर्गम् आपृच्छय] बंधुवर्गनी विदाय लईने, [गुरुकलत्रपुत्रैः विमोचितः] वडीलो, स्त्री अने पुत्रथी मुक्त करवामां आव्यो थको, [ज्ञानदर्शनचारित्रतपोवीर्याचारम् आसाद्य] ज्ञानाचार, दर्शनाचार, चारित्राचार, तपाचार अने वीर्याचारने अंगीकार करीने...
टीकाः — जे श्रमण थवा इच्छे छे, ते पहेलां ज बंधुवर्गनी (सगांसंबंधीनी) विदाय ले छे, वडीलो, स्त्री अने पुत्रथी पोताने छोडावे छे, ज्ञानाचार, दर्शनाचार, चारित्राचार, तपाचार तथा वीर्याचारने अंगीकार करे छे. ते आ प्रमाणेः —
आ रीते बंधुवर्गनी विदाय ले छेः अहो आ पुरुषना शरीरना बंधुवर्गमां वर्तता आत्माओ ! आ पुरुषनो आत्मा जरा पण तमारो नथी एम निश्चयथी तमे जाणो. तेथी
Page 376 of 513
PDF/HTML Page 407 of 544
single page version
आत्मानमेवात्मनोऽनादिबन्धुमुपसर्पति । अहो इदंजनशरीरजनकस्यात्मन्, अहो इदंजनशरीर-
जनन्या आत्मन्, अस्य जनस्यात्मा न युवाभ्यां जनितो भवतीति निश्चयेन युवां जानीतं; तत इममात्मानं युवां विमुञ्चतं; अयमात्मा अद्योद्भिन्नज्ञानज्योतिः आत्मानमेवात्मनो- ऽनादिजनकमुपसर्पति । अहो इदंजनशरीररमण्या आत्मन्, अस्य जनस्यात्मानं न त्वं रमय- सीति निश्चयेन त्वं जानीहि; तत इममात्मानं विमुञ्च; अयमात्मा अद्योद्भिन्नज्ञानज्योतिः स्वानुभूतिमेवात्मनोऽनादिरमणीमुपसर्पति । अहो इदंजनशरीरपुत्रस्यात्मन्, अस्य जनस्यात्मनो न त्वं जन्यो भवसीति निश्चयेन त्वं जानीहि; तत इममात्मानं विमुञ्च; अयमात्मा अद्योद्भिन्नज्ञानज्योतिः आत्मानमेवात्मनोऽनादिजन्यमुपसर्पति । एवं गुरुकलत्रपुत्रेभ्य आत्मानं बंधुवग्गं बन्धुवर्गं गोत्रम् । ततः कथंभूतो भवति । विमोचिदो विमोचितस्त्यक्तो भवति । कैः कर्तृभूतैः ।
गुरुकलत्तपुत्तेहिं पितृमातृकलत्रपुत्रैः । पुनरपि किं कृत्वा श्रमणो भविष्यति । आसिज्ज आसाद्य आश्रित्य ।
कम् । णाणदंसणचरित्ततववीरियायारं ज्ञानदर्शनचारित्रतपोवीर्याचारमिति । अथ विस्तरः — अहो बन्धुवर्ग-
पितृमातृकलत्रपुत्राः, अयं मदीयात्मा सांप्रतमुद्भिन्नपरमविवेकज्योतिस्सन् स्वकीयचिदानन्दैकस्वभावं परमात्मानमेव निश्चयनयेनानादिबन्धुवर्गं पितरं मातरं कलत्रं पुत्रं चाश्रयति, तेन कारणेन मां मुञ्चत यूयमिति क्षमितव्यं करोति । ततश्च किं करोति । परमचैतन्यमात्रनिजात्मतत्त्वसर्वप्रकारोपादेय- रुचिपरिच्छित्तिनिश्चलानुभूतिसमस्तपरद्रव्येच्छानिवृत्तिलक्षणतपश्चरणस्वशक्त्यनवगूहनवीर्याचाररूपं
हुं तमारी विदाय लउं छुं. जेने ज्ञानज्योति प्रगट थई छे एवो आ आत्मा आजे आत्मारूपी जे पोतानो अनादि बंधु तेनी पासे जाय छे.
अहो आ पुरुषना शरीरना १जनकना आत्मा! अहो आ पुरुषना शरीरनी जननीना आत्मा! आ पुरुषनो आत्मा तमाराथी जनित नथी एम निश्चयथी तमे जाणो. तेथी आ आत्माने तमे छोडो. जेने ज्ञानज्योति प्रगट थई छे एवो आ आत्मा आजे आत्मारूपी जे पोतानो अनादि जनक तेनी पासे जाय छे. अहो आ पुरुषना शरीरनी रमणीना आत्मा! आ पुरुषना आत्माने तुं रमाडतो नथी एम निश्चयथी तुं जाण. तेथी आ आत्माने तुं छोड. जेने ज्ञानज्योति प्रगट थई छे एवो आ आत्मा आजे स्वानुभूतिरूपी जे पोतानी अनादि रमणी तेनी पासे जाय छे. अहो आ पुरुषना शरीरना पुत्रना आत्मा! आ पुरुषना आत्मानो तुं २जन्य नथी एम निश्चयथी तुं जाण. तेथी आ आत्माने तुं छोड. जेने ज्ञानज्योति प्रगट थई छे एवो आ आत्मा आजे आत्मारूपी जे पोतानो अनादि २जन्य तेनी पासे जाय छे. — आ रीते वडीलो, स्त्री अने पुत्रथी पोताने छोडावे छे.
(अहीं एम समजवुं के, जे कोई जीव मुनि थवा इच्छे छे, ते कुटुंबथी सर्व प्रकारे विरक्त ज होय छे तेथी कुटुंबनी संमतिथी ज मुनि थवानो नियम नथी. एम कुटुंबना भरोसे
१. जनक = पिता. २.जन्य = जन्मवायोग्य; उत्पन्न थवा योग्य; संतान.
Page 377 of 513
PDF/HTML Page 408 of 544
single page version
विमोचयति । तथा अहो कालविनयोपधानबहुमानानिह्नवार्थव्यञ्जनतदुभयसम्पन्नत्वलक्षण-
ज्ञानाचार, न शुद्धस्यात्मनस्त्वमसीति निश्चयेन जानामि, तथापि त्वां तावदासीदामि यावत्त्वत्प्रसादात् शुद्धमात्मानमुपलभे । अहो निःशङ्कितत्वनिःकाङ्क्षितत्वनिर्विचिकित्सत्वनिर्मूढ- दृष्टित्वोपबृंहणस्थितिकरणवात्सल्यप्रभावनालक्षणदर्शनाचार, न शुद्धस्यात्मनस्त्वमसीति निश्चयेन जानामि, तथापि त्वां तावदासीदामि यावत् त्वत्प्रसादात् शुद्धमात्मानमुपलभे । अहो मोक्षमार्गप्रवृत्तिकारणपञ्चमहाव्रतोपेतकायवाङ्मनोगुप्तीर्याभाषैषणादाननिक्षेपणप्रतिष्ठापनसमिति- लक्षणचारित्राचार, न शुद्धस्यात्मनस्त्वमसीति निश्चयेन जानामि, तथापि त्वां तावदासीदामि यावत्त्वत्प्रसादात् शुद्धमात्मानमुपलभे । अहो अनशनावमौदर्यवृत्तिपरिसंख्यानरसपरित्याग- विविक्तशय्यासनकायक्लेशप्रायश्चित्तविनयवैयावृत्त्यस्वाध्यायध्यानव्युत्सर्गलक्षणतप आचार, न
निश्चयपञ्चाचारमाचारादिचरणग्रन्थकथिततत्साधकव्यवहारपञ्चाचारं चाश्रयतीत्यर्थः । अत्र यद्गोत्रादिभिः
सह क्षमितव्यव्याख्यानं कृतं तदत्रातिप्रसंगनिषेधार्थम् । तत्र नियमो नास्ति । कथमिति चेत् । पूर्वकाले
प्रचुरेण भरतसगररामपाण्डवादयो राजान एव जिनदीक्षां गृह्णन्ति, तत्परिवारमध्ये यदा कोऽपि मिथ्यादृष्टिर्भवति तदा धर्मस्योपसर्गं करोतीति । यदि पुनः कोऽपि मन्यते गोत्रसम्मतं कृत्वा
रहेवाथी तो, जो कुटुंब कोई रीते संमति न ज आपे तो मुनि ज न थई शकाय. आम कुटुंबने राजी करीने ज मुनिपणुं धारण करवानो नियम नहि होवा छतां, केटलाक जीवोने मुनि थतां पहेलां वैराग्यना कारणे कुटुंबने समजाववानी भावनाथी पूर्वोक्त प्रकारनां वचनो नीकळे छे. एवां वैराग्यनां वचनो सांभळी, कुटुंबमां कोई अल्पसंसारी जीव होय तो ते पण वैराग्यने पामे छे.)
(हवे नीचे प्रमाणे पंचाचारने अंगीकार करे छेः) (जेवी रीते बंधुवर्गनी विदाय लीधी, वडीलो, स्त्री अने पुत्रथी पोताने छोडाव्यो,) तेवी रीते — अहो काळ, विनय, उपधान, बहुमान, अनिह्नव, अर्थ, व्यंजन अने तदुभय -संपन्न ज्ञानाचार! शुद्ध आत्मानो तुं नथी एम निश्चयथी हुं जाणुं छुं, तोपण त्यां सुधी तने अंगीकार करुं छुं के ज्यां सुधीमां तारा प्रसादथी शुद्ध आत्माने उपलब्ध करुं. अहो निःशंकितत्व, निःकांक्षितत्व, निर्विचिकित्सत्व, निर्मूढद्रष्टित्व, उपबृंहण, स्थितिकरण, वात्सल्य अने प्रभावनास्वरूप दर्शनाचार! शुद्ध आत्मानो तुं नथी एम निश्चयथी हुं जाणुं छुं, तोपण त्यां सुधी तने अंगीकार करुं छुं के ज्यां सुधीमां तारा प्रसादथी शुद्ध आत्माने उपलब्ध करुं. अहो मोक्षमार्गमां प्रवृत्तिना कारणभूत, पंचमहाव्रत सहित काय -वचन -मनगुप्ति अने ईर्या -भाषा- एषणा -आदाननिक्षेपण -प्रतिष्ठापनसमितिस्वरूप चारित्राचार! शुद्ध आत्मानो तुं नथी एम निश्चयथी हुं जाणुं छुं, तोपण त्यां सुधी तने अंगीकार करुं छुं के ज्यां सुधीमां तारा प्रसादथी शुद्ध आत्माने उपलब्ध करुं. अहो अनशन, अवमौदर्य, वृत्तिपरिसंख्यान, रसपरित्याग, प्र. ४८
Page 378 of 513
PDF/HTML Page 409 of 544
single page version
शुद्धस्यात्मनस्त्वमसीति निश्चयेन जानामि, तथापि त्वां तावदासीदामि यावत् त्वत्प्रसादात्
शुद्धमात्मानमुपलभे । अहो समस्तेतराचारप्रवर्तकस्वशक्त्यनिगूहनलक्षणवीर्याचार, न शुद्ध-
स्यात्मनस्त्वमसीति निश्चयेन जानामि, तथापि त्वां तावदासीदामि यावत्त्वत्प्रसादात् शुद्धमा-
त्मानमुपलभे । एवं ज्ञानदर्शनचारित्रतपोवीर्याचारमासीदति च ।।२०२।।
पश्चात्तपश्चरणं करोमि तस्य प्रचुरेण तपश्चरणमेव नास्ति, कथमपि तपश्चरणे गृहीतेऽपि यदि गोत्रादि- ममत्वं करोति तदा तपोधन एव न भवति । तथाचोक्त म् — ‘‘जो सकलणयररज्जं पुव्वं चइऊण कुणइ य ममत्तिं । सो णवरि लिंगधारी संजमसारेण णिस्सारो’’ ।।२०२।। अथ जिनदीक्षार्थी भव्यो जैनाचार्य-
माश्रयति — समणं निन्दाप्रशंसादिसमचित्तत्वेन पूर्वसूत्रोदितनिश्चयव्यवहारपञ्चाचारस्याचरणाचारण-
प्रवीणत्वात् श्रमणम् । गुणड्ढं चतुरशीतिलक्षगुणाष्टादशसहस्रशीलसहकारिकारणोत्तमनिजशुद्धात्मानुभूति-
गुणेनाढयं भृतं परिपूर्णत्वाद्गुणाढयम् । कुलरूववयोविसिट्ठं लोकदुगुंच्छारहितत्वेन जिनदीक्षायोग्यं कुलं
विविक्त शय्यासन, कायक्लेश, प्रायश्चित्त, विनय, वैयावृत्त्य, स्वाध्याय, ध्यान अने व्युत्सर्ग- स्वरूप तपाचार! शुद्ध आत्मानो तुं नथी एम निश्चयथी हुं जाणुं छुं, तोपण त्यां सुधी तने अंगीकार करुं छुं के ज्यां सुधीमां तारा प्रसादथी शुद्ध आत्माने उपलब्ध करुं. अहो समस्त एम निश्चयथी हुं जाणुं छुं, तोपण त्यां सुधी तने अंगीकार करुं छुं के ज्यां सुधीमां तारा प्रसादथी शुद्ध आत्माने उपलब्ध करुं. — आ रीते ज्ञानाचार, दर्शनाचार, चारित्राचार, तपाचार तथा वीर्याचारने अंगीकार करे छे.
(सम्यग्द्रष्टि जीव पोताना स्वरूपने जाणे छे — अनुभवे छे, अन्य समस्त व्यवहारभावोथी पोताने भिन्न जाणे छे. ज्यारथी तेने स्व -परना विवेकरूप भेदविज्ञान प्रगट थयुं हतुं त्यारथी ज ते सकल विभावभावोनो त्याग करी चूक्यो छे अने त्यारथी ज एणे टंकोत्कीर्ण निजभाव अंगीकार कर्यो छे. तेथी तेने नथी कांई त्यागवानुं रह्युं के नथी कांई ग्रहवानुं — अंगीकार करवानुं रह्युं. स्वभावद्रष्टिनी अपेक्षाए आम होवा छतां, पर्यायमां ते पूर्वबद्ध कर्मोना उदयना निमित्ते अनेक प्रकारना विभावभावोरूपे परिणमे छे. ए विभावपरिणति नहि छूटती देखीने ते आकुळव्याकुळ पण थतो नथी तेम ज समस्त विभावपरिणतिने टाळवानो पुरुषार्थ कर्या विना पण रहेतो नथी. सकल विभावपरिणति रहित स्वभावद्रष्टिना जोररूप पुरुषार्थथी गुणस्थानोनी परिपाटीना सामान्य क्रम अनुसार तेने पहेलां अशुभ परिणतिनी हानि थाय छे अने पछी धीमे धीमे शुभ परिणति पण छूटती जाय छे. आम होवाथी ते शुभ रागना उदयनी भूमिकामां गृहवासनो अने कुटुंबनो त्यागी थई व्यवहाररत्नत्रयरूप पंचाचारोने अंगीकार करे छे. जोके ज्ञानभावथी ते समस्त शुभाशुभ क्रियाओनो त्यागी छे तोपण पर्यायमां शुभ राग नहि छूटतो होवाथी ते पूर्वोक्त रीते पंचाचारने ग्रहण करे छे.) २०२.
*इतर आचारमां प्रवर्तावनारी स्वशक्तिना अगोपनस्वरूप वीर्याचार! शुद्ध आत्मानो तुं नथी
*इतर = अन्य; वीर्याचार सिवायना बीजा.
Page 379 of 513
PDF/HTML Page 410 of 544
single page version
अथातः कीदृशो भवतीत्युपदिशति — समणं गणिं गुणड्ढं कुलरूववयोविसिट्ठमिट्ठदरं ।
ततो हि श्रामण्यार्थी प्रणतोऽनुगृहीतश्च भवति । तथाहि — आचरिताचारितसमस्त- विरतिप्रवृत्तिसमानात्मरूपश्रामण्यत्वात् श्रमणं, एवंविधश्रामण्याचरणाचारणप्रवीणत्वात् गुणाढयं, भण्यते । अन्तरङ्गशुद्धात्मानुभूतिज्ञापकं निर्ग्रन्थनिर्विकारं रूपमुच्यते । शुद्धात्मसंवित्तिविनाशकारिवृद्ध- बालयौवनोद्रेकजनितबुद्धिवैकल्यरहितं वयश्चेति । तैः कुलरूपवयोभिर्विशिष्टत्वात् कुलरूपवयो- विशिष्टम् । इट्ठदरं इष्टतरं सम्मतम् । कैः । समणेहिं निजपरमात्मतत्त्वभावनासहितसमचित्तश्रमणैर- न्याचार्यैः । गणिं एवंविधगुणविशिष्टं परमात्मभावनासाधकदीक्षादायकमाचार्यम् । तं पि पणदो न केवलं तमाचार्यमाश्रितो भवति, प्रणतोऽपि भवति । केन रूपेण । पडिच्छ मं हे भगवन्, अनन्तज्ञानादि- जिनगुणसंपत्तिकारणभूताया अनादिकालेऽत्यन्तदुर्लभाया भावसहितजिनदीक्षायाः प्रदानेन प्रसादेन मां
‘मुजने ग्रहो’ कही, प्रणत थई, अनुगृहीत थाय गणी वडे, — वयरूपकुलविशिष्ट, योगी, गुणाढ्य ने मुनि -इष्ट जे.२०३.
अन्वयार्थः — [श्रमणं] जे श्रमण छे, [गुणाढयं] गुणाढ्य छे, [कुलरूपवयोविशिष्टं] कुळ, रूप तथा वयथी विशिष्ट छे अने [श्रमणैः इष्टतरं] श्रमणोने अति इष्ट छे [तम् अपि गणिनं] एवा गणीने [माम् प्रतीच्छ इति] ‘मारो स्वीकार करो’ एम कहीने [प्रणतः] प्रणत थाय छे ( – प्रणाम करे छे) [च] अने [अनुगृहीतः] अनुगृहीत थाय छे.
टीकाः — पछी श्रामण्यार्थी प्रणत अने अनुगृहीत थाय छे. ते आ प्रमाणेः आचरवामां अने अचराववामां आवती समस्त विरतिनी प्रवृत्तिना १समान आत्मरूप — एवा श्रामण्यपणाने लीधे जे ‘श्रमण’ छे, एवुं श्रामण्य आचरवामां अने अचराववामां प्रवीण होवाने लीधे जे २‘गुणाढ्य’ छे, सर्व लौकिक जनोथी निःशंकपणे सेववायोग्य होवाने लीधे अने कुळक्रमागत (कुळना क्रमे ऊतरी आवता) क्रूरतादि दोषोथी रहित होवाने लीधे
१समान = तुल्य; बरोबर; सरखुं; मळतुं. [विरतिनी प्रवृत्तिने तुल्य आत्मानुं रूप अर्थात् विरतिनी प्रवृत्तिने मळती – सरखी – आत्मदशा ते श्रामण्य छे.]
२गुणाढ्य = गुणथी समृद्ध; गुणथी भरपुर.
Page 380 of 513
PDF/HTML Page 411 of 544
single page version
सकललौकिकजननिःशङ्कसेवनीयत्वात् कुलक्रमागतक्रौर्यादिदोषवर्जितत्वाच्च कुलविशिष्टं, अन्त- रङ्गशुद्धरूपानुमापकबहिरङ्गशुद्धरूपत्वात् रूपविशिष्टं, शैशववार्धक्यकृ तबुद्धिविक्लवत्वाभावा- द्यौवनोद्रेक विक्रि याविविक्त बुद्धित्वाच्च वयोविशिष्टं निःशेषितयथोक्तश्रामण्याचरणाचारणविषय- पौरुषेयदोषत्वेन मुमुक्षुभिरभ्युपगततरत्वात् श्रमणैरिष्टतरं च गणिनं शुद्धात्मतत्त्वोपलम्भ- साधकमाचार्यं शुद्धात्मतत्त्वोपलम्भसिद्धया मामनुगृहाणेत्युपसर्पन् प्रणतो भवति । एवमियं ते शुद्धात्मतत्त्वोपलम्भसिद्धिरिति तेन प्रार्थितार्थेन संयुज्यमानोऽनुगृहीतो भवति ।।२०३।।
णाहं होमि परेसिं ण मे परे णत्थि मज्झमिह किंचि ।
इदि णिच्छिदो जिदिंदो जादो जधजादरूवधरो ।।२०४।।
प्रतीच्छ स्वीकुरु । चेदि अणुगहिदो न केवलं प्रणतो भवति, तेनाचार्येणानुगृहीतः स्वीकृतश्च भवति । हे
भव्य, निस्सारसंसारे दुर्लभबोधिं प्राप्य निजशुद्धात्मभावनारूपया निश्चयचतुर्विधाराधनया मनुष्यजन्म सफलं कुर्वित्यनेन प्रकारेणानुगृहीतो भवतीत्यर्थः ।।२०३।। अथ गुरुणा स्वीकृतः सन् कीदृशो भवतीत्युपदिशति — णाहं होमि परेसिं नाहं भवामि परेषाम् । निजशुद्धात्मनः सकशात्परेषां भिन्नद्रव्याणां
जे ‘कुळविशिष्ट’ छे, अंतरंग शुद्ध रूपनुं अनुमान करावनारुं बहिरंग शुद्ध रूप होवाने लीधे जे ‘रूपविशिष्ट’ छे, बाळपणाथी अने वृद्धपणाथी थती १बुद्धिविक्लवतानो अभाव होवाने लीधे तथा २यौवनोद्रेकनी विक्रिया विनानी बुद्धि होवाने लीधे जे ‘वयविशिष्ट’ छे अने यथोक्त श्रामण्य आचरवा अने अचराववा संबंधी ३पौरुषेय दोषोने निःशेषपणे नष्ट कर्या होवाथी मुमुक्षुओ वडे (प्रायश्चित्तादि माटे) जेमनो बहु आश्रय लेवातो होवाने लीधे जे ‘श्रमणोने अति इष्ट’ छे, एवा गणीनी पासे — शुद्धात्मतत्त्वनी उपलब्धिना साधक आचार्यनी पासे — ‘शुद्धात्मतत्त्वनी उपलब्धिरूप सिद्धिथी मने अनुगृहीत करो’ एम कहीने (श्रामण्यार्थी) जतो थको प्रणत थाय छे. ‘आ प्रमाणे आ तने शुद्धात्मतत्त्वनी उपलब्धिरूप सिद्धि’ एम (कहीने) ते गणी वडे (ते श्रामण्यार्थी) ४प्रार्थित अर्थथी संयुक्त करातो थको अनुगृहीत थाय छे. २०३.
परनो न हुं, पर छे न मुज, मारुं नथी कंई पण जगे, — ए रीत निश्चित ने जितेंद्रिय साहजिकरूपधर बने.२०४.
१. विक्लवता = अस्थिरता; विकळता. २.यौवनोद्रेक = यौवननो उद्रेक; जुवानीनी अतिशयता.
३. पौरुषेय = मनुष्यने संभवता ४.प्रार्थित अर्थ = अरज करीने मागेली वस्तु
Page 381 of 513
PDF/HTML Page 412 of 544
single page version
ततोऽपि श्रामण्यार्थी यथाजातरूपधरो भवति । तथाहि — अहं तावन्न किञ्चिदपि परेषां भवामि, परेऽपि न किञ्चिदपि मम भवन्ति, सर्वद्रव्याणां परैः सह तत्त्वतः समस्तसम्बन्धशून्यत्वात् । तदिह षड्द्रव्यात्मके लोके न मम किञ्चिदप्यात्मनोऽन्यदस्तीति निश्चितमतिः परद्रव्यस्वस्वामिसम्बन्धनिबन्धनानामिन्द्रियनोइन्द्रियाणां जयेन जितेन्द्रियश्च सन् धृतयथानिष्पन्नात्मद्रव्यशुद्धरूपत्वेन यथाजातरूपधरो भवति ।।२०४।। संबन्धी न भवाम्यहम् । ण मे परे न मे संबन्धीनि परद्रव्याणि । णत्थि मज्झमिह किंचि नास्ति ममेह किंचित् । इह जगति निजशुद्धात्मनो भिन्नं किंचिदपि परद्रव्यं मम नास्ति । इदि णिच्छिदो इति निश्चितमतिर्जातः । जिदिंदो जादो इन्द्रियमनोजनितविकल्पजालरहितानन्तज्ञानादिगुणस्वरूपनिजपरमात्म- द्रव्याद्विपरीतेन्द्रियनोइन्द्रियाणां जयेन जितेन्द्रियश्च संजातः सन् जधजादरूवधरो यथाजातरूपधरः, व्यवहारेण नग्नत्वं यथाजातरूपं, निश्चयेन तु स्वात्मरूपं, तदित्थंभूतं यथाजातरूपं धरतीति यथाजात- रूपधरः निर्ग्रन्थो जात इत्यर्थः ।।२०४।। अथ तस्य पूर्वसूत्रोदितयथाजातरूपधरस्य निर्ग्रन्थस्यानादि- कालदुर्लभायाः स्वात्मोपलब्धिलक्षणसिद्धेर्गमकं चिह्नं बाह्याभ्यन्तरलिङ्गद्वयमादिशति — जधजादरूवजादं पूर्वसूत्रोक्त लक्षणयथाजातरूपेण निर्ग्रन्थत्वेन जातमुत्पन्नं यथाजातरूपजातम् । उप्पाडिदकेसमंसुगं
अन्वयार्थः — [अहं] हुं [परेषां] परनो [न भवामि] नथी, [परे मे न] पर मारां नथी, [इह] आ लोकमां [मम] मारुं [किञ्चित्] कांई पण [न अस्ति] नथी — [इति निश्चितः] आवा निश्चयवाळो अने [जितेन्द्रियः] जितेंद्रिय वर्ततो थको ते [यथाजातरूपधरः] यथाजातरूपधर (सहजरूपधारी) [जातः] थाय छे.
टीकाः — वळी त्यार पछी श्रामण्यार्थी १यथाजातरूपधर थाय छे. ते आ प्रमाणेः ‘प्रथम तो हुं जराय परनो नथी, पर पण जराय मारां नथी, कारण के सर्व द्रव्यो २तत्त्वतः पर साथे समस्त संबंध रहित छे; तेथी आ षट्द्रव्यात्मक लोकमां आत्माथी अन्य एवुं कांई पण मारुं नथी;’ — आम निश्चित मतिवाळो (वर्ततो थको) अने परद्रव्यो साथे स्व -स्वामिसंबंध जेमनो आधार छे एवी इन्द्रियो अने नोइन्द्रियना जय वडे जितेंद्रिय वर्ततो थको ते (श्रामण्यार्थी) आत्मद्रव्यनुं ३यथानिष्पन्न शुद्ध रूप धारण करवाथी यथाजातरूपधर थाय छे. २०४.
१. यथाजातरूपधर = (आत्मानुं) जेवुं मूळभूत छे तेवुं ( – सहज, स्वाभाविक) रूप धारण करनार
२. तत्त्वतः = खरी रीते; तत्त्वनी द्रष्टिए; परमार्थे.
३. यथानिष्पन्न = जेवुं बनेलुं छे तेवुं; जेवुं मूळभूत छे तेवुं; सहज; स्वाभाविक.
Page 382 of 513
PDF/HTML Page 413 of 544
single page version
अथैतस्य यथाजातरूपधरत्वस्यासंसारानभ्यस्तत्वेनात्यन्तमप्रसिद्धस्याभिनवाभ्यास- कौशलोपलभ्यमानायाः सिद्धेर्गमकं बहिरङ्गान्तरङ्गलिङ्गद्वैतमुपदिशति — जधजादरूवजादं उप्पाडिदकेसमंसुगं सुद्धं । रहिदं हिंसादीदो अप्पडिकम्मं हवदि लिंगं ।।२०५।। मुच्छारंभविजुत्तं जुत्तं उवओगजोगसुद्धीहिं । लिंगं ण परावेक्खं अपुणब्भवकारणं जेण्हं ।।२०६।। [जुगलं]
केशश्मश्रुसंस्कारोत्पन्नरागादिदोषवर्जनार्थमुत्पाटितकेशश्मश्रुत्वादुत्पाटितकेशश्मश्रुकम् । सुद्धं निरवद्य- चैतन्यचमत्कारविसद्रशेन सर्वसावद्ययोगेन रहितत्वाच्छुद्धम् । रहिदं हिंसादीदो शुद्धचैतन्यरूपनिश्चय- प्राणहिंसाकारणभूताया रागादिपरिणतिलक्षणनिश्चयहिंसाया अभावात् हिंसादिरहितम् । अप्पडिकम्मं हवदि परमोपेक्षासंयमबलेन देहप्रतिकाररहितत्वादप्रतिकर्म भवति । किम् । लिंगं एवं पञ्चविशेषणविशिष्टं लिङ्गं
हवे, अनादि संसारथी १अनभ्यस्त होवाथी जे अत्यंत अप्रसिद्ध छे एवा आ यथाजातरूपपणानां बहिरंग अने अंतरंग बे लिंगोनो — के जेओ २अभिनव अभ्यासमां कुशळता वडे उपलब्ध थती सिद्धिनां सूचक छे तेमनो — उपदेश करे छेः —
अन्वयार्थः — [यथाजातरूपजातम्] जन्मसमयना रूप जेवा रूपवाळुं, [उत्पाटित- केशश्मश्रुकं] माथाना अने दाढीमूछना वाळनो लोच करायेलुं, [शुद्धं] शुद्ध (अकिंचन), [हिंसादितः रहितम्] हिंसादिथी रहित अने [अप्रतिकर्म] प्रतिकर्म (शरीरनी सजावट) विनानुं — [लिंगं भवति] एवुं (श्रामण्यनुं बहिरंग) लिंग छे.
१. अनभ्यस्त = नहि अभ्यासेलुं २. अभिनव = तद्दन नवा. [यथाजातरूपधरपणाना तद्दन नवा
अभ्यासमां प्रवीणता वडे शुद्धात्मतत्त्वनी उपलब्धिरूप सिद्धि प्राप्त थाय छे.]
Page 383 of 513
PDF/HTML Page 414 of 544
single page version
आत्मनो हि तावदात्मना यथोदितक्रमेण यथाजातरूपधरस्य जातस्यायथाजातरूप- धरत्वप्रत्ययानां मोहरागद्वेषादिभावानां भवत्येवाभावः, तदभावात्तु तद्भावभाविनो निवसन- भूषणधारणस्य मूर्धजव्यञ्जनपालनस्य सकिञ्चनत्वस्य सावद्ययोगयुक्तत्वस्य शरीरसंस्कार- करणत्वस्य चाभावाद्यथाजातरूपत्वमुत्पाटितकेशश्मश्रुत्वं शुद्धत्वं हिंसादिरहितत्वमप्रतिकर्मत्वं च भवत्येव, तदेतद्बहिरङ्गं लिङ्गम् । तथात्मनो यथाजातरूपधरत्वापसारितायथाजातरूपधरत्वप्रत्यय- मोहरागद्वेषादिभावानामभावादेव तद्भावभाविनो ममत्वकर्मप्रकमपरिणामस्य शुभाशुभोपरक्तो- द्रव्यलिङ्गं ज्ञातव्यमिति प्रथमगाथा गता ।। मुच्छारंभविमुक्कं परद्रव्यकाङ्क्षारहितनिर्मोहपरमात्मज्योति- र्विलक्षणा बाह्यद्रव्ये ममत्वबुद्धिर्मूर्च्छा भण्यते, मनोवाक्कायव्यापाररहितचिच्चमत्कारप्रतिपक्षभूत आरम्भो व्यापारस्ताभ्यां मूर्च्छारम्भाभ्यां विमुक्तं मूर्च्छारम्भविमुक्त म् । जुत्तं उवओगजोगसुद्धीहिं निर्विकारस्व- संवेदनलक्षण उपयोगः, निर्विकल्पसमाधिर्योगः, तयोरुपयोगयोगयोः शुद्धिरुपयोगयोगशुद्धिस्तया युक्त म् । ण परावेक्खं निर्मलानुभूतिपरिणतेः परस्य परद्रव्यस्यापेक्षया रहितं, न परापेक्षम् । अपुणब्भवकारणं पुनर्भवविनाशकशुद्धात्मपरिणामाविपरीतापुनर्भवस्य मोक्षस्य कारणमपुनर्भवकारणम् । जेण्हं जिनस्य संबन्धीदं जिनेन प्रोक्तं वा जैनम् । एवं पञ्चविशेषणविशिष्टं भवति । किम् । लिंगं भावलिङ्गमिति । इति
[मूर्च्छारम्भवियुक्तम्] मूर्छा (ममत्व) अने आरंभ रहित, [उपयोगयोगशुद्धिभ्यां युक्तं] उपयोगनी अने योगनी शुद्धिथी युक्त तथा [न परापेक्षं] परनी अपेक्षा विनानुं — एवुं [जैनं] जिनदेवे कहेलुं [लिङ्गम्] (श्रामण्यनुं अंतरंग) लिंग छे [अपुनर्भवकारणम्] के जे मोक्षनुं कारण छे.
टीकाः — प्रथम तो पोताथी यथोक्त क्रम वडे १यथाजातरूपधर थयेला आत्माने २अयथाजातरूपधरपणानां कारणभूत मोहरागद्वेषादिभावोनो अभाव होय ज छे; अने तेमना अभावने लीधे, तेमना सद्भावमां होय छे एवां जे (१) वस्त्राभूषणनुं धारण, (२) माथाना अने दाढीमूछना वाळनुं रक्षण, (३) *सकिंचनपणुं, (४) सावद्ययोगथी युक्तपणुं तथा (५) शरीरसंस्कारनुं करवुं, तेमनो (ए पांचनो) अभाव होय छे; तेथी (ते आत्माने) (१) जन्मसमयना रूप जेवुं रूप, (२) माथाना अने दाढीमूछना वाळनुं लुंचितपणुं, (३) शुद्धपणुं, (४) हिंसादिरहितपणुं तथा (५) अप्रतिकर्मपणुं (शरीरनी सजावटनो अभाव) होय ज छे. माटे आ बहिरंग लिंग छे.
वळी आत्माने यथाजातरूपधरपणाथी दूर करवामां आवेलुं जे अयथाजातरूपधरपणुं तेना कारणभूत मोहरागद्वेषादिभावोनो अभाव होवाने लीधे ज, तेमना सद्भावमां होय
१. यथाजातरूपधर = (आत्मानुं) सहज रूप धरनार
२. अयथाजातरूपधर = (आत्मानुं) असहज रूप धरनार
*सकिंचन = जेनी पासे कांई पण (परिग्रह) होय एवुं
Page 384 of 513
PDF/HTML Page 415 of 544
single page version
पयोगतत्पूर्वकतथाविधयोगाशुद्धियुक्तत्वस्य परद्रव्यसापेक्षत्वस्य चाभावान्मूर्च्छारम्भवियुक्तत्व- मुपयोगयोगशुद्धियुक्तत्वमपरापेक्षत्वं च भवत्येव, तदेतदन्तरङ्गं लिङ्गम् ।।२०५।२०६।।
अथैतदुभयलिङ्गमादायैतदेतत्कृत्वा च श्रमणो भवतीति भवतिक्रियायां बन्धुवर्गप्रच्छन- क्रियादिशेषसकलक्रियाणां चैककर्तृकत्वमुद्योतयन्नियता श्रामण्यप्रतिपत्तिर्भवतीत्युपदिशति — आदाय तं पि लिंगं गुरुणा परमेण तं णमंसित्ता ।
द्रव्यलिङ्गभावलिङ्गस्वरूपं ज्ञातव्यम् ।।२०५।२०६।। अथैतलिङ्गद्वैतमादाय पूर्वं भाविनैगमनयेन यदुक्तं
पञ्चाचारस्वरूपं तदिदानीं स्वीकृत्य तदाधारेणोपस्थितः स्वस्थो भूत्वा श्रमणो भवतीत्याख्याति — आदाय
तं पि लिंगं आदाय गृहीत्वा तत्पूर्वोक्तं लिङ्गद्वयमपि । क थंभूतम् । दत्तमिति क्रि याध्याहारः । के न दत्तम् ।
छे एवां जे (१) ममत्वना अने १कर्मप्रक्रमना परिणाम, (२) शुभाशुभ उपरक्त उपयोग अने २तत्पूर्वक तथाविध योगनी अशुद्धिथी युक्तपणुं तथा (३) परद्रव्यथी सापेक्षपणुं, तेमनो (ए त्रणनो) अभाव होय छे; तेथी (ते आत्माने) (१) मूर्छा अने आरंभथी रहितपणुं, (२) उपयोग अने योगनी शुद्धिथी युक्तपणुं तथा (३) परनी अपेक्षाथी रहितपणुं होय ज छे. माटे आ अंतरंग लिंग छे. २०५ -२०६.
हवे (श्रामण्यार्थी) आ बन्ने लिंगने ग्रहीने अने आ आ ( – आटलुं आटलुं) करीने श्रमण थाय छे — एम ३भवतिक्रियाने विषे, बंधुवर्गनी विदाय लेवारूप क्रियाथी मांडीने बाकीनी बधी क्रियाओनो एक कर्ता दर्शावतां, आटलाथी (अर्थात् आटलुं करवाथी) श्रामण्यनी प्राप्ति थाय छे एम उपदेशे छेः —
अन्वयार्थः — [परमेण गुरुणा] परम गुरु वडे देवामां आवेलां [तद् अपि लिंगम्] ते बन्ने लिंगने [आदाय] ग्रहीने, [तं नमस्कृत्य] तेमने नमस्कार करीने, [सव्रतां क्रियां श्रुत्वा] व्रत सहित क्रियाने सांभळीने [उपस्थितः] उपस्थित (आत्मानी समीप स्थित) थयो थको [सः] ते [श्रमणः भवति] श्रमण थाय छे.
१. कर्मप्रक्रम = काम माथे लेवुं ते; काममां जोडावुं ते; कामनी व्यवस्था.
२. तत्पूर्वक = उपरक्त (मलिन) उपयोगपूर्वक ३.भवतिक्रिया = थवारूप क्रिया
Page 385 of 513
PDF/HTML Page 416 of 544
single page version
ततोऽपि श्रमणो भवितुमिच्छन् लिङ्गद्वैतमादत्ते, गुरुं नमस्यति, व्रतक्रिये शृणोति, अथोपतिष्ठते; उपस्थितश्च पर्याप्तश्रामण्यसामग्रीकः श्रमणो भवति । तथाहि — तत इदं यथाजातरूपधरत्वस्य गमकं बहिरङ्गमन्तरङ्गमपि लिङ्गं प्रथममेव गुरुणा परमेणार्हद्भट्टारकेण तदात्वे च दीक्षाचार्येण तदादानविधानप्रतिपादकत्वेन व्यवहारतो दीयमानत्वाद्दत्तमादानक्रियया सम्भाव्य तन्मयो भवति । ततो भाव्यभावकभावप्रवृत्तेतरेतरसंवलनप्रत्यस्तमितस्वपरविभागत्वेन दत्तसर्वस्वमूलोत्तरपरमगुरुनमस्क्रियया सम्भाव्य भावस्तववन्दनामयो भवति । ततः सर्वसावद्य- योगप्रत्याख्यानलक्षणैकमहाव्रतश्रवणात्मना श्रुतज्ञानेन समये भवन्तमात्मानं जानन् सामायिक- गुरुणा परमेण दिव्यध्वनिकाले परमागमोपदेशरूपेणार्हद्भट्टारकेण, दीक्षाकाले तु दीक्षागुरुणा । लिङ्गग्रहणानन्तरं तं णमंसित्ता तं गुरुं नमस्कृत्य, सोच्चा तदनन्तरं श्रुत्वा । काम् । किरियं क्रियां बृहत्प्रतिक्रमणाम् । किंविशिष्टम् । सवदं सव्रतां व्रतारोपणसहिताम् । उवट्ठिदो ततश्चोपस्थितः स्वस्थः सन् होदि सो समणो स पूर्वोक्तस्तपोधन इदानीं श्रमणो भवतीति । इतो विस्तरः — पूर्वोक्त लिङ्गद्वय- ग्रहणानन्तरं पूर्वसूत्रोक्तपञ्चाचारमाश्रयति, ततश्चानन्तज्ञानादिगुणस्मरणरूपेण भावनमस्कारेण तथैव तद्गुणप्रतिपादकवचनरूपेण द्रव्यनमस्कारेण च गुरुं नमस्करोति । ततः परं समस्तशुभाशुभपरिणाम- निवृत्तिरूपं स्वस्वरूपे निश्चलावस्थानं परमसामायिकव्रतमारोहति स्वीकरोति । मनोवचनकायैः कृतकारितानुमतैश्च जगत्त्रये कालत्रयेऽपि समस्तशुभाशुभकर्मभ्यो भिन्ना निजशुद्धात्मपरिणतिलक्षणा या तु क्रिया सा निश्चयेन बृहत्प्रतिक्रमणा भण्यते । व्रतारोपणानन्तरं तां च शृणोति । ततो
टीकाः — वळी त्यार पछी श्रमण थवानो इच्छक बन्ने लिंगने ग्रहे छे, गुरुने नमस्कार करे छे, व्रत तथा क्रियाने सांभळे छे अने उपस्थित थाय छे; उपस्थित थयो थको श्रामण्यनी सामग्री १पर्याप्त थवाने लीधे श्रमण थाय छे. ते आ प्रमाणेः
परम गुरु — प्रथम ज अर्हंतभट्टारक अने ते वखते (दीक्षाकाळे) दीक्षाचार्य — , आ यथाजातरूपधरपणानां सूचक बहिरंग तथा अंतरंग लिंगना ग्रहणनी विधिना प्रतिपादक होवाने लीधे, व्यवहारथी ते लिंगना देनार छे; ए रीते तेमना वडे देवामां आवेलां ते लिंगने ग्रहणक्रिया वडे संभावीने – सन्मानीने (श्रामण्यार्थी) तन्मय थाय छे. पछी जेमणे सर्वस्व दीधेलुं छे एवा २मूळ अने उत्तर परमगुरुने, ३भाव्यभावकपणाने लीधे प्रवर्तेला इतरेतर मिलनना कारणे स्वपरनो विभाग जेमांथी अस्त थई गयो छे एवी नमस्कारक्रिया वडे संभावीने – सन्मानीने ४भावस्तुतिवंदनामय थाय छे. पछी सर्व सावद्ययोगना प्र. ४९
१. पर्याप्त = पूरती; संपूर्ण.
२. मूळ परमगुरु जे अर्हंतदेव तथा उत्तर परमगुरु जे दीक्षाचार्य तेमना प्रत्ये अत्यंत आराध्यभावने
लीधे आराध्य एवा परमगुरु अने आराधक एवा पोतानो भेद अस्त थाय छे.
३. भाव्य अने भावकना अर्थ माटे ८मा पानानुं पदटिप्पण जुओ.
४. भावस्तुतिवंदनामय = भावस्तुतिमय अने भाववंदनामय
Page 386 of 513
PDF/HTML Page 417 of 544
single page version
मधिरोहति । ततः प्रतिक्रमणालोचनप्रत्याख्यानलक्षणक्रियाश्रवणात्मना श्रुतज्ञानेन त्रैकालिक- कर्मभ्यो विविच्यमानमात्मानं जानन्नतीतप्रत्युत्पन्नानुपस्थितकायवाङ्मनःकर्मविविक्त त्वमधि- रोहति । ततः समस्तावद्यकर्मायतनं कायमुत्सृज्य यथाजातरूपं स्वरूपमेकमेकाग्रेणालम्ब्य व्यव- तिष्ठमान उपस्थितो भवति । उपस्थितस्तु सर्वत्र समदृष्टित्वात् साक्षाच्छ्रमणो भवति ।।२०७।। अथाविच्छिन्नसामायिकाधिरूढोऽपि श्रमणः कदाचिच्छेदोपस्थापनमर्हतीत्युपदिशति — वदसमिदिंदियरोधो लोचावस्सयमचेलमण्हाणं । खिदिसयणमदंतवणं ठिदिभोयणमेगभत्तं च ।।२०८।। एदे खलु मूलगुणा समणाणं जिणवरेहिं पण्णत्ता ।
तेसु पमत्तो समणो छेदोवट्ठावगो होदि ।।२०९।। [जुम्मं]
निर्विकल्पसमाधिबलेन कायमुत्सृज्योपस्थितो भवति । ततश्चैवं परिपूर्णश्रमणसामग्यां सत्यां परिपूर्ण-
श्रमणो भवतीत्यर्थः ।।२०७।। एवं दीक्षाभिमुखपुरुषस्य दीक्षाविधानकथनमुख्यत्वेन प्रथमस्थले
प्रत्याख्यानस्वरूप एक महाव्रतने सांभळवारूप श्रुतज्ञान वडे समयमां परिणमता आत्माने जाणतो थको, १सामायिकमां आरूढ थाय छे. पछी २प्रतिक्रमण -आलोचना -प्रत्याख्यानस्वरूप क्रियाने सांभळवारूप श्रुतज्ञान वडे त्रिकाळिक कर्मोथी विविक्त (भिन्न) करवामां आवता आत्माने जाणतो थको, अतीत -वर्तमान -अनागत काय -वचन -मनसंबंधी कर्मोथी विविक्तपणामां आरूढ थाय छे. पछी समस्त सावद्य कर्मना ३आयतनभूत कायनो ४उत्सर्ग करीने यथाजातरूपवाळा स्वरूपने एकने एकाग्रपणे अवलंबीने रहेतो थको, उपस्थित थाय छे. अने उपस्थित थयो थको, सर्वत्र समद्रष्टिपणाने लीधे साक्षात् श्रमण थाय छे. २०७.
अविच्छिन्न सामायिकमां आरूढ थयो होवा छतां श्रमण कदाचित् छेदोपस्थानपनने योग्य छे एम हवे उपदेशे छेः —
१. समयमां (आत्मद्रव्यमां, निजद्रव्यस्वभावमां) परिणमवुं ते सामायिक छे.
२. अतीत -वर्तमान -अनागत काय -वचन -मनसंबंधी कर्मोथी भिन्न निजशुद्धात्मपरिणति ते प्रतिक्रमण-
आलोचना -प्रत्याख्यानस्वरूप क्रिया छे.
३. आयतन = स्थान; रहेठाण. ४. कायनो उत्सर्ग करीने = कायाने छोडीने अर्थात् तेनी उपेक्षा करीने
Page 387 of 513
PDF/HTML Page 418 of 544
single page version
सर्वसावद्ययोगप्रत्याख्यानलक्षणैकमहाव्रतव्यक्तिवशेन हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहविरत्या- त्मकं पञ्चतयं व्रतं, तत्परिकरश्च पञ्चतयी समितिः पञ्चतय इन्द्रियरोधो लोचः षट्तयमा- वश्यकमचेलक्यमस्नानं क्षितिशयनमदन्तधावनं स्थितिभोजनमेकभक्तश्चैवं एते निर्विकल्प- गाथासप्तकं गतम् । अथ निर्विकल्पसामायिकसंयमे यदा च्युतो भवति तदा सविकल्पं छेदोपस्थापन- चारित्रमारोहतीति प्रतिपादयति — वदसमिदिंदियरोधो व्रतानि च समितयश्चेन्द्रियरोधश्च व्रतसमितीन्द्रय- रोधः । लोचावस्सयं लोचश्चावश्यकानि च लोचावश्यकं, ‘‘समाहारस्यैकवचनम्’’ । अचेलमण्हाणं खिदिसयणमदंतवणं ठिदिभोयणमेगभत्तं च अचेलकास्नानक्षितिशयनादन्तधावनस्थितिभोजनैकभक्तानि । एदे खलु मूलगुणा समणाणं जिणवरेहिं पण्णत्ता एते खलु स्फु टं अष्टाविंशतिमूलगुणाः श्रमणानां जिनवरैः प्रज्ञप्ताः । तेसु पमत्तो समणो छेदोवट्ठावगो होदि तेषु मूलगुणेषु यदा प्रमत्तः च्युतो भवति । सः कः । श्रमणस्तपोधनस्तदाकाले छेदोपस्थापको भवति । छेदे व्रतखण्डने सति पुनरप्युपस्थापकश्छेदोपस्थापक इति । तथाहि — निश्चयेन मूलमात्मा, तस्य केवलज्ञानाद्यनन्तगुणा मूलगुणास्ते च निर्विकल्पसमाधिरूपेण
अन्वयार्थः — [व्रतसमितीन्द्रियरोधः] व्रत, समिति, इन्द्रियरोध, [लोचावश्यकम्] लोच, आवश्यक, [अचेलम्] अचेलपणुं [अस्नानं] अस्नान, [क्षितिशयनम्] क्षितिशयन, [अदन्तधावनं] अदंतधावन, [स्थितिभोजनम्] ऊभां ऊभां भोजन [च] अने [एकभक्तं] एक वखत आहार — [एते] आ [खलु] खरेखर [श्रमणानां मूलगुणाः] श्रमणोना मूळगुणो [जिनवरैः प्रज्ञप्ताः] जिनवरोए कह्या छे; [तेषु] तेमां [प्रमत्तः] प्रमत्त थयो थको [श्रमणः] श्रमण [छेदोपस्थापकः भवति] छेदोपस्थापक थाय छे.
टीकाः — सर्व सावद्ययोगना प्रत्याख्यानस्वरूप एक महाव्रतनी व्यक्तिओ (विशेषो, प्रगटताओ) होवाने लीधे, हिंसा, असत्य, चोरी, अब्रह्म अने परिग्रहनी विरतिस्वरूप पांच प्रकारनां व्रत तथा तेना १परिकरभूत पांच प्रकारनी समिति, पांच प्रकारनो इन्द्रियरोध, लोच, छ प्रकारनां आवश्यक, २अचेलकपणुं, अस्नान, ३क्षितिशयन, ४अदंतधावन, ऊभां
१. परिकर = अनुसरनारो समुदाय; अनुचरसमूह. [समिति, इंद्रियरोध वगेरे गुणो पांच व्रतोनी पाछळ पाछळ होय ज छे तेथी समिति वगेरे गुणो पांच व्रतोनो परिकर अर्थात् अनुचरसमूह छे.]
२. अचेलकपणुं = वस्त्ररहितपणुं; दिगंबरपणुं.
३. क्षितिशयन = भूमिशयन, पृथ्वी पर सूवुं.
४. अदंतधावन = दांत साफ न करवा ते; दातण न करवुं ते.
Page 388 of 513
PDF/HTML Page 419 of 544
single page version
सामायिकसंयमविकल्पत्वात् श्रमणानां मूलगुणा एव । तेषु यदा निर्विकल्पसामायिक- संयमाधिरूढत्वेनानभ्यस्तविकल्पत्वात्प्रमाद्यति तदा केवलकल्याणमात्रार्थिनः कुण्डलवलयाङ्गुली- यादिपरिग्रहः किल श्रेयान्, न पुनः सर्वथा कल्याणलाभ एवेति सम्प्रधार्य विकल्पेनात्मान- मुपस्थापयन् छेदोपस्थापको भवति ।।२०८ । २०९।।
अथास्य प्रव्रज्यादायक इव छेदोपस्थापकः परोऽप्यस्तीत्याचार्यविकल्पप्रज्ञापन- द्वारेणोपदिशति —
परमसामायिकाभिधानेन निश्चयैकव्रतेन मोक्षबीजभूतेन मोक्षे जाते सति सर्वे प्रकटा भवन्ति । तेन
कारणेन तदेव सामायिकं मूलगुणव्यक्तिकारणत्वात् निश्चयमूलगुणो भवति । यदा पुनर्निर्विकल्पसमाधौ
समर्थो न भवत्ययं जीवस्तदा यथा कोऽपि सुवर्णार्थी पुरुषः सुवर्णमलभमानस्तपर्यायानपि कुण्डलादीन् गृह्णाति, न च सर्वथा त्यागं करोति; तथायं जीवोऽपि निश्चयमूलगुणाभिधानपरमसमाध्यभावे छेदोपस्थानं चारित्रं गृह्णाति । छेदे सत्युपस्थापनं छेदोपस्थापनम् । अथवा छेदेन व्रतभेदेनोपस्थापनं छेदोपस्थापनम् । तच्च संक्षेपेण पञ्चमहाव्रतरूपं भवति । तेषां व्रतानां च रक्षणार्थं पश्चसमित्यादिभेदेन
पुनरष्टाविंशतिमूलगुणभेदा भवन्ति । तेषां च मूलगुणानां रक्षणार्थं द्वाविंशतिपरीषहजयद्वादशविध-
तपश्चरणभेदेन चतुस्त्रिंशदुत्तरगुणा भवन्ति । तेषां च रक्षणार्थं देवमनुष्यतिर्यगचेतनकृतचतुर्विधोपसर्ग-
जयद्वादशानुप्रेक्षाभावनादयश्चेत्यभिप्रायः ।।२०८।२०९।। एवं मूलोत्तरगुणकथनरूपेण द्वितीयस्थले
ऊभां भोजन अने एक वखत आहार — ए प्रमाणे आ (अठ्यावीश), निर्विकल्प सामायिकसंयमना विकल्पो (भेदो) होवाथी श्रमणोना मूळगुणो ज छे. ज्यारे (श्रमण) निर्विकल्प सामायिकसंयममां आरूढपणाने लीधे जेमां विकल्पोनो अभ्यास (सेवन) नथी एवी दशामांथी च्युत थाय छे, त्यारे ‘केवळ सुवर्णमात्रना अर्थीने कुंडळ, कंकण, वींटी वगेरेनुं ग्रहण करवुं (पण) श्रेय छे, परंतु एम नथी के (कुंडळ वगेरेनुं ग्रहण कदी नहि करतां) सर्वथा सुवर्णनी ज प्राप्ति करवी ते ज श्रेय छे’ एम विचारीने ते मूळगुणोमां विकल्परूपे (भेदरूपे) पोताने स्थापतो थको छेदोपस्थापक थाय छे. २०८ – २०९.
हवे आने (श्रमणने) प्रव्रज्यादायकनी माफक छेदोपस्थापक पर पण होय छे एम, आचार्यना भेदो जणाववा द्वारा, उपदेशे छेः —
Page 389 of 513
PDF/HTML Page 420 of 544
single page version
यतो लिङ्गग्रहणकाले निर्विकल्पसामायिकसंयमप्रतिपादकत्वेन यः किलाचार्यः प्रव्रज्यादायकः स गुरुः, यः पुनरनन्तरं सविकल्पच्छेदोपस्थापनसंयमप्रतिपादकत्वेन छेदं प्रत्युपस्थापकः स निर्यापकः, योऽपि छिन्नसंयमप्रतिसन्धानविधानप्रतिपादकत्वेन छेदे सत्युपस्थापकः सोऽपि निर्यापक एव । ततश्छेदोपस्थापकः परोऽप्यस्ति ।।२१०।। सूत्रद्वयं गतम् । अथास्य तपोधनस्य प्रव्रज्यादायक इवान्योऽपि निर्यापकसंज्ञो गुरुरस्ति इति गुरुव्यवस्थां निरूपयति — लिंगग्गहणे तेसिं लिङ्गग्रहणे तेषां तपोधनानां गुरु त्ति होदि गुरुर्भवतीति । स कः । पव्वज्जदायगो निर्विकल्पसमाधिरूपपरमसामायिकप्रतिपादको योऽसौ प्रव्रज्यादायकः स एव दीक्षागुरुः, छेदेसु अ वट्टगा छेदयोश्च वर्तकाः ये सेसा णिज्जावगा समणा ते शेषाः श्रमणा निर्यापका भवन्ति शिक्षागुरवश्च भवन्तीति । अयमत्रार्थः — निर्विकल्पसमाधिरूपसामायिकस्यैकदेशेन च्युतिरेकदेशच्छेदः,
अन्वयार्थः — [लिंगग्रहणे] लिंगग्रहण वखते [प्रव्रज्यादायकः भवति] जे प्रव्रज्यादायक (दीक्षा देनार) छे ते [तेषां गुरुः इति] तेमना गुरु छे अने [छेदयोः उपस्थापकाः] जे १छेदद्वये उपस्थापक छे [एटले के (१) जे भेदोमां स्थापित करे छे तेम ज (२) जे संयममां छेद थतां फरी स्थापित करे छे] [शेषाः श्रमणाः] ते शेष श्रमणो [निर्यापकाः] २निर्यापक छे.
टीकाः — जे आचार्य लिंगग्रहणकाळे निर्विकल्प सामायिकसंयमना प्रतिपादक होवाथी प्रव्रज्यादायक छे, ते गुरु छे; अने त्यार पछी तुरत जे (आचार्य) सविकल्प छेदोपस्थापनसंयमना प्रतिपादक होवाथी ‘छेद प्रत्ये उपस्थापक ( – भेदमां स्थापनार)’ छे, ते निर्यापक छे; तेम ज जे (आचार्य) ३छिन्न संयमना ४प्रतिसंधाननी विधिना प्रतिपादक होवाथी ‘छेद थतां उपस्थापक ( – संयममां छेद थतां फरी तेमां स्थापित करनार)’ छे, ते पण निर्यापक ज छे. तेथी ५छेदोपस्थापक पर पण होय छे. २१०.
१. छेदद्वय = बे प्रकारना छेद. [अहीं, (१) संयममां जे २८ मूळगुणरूप भेद पडे तेने पण छेद कहेल छे अने (२) खंडनने अथवा दोषने पण छेद कहेल छे.]
२. निर्यापक = निर्वाह करनार; सदुपदेशथी द्रढ करनार; शिक्षागुरु; श्रुतगुरु.
३. छिन्न = छेद पामेलो; खंडित; तूटेलो; दोषप्राप्त.
४. प्रतिसंधान = फरीने सांधवुं ते; संधान; संधाण; जोडी देवुं ते; दोष टाळीने सरखुं (दोष विनानुं)
करी देवुं ते.
५. छेदोपस्थापकना बे अर्थ छेः (१) जे ‘छेद (भेद) प्रत्ये उपस्थापक’ छे अर्थात् जे २८ मूळगुणरूप
भेदो समजावी तेमां स्थापित करे छे ते छेदोपस्थापक छे; तेम ज (२) जे ‘छेद थतां उपस्थापक’
छे एटले के संयम छिन्न (खंडित) थतां फरी तेमां स्थापित करे छे ते पण छेदोपस्थापक छे.